Психикалық құбылыстарды жіктеу
1 дәріс. Психология пәні
Сабақтың жоспары:
1. Психологияға ғылым ретінде анықтама.
2. Ғылыми және тұрмыстық психологияның айырмашылығы.
3. Психологияның даму кезеңдері.
4. Психикалық құбылыстарды жіктеу.
5. Қазіргі психология ғылымының алдында тұрған басты міндеттер.
6. Психологияның салалары мен тармақтары.
Психика мен психология туралы жалпы ұғым
Кез-келген адам өз тәжірибесіне негізделіп, қоршаған дүниені, әртүрлі заттар мен құбылыстарды қабылдауға, тануға қабілетті екеніне есеп береді. Мысалы, біздер құстардың әнін, музыкалық аспаптардың дыбысын, адамның сөзін, ұшып бара жатқан ұшақтың шуын естиміз. Әртүрлі заттарды, ағаштарды, басқа адамдар мен жануарларды, машиналар мен ғимараттарды, түстер мен пішіндерді көреміз. Біздер гүлдер мен бензиннің иісін сеземіз және еш уақытта қант пен тұздан алған дәм сезімдерін шатастырмаймыз. Әр адам оқылған кітап, өзінің ертеңгі әрекеті, қиын есептің шешімі туралы ойлану дегенді біледі. Біздер өзіміз білетін адамның бейнесін, оқу материалын еске түсіре аламыз. Еш уақытта қабылдамаған заттарды, мысалы тропикалық ормандар немесе жойылып кеткен жануарларды елестете аламыз, сондай-ақ дүниеде жоқ - еретегі кейіпкерлері немесе таңғажайып машиналар туралы қиялдай аламыз.
Адам тек қоршаған дүниені танып қана қоймайды, сонымен қатар осы дүниедегі заттар мен құбылыстарға өзінің қатынасын білдіреді. Ол қоршағанды салқынқанды, сабырлы қабылдамай, қандайда бір сезімдер тудыртады: бір заттар мен құбылыстар оны қуантып, қанағаттандырса, басқаларға ол бейтарап қарайды, үшіншілері оны қынжылтады, қорқытады, ашуландырады. Жақсы кітап бізді рақаттандырады, адамның лайықсыз мінез-құлқы бізде наразылық тудыртса, қайсарлы қылығы - таңдану тудыртады.
Адам тек қоршаған дүниені қабылдап, қандайда бір қатынас білдіріп қана қоймай, осы дүниеде әрекет етеді, белсенділік танытады, шешім қабылдайды, мақсатқа ұмтылады, қиындықтарды жеңуде ынта мен табандылық танытады, ерік іс-әрекетін жүзеге асырады.
Сондай-ақ, әр адам басқалардан ерекшеленеді: бір адам музыкаға қызығады, басқасы - спортқа; біреу математика саласына қабілет танытса, басқасы әдебиет саласына; біреу қызба, ашушаң, ұстамсыз, басқасы сабырлы, ұстамды; біреу еңбекқор және қарапайым, басқасы жалқау және менменшіл. Мұның бәрі - қабылдау, ес, ойлау, қиял, сезім мен ерік, темперамент пен мінез көріністері - адамның психикасының көріністері. Ал психикалық құбылыстарды зерттейтін ғылымды психология деп атайды. Психология сөзі гректің екі сөзінен пайда болған: псюхе - жан, және логос ғылым, ілім. Олай болатын болса, психология - адамның жан дүниесін зерттейтін ғылым.
Бастапқыда жанды (қазіргі кезде де идеалистердің, діни көз-қарасы бойынша) өлмейтін, өшпейтін адам денесінде өмір сүріп өлген кезде ұшып кететін нәрсе деп есептеген. Жоғарыда суреттелген психикалық құбылыстар осы жанның қасиеттері мен көріністері деп есептелген. Ғылымның ескі атауы, жан деген сөз біздің тілде де сақталған, алайда басқа мазмұнда: жан құбылыстары дегеніміз психикалық құбылыстар болып түсіндірілсе, жан деген сөз адамның психикасын, оның ми іс-әрекетінің өнімін білдіреді.
Адам психиканың байқалуы өте алуантүрлі. Және де олар бір-бірінен ажыратылып өмір сүрмей, өзара байланыста болады, бір-біріне әсер етеді. Бұл байланыс жеке психикалық көріністердің жиынтығы, қарапайым қосындысы ретінде емес, психикалық іс-әрекеттің біртұтас, бірыңғай көрінісі болып саналады. Мысалы, бастауыш сынып оқушысының шынайы ақыл-ой іс-әрекетінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, өзара қатты байланысқан.
Қазір сіздер менің ауызша айтып тұрған материалымды тыңдап отырсыздар. Айтылған материалды сіздер есту түйсігі арқылы қабылдайсыздар. Қабылданып отырған материалды сіздер түсінуге, есте сақтауға тырысасыз, ол үшін оған зейін қоюға шоғырлануға тура келеді, сізге таныс кейбір анықтамалар мен хабарларды еске түсіруге тырысасыз. Бұл кезде сіздің қиялыңыз да жұмыс істейді, өйткені көрнекі түрде бір нәрсені елестету керек болады. Қабылданып отырған материал сізде оған деген қандайда бір қатынас тудыртады, сезім пайда болады. Түсінуге байланысты туындайтын қиындықтарды жеңу үшін сіздер ерік күшін жұмсайсыздар. Ақыл-ой іс-әрекетінің жылдамдығы, жетістігі сіздің кейбір тұлғалық қасиеттеріңізге байланысты: белсенділік, еңбекқорлық, жауапкершілік.
Сонымен, психология - психиканың қалыптасу және даму зандылықтары туралы ғылым. Психология ертеде қалыштасқан ғылымдардың қатарына жатады: ол 2500 жылдан астам бұрын ертедегi Грецияда пайда болған.
Ертедегi гректің данышпан ғалымы Аристотель өзiнiң "Жан туралы" атты еңбегiнде алғаш рет психикалық құбылыстарға жүйелi талдау жасайды. Аристотелдi психологияның негiзiн салушы деп атауға болады. Екiншi жағынан, психологиялық құбылыстарды және оның заңдылықтарын ғылыми эксперименталдiк түрде зерттеу шын мәнiңде XIX ғ. ортасынан бастап, қалыптаса бастады.
Психикалық құбылыстарды 3 үлкен топқа жiктеуге болады:
Психикалық үрдicтер - бұл объективтiк шындықты субъективтiк бейнелеудiң әртүрлi формасы. Психикалық үрдiстердi сонымен қатар психикалық функциялар деп атайды. Психикалық үрдiстердiң көмегімен қоршаған ортаны тану iскe асады, бiлiм мен дағдыны, оқыту мен ic-әрекеттi меңгередi. Темендегiдей психикалық үрдiстердiң негiзгi түрлерi қарастырылады: түйсіктер, қабылдау, ес, елес, қиял, ойлау, сезiм және эмоция, epiк.
Психикалық қасиеттер - бұл адамдардың бiр-бiрiнен айырмашылығын бiлдiретiн жеке тұлғаның дара психологиялық ерекшелiктерi. Психикалық қасиеттерге темперамент, мiнез, қабiлеттiлiк жатады.
Психикалық қалып - психикалық iс-әрекеттiң уақытша дамуын сипаттайды. Оқыту мен iс-әрекеттің жемiстi орыңдалуына ерекше ықпал ететін адамның iшкi дүниесiнiң негiзгi саласы болып табылады. Мәселен, белсендiлiк немесе енжарлық, шаршау, стресс т.б. психикалық жағдайлар. Барлық психикалық құбылыстар бiр-бiрiмен өзара байланысты.
Психология ғылымының ең негiзгi мiндеттерiнiң бiрi барлық психикалық құбылыстарды зерттеу және түсіндіру болып табылады, демек олардың пайда болу, қалыптасу және даму негiзiне жататын объективтiк заңдылықтарды ашып көрсету. Психикалық өмірдің заңдылықтарды бiлy, оны оқыту және тәрбие тәжiрибесiнде пайдалану үшiн қажет. Тек қана психикалық үрдiстер мен құбылыстардың заңдылықтарын бiлу және оларға арқа сүйеу, белгiлi-бiр шәкiрттiң дара психикалық ерекшелiктерiн ескере отырып, оқыту және тәрбие үрдiсiн дұрыс ұйымдастыруға болады.
Fасырлар бойы адам ғалымдардың көптеген ұрпақтарының зерттеу пәнi болып келдi. Адамзат өзiнiн тарихын, пайда болуын, биологиялық табиғатын, тiлiн және салт-дәстүрін танып бiледi және оны танып бiлуде психология ғылымына ерекше орын бередi. "Адам үшін басқа адамдардан қызықты нысана болуы мүмкін емес" деген екен ертедегi бiр данышпан, Ол қателеспептi. Психологияның дамуының негiзiне адамзаттың тұрмыс табиғатына, адамзат қоғамдағы оның дамуы мен қалыптасу жағдайларына, оның басқа адамдармен өзара қарым-қатынасы ерекшелiктерiне әpyaқыттa да өсiп отырған қызығушылық жатады.
Қазiргi кезде өндiрicте, ғылымда, медицинада, өнерде, оқытуда, ойында және спортта психологиялық заңдылықтарды бiлмей және түсiнбей көптеген ic-әрекеттiң түрлерiн іске асыру мүмкін емес. Адамның даму зандары туралы ғылыми бiлiмдердiң жүйесi, оның потенциалдық мүмкiншiлiктерi туралы барлық қоғамдық даму үшiн қажет. Бірақ адам әртүрлі ғылымдардың кешенді зерттеу құралының нысаны болып табылады. Олардың әрқайсысының өзiндiк ерекшелігі бар мәселелері болады. Гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік үрдістерді зерттегенде психологиялық факторларды ескеру қажетiгi туындайды, әрбiр ғылым басқа ғылымдардан өз пәнiнiң ерекшелiгiмен сипатталады. Кезiнде белгiлi психолог-ғалым С.Рубинштейн "Жалпы психология негiздерi" атты кiтабында былай деп жазды: "Психологияның зерттейтiн өзiндiк құбылыстардың iшiнен анық та айқын, ерекше бөлiнiп тұрғандары - бiздiң қабылдауларымыз, сезiмдерiмiз, ойларымыз, талпыныстарымыз, қажеттiлiкктерiмiз және т.б., демек, бiздiң өмiрiмiздiң iшкi мазмұнын құрайтындар жатады".
Әдебиеттер:
1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология: Оқу құралы Алматы: Білім, 1996.- 224 б.
2. Алдамұратов Ә., Рақымбеков Қ., Іргебаева Н. Және т.б. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: Білім, 1996. - 224 б.
3. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 230 б.
4. Жарықбаев Қ.Б. Жантану оқулығы: ҚР жоғары оқу орындары студенттеріне арналған Қ.Б. Жарықбаев. - Өңделіп, толықтырылып сегізінші басылуы.- Алматы, 2008. - 638 б.
5. Першина Л.А., Общая психология: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений Л.А. Першина. - М: Академический Проект, 2004.- 436 с.
6. Маклаков А.Г., Общая психология: Учебник для вузов А.Г. Маклаков.- СПб.: Питер, 2004.- 583 с.:ил..- (Серия " Учебник нового века").
7. Вопросы психологии познавательной деятельности: Сб.науч.тр. Моск.гос.пед.ин-т им.В.И.Ленина; И.Л.Баскакова и др..- М., 1981.- 144 с.
2 дәріс. Қазіргі психология ғылымы және оның құрылысы мен зерттеу әдістері. Психиканың дамуы және бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру.
Сабақтың жоспары:
1. Психика туралы жалпы ұғым.
2. Психика теориялары.
3. Психиканың даму сатылары.
4. Сана туралы жалпы ұғым.
5. Психологияның ғылыми-зерттеу әдістері.
6. Психологияның негізгі әдістері.
7. Психологияның қосалқы әдістері.
Психиканың дамуы және сананың қоғамдық-тарихи сипаты
Табиғат заңдылықтарын жете түсініп, олардың мән-жайын бағдарлауда психиканың пайда болуын, адам санасының жетілуін байыптап баяндау ең күрделі мәселелердің бірінен саналады. Материалистік ағымды жақтаушы ғалымдар психиканы ұзақ уақыттағы материя дамуының эволюциясы деп түсіндіреді. Материя табиғатын зерттеп, оның түрлері мен формаларын, олардың бөлінбес қасиеттерін анықтауда қозғалыс материяның өмір сүру тәсілі екендігін анықтайды. Қозғалмайтын, абсолютті тыныштықта болатын материя жоқ. Әлемде өлі табиғат та, тірі табиғат та үнемі қозғалыста, өзгерісте, дамуда болады. Қүллі материяның, өлі табиғаттан бастап ең жоғары сатыдағы күрделі материя -- адам миының бейнелеу қасиеті мен оның әсерге жауап кайтаруы да үнемі дамып, өзгеріп отырады. Материянын, бейнелеу формасы оның емір сүру тәсіліне байланысты. Бейнелеу сыртқы әсердің сипаты мен формасына қарай білінеді. Өлі табиғаттағы денелер мен заттардың қозғалысы механикалық, физикалық, химиялық әсерлер түрінде байқалады. Мысалы, жердің бетін үнемі судың шаюы, жел мен ауаның әсері арқылы жартастың мүжілуі, теңіздің үнемі жағаға соғып тұратын толқыны салдарынан өзге заттарға қысым түсіріп, олардың түр-тұрпатын өзгертеді.
Материяның тірі табиғатка ауысу кезеңінде оньщ қозғалу формасы да өзгереді, тірі табиғатка тән бейнелердің жаңа сапалық түрі -- психика пайда болады. Материя қозғалысындағы биологиялық форма -- табиғат тіршілігіндегі жаңа сапалық керініс. Өлі табиғаттан тірі табиғатқа өту жөніндегі түрлі болжамдар бар. Солардың бірі -- А.И.Опариннің тірі табиғаттың пайда болуы жайындағы көмірсутек негізінде азот, көміртегі, сутегі, фосфор және күкірт атомдарының түрлі конфигурациялық байланысуы нәтижесінде түзілістер пайда болды дейтін теориясы. Қазіргі ғылымда бұл теорияны қолдайтын мағлұматтар мол. А.И.Опарийнің болжамы бойынша, бұдан шамамен екі миллиард жыл бұрын атмосферада бос оттегі белініп, органикалык заттарда фото-химиялық реакциялардың жүруіне жағдай туған. Ол алғашында қоймалжың зат түрінде болған. Органикалық қосылыстар көмірсутектерінің полиерленуі нәтижесінде алып молекула пайда болған. Молекула өзінің құрамдас бөліктеріне жеңіл бөлінген. Бұл қосылыстардың тіршілігі әрі қарай жалғасып тұруы үшін үнемі ортамен зат алмасуы қажет болды. Молекулалар бойына ортадан жаңа затты сіңіріп ассимйляцияланып, бөлінген заттарды ыдыратып, өзі өндіретін жүйеге айналды. Ортамен зат алмасуын автокатализдік ретке келтірді. Белок молекуласымен ортаның зат алмасуы әуел бастан белсенді жүрген. Бұл алып молекула коацерват деп аталады. Коацерват тамшылары өзара бәсекелесті. Химиялық құрамы жағынан әсерлі кейбір тамшылар өзгелерінен тез өсті. Олар алып дәрежеге тез жетіп, тез ыдырап отырды. Өсу, ыдырау процестері осылай қайталана берді. Ал химиялық құрамы жөнінен түрлі тамшылар бірімен-бірі бірікті. Сонымен, коацерваттардьвд қасиеті мол болды. Осы орайда, оны тірі организм құрылымы деп қарауга болады. Бұл қасиеттер нендей нәтижелер берді? Коацерваттар ортадағы қоректік заттарды сіңіріп, өмір сүруін жалғастыру үшін қажет заттарға тітіркеніп, оларға жауап қайтарды. Ал өмір сүруіне қажетсіз заттарға тітіркенбеді. Зат алмасудағы бұл қажеттілік өзін-өзі реттеу қабілетінің нәтижесі болды. Коацерваттар бөлінуге, түрлі химиялық косылыстармен конструкциялануға бейім тұрған. Сондай-ақ, сыртқы әсерлерді бейнелеу түрлі әсерлердің күші мен сипатына ғана емес, олардың органикалық түзілістері мен коацерваттардың ішкі жағдайына да байланыеты болған. Мүндай органикалық түзілімдердің алғашқы бейнелеу формасы қазіргі тірі организмдердің арғы ата тектерінің геологиялңқ дәуірлердегі пайда болу жағдайына сәйкес келеді.
Өлі табиғаттағы бейнелеуге қарағанда, тірі табиғаттың герототипі коацерваттарда, кез-келген тірі организмдерде бейнелеудің жаңа сапалық ерекшеліктері пайда болған. Ондай өзгерістер сыртқы әсердің күші мен сипатына ғана емес, организмнің ішкі жағдайына да байланысты. Қез-келген тірі организм тіршілік қажетіне қарай сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, тірі материя жаңа сапасының өзін-өзі реттеуіне ықпал етеді. Организмнің ұзақ мерзімді эволюциялық дамуы нәтижесінде бейнелеудің айқын түрлері - түйсіну, қабылдау, ес, ойлау формалары пайда болды.
Әдебиеттер:
8. Алдамұратов Ә. Жалпы психология: Оқу құралы Алматы: Білім, 1996.- 224 б.
9. Алдамұратов Ә., Рақымбеков Қ., Іргебаева Н. Және т.б. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: Білім, 1996. - 224 б.
10. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 230 б.
11. Жарықбаев Қ.Б. Жантану оқулығы: ҚР жоғары оқу орындары студенттеріне арналған Қ.Б. Жарықбаев. - Өңделіп, толықтырылып сегізінші басылуы.- Алматы, 2008. - 638 б.
12. Першина Л.А., Общая психология: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений Л.А. Першина. - М: Академический Проект, 2004.- 436 с.
13. Маклаков А.Г., Общая психология: Учебник для вузов А.Г. Маклаков.- СПб.: Питер, 2004.- 583 с.:ил..- (Серия " Учебник нового века").
14. Вопросы психологии познавательной деятельности: Сб.науч.тр. Моск.гос.пед.ин-т им.В.И.Ленина; И.Л.Баскакова и др..- М., 1981.- 144 с.
3 дәріс. Іс-әрекет психологиясы
Сабақтың жоспары:
1. И.М.Сеченов іс-әрекет физиологиясы туралы.
2. Әрекеттің рефлекторлы тұжырымдамасы.
3. Әрекетті ұйымдастыруының механизмдері.
4. Н.А.Бернштейн физиологиялық әрекет теориясы.
5. Іс-әрекеттің қоздырушы себептері.
6. Іс-әрекеттің мақсаты.
7. Іс-әрекет құрылымы.
8. Іс-әрекеттің орталық құраушысы ретіндегі әрекет.
9. Әрекеттің негізгі сипаттамалары.
10. Іс-әрекет психологиялық теориясының негізі.
Психология ғылымындағы іc-әрекет туралы жалпы мағлұмат
Іc-әрекетсiз адам өмірі мүмкін емес. Ic-әрекет үрдісінде адам қоршаған дүниені, оның заңдылықтарын танып бiледi, әртүрлі құбылыстарды қабылдайды.
Ic-әрекет үрдісінде өнiмдер және материалдық заттар киiм - кешек тамақ, тұрғын үй жасалады, оларсыз адам өмір сүре алмайды. Ic-әрекет үрдісіңде рухани құндылықтарды - саз, бейнелеу өнepi, поэзия, рьmымды жасау іске асады. Сонымен, ic-әрекет - бұл адамның қоршаған дүниеге белсеңдi қатынасының түрі.
Адамның ic-әрекетi жануарлар мінез-құлқынан ол қанша күрделі болғанмен ерекше айырмашылығы бар. Адамның ic-әрекетi саналы сипатқа ие болады, ол мақсатына бағытталған, демек адам мақсатты және оған жетудiң тәсілдерін түсінеді, iс-әрекеттің кейбiр бөлiмдерiн жоспарлайды, мүмкін болатын қиындықтар мен кедергiлердi ескерiп отырады, қажет болған жағдайда iс-әрекеттi қайта құрады, нәтиженi алдын ала көре бiледi.
Адамның ic-әрекетi еңбек құралдарын дайындаумен, пайдаланумен және сақтаумен байланысты. Адамның ic-әpeкeтi қоғамдық сипатқа ие болады, ол ұжымда және ұжым үшін іске асады. Ic-әрекет үрдісінде адам басқа адамдармен күрделі қатынастарға енедi.
Ic-әрекет қоғамдық - тарихи жағдайлармен анықталады. Адам өзінiң iс-әрекетiн қоршаған өмiрден, өзі өмір сүрген қоғамның талаптарынан бөлiп қарай алмайды.
Барлық уақытта да және кезеңде де адам еңбекпен айналысты, ол қоғамның қажеттiлiгiн (материалдық және рухани) немесе жеке қажеттiлiктердi қанaғаттандыратын өнім берiп отырды. Ic-әрекет адамның өзіне де өзіңдiк таңбасын қалдырады. Психика тек көрiнiп қана қоймайды, ол ic-әрекетте қалыптасады.
Жеке тұлға iс-әрекетте қалыптасады, адам ежет, ержурек қасиет танытады. өздерiңiздi қоршаған адамдарды бақылап қарасаңыздар, мамәндық адамның сыртқы келбетiн, оның рухани дуниесiн өзгертедi. әр мамәндықтың өзіне тән ерекшелiктeрi бар, мәселен, ескери адамның психологиясыңда өзіндiк ерекшелiктерi кездеседi. Сол сияқты мұғалiмдiк дәрiгерлiк мамандықтардың өзіндiк ерекшелiктерi болады.
Адамның ic-әрекетi алдына қойған мақсаттарымен, мiндеттерiмен анықталады, адамды осы ic-әрекетке итермелеген, себеп болған белгiлi түрткілермен байланысты. Алдына қойған мақсаттары мен мiндеттерiн іске асыра отырыл, адам ic-әрекетте өзінiң белсендiлiгiн бiлдiредi.
Кез-келген белгiлi бiр түрткілер пайда болады және іске асады, белгiлi себептермен анықталады. Сiз неге оқыдыңыз? Неге адыңызға университеттi бiтiру туралы мақсат қойдыңыз? Осы сұрақтарды алдыңызға қойып көріңiз, бiрден сiздің есiңiзде осындай шешiмге келуге итермелеген түрткілер пайда болады. Олар әртүрлі болуы мүмкін, бiрақ барлығыда сiздiң оқу iс-әрекетiңiздiң мақсатын анықтайтын қаңдай да болмасын түрткілер болады.
Ic-әрекет оның құрылымына қарай қарастырылады. Кез-келген iс-әрекетте темендегiдей беөлiктердi атап көpceтyгe болады (құрамдас бөлiктeрi, бөлiмдерi, iс-әрекеттің кезеңдерi): мақсат қою кезеңi (нақты мiңдeттepді анық түсіну); жұмысты жоспарлау, әрекеттің тиiмдi тәсілдерін таңдау кезеңi; ic-әрекетті орыңдау, іске асыру кезеңi; одан әpi нәтижелерiн тексеру, қатесiн түзеу, алынған нәтижелердi жоспарланған нәтижелермен салыстыру, жұмысты қорытындылау.
Оқушының нақты оқу әpeкeтін талдай келiп, барлық бұл кезеңдердi аңғару қиын емес. Адамзат ic-әрекетiнiң қажеттi шарттары - психикалық үрдicтер. Олар адамның кез-келген iс-әрекетiнің мiңдеттi жағы болып табылады: ойын үстiңдегi бала, оқушының оқуы, адамның еңбек eтyi - әруақытта да iс-әрекеттің барлық түрлері зейiнмен, қабылдаумен, еспен, ойлаумен және басқа да үрдістермен тығыз байланысты, онсыз адамның ешқандай ic-әрекетi іске аспайды.
Психикалық үрдістер адамды қоршаған opтaғa бащарлайды, оның ic-әрекетiн бағыттайды, оны ойлап iстейдi, әрекеттердi іске асатын жағдайларға сәйкес ретке келтiредi. Екiншi жағынан, бүкiл психикалық үрдістер іске асады, қалыптасады және ic-әрекет үрдісінде реттеледi. Осылай психикалық үрдістер мен адамның ic-әрекетi өзара байланысты және өзара тәуелді іске асады.
Баланың ic-әрекетiн бақылай отырып, бұл үрдіске толық сенуге болады. Бала психикасы оның iс-әрекетiнде қалыптасады. Мектепке дейiнгiлердің ойын әрекетінде оның есiнiң, зейiнiнiң, ойлауының қалыптасуын аңғаруға болады. Мектеп оқушыларында оқу әрекеті ерекше рөл атқарады, осы жетекшi әрекеттің әcepiмeн оқушылардың психикалық үрдістерi сапалы өзгерістерге ұшырайды - олардың зейiн, үрдістерi бiрте-бiрте мақсатты басқарyға және реттеуге бейiм келедi, оның көлемi, қозғалыстығы және басқа да сапалары артады.
Ic-әрекеттің мақсаты және түрткілері психикалық үрдістердi реттеп және оны басқарып отырады.
Әдебиеттер:
1. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 230 б.
2. Жарықбаев Қ.Б. Жантану оқулығы: ҚР жоғары оқу орындары студенттеріне арналған Қ.Б. Жарықбаев. - Өңделіп, толықтырылып сегізінші басылуы.- Алматы, 2008. - 638 б.
3. Жарықбаев Қ., Жалпы психология: Оқулық Қ. Жарықбаев.- Өнделіп, бесінші басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 378 б.
4. Намазбаева Ж.И., Жалпы психология: Оқулық Ж.И. Намазбаева.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2006. - 296 с.
4 дәріс. Қарым-қатынас. Ұжым-топтар
1. Қарым-қатынас туралы түсінік.
2. Қарым-қатынастың түрлері, формалары, атқаратын қызметтері.
3. Қарым-қатынастың жақтары.
4. Топтар психологиясы.
5. Үлкен топтар мен шағын топтар.
6. Топтардың даму деңгейлері.
7. Топтардың классификациясы.
Қарым-қатынас туралы жалпы ұғым
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақыты-на дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қаты-настардың символдық (таңбалық) кеңістігіне енеді. Бұл өзара әре-кеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен неме-се шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама түрде - байланыс құралдары, көптеген коммуникация, өнердің әр алуан түрлері ар-қылы өзара әрекеттесулері мүмкін. Әлеуметтік байланысқа жекеле-ген адамдар мен тұтас халық түсе алады, серіктестер арасындағы байланыс эмоциялық-тұлғалық, іскерлік, әлеуметтік-ресми және т.б. сипат алуы мүмкін. Адамның өз әлеміне қатынасы, оның басқа адамдарға деген қатынасымен жанамаланғандығы және оның зат-тық іс-әрекетінің өзі қарым-қатынас деп аталатын анағұрлым кең процеске енетіндігі маңызды.
Қарым-қатынас психологиясының атқаратын қызметтері
Қарым-қатынас адам мәнінің болу мен көріну формасы болып табылады. Бұл біздің бойымыздағы нағыз шынайы адамилық қарым-қатынас процесінде және соның арқа-сында танылады.
Тек адам мен адам өзара әрекеттескенде және қарым-қаты-насқа түскенде ғана адам адамға, өзгелерге, сондай-ақ, өзіне ашылады (Леонтьев А.А.).
Дәл осы қарым-қатынас процесінде адамзат пайда болды. Ол - сана мен сөйлеуді игерген. Адамның ойлауының өзі қарым-қаты-настың ішкі формасы болып табылады. Л.С. Выготский айтқандай, адам өз-өзімен, жеке қалғанда да қарым-қатынас қызметін сақтап қалады.
Қарым-қатынастың түрлері мен формалары
Фатикалық қарым-қатынас - коммуникативті құралдарды тек қана қарым-қатынас процесін қолдап, қуат беру мақсатында қолданатын мазмұнсыз қарым-қатынас. Оған ақсүйектер қарым-қа-тынасы жеке мысал бола алады. Мәні жағынан бұл қарым-қатынас заттық емес, мақсаты жоқ, оны жүзеге асыру процесінде адамдар бұл тұрғыда өздерінің не ойлайтындықтарын емес, осындай жағ-дайларда не айтылу керек, соны айтады. Бұл қарым-қатынас жабық, өйткені, адамдардың қандай-да бір мәселеге байланысты көзқарас-тары ешқандай мәнге ие болмайды және коммуникация сипатын анықтамайды.
Құралдық қарым-қатынас, бұл - өзіндік мақсат болып та-былмайтын, өзіндік жеке қажеттіліктен туындамайтын, алайда, қа-рым-қатынас актісінен ләззат алудан басқа қандай-да бір өзге мақ-сатты көздейтін қарым-қатынас. Мысалы, бұған кездесуге тиіс бол-ғандықтан кездесетін туысқандар арасындағы қарым-қатынасты жатқызуға болады. Мұндай кездесулерден кейін адамдар әдетте жеңіл күрсінеді де, қарым-қатынастың іске асырылғанын есептеп қояды.
Мақсаттық қарым-қатынас - өз-өзіне спецификалық қа-жеттілікті, аталмыш жағдайда қарым-қатынасқа деген қажеттілікті қанағаттандыру құралы болатын қарым-қатынас.
Коммуникацияның қосымша құралдарын қолдану немесе қолданбау негізі бойынша тікелей және жанамаланған, тура және жанама қарым-қатынасты бөліп көрсетуге болады.
Тікелей қарым-қатынас, бұл - тіршілік иесіне табиғатынан берілген табиғи мүшелердің: дауыс үні мен екпіні, ым-ишара, бас, дене, қол қимылдары және т.б. көмегімен жүзеге асырылатын қа-рым-қатынас.
Жанамаланған (тікелей емес) қарым-қатынас ақпарат ал-масудың арнайы құралдарының көмегімен жүзеге асырылады. Бұл табиғи (таяқ, тас лақтыру, жерде, құзда, ағашта қалған іздер және т.с.с.) немесе мәдени құралдар (таңбалық жүйелер, әртүрлі символ-дар, телефон, мөр, радио, теледидар және т.б.).
Әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Жалпы психология: Оқулық Қ. Жарықбаев.- Өнделіп, бесінші басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 378 б.
2. Намазбаева Ж.И., Жалпы психология: Оқулық Ж.И. Намазбаева.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2006. - 296 с.
3. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2007. - 230 б.
4. Жарықбаев Қ., Қазақ психологиясының тарихы Қ. Жарықбаев.- Алматы: Қазақтан, 1996. - 160 б.
5 дәріс. Жеке адам психологиясы
1. Жеке адам ұғымының анықтамасы мен мазмұны.
2. Индивид, субъект, тұлға, жеке даралық ұғымдарының арақатынасы.
3. Тұлғаның дамуында биологиялық және әлеуметтік детерминант мәселелері.
4. Тұлғаның құрылымы туралы көзқарастардың дамуы.
5. Тұлғаның дамуының жалпы заңдылықтары. Тұлғаның дамуы мен өмірлік жолы.
6. Тұлғаның бағыт-бағдары.
7. Тұлға теорияларының салыстырмалы талдануы (персонализм, психоанализ, гуманистік психология және т.б.)
8. Кеңес психологиясындағы тұлға туралы ұғым (А.Ф.Лазурский, Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, В.Н.Мясищев, К.К.Платонов және т.б.).
Психология ғылымында тұлға категориясы базалық ұғымдарға жатады. Алайда тұлға ұғымы жалғыз психологиялық ғана емес оны басқа да қоғамдық ғылымдар зерттейді. Олардың ішінде философия, социология, педагогика және басқа да ғылымдар бар.
Тұлға деген кім дегенде психологтар әртүрлі жауап береді. Оның себебі тұлға феномені өте күрделі. И.С.Конның пікірінше тұлға бір жағынан іс-әрекет субъектісі ретінде нақты индивидті (адамды), оның әлеуметтік рөлдері мен индивидуалды қасиеттерінің бірлігінде түсініледі, басқа жағынан тұлға индивидтің әлеуметтік қасиеті ретінде, басқа адамдармен тура және жанама өзара әрекет процесінде еңбектің, танымның және қарым-қатынастың субъектісі ретінде сол адамның интеграцияланған әлеуметтік мәнді қырлардың жиынтығы ретінде түсініледі.
Тұлға қоғамдық байланыстар мен қатынастарда көрінетін, өзі және қоршағандар үшін маңызды мәнді болып табылатын өнегелі қылықтарын анықтайтын орнықты әлеуметтік шарттанған психологиялық сипаттамалары берілген жүйедегі нақты адам.
Тұлға - еуропалық тілмен персона деп аталады. Бұл сөздің шығуы тарихта жасырын болды. Латын тілінде персона этрусск мәдениетенен келген. Этрусск - Римді VI ғасырға дейін жаулаған Аппенин жарты жағалауының солтүстік-батыс бөлігінің елді мекені. Б.э.д. ІІІ ғасырда Римді этрускілер басып алды, осы мәдениеттен латын тілінде кейбір терминдер қалған, солардың бірі персона (реrsona) термині. Бұл сөз, көне театрда актерлар киген масканы және граматикалық субъектіні білдіреді. Психология ғылымында тұлға деп басқа адамнан айырмашылығы бар, көзге түскен, дарынды адамды айтпайды, бірақ белгілі бір жастан бастап кез келген адамды айтады. К.К.Платоновтың ойынша, тұлға ол күй...рух пен жан, ол бірде берілетін құрметті атақ емес. Ол өз бейнесін жоғалтуы мүмкін, адамның намысын жоғалту мүмкін...тұлға ішкі және сыртқының гармониясы, интеграциясы, қосылуы.
Тұлға психологиясына не кіреді. Тұлға психологиясындағы анықтамалардың көптігі, әркелкілігі, олардың дәл еместігі деген сұрақтар негізсіз. Біз тұлғаның құрылымын айтпай ол туралы нақты сұрақтарды талдай алмаймыз. Өмірге жаңа келген нәресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ер жету үшін бала оны мен солын, өзінің менін басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс. Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын. Есейіп, ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға дейміз. Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті өмір тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, дүниетанымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады. Мінез, қабілеті бірсыдырғы қалыптасып үлгерген, өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға дейміз. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, тонжарған түрлерімен қатар жауыз, керітартпа, бұзық, қасқай т.б. толып жатқан өкілдері болады. Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны қас жауыз тұлға.
Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік ұғымы, кісінің аса өнегелі түріне жатады. Төл тілімізде Он үште отау иесі (қыз балалар үшін ), Он бесте отау иесі ( ұл балалар үшін ) дейтін аталы сөз бар екені де хақ. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық шақ аяқталады. Бұл - өмір талабынан, ауқымы кең тыныс - тіршіліктен туындайтын құбылыс. Халқымыз кез-келгенді кісі дей атай бермей, оны имандылық пен адамгершіліктің басты белгісі, ес жиып, етек жабу нәтижесінде біртіндеп қалыптасатын адамның азаматгық ар-ожданы, кісілік, кескін-келбеті, адамшылықтың өлшемі деп түсінген.
Тұлғаның жеке басынының психологиясын ұғыну үшін ең алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай қоғамның мүшесі, қандай таптың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс-тәжірибесін білуіміз қажет. Жеке тұлғаның өмірінің бағытын көрсететін компоненттер өте көп. Олардың бастылары: мотивтер мен қажеттер, бейімділік пен қызығулар, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.
Әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Жалпы психология: Оқулық Қ. Жарықбаев.- Өнделіп, бесінші басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 378 б.
2. Намазбаева Ж.И., Жалпы психология: Оқулық Ж.И. Намазбаева.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2006. - 296 с.
3. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2007. - 230 б.
4. Жарықбаев Қ., Қазақ психологиясының тарихы Қ. Жарықбаев.- Алматы: Қазақтан, 1996. - 160 б.
6 дәріс. Темперамент
Сабақтың жоспары:
1. Адамның жеке-психологиялық ерекшеліктері.
2. Темперамент туралы түсінік.
3. Темперамент типологиялары: гуморалдық (Гиппократ, Гален), конституционалдық (Э.Кречмер, У.Шелдон).
4. И.П.Павловтың жоғарғы жүйке жүйесі іс-әрекетінің типтері туралы ілімі.
5. Б.М.Теплов, В.Д.Небылицын, В.С.Мерлин еңбектеріндегі жүйке жүйесінің қасиеттері, жоғарғы жүйке жүйесі іс-әрекетінің типтері және тұлғаның психикалық қасиеттерімен байланысы туралы зерттеулері.
6. Темперамент типтеріне сипаттама.
7. Темперамент пен мінездің байланысы.
Темперамент ұғымының психологиялық маңызы
Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакцияладың динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез - құлықтың табиғи ерекшеліктерін - темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез-құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым - қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне рең беріп отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл - қозғалысқа, сөздің сарыны мен ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі, әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуекелді еместігін естен шығармаған абзал.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ, кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды, түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса - адамның дені сау, дұрыс араласпаса - сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына орайлас қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мәселен холериктік темперамент - сһоlе (өт), сангвиник темперамент - sangues (қан), флегматиктік темперамент - phlegma (шырын) меланхоликтік темперамент - melanos chole (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа - райы жағдайларына тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темпераментте соған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағаны мен, оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.
Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальдық теориялардан басқа химиялық, физикалық, анатомиялық, неврологиялық және таза психологиялық теорияларда ұсынылды. Бірақ бұлардың бірде - біреуі де темпераменттің табиғатын толық және дұрыс түсіндірмеді.
Жоғары жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін ашқан И.П.Павловтың ғылыми еңбегі ерекше. Ол темпераменттің осы қасиеттерінің туа үйлесуіне орай сипатталатындығын көрсетті. Павлов өзінен бұрынғылардан өзгеше жолмен, атап аитқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиаторы Кречмерден, қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П.Ф. Лесграфт) басқаша ағзаларды бір тұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызыметіне ерекше назар аударды. Ми біріншіден, барлық мүшелермен ұлпалардың жұмысын реттейді, екіншіден, жүйедегі сан алуан бөліктердің қызметін үйлестріп, біріктіреді, үшіншіден, ол барлық органдардың импульстарынан әсер алып оырады да осыған орай өз қызыметін қажетті күйге түсіреді, төртіншіден, ол ағзаның сыртқы ортаның байланысын, бұлардың бейнелерін сәулелендіруді жүзеге асырып отырады.
Темперамент - жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.
Темперамент - оргонизімнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызыметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темпераменттің жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл - күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темпераманет туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б.э.б. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын - қан, салқындататын - шырын (слизь) құрғататын - бауырдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың, араласуының пропорциясын грекше красис деп атаған. Ал латын тілінде бұл терминді темпераментум деп атап кеткен.
Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз - көптігіне байланысты деп түсінген. Мәселен, организімде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалық, ал шырын басым болса, флгматик темперамент деп; ал организімде қара өт басым болса меланхолик, организмде сары өт басым болса, холерик темпераменті деп аталады.
Гипократ организімдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың рөлін түсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Рим дәрігері Гален (129-199) темпераменттің санын он үшке жеткізді. Гален организмде жылылық не ғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, денесі салқын болса, темпераментті баяулайтынын айтты. Бұл секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор, өйткені адамның тәнін зерттеу, тәжірбиеге көңіл аудара бастау сол кезде кең жайылған, жан тәнге байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организімдегі химиялық заттардың құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организімнің түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секрецйя бездеріне т.б. байланысты деген пікірлерде тарауда. Неміс философы И.Кант (1724-1804) өзінің Антропология деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама ретінде қарастырды.
Темперамент туралы теориялар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс алды. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Н.Л.Зеланд (1833-1902) ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П.Ф.Лесгафт (1837-1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп тұжырымдады. Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйекті етіп түсіндірген академик И.П.Павловтың ілімі темперамент туралы түсінікті ғылыми сара жолға түсірді. Жүйке жүйесінің типтері мен қабығындағы қозу, тежелу процесінің үш негізгі белгісінің (күш қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады.
Жүйке процестерінің күшіне - ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі, яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.
Жүйке процестерінің тепе теңдігі деп қозу мен тежелудің бір-біріне тең келуін айтады.
Сөйтіп И.П.Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің үш белгісі болады. Мәселен, күшті типтердің бірі - ұстамсыз тип - жұмыс істеу қабілеті күшті, қозу, тежелу процестері бір-бірімен сәйкес келмейтін (қозуы ылғи да басым келіп отыратын) ереше қозғалыстағы тип. Күшті типтердің екіншісі - ширақ типтер деп аталады. Мұнда қозу мен тежелу процестері бір-біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің үшіншісі - тежелу бір-біріне тең келіп, бірақ алмасуы саран, баяу қозғалатын тип. Әлсіз типте қозумен тежелу процестері баяу көрініп отырады. Күшті тітіркендіргіштердің әсерінен туатын шектен тыс тежеулерде әлсіз типте жиі болып отрады. Мұндай кейде күшті типтер сыртқы дүниеден келетін түрлі әсерлерге төзімді келсе, әлсіз тип морт сынып кететін болады. Павлов ашқан жүйке жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің физиологиялық негіздерін жақсы түсіндірдеі. Павлов сангвиниктерді - ширақ, жүйке жүйесі күшті, қозу мен тежелуі тең, қозғалғыш адам; холериктерді - ұстамсыз, жүйке жүйесі күшті, қозуы тежелуінен басым; флегматиктерді жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең болғанымен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді - жүике жүиесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады.
И.П.Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, көшпелі типтердің кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің өзінен қозуы мен тежелуі бірдей күшті (бірақ аз да болса қозуы басымдау тұратын) сонымен қатар, қозу мен тежелудің күші тепе-тең келетін варианттар байқалған. И.П.Павлов жануарлардың жүйке жүйесінің типін айыру үшін жасаған тәжірибесінің кейбір қорытындылары адам темпераменттерінің физиологиялық негіздерін түсінуге толық жарайтындығын көрсете келіп, темпераментке мынадай анықтама берді: Темперамент жануарлар мен жеке адамның жалпы сипаттамасы, әрбір индивидумның барлық әрекетіне белгілі оң беретін жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы.
Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б.М.Тепловтың (1896-1965) лабараториясында жүйке жүйесінің типтрі одан ары зерттеле түсті. Егер И.П.Павлов өзінің тәжірбиесін жануарларға жасаған болса, Б.М.Тепловпен оның шәкірттері осындай тәжірбиені адамдарға жасады. Бұл зерттеулерде И.П.Павловтың нерв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілім адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңыз алатын, бірден-бір ғылыми теория екені тағыда дәлелдене түсті. Б.М.Тепловтың шәкірттерінің бірі В.Д.Небылицин (1930-1972) осындай зерттеулердің бірінде жүйке жүйесінің әлсіз типінің өзі бірнеше варианттарға бөлінетінін анықтап берді. Бұрын өмір сүруге икемсіздеу деп саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозумен тежелу, теңгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтіңде сезімталдығы күшті екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейімделе алу қабілеті екендігі анықталды.
Әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Қазақ психологиясының тарихы Қ. Жарықбаев.- Алматы: Қазақтан, 1996. - 160 б.
2. Бап-Баба Сәбет Балтаұлы (Бабаев), Жалпы психология: Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған дәрісбаяндар жинағы С.Б. Бап-Баба.- Алматы: Дарын, 2003.- 275 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сабақтың жоспары:
1. Психологияға ғылым ретінде анықтама.
2. Ғылыми және тұрмыстық психологияның айырмашылығы.
3. Психологияның даму кезеңдері.
4. Психикалық құбылыстарды жіктеу.
5. Қазіргі психология ғылымының алдында тұрған басты міндеттер.
6. Психологияның салалары мен тармақтары.
Психика мен психология туралы жалпы ұғым
Кез-келген адам өз тәжірибесіне негізделіп, қоршаған дүниені, әртүрлі заттар мен құбылыстарды қабылдауға, тануға қабілетті екеніне есеп береді. Мысалы, біздер құстардың әнін, музыкалық аспаптардың дыбысын, адамның сөзін, ұшып бара жатқан ұшақтың шуын естиміз. Әртүрлі заттарды, ағаштарды, басқа адамдар мен жануарларды, машиналар мен ғимараттарды, түстер мен пішіндерді көреміз. Біздер гүлдер мен бензиннің иісін сеземіз және еш уақытта қант пен тұздан алған дәм сезімдерін шатастырмаймыз. Әр адам оқылған кітап, өзінің ертеңгі әрекеті, қиын есептің шешімі туралы ойлану дегенді біледі. Біздер өзіміз білетін адамның бейнесін, оқу материалын еске түсіре аламыз. Еш уақытта қабылдамаған заттарды, мысалы тропикалық ормандар немесе жойылып кеткен жануарларды елестете аламыз, сондай-ақ дүниеде жоқ - еретегі кейіпкерлері немесе таңғажайып машиналар туралы қиялдай аламыз.
Адам тек қоршаған дүниені танып қана қоймайды, сонымен қатар осы дүниедегі заттар мен құбылыстарға өзінің қатынасын білдіреді. Ол қоршағанды салқынқанды, сабырлы қабылдамай, қандайда бір сезімдер тудыртады: бір заттар мен құбылыстар оны қуантып, қанағаттандырса, басқаларға ол бейтарап қарайды, үшіншілері оны қынжылтады, қорқытады, ашуландырады. Жақсы кітап бізді рақаттандырады, адамның лайықсыз мінез-құлқы бізде наразылық тудыртса, қайсарлы қылығы - таңдану тудыртады.
Адам тек қоршаған дүниені қабылдап, қандайда бір қатынас білдіріп қана қоймай, осы дүниеде әрекет етеді, белсенділік танытады, шешім қабылдайды, мақсатқа ұмтылады, қиындықтарды жеңуде ынта мен табандылық танытады, ерік іс-әрекетін жүзеге асырады.
Сондай-ақ, әр адам басқалардан ерекшеленеді: бір адам музыкаға қызығады, басқасы - спортқа; біреу математика саласына қабілет танытса, басқасы әдебиет саласына; біреу қызба, ашушаң, ұстамсыз, басқасы сабырлы, ұстамды; біреу еңбекқор және қарапайым, басқасы жалқау және менменшіл. Мұның бәрі - қабылдау, ес, ойлау, қиял, сезім мен ерік, темперамент пен мінез көріністері - адамның психикасының көріністері. Ал психикалық құбылыстарды зерттейтін ғылымды психология деп атайды. Психология сөзі гректің екі сөзінен пайда болған: псюхе - жан, және логос ғылым, ілім. Олай болатын болса, психология - адамның жан дүниесін зерттейтін ғылым.
Бастапқыда жанды (қазіргі кезде де идеалистердің, діни көз-қарасы бойынша) өлмейтін, өшпейтін адам денесінде өмір сүріп өлген кезде ұшып кететін нәрсе деп есептеген. Жоғарыда суреттелген психикалық құбылыстар осы жанның қасиеттері мен көріністері деп есептелген. Ғылымның ескі атауы, жан деген сөз біздің тілде де сақталған, алайда басқа мазмұнда: жан құбылыстары дегеніміз психикалық құбылыстар болып түсіндірілсе, жан деген сөз адамның психикасын, оның ми іс-әрекетінің өнімін білдіреді.
Адам психиканың байқалуы өте алуантүрлі. Және де олар бір-бірінен ажыратылып өмір сүрмей, өзара байланыста болады, бір-біріне әсер етеді. Бұл байланыс жеке психикалық көріністердің жиынтығы, қарапайым қосындысы ретінде емес, психикалық іс-әрекеттің біртұтас, бірыңғай көрінісі болып саналады. Мысалы, бастауыш сынып оқушысының шынайы ақыл-ой іс-әрекетінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, өзара қатты байланысқан.
Қазір сіздер менің ауызша айтып тұрған материалымды тыңдап отырсыздар. Айтылған материалды сіздер есту түйсігі арқылы қабылдайсыздар. Қабылданып отырған материалды сіздер түсінуге, есте сақтауға тырысасыз, ол үшін оған зейін қоюға шоғырлануға тура келеді, сізге таныс кейбір анықтамалар мен хабарларды еске түсіруге тырысасыз. Бұл кезде сіздің қиялыңыз да жұмыс істейді, өйткені көрнекі түрде бір нәрсені елестету керек болады. Қабылданып отырған материал сізде оған деген қандайда бір қатынас тудыртады, сезім пайда болады. Түсінуге байланысты туындайтын қиындықтарды жеңу үшін сіздер ерік күшін жұмсайсыздар. Ақыл-ой іс-әрекетінің жылдамдығы, жетістігі сіздің кейбір тұлғалық қасиеттеріңізге байланысты: белсенділік, еңбекқорлық, жауапкершілік.
Сонымен, психология - психиканың қалыптасу және даму зандылықтары туралы ғылым. Психология ертеде қалыштасқан ғылымдардың қатарына жатады: ол 2500 жылдан астам бұрын ертедегi Грецияда пайда болған.
Ертедегi гректің данышпан ғалымы Аристотель өзiнiң "Жан туралы" атты еңбегiнде алғаш рет психикалық құбылыстарға жүйелi талдау жасайды. Аристотелдi психологияның негiзiн салушы деп атауға болады. Екiншi жағынан, психологиялық құбылыстарды және оның заңдылықтарын ғылыми эксперименталдiк түрде зерттеу шын мәнiңде XIX ғ. ортасынан бастап, қалыптаса бастады.
Психикалық құбылыстарды 3 үлкен топқа жiктеуге болады:
Психикалық үрдicтер - бұл объективтiк шындықты субъективтiк бейнелеудiң әртүрлi формасы. Психикалық үрдiстердi сонымен қатар психикалық функциялар деп атайды. Психикалық үрдiстердiң көмегімен қоршаған ортаны тану iскe асады, бiлiм мен дағдыны, оқыту мен ic-әрекеттi меңгередi. Темендегiдей психикалық үрдiстердiң негiзгi түрлерi қарастырылады: түйсіктер, қабылдау, ес, елес, қиял, ойлау, сезiм және эмоция, epiк.
Психикалық қасиеттер - бұл адамдардың бiр-бiрiнен айырмашылығын бiлдiретiн жеке тұлғаның дара психологиялық ерекшелiктерi. Психикалық қасиеттерге темперамент, мiнез, қабiлеттiлiк жатады.
Психикалық қалып - психикалық iс-әрекеттiң уақытша дамуын сипаттайды. Оқыту мен iс-әрекеттің жемiстi орыңдалуына ерекше ықпал ететін адамның iшкi дүниесiнiң негiзгi саласы болып табылады. Мәселен, белсендiлiк немесе енжарлық, шаршау, стресс т.б. психикалық жағдайлар. Барлық психикалық құбылыстар бiр-бiрiмен өзара байланысты.
Психология ғылымының ең негiзгi мiндеттерiнiң бiрi барлық психикалық құбылыстарды зерттеу және түсіндіру болып табылады, демек олардың пайда болу, қалыптасу және даму негiзiне жататын объективтiк заңдылықтарды ашып көрсету. Психикалық өмірдің заңдылықтарды бiлy, оны оқыту және тәрбие тәжiрибесiнде пайдалану үшiн қажет. Тек қана психикалық үрдiстер мен құбылыстардың заңдылықтарын бiлу және оларға арқа сүйеу, белгiлi-бiр шәкiрттiң дара психикалық ерекшелiктерiн ескере отырып, оқыту және тәрбие үрдiсiн дұрыс ұйымдастыруға болады.
Fасырлар бойы адам ғалымдардың көптеген ұрпақтарының зерттеу пәнi болып келдi. Адамзат өзiнiн тарихын, пайда болуын, биологиялық табиғатын, тiлiн және салт-дәстүрін танып бiледi және оны танып бiлуде психология ғылымына ерекше орын бередi. "Адам үшін басқа адамдардан қызықты нысана болуы мүмкін емес" деген екен ертедегi бiр данышпан, Ол қателеспептi. Психологияның дамуының негiзiне адамзаттың тұрмыс табиғатына, адамзат қоғамдағы оның дамуы мен қалыптасу жағдайларына, оның басқа адамдармен өзара қарым-қатынасы ерекшелiктерiне әpyaқыттa да өсiп отырған қызығушылық жатады.
Қазiргi кезде өндiрicте, ғылымда, медицинада, өнерде, оқытуда, ойында және спортта психологиялық заңдылықтарды бiлмей және түсiнбей көптеген ic-әрекеттiң түрлерiн іске асыру мүмкін емес. Адамның даму зандары туралы ғылыми бiлiмдердiң жүйесi, оның потенциалдық мүмкiншiлiктерi туралы барлық қоғамдық даму үшiн қажет. Бірақ адам әртүрлі ғылымдардың кешенді зерттеу құралының нысаны болып табылады. Олардың әрқайсысының өзiндiк ерекшелігі бар мәселелері болады. Гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік үрдістерді зерттегенде психологиялық факторларды ескеру қажетiгi туындайды, әрбiр ғылым басқа ғылымдардан өз пәнiнiң ерекшелiгiмен сипатталады. Кезiнде белгiлi психолог-ғалым С.Рубинштейн "Жалпы психология негiздерi" атты кiтабында былай деп жазды: "Психологияның зерттейтiн өзiндiк құбылыстардың iшiнен анық та айқын, ерекше бөлiнiп тұрғандары - бiздiң қабылдауларымыз, сезiмдерiмiз, ойларымыз, талпыныстарымыз, қажеттiлiкктерiмiз және т.б., демек, бiздiң өмiрiмiздiң iшкi мазмұнын құрайтындар жатады".
Әдебиеттер:
1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология: Оқу құралы Алматы: Білім, 1996.- 224 б.
2. Алдамұратов Ә., Рақымбеков Қ., Іргебаева Н. Және т.б. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: Білім, 1996. - 224 б.
3. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 230 б.
4. Жарықбаев Қ.Б. Жантану оқулығы: ҚР жоғары оқу орындары студенттеріне арналған Қ.Б. Жарықбаев. - Өңделіп, толықтырылып сегізінші басылуы.- Алматы, 2008. - 638 б.
5. Першина Л.А., Общая психология: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений Л.А. Першина. - М: Академический Проект, 2004.- 436 с.
6. Маклаков А.Г., Общая психология: Учебник для вузов А.Г. Маклаков.- СПб.: Питер, 2004.- 583 с.:ил..- (Серия " Учебник нового века").
7. Вопросы психологии познавательной деятельности: Сб.науч.тр. Моск.гос.пед.ин-т им.В.И.Ленина; И.Л.Баскакова и др..- М., 1981.- 144 с.
2 дәріс. Қазіргі психология ғылымы және оның құрылысы мен зерттеу әдістері. Психиканың дамуы және бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру.
Сабақтың жоспары:
1. Психика туралы жалпы ұғым.
2. Психика теориялары.
3. Психиканың даму сатылары.
4. Сана туралы жалпы ұғым.
5. Психологияның ғылыми-зерттеу әдістері.
6. Психологияның негізгі әдістері.
7. Психологияның қосалқы әдістері.
Психиканың дамуы және сананың қоғамдық-тарихи сипаты
Табиғат заңдылықтарын жете түсініп, олардың мән-жайын бағдарлауда психиканың пайда болуын, адам санасының жетілуін байыптап баяндау ең күрделі мәселелердің бірінен саналады. Материалистік ағымды жақтаушы ғалымдар психиканы ұзақ уақыттағы материя дамуының эволюциясы деп түсіндіреді. Материя табиғатын зерттеп, оның түрлері мен формаларын, олардың бөлінбес қасиеттерін анықтауда қозғалыс материяның өмір сүру тәсілі екендігін анықтайды. Қозғалмайтын, абсолютті тыныштықта болатын материя жоқ. Әлемде өлі табиғат та, тірі табиғат та үнемі қозғалыста, өзгерісте, дамуда болады. Қүллі материяның, өлі табиғаттан бастап ең жоғары сатыдағы күрделі материя -- адам миының бейнелеу қасиеті мен оның әсерге жауап кайтаруы да үнемі дамып, өзгеріп отырады. Материянын, бейнелеу формасы оның емір сүру тәсіліне байланысты. Бейнелеу сыртқы әсердің сипаты мен формасына қарай білінеді. Өлі табиғаттағы денелер мен заттардың қозғалысы механикалық, физикалық, химиялық әсерлер түрінде байқалады. Мысалы, жердің бетін үнемі судың шаюы, жел мен ауаның әсері арқылы жартастың мүжілуі, теңіздің үнемі жағаға соғып тұратын толқыны салдарынан өзге заттарға қысым түсіріп, олардың түр-тұрпатын өзгертеді.
Материяның тірі табиғатка ауысу кезеңінде оньщ қозғалу формасы да өзгереді, тірі табиғатка тән бейнелердің жаңа сапалық түрі -- психика пайда болады. Материя қозғалысындағы биологиялық форма -- табиғат тіршілігіндегі жаңа сапалық керініс. Өлі табиғаттан тірі табиғатқа өту жөніндегі түрлі болжамдар бар. Солардың бірі -- А.И.Опариннің тірі табиғаттың пайда болуы жайындағы көмірсутек негізінде азот, көміртегі, сутегі, фосфор және күкірт атомдарының түрлі конфигурациялық байланысуы нәтижесінде түзілістер пайда болды дейтін теориясы. Қазіргі ғылымда бұл теорияны қолдайтын мағлұматтар мол. А.И.Опарийнің болжамы бойынша, бұдан шамамен екі миллиард жыл бұрын атмосферада бос оттегі белініп, органикалык заттарда фото-химиялық реакциялардың жүруіне жағдай туған. Ол алғашында қоймалжың зат түрінде болған. Органикалық қосылыстар көмірсутектерінің полиерленуі нәтижесінде алып молекула пайда болған. Молекула өзінің құрамдас бөліктеріне жеңіл бөлінген. Бұл қосылыстардың тіршілігі әрі қарай жалғасып тұруы үшін үнемі ортамен зат алмасуы қажет болды. Молекулалар бойына ортадан жаңа затты сіңіріп ассимйляцияланып, бөлінген заттарды ыдыратып, өзі өндіретін жүйеге айналды. Ортамен зат алмасуын автокатализдік ретке келтірді. Белок молекуласымен ортаның зат алмасуы әуел бастан белсенді жүрген. Бұл алып молекула коацерват деп аталады. Коацерват тамшылары өзара бәсекелесті. Химиялық құрамы жағынан әсерлі кейбір тамшылар өзгелерінен тез өсті. Олар алып дәрежеге тез жетіп, тез ыдырап отырды. Өсу, ыдырау процестері осылай қайталана берді. Ал химиялық құрамы жөнінен түрлі тамшылар бірімен-бірі бірікті. Сонымен, коацерваттардьвд қасиеті мол болды. Осы орайда, оны тірі организм құрылымы деп қарауга болады. Бұл қасиеттер нендей нәтижелер берді? Коацерваттар ортадағы қоректік заттарды сіңіріп, өмір сүруін жалғастыру үшін қажет заттарға тітіркеніп, оларға жауап қайтарды. Ал өмір сүруіне қажетсіз заттарға тітіркенбеді. Зат алмасудағы бұл қажеттілік өзін-өзі реттеу қабілетінің нәтижесі болды. Коацерваттар бөлінуге, түрлі химиялық косылыстармен конструкциялануға бейім тұрған. Сондай-ақ, сыртқы әсерлерді бейнелеу түрлі әсерлердің күші мен сипатына ғана емес, олардың органикалық түзілістері мен коацерваттардың ішкі жағдайына да байланыеты болған. Мүндай органикалық түзілімдердің алғашқы бейнелеу формасы қазіргі тірі организмдердің арғы ата тектерінің геологиялңқ дәуірлердегі пайда болу жағдайына сәйкес келеді.
Өлі табиғаттағы бейнелеуге қарағанда, тірі табиғаттың герототипі коацерваттарда, кез-келген тірі организмдерде бейнелеудің жаңа сапалық ерекшеліктері пайда болған. Ондай өзгерістер сыртқы әсердің күші мен сипатына ғана емес, организмнің ішкі жағдайына да байланысты. Қез-келген тірі организм тіршілік қажетіне қарай сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, тірі материя жаңа сапасының өзін-өзі реттеуіне ықпал етеді. Организмнің ұзақ мерзімді эволюциялық дамуы нәтижесінде бейнелеудің айқын түрлері - түйсіну, қабылдау, ес, ойлау формалары пайда болды.
Әдебиеттер:
8. Алдамұратов Ә. Жалпы психология: Оқу құралы Алматы: Білім, 1996.- 224 б.
9. Алдамұратов Ә., Рақымбеков Қ., Іргебаева Н. Және т.б. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: Білім, 1996. - 224 б.
10. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 230 б.
11. Жарықбаев Қ.Б. Жантану оқулығы: ҚР жоғары оқу орындары студенттеріне арналған Қ.Б. Жарықбаев. - Өңделіп, толықтырылып сегізінші басылуы.- Алматы, 2008. - 638 б.
12. Першина Л.А., Общая психология: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений Л.А. Першина. - М: Академический Проект, 2004.- 436 с.
13. Маклаков А.Г., Общая психология: Учебник для вузов А.Г. Маклаков.- СПб.: Питер, 2004.- 583 с.:ил..- (Серия " Учебник нового века").
14. Вопросы психологии познавательной деятельности: Сб.науч.тр. Моск.гос.пед.ин-т им.В.И.Ленина; И.Л.Баскакова и др..- М., 1981.- 144 с.
3 дәріс. Іс-әрекет психологиясы
Сабақтың жоспары:
1. И.М.Сеченов іс-әрекет физиологиясы туралы.
2. Әрекеттің рефлекторлы тұжырымдамасы.
3. Әрекетті ұйымдастыруының механизмдері.
4. Н.А.Бернштейн физиологиялық әрекет теориясы.
5. Іс-әрекеттің қоздырушы себептері.
6. Іс-әрекеттің мақсаты.
7. Іс-әрекет құрылымы.
8. Іс-әрекеттің орталық құраушысы ретіндегі әрекет.
9. Әрекеттің негізгі сипаттамалары.
10. Іс-әрекет психологиялық теориясының негізі.
Психология ғылымындағы іc-әрекет туралы жалпы мағлұмат
Іc-әрекетсiз адам өмірі мүмкін емес. Ic-әрекет үрдісінде адам қоршаған дүниені, оның заңдылықтарын танып бiледi, әртүрлі құбылыстарды қабылдайды.
Ic-әрекет үрдісінде өнiмдер және материалдық заттар киiм - кешек тамақ, тұрғын үй жасалады, оларсыз адам өмір сүре алмайды. Ic-әрекет үрдісіңде рухани құндылықтарды - саз, бейнелеу өнepi, поэзия, рьmымды жасау іске асады. Сонымен, ic-әрекет - бұл адамның қоршаған дүниеге белсеңдi қатынасының түрі.
Адамның ic-әрекетi жануарлар мінез-құлқынан ол қанша күрделі болғанмен ерекше айырмашылығы бар. Адамның ic-әрекетi саналы сипатқа ие болады, ол мақсатына бағытталған, демек адам мақсатты және оған жетудiң тәсілдерін түсінеді, iс-әрекеттің кейбiр бөлiмдерiн жоспарлайды, мүмкін болатын қиындықтар мен кедергiлердi ескерiп отырады, қажет болған жағдайда iс-әрекеттi қайта құрады, нәтиженi алдын ала көре бiледi.
Адамның ic-әрекетi еңбек құралдарын дайындаумен, пайдаланумен және сақтаумен байланысты. Адамның ic-әpeкeтi қоғамдық сипатқа ие болады, ол ұжымда және ұжым үшін іске асады. Ic-әрекет үрдісінде адам басқа адамдармен күрделі қатынастарға енедi.
Ic-әрекет қоғамдық - тарихи жағдайлармен анықталады. Адам өзінiң iс-әрекетiн қоршаған өмiрден, өзі өмір сүрген қоғамның талаптарынан бөлiп қарай алмайды.
Барлық уақытта да және кезеңде де адам еңбекпен айналысты, ол қоғамның қажеттiлiгiн (материалдық және рухани) немесе жеке қажеттiлiктердi қанaғаттандыратын өнім берiп отырды. Ic-әрекет адамның өзіне де өзіңдiк таңбасын қалдырады. Психика тек көрiнiп қана қоймайды, ол ic-әрекетте қалыптасады.
Жеке тұлға iс-әрекетте қалыптасады, адам ежет, ержурек қасиет танытады. өздерiңiздi қоршаған адамдарды бақылап қарасаңыздар, мамәндық адамның сыртқы келбетiн, оның рухани дуниесiн өзгертедi. әр мамәндықтың өзіне тән ерекшелiктeрi бар, мәселен, ескери адамның психологиясыңда өзіндiк ерекшелiктерi кездеседi. Сол сияқты мұғалiмдiк дәрiгерлiк мамандықтардың өзіндiк ерекшелiктерi болады.
Адамның ic-әрекетi алдына қойған мақсаттарымен, мiндеттерiмен анықталады, адамды осы ic-әрекетке итермелеген, себеп болған белгiлi түрткілермен байланысты. Алдына қойған мақсаттары мен мiндеттерiн іске асыра отырыл, адам ic-әрекетте өзінiң белсендiлiгiн бiлдiредi.
Кез-келген белгiлi бiр түрткілер пайда болады және іске асады, белгiлi себептермен анықталады. Сiз неге оқыдыңыз? Неге адыңызға университеттi бiтiру туралы мақсат қойдыңыз? Осы сұрақтарды алдыңызға қойып көріңiз, бiрден сiздің есiңiзде осындай шешiмге келуге итермелеген түрткілер пайда болады. Олар әртүрлі болуы мүмкін, бiрақ барлығыда сiздiң оқу iс-әрекетiңiздiң мақсатын анықтайтын қаңдай да болмасын түрткілер болады.
Ic-әрекет оның құрылымына қарай қарастырылады. Кез-келген iс-әрекетте темендегiдей беөлiктердi атап көpceтyгe болады (құрамдас бөлiктeрi, бөлiмдерi, iс-әрекеттің кезеңдерi): мақсат қою кезеңi (нақты мiңдeттepді анық түсіну); жұмысты жоспарлау, әрекеттің тиiмдi тәсілдерін таңдау кезеңi; ic-әрекетті орыңдау, іске асыру кезеңi; одан әpi нәтижелерiн тексеру, қатесiн түзеу, алынған нәтижелердi жоспарланған нәтижелермен салыстыру, жұмысты қорытындылау.
Оқушының нақты оқу әpeкeтін талдай келiп, барлық бұл кезеңдердi аңғару қиын емес. Адамзат ic-әрекетiнiң қажеттi шарттары - психикалық үрдicтер. Олар адамның кез-келген iс-әрекетiнің мiңдеттi жағы болып табылады: ойын үстiңдегi бала, оқушының оқуы, адамның еңбек eтyi - әруақытта да iс-әрекеттің барлық түрлері зейiнмен, қабылдаумен, еспен, ойлаумен және басқа да үрдістермен тығыз байланысты, онсыз адамның ешқандай ic-әрекетi іске аспайды.
Психикалық үрдістер адамды қоршаған opтaғa бащарлайды, оның ic-әрекетiн бағыттайды, оны ойлап iстейдi, әрекеттердi іске асатын жағдайларға сәйкес ретке келтiредi. Екiншi жағынан, бүкiл психикалық үрдістер іске асады, қалыптасады және ic-әрекет үрдісінде реттеледi. Осылай психикалық үрдістер мен адамның ic-әрекетi өзара байланысты және өзара тәуелді іске асады.
Баланың ic-әрекетiн бақылай отырып, бұл үрдіске толық сенуге болады. Бала психикасы оның iс-әрекетiнде қалыптасады. Мектепке дейiнгiлердің ойын әрекетінде оның есiнiң, зейiнiнiң, ойлауының қалыптасуын аңғаруға болады. Мектеп оқушыларында оқу әрекеті ерекше рөл атқарады, осы жетекшi әрекеттің әcepiмeн оқушылардың психикалық үрдістерi сапалы өзгерістерге ұшырайды - олардың зейiн, үрдістерi бiрте-бiрте мақсатты басқарyға және реттеуге бейiм келедi, оның көлемi, қозғалыстығы және басқа да сапалары артады.
Ic-әрекеттің мақсаты және түрткілері психикалық үрдістердi реттеп және оны басқарып отырады.
Әдебиеттер:
1. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 230 б.
2. Жарықбаев Қ.Б. Жантану оқулығы: ҚР жоғары оқу орындары студенттеріне арналған Қ.Б. Жарықбаев. - Өңделіп, толықтырылып сегізінші басылуы.- Алматы, 2008. - 638 б.
3. Жарықбаев Қ., Жалпы психология: Оқулық Қ. Жарықбаев.- Өнделіп, бесінші басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 378 б.
4. Намазбаева Ж.И., Жалпы психология: Оқулық Ж.И. Намазбаева.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2006. - 296 с.
4 дәріс. Қарым-қатынас. Ұжым-топтар
1. Қарым-қатынас туралы түсінік.
2. Қарым-қатынастың түрлері, формалары, атқаратын қызметтері.
3. Қарым-қатынастың жақтары.
4. Топтар психологиясы.
5. Үлкен топтар мен шағын топтар.
6. Топтардың даму деңгейлері.
7. Топтардың классификациясы.
Қарым-қатынас туралы жалпы ұғым
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақыты-на дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қаты-настардың символдық (таңбалық) кеңістігіне енеді. Бұл өзара әре-кеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен неме-се шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама түрде - байланыс құралдары, көптеген коммуникация, өнердің әр алуан түрлері ар-қылы өзара әрекеттесулері мүмкін. Әлеуметтік байланысқа жекеле-ген адамдар мен тұтас халық түсе алады, серіктестер арасындағы байланыс эмоциялық-тұлғалық, іскерлік, әлеуметтік-ресми және т.б. сипат алуы мүмкін. Адамның өз әлеміне қатынасы, оның басқа адамдарға деген қатынасымен жанамаланғандығы және оның зат-тық іс-әрекетінің өзі қарым-қатынас деп аталатын анағұрлым кең процеске енетіндігі маңызды.
Қарым-қатынас психологиясының атқаратын қызметтері
Қарым-қатынас адам мәнінің болу мен көріну формасы болып табылады. Бұл біздің бойымыздағы нағыз шынайы адамилық қарым-қатынас процесінде және соның арқа-сында танылады.
Тек адам мен адам өзара әрекеттескенде және қарым-қаты-насқа түскенде ғана адам адамға, өзгелерге, сондай-ақ, өзіне ашылады (Леонтьев А.А.).
Дәл осы қарым-қатынас процесінде адамзат пайда болды. Ол - сана мен сөйлеуді игерген. Адамның ойлауының өзі қарым-қаты-настың ішкі формасы болып табылады. Л.С. Выготский айтқандай, адам өз-өзімен, жеке қалғанда да қарым-қатынас қызметін сақтап қалады.
Қарым-қатынастың түрлері мен формалары
Фатикалық қарым-қатынас - коммуникативті құралдарды тек қана қарым-қатынас процесін қолдап, қуат беру мақсатында қолданатын мазмұнсыз қарым-қатынас. Оған ақсүйектер қарым-қа-тынасы жеке мысал бола алады. Мәні жағынан бұл қарым-қатынас заттық емес, мақсаты жоқ, оны жүзеге асыру процесінде адамдар бұл тұрғыда өздерінің не ойлайтындықтарын емес, осындай жағ-дайларда не айтылу керек, соны айтады. Бұл қарым-қатынас жабық, өйткені, адамдардың қандай-да бір мәселеге байланысты көзқарас-тары ешқандай мәнге ие болмайды және коммуникация сипатын анықтамайды.
Құралдық қарым-қатынас, бұл - өзіндік мақсат болып та-былмайтын, өзіндік жеке қажеттіліктен туындамайтын, алайда, қа-рым-қатынас актісінен ләззат алудан басқа қандай-да бір өзге мақ-сатты көздейтін қарым-қатынас. Мысалы, бұған кездесуге тиіс бол-ғандықтан кездесетін туысқандар арасындағы қарым-қатынасты жатқызуға болады. Мұндай кездесулерден кейін адамдар әдетте жеңіл күрсінеді де, қарым-қатынастың іске асырылғанын есептеп қояды.
Мақсаттық қарым-қатынас - өз-өзіне спецификалық қа-жеттілікті, аталмыш жағдайда қарым-қатынасқа деген қажеттілікті қанағаттандыру құралы болатын қарым-қатынас.
Коммуникацияның қосымша құралдарын қолдану немесе қолданбау негізі бойынша тікелей және жанамаланған, тура және жанама қарым-қатынасты бөліп көрсетуге болады.
Тікелей қарым-қатынас, бұл - тіршілік иесіне табиғатынан берілген табиғи мүшелердің: дауыс үні мен екпіні, ым-ишара, бас, дене, қол қимылдары және т.б. көмегімен жүзеге асырылатын қа-рым-қатынас.
Жанамаланған (тікелей емес) қарым-қатынас ақпарат ал-масудың арнайы құралдарының көмегімен жүзеге асырылады. Бұл табиғи (таяқ, тас лақтыру, жерде, құзда, ағашта қалған іздер және т.с.с.) немесе мәдени құралдар (таңбалық жүйелер, әртүрлі символ-дар, телефон, мөр, радио, теледидар және т.б.).
Әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Жалпы психология: Оқулық Қ. Жарықбаев.- Өнделіп, бесінші басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 378 б.
2. Намазбаева Ж.И., Жалпы психология: Оқулық Ж.И. Намазбаева.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2006. - 296 с.
3. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2007. - 230 б.
4. Жарықбаев Қ., Қазақ психологиясының тарихы Қ. Жарықбаев.- Алматы: Қазақтан, 1996. - 160 б.
5 дәріс. Жеке адам психологиясы
1. Жеке адам ұғымының анықтамасы мен мазмұны.
2. Индивид, субъект, тұлға, жеке даралық ұғымдарының арақатынасы.
3. Тұлғаның дамуында биологиялық және әлеуметтік детерминант мәселелері.
4. Тұлғаның құрылымы туралы көзқарастардың дамуы.
5. Тұлғаның дамуының жалпы заңдылықтары. Тұлғаның дамуы мен өмірлік жолы.
6. Тұлғаның бағыт-бағдары.
7. Тұлға теорияларының салыстырмалы талдануы (персонализм, психоанализ, гуманистік психология және т.б.)
8. Кеңес психологиясындағы тұлға туралы ұғым (А.Ф.Лазурский, Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, В.Н.Мясищев, К.К.Платонов және т.б.).
Психология ғылымында тұлға категориясы базалық ұғымдарға жатады. Алайда тұлға ұғымы жалғыз психологиялық ғана емес оны басқа да қоғамдық ғылымдар зерттейді. Олардың ішінде философия, социология, педагогика және басқа да ғылымдар бар.
Тұлға деген кім дегенде психологтар әртүрлі жауап береді. Оның себебі тұлға феномені өте күрделі. И.С.Конның пікірінше тұлға бір жағынан іс-әрекет субъектісі ретінде нақты индивидті (адамды), оның әлеуметтік рөлдері мен индивидуалды қасиеттерінің бірлігінде түсініледі, басқа жағынан тұлға индивидтің әлеуметтік қасиеті ретінде, басқа адамдармен тура және жанама өзара әрекет процесінде еңбектің, танымның және қарым-қатынастың субъектісі ретінде сол адамның интеграцияланған әлеуметтік мәнді қырлардың жиынтығы ретінде түсініледі.
Тұлға қоғамдық байланыстар мен қатынастарда көрінетін, өзі және қоршағандар үшін маңызды мәнді болып табылатын өнегелі қылықтарын анықтайтын орнықты әлеуметтік шарттанған психологиялық сипаттамалары берілген жүйедегі нақты адам.
Тұлға - еуропалық тілмен персона деп аталады. Бұл сөздің шығуы тарихта жасырын болды. Латын тілінде персона этрусск мәдениетенен келген. Этрусск - Римді VI ғасырға дейін жаулаған Аппенин жарты жағалауының солтүстік-батыс бөлігінің елді мекені. Б.э.д. ІІІ ғасырда Римді этрускілер басып алды, осы мәдениеттен латын тілінде кейбір терминдер қалған, солардың бірі персона (реrsona) термині. Бұл сөз, көне театрда актерлар киген масканы және граматикалық субъектіні білдіреді. Психология ғылымында тұлға деп басқа адамнан айырмашылығы бар, көзге түскен, дарынды адамды айтпайды, бірақ белгілі бір жастан бастап кез келген адамды айтады. К.К.Платоновтың ойынша, тұлға ол күй...рух пен жан, ол бірде берілетін құрметті атақ емес. Ол өз бейнесін жоғалтуы мүмкін, адамның намысын жоғалту мүмкін...тұлға ішкі және сыртқының гармониясы, интеграциясы, қосылуы.
Тұлға психологиясына не кіреді. Тұлға психологиясындағы анықтамалардың көптігі, әркелкілігі, олардың дәл еместігі деген сұрақтар негізсіз. Біз тұлғаның құрылымын айтпай ол туралы нақты сұрақтарды талдай алмаймыз. Өмірге жаңа келген нәресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ер жету үшін бала оны мен солын, өзінің менін басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс. Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын. Есейіп, ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға дейміз. Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті өмір тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, дүниетанымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады. Мінез, қабілеті бірсыдырғы қалыптасып үлгерген, өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға дейміз. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, тонжарған түрлерімен қатар жауыз, керітартпа, бұзық, қасқай т.б. толып жатқан өкілдері болады. Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны қас жауыз тұлға.
Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік ұғымы, кісінің аса өнегелі түріне жатады. Төл тілімізде Он үште отау иесі (қыз балалар үшін ), Он бесте отау иесі ( ұл балалар үшін ) дейтін аталы сөз бар екені де хақ. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық шақ аяқталады. Бұл - өмір талабынан, ауқымы кең тыныс - тіршіліктен туындайтын құбылыс. Халқымыз кез-келгенді кісі дей атай бермей, оны имандылық пен адамгершіліктің басты белгісі, ес жиып, етек жабу нәтижесінде біртіндеп қалыптасатын адамның азаматгық ар-ожданы, кісілік, кескін-келбеті, адамшылықтың өлшемі деп түсінген.
Тұлғаның жеке басынының психологиясын ұғыну үшін ең алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай қоғамның мүшесі, қандай таптың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс-тәжірибесін білуіміз қажет. Жеке тұлғаның өмірінің бағытын көрсететін компоненттер өте көп. Олардың бастылары: мотивтер мен қажеттер, бейімділік пен қызығулар, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.
Әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Жалпы психология: Оқулық Қ. Жарықбаев.- Өнделіп, бесінші басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 378 б.
2. Намазбаева Ж.И., Жалпы психология: Оқулық Ж.И. Намазбаева.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2006. - 296 с.
3. Жалпы психологияға кіріспе: Оқу құралы Жауапты ред. С.М. Жақыпов.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2007. - 230 б.
4. Жарықбаев Қ., Қазақ психологиясының тарихы Қ. Жарықбаев.- Алматы: Қазақтан, 1996. - 160 б.
6 дәріс. Темперамент
Сабақтың жоспары:
1. Адамның жеке-психологиялық ерекшеліктері.
2. Темперамент туралы түсінік.
3. Темперамент типологиялары: гуморалдық (Гиппократ, Гален), конституционалдық (Э.Кречмер, У.Шелдон).
4. И.П.Павловтың жоғарғы жүйке жүйесі іс-әрекетінің типтері туралы ілімі.
5. Б.М.Теплов, В.Д.Небылицын, В.С.Мерлин еңбектеріндегі жүйке жүйесінің қасиеттері, жоғарғы жүйке жүйесі іс-әрекетінің типтері және тұлғаның психикалық қасиеттерімен байланысы туралы зерттеулері.
6. Темперамент типтеріне сипаттама.
7. Темперамент пен мінездің байланысы.
Темперамент ұғымының психологиялық маңызы
Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакцияладың динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез - құлықтың табиғи ерекшеліктерін - темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез-құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым - қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне рең беріп отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл - қозғалысқа, сөздің сарыны мен ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі, әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуекелді еместігін естен шығармаған абзал.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ, кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды, түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса - адамның дені сау, дұрыс араласпаса - сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына орайлас қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мәселен холериктік темперамент - сһоlе (өт), сангвиник темперамент - sangues (қан), флегматиктік темперамент - phlegma (шырын) меланхоликтік темперамент - melanos chole (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа - райы жағдайларына тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темпераментте соған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағаны мен, оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.
Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальдық теориялардан басқа химиялық, физикалық, анатомиялық, неврологиялық және таза психологиялық теорияларда ұсынылды. Бірақ бұлардың бірде - біреуі де темпераменттің табиғатын толық және дұрыс түсіндірмеді.
Жоғары жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін ашқан И.П.Павловтың ғылыми еңбегі ерекше. Ол темпераменттің осы қасиеттерінің туа үйлесуіне орай сипатталатындығын көрсетті. Павлов өзінен бұрынғылардан өзгеше жолмен, атап аитқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиаторы Кречмерден, қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П.Ф. Лесграфт) басқаша ағзаларды бір тұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызыметіне ерекше назар аударды. Ми біріншіден, барлық мүшелермен ұлпалардың жұмысын реттейді, екіншіден, жүйедегі сан алуан бөліктердің қызметін үйлестріп, біріктіреді, үшіншіден, ол барлық органдардың импульстарынан әсер алып оырады да осыған орай өз қызыметін қажетті күйге түсіреді, төртіншіден, ол ағзаның сыртқы ортаның байланысын, бұлардың бейнелерін сәулелендіруді жүзеге асырып отырады.
Темперамент - жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.
Темперамент - оргонизімнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызыметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темпераменттің жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл - күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темпераманет туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б.э.б. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын - қан, салқындататын - шырын (слизь) құрғататын - бауырдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың, араласуының пропорциясын грекше красис деп атаған. Ал латын тілінде бұл терминді темпераментум деп атап кеткен.
Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз - көптігіне байланысты деп түсінген. Мәселен, организімде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалық, ал шырын басым болса, флгматик темперамент деп; ал организімде қара өт басым болса меланхолик, организмде сары өт басым болса, холерик темпераменті деп аталады.
Гипократ организімдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың рөлін түсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Рим дәрігері Гален (129-199) темпераменттің санын он үшке жеткізді. Гален организмде жылылық не ғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, денесі салқын болса, темпераментті баяулайтынын айтты. Бұл секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор, өйткені адамның тәнін зерттеу, тәжірбиеге көңіл аудара бастау сол кезде кең жайылған, жан тәнге байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организімдегі химиялық заттардың құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организімнің түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секрецйя бездеріне т.б. байланысты деген пікірлерде тарауда. Неміс философы И.Кант (1724-1804) өзінің Антропология деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама ретінде қарастырды.
Темперамент туралы теориялар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс алды. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Н.Л.Зеланд (1833-1902) ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П.Ф.Лесгафт (1837-1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп тұжырымдады. Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйекті етіп түсіндірген академик И.П.Павловтың ілімі темперамент туралы түсінікті ғылыми сара жолға түсірді. Жүйке жүйесінің типтері мен қабығындағы қозу, тежелу процесінің үш негізгі белгісінің (күш қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады.
Жүйке процестерінің күшіне - ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі, яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.
Жүйке процестерінің тепе теңдігі деп қозу мен тежелудің бір-біріне тең келуін айтады.
Сөйтіп И.П.Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің үш белгісі болады. Мәселен, күшті типтердің бірі - ұстамсыз тип - жұмыс істеу қабілеті күшті, қозу, тежелу процестері бір-бірімен сәйкес келмейтін (қозуы ылғи да басым келіп отыратын) ереше қозғалыстағы тип. Күшті типтердің екіншісі - ширақ типтер деп аталады. Мұнда қозу мен тежелу процестері бір-біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің үшіншісі - тежелу бір-біріне тең келіп, бірақ алмасуы саран, баяу қозғалатын тип. Әлсіз типте қозумен тежелу процестері баяу көрініп отырады. Күшті тітіркендіргіштердің әсерінен туатын шектен тыс тежеулерде әлсіз типте жиі болып отрады. Мұндай кейде күшті типтер сыртқы дүниеден келетін түрлі әсерлерге төзімді келсе, әлсіз тип морт сынып кететін болады. Павлов ашқан жүйке жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің физиологиялық негіздерін жақсы түсіндірдеі. Павлов сангвиниктерді - ширақ, жүйке жүйесі күшті, қозу мен тежелуі тең, қозғалғыш адам; холериктерді - ұстамсыз, жүйке жүйесі күшті, қозуы тежелуінен басым; флегматиктерді жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең болғанымен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді - жүике жүиесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады.
И.П.Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, көшпелі типтердің кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің өзінен қозуы мен тежелуі бірдей күшті (бірақ аз да болса қозуы басымдау тұратын) сонымен қатар, қозу мен тежелудің күші тепе-тең келетін варианттар байқалған. И.П.Павлов жануарлардың жүйке жүйесінің типін айыру үшін жасаған тәжірибесінің кейбір қорытындылары адам темпераменттерінің физиологиялық негіздерін түсінуге толық жарайтындығын көрсете келіп, темпераментке мынадай анықтама берді: Темперамент жануарлар мен жеке адамның жалпы сипаттамасы, әрбір индивидумның барлық әрекетіне белгілі оң беретін жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы.
Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б.М.Тепловтың (1896-1965) лабараториясында жүйке жүйесінің типтрі одан ары зерттеле түсті. Егер И.П.Павлов өзінің тәжірбиесін жануарларға жасаған болса, Б.М.Тепловпен оның шәкірттері осындай тәжірбиені адамдарға жасады. Бұл зерттеулерде И.П.Павловтың нерв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілім адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңыз алатын, бірден-бір ғылыми теория екені тағыда дәлелдене түсті. Б.М.Тепловтың шәкірттерінің бірі В.Д.Небылицин (1930-1972) осындай зерттеулердің бірінде жүйке жүйесінің әлсіз типінің өзі бірнеше варианттарға бөлінетінін анықтап берді. Бұрын өмір сүруге икемсіздеу деп саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозумен тежелу, теңгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтіңде сезімталдығы күшті екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейімделе алу қабілеті екендігі анықталды.
Әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Қазақ психологиясының тарихы Қ. Жарықбаев.- Алматы: Қазақтан, 1996. - 160 б.
2. Бап-Баба Сәбет Балтаұлы (Бабаев), Жалпы психология: Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған дәрісбаяндар жинағы С.Б. Бап-Баба.- Алматы: Дарын, 2003.- 275 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz