Ақша қаражатының есебінің негізгі мақсаты - ақша қаражатының мақсатты жұмсалуын
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 тарау Ақша қаражаттарының есебі 5
1.1 Ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру теориясы және 5
жіктелімі
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты ашу 11
1.3 Ақша қаражаттарының қозғалысының есебін тікелей әдіспен 15
дайындау
1.4 Ақша қаражаттарының қозғалысының есебін жанама әдіспен 17
дайындау
Түйіндеме 19
Бақылау сұрақтары 20
Тест сұрақтары 20
2 тарау Құндылықтар есебі 23
2.1 Құндылықтар есебін ұйымдастыру және оны жіктеу 23
2.2 Құндылықтардың қозғалысының есебі және оларды құжаттау 27
2.3 Құндылықтарды бағалау жүйелері 30
2.4 Құндылықтарды түгендеу, нәтижені есепте көрсету 35
Түйіндеме 38
Бақылау сұрақтары 39
Тест сұрақтары 39
3 Тарау Дебиторлық берешектер есебі 43
3.1 Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру теориясы және 43
жіктелімі
3.2 Қаржылық есептілікте дебиторлық берешек туралы ақпаратты ашып49
көрсету
3.3 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді 51
дебиторлық берешегінің есебі
3.4 Қызметкерлердің және басқа да қысқа мерзімді дебиторлық 54
берешектердің есебі
Түйіндеме 56
Бақылау сұрақтары 56
Тест сұрақтары 56
4 Тарау Қаржылық инвестициялар есебі 59
4.1 Қаржылық инвестициялар есебін ұйымдастыру теориясы және мәні 59
4.2 Инвестицияның жіктелуі және бағалануы 62
4.3 Қаржы құралдарының есебі 68
Түйіндеме 70
Бақылау сұрақтары 70
Тест сұрақтары 71
5 Тарау Негізгі құралдар есебі 74
5.1 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру теориясы және 74
жіктелімі
5.2 Негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуының есебі 80
5.3 Негізгі құралдарды бастапқы тану және оларды тану бойынша 83
шығындар есебі
5.4 Негізгі құралдар есебінің құжаттық рәсімделуі 86
5.5 Негізгі құралдарды қайта бағалауын жүргізу есебі 90
Түйіндеме 94
Бақылау сұрақтары 95
Тест сұрақтары 95
6 Тарау Материалдық емес активтер есебі 99
6.1 Материалдық емес активтер есебін ұйымдастыру теориясы және 99
жіктелімі
6.2 Материалдық емес активтерді бағалау және олардың есебінің 103
міндеттері
6.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы мен 109
құнсыздану есебі
Түйіндеме 114
Бақылау сұрақтары 116
Тест сұрақтары 116
7 Тарау Міндеттеме есебі 119
7.1 Міндеттеме есебінің түсінігі және жіктелуі 119
7.2 Міндеттеме есебін есептеудің әдістемелік негіздері 122
7.3 Салық міндеттемелерінің есебі 127
7.4 Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі 130
Түйіндеме 131
Бақылау сұрақтары 132
Тест сұрақтары 132
8 Тарау Меншікті капитал есебі 135
8.1 Меншікті капитал есебінің түсінігі және жіктелуі 135
8.2 Жарғылық капитал есебінің жүргізілуі 140
8.3 Резервтік капитал және бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) 146
есебі
Түйіндеме 150
Бақылау сұрақтары 150
Тест сұрақтары 151
9 Тарау шығындар есебі 154
9.1 Шығындар есебінің түсінігі және оның мәні 154
9.2 Шығындар есебін ұйымдастыру мен басқарудың мәні 155
9.3 Шығындар есебінің қаржылық есептілікте көрініс табуы 159
Түйіндеме 162
Бақылау сұрақтары 163
Тест сұрақтары 163
10 Тарау Табыстар есебі 167
10.1Кәсіпорын табысының құрамы және жіктелімі 167
10.2Табыс есебін тану 171
Түйіндеме 172
Бақылау сұрақтары 173
Тест сұрақтары 173
11 Тарау Қаржылық есептілік 177
11.1Қаржылық есептілік: мазмұны түрлері және маңыздылығы 177
11.2Қателерді түзету 180
Түйіндеме 183
Бақылау сұрақтары 183
Тест сұрақтары 183
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 186
КІРІСПЕ
Еліміз нарықтық қатынастарға өткеннен кейін кәсіпорындардың дербестігі
мен олардың экономикалық және құқықтық жауапкершілігі жоғарылауда.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық тұрақтылығының маңызы тез жоғарылауда.
Мұның бәрі кәсіпорынның қаржылық жағдайын, яғни ақша құралдарының
басқарылуы, бөлінуін және қолданылуының талдау рөлін жоғарылатады.
Мұндай талдаудың нәтижесі біріншіден меншік иесіне, сонымен қатар
кредиторларға, инвесторларға, жабдықтаушыларға, менеджерлар мен салық
қызметтеріне қажет. Осы курста кәсіпорынның қаржылық есебі меншік иесінің
көзқарасы жағынан жүргізілген, яғни ішкі қолдану мен қаржыны оперативті
басқару үшін қажет.
Еліміздегі жүргізіліп отырған қаржылық есеп жұмысы толығымен
халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Міне осыларды
ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның
алғаш уақыттағы экономикалық ол-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі
қажет. Сондықтан да кез келген елде бухгалтер мамандарын барынша білімді
етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына
кепілдік береді.
Қаржылық есеп – басқару жүйесінің басты бөлігі болып саналады..
Бухгалтерлік есептің басты мақсаты- барлық кәсіпорындарда орындалатын
операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі уақыт
талабына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қаржылық есеп курсы бухгалтерлік баланс, бухгалтерлік есеп беру,
синтетикалық және аналетикалық есеп, мекеменің меншікті қаржылық жағдайы,
қаржылық есепті жүргізу концепциясы, бухгалтерлік ақпараттарды дайындау
және қолдануды түсіну, басқару шешімдеріне сай шешім қабылдау,
нарықтық экономикадағы мемлекеттердің стратегиясы мен тактикасын
айқындауды оқытады.
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру" туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
1 тарау Ақша қаражаттарының есебі
1.1 Ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру теориясы және жіктелімі
Ақша қаражаттары мен оның баламалары кәсіпорын активтерінің ең өтімді
бабы болып саналады. Бухгалтерлік баланста актив баптары өтімділік дәрежесі
бойынша орналастырылып, баланс осы ақша қаражаттарының тізбесінен
басталады.
Кез–келген уақытта кәсіпорынды инвесторлардан, несиелеушілерден,
кәсіпорынның негізгі қызметінен түсетін кірістер мен капиталдардың жиынтығы
қарастыруға болады. Бұл қаражаттар негізгі құралдар сатып алуға, тауарлы
құндылықтарды қалыптастыруға, дебиторлық берешек қалыптастыруға және т.б.
жұмсалуы мүмкін.
ҚР 2007 жылғы 28 ақпандағы N234 Бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы Заңына (09.02.2016 ж. берілген өзгерістер мен
толықтырулармен) сәйкес – ақша қаражаттарының қозғалысының есебі қаржылық
есептілік нысандарының қатарына енген.
1 Қаржы есептілігін ұсыну ХҚЕС сәйкес: ақша қаражатының қозғалысы
туралы ақпарат қаржы есептілігін пайдаланушыларға ұйымның ақша қаражаттарды
және ақша қаражатының баламаларын іздестіру және ұйымның ақша қаражатының
осы тасқындарын пайдалану жөніндегі қабілетін бағалау үшін негіз береді.
Ақша қаражаттары мен олардың баламаларының бухгалтерлік есептегі
маңыздылығы, ақша қаражаттарының қозғалысының есебін дайындаудың
қажеттілігі, оның инвесторлар мен кәсіпорын басшылығы үшін құндылығы
ескеріле отырып оның есебінің ұйымдастырылуына, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есепті дайындау мен ұсыну әдістемесіне арнайы, жеке
стандарт – 7 ХҚЕС Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептілік
қарастырылған.
Осы стандартта қаржылық жағдай туралы есепте (бухгалтерлік баланста)
ақша қаражаты және ақша қаражатының эквиваленттері туралы ақпаратты
міндетті түрде ұсыну міндеттелген.
7 ХҚЕС Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептілік келесідей
анықтамалар береді: ақша қаражаттарына компанияның кассасындағы және
ағымдағы шотындағы ақша кіреді. Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала
белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы
тәуекелге ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.
1 ХҚЕС–те қаржы есептiлiгiн ұсынуға жалпы талаптар, оның құрылымы
бойынша ұсынымдар және қаржы есептiлiгiнiң мазмұнына ең төменгi талаптар
қарастырылған. Нақты операциялар мен басқа да оқиғаларды тану, бағалау және
есептілікте ашып көрсету мәселелері басқа арнайы стандарттар мен
түсініктемелерде жеке қарастырылады.
Жалпы елімізде қалыптасқан тәжірибе бойынша: ақша қаражаттары
кассадағы қолма – қол ақша және банк шоттарындағы талап етілгенге дейінгі
депозиттер.
Осылайша, ақша қаражаттары – бұл активтердің ішіндегі ең өтімді
категория болып табылады, ол жалпы кәсіпорынның өтімділігін қамтамасыз
етеді, олардың құрамына кассадағы, есеп айырысу шотындағы қаражаттар мен
оның баламалары енеді.
Осы ақша қаражатының қозғалысының басталуымен өндірістік –
коммерциялық цикл басталып және оның аяқталуымен аяқталады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес әзірленген Бухгалтерлік есеп шоттарының
үлгілік жоспары ақша қаражаттарымен басталады.
Үлгілік жоспар қаржылық есептілік элементтерін топтауға және құндық
мәнде ағымдағы көрсетуге арналған.
Үлгілік жоспарда бухгалтерлік есептің синтетикалық шоттары өтімділігін
азайту тәртібімен орналастырылған. Осы жоспарға сәйкес ақша қаражаттарының
есебіне келесідей шоттар арналған:
1000 Ақша қаражаты кіші бөлімі ақша қаражатын есепке алуға арналған.
1010 – Кассадағы ақша қаражаты, онда кассадағы ұлттық және шетел
валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1020 – Жолдағы ақша қаражаты, онда жолдағы ақша қаражатының
қозғалысы есепке алынады;
1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты, онда ағымдағы
банктік шоттардағы ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражатының
қозғалысы есепке алынады;
1040 – Карт-шоттардағы ақша қаражаты, онда карт-шоттардағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1050 – Жинақ шоттарындағы қаражаты, онда жинақ шоттарындағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1060 – Өзге ақша қаражаты, онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге
ақша қаражаты есепке алынады.
Шаруашылық субъектілерінде қолма-қол ақшаны қабылдау, шаруашылық
қажеттіліктерге қаражат бөлу үшін касса (шағын касса) ашылуы мүмкін.
Кассадағы ақша қозғалысының есебі 1010 – Кассадағы ақша қаражаты активті
шотында жүргізіледі, онда кассадағы ұлттық және шетел валюталарымен ақша
қаражатының қозғалысы есепке алынады.
2011 жылғы 14 қазан №1172 бұйрықпен бекітілген Бухгалтерлік
есепті жүргізу қағидаларында ақша қаражаттарының есебінің
ұйымдастырылуына, Қолма-қол ақшаны қабылдау мен беруге және кассалық
құжаттарды ресiмдеуге қойылатын талаптарға ерекше көңіл бөлінген.
Субъектінің кассасына қолма-қол ақшаны қабылдап алу бас бухгалтер
немесе оған субъектінің басшысы уәкілеттік берген адам қол қойған кiрiс
касса ордерi бойынша жүргiзiледi.
Қолма-қол ақшаны қабылдау кезінде бас бухгалтердің немесе оған
субъектінің басшысы уәкілеттік берілген адам және кассир қол қойған, мөрмен
расталған түбіртек беріледі. Дара кәсiпкерлер мөрі болған кезде растайды.
Кассадан қолма-қол ақша беру шығыс касса ордерi бойынша жүргiзiледi.
Шығыс ордеріне субъекті басшысы, бас бухгалтер немесе оған субъекті басшысы
уәкілеттік берген адам және кассир қол қояды.
Барлық кiрiс және шығыс ордерлерiн оларды кассаға бергенге дейiн
бухгалтерлiк қызмет кiрiс және шығыс кассалық құжаттар тiркелетін арнайы
журналдарда тiркейдi.
Жеке тұлғаға шығыс ордерi немесе төлем ведомосі бойынша ақша берген
кезде кассир алушының жеке басын куәландыратын құжатты (азаматтың
төлқұжатын немесе жеке куәлiгiн) көрсетуiн талап етедi, құжаттың атауы мен
нөмiрiн, оны кiм және қашан бергенiн жазып алады.
Ақшаны алушы шығыс ордерiнде немесе ведомоста тек өз қолымен сиямен
немесе шарикті қаламның пастасымен қол қояды.
Субъектінің тiзiм құрамында болмаған адамдарға қолма-қол ақшаны беру
әрбiр адамға бөлек жазылатын шығыс ордерлерi бойынша немесе жасалған
шарттар негiзiнде бөлек ведомості бойынша жүргiзiледi.
Қолма-қол ақшаны берудi кассир шығыс ордерде немесе төлем ведомостінде
көрсетiлген тұлғаға ғана жүргiзедi. Егер ақшаны беру белгiленген тәртiппен
ресiмделген сенiмхат бойынша жүргiзiлсе, ордердiң мәтiнiнде ақшаны алу
сенiп тапсырылған адамның және ақшалай қаражатты нақты алушының тегі, аты,
әкесінің аты және жеке басын куәландыратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген
күні мен орны көрсетіледi. Сенiмхат кассирде қалады және шығыс ордерiне
немесе ведомоске бекiтiледi.
Еңбекақы төлеудi, уақытша еңбекке жарамсыздығы үшiн жәрдемақы,
стипендиялар, сыйлықтар төлеудi әрбiр алушыға шығыс ордерiн жасамастан,
төлем ведомостары бойынша кассир жүргiзедi.
Берiлген қолма-қол ақшаның жалпы сомасына бiр шығыс ордерi жасалады,
оның күнi мен нөмiрi әрбiр төлем ведомостiне қойылады.
Төлем ведомосiнiң титул (тақырып) парағына басшылықтың және бас
бухгалтердiң қолдары қойылған, қолма-қол ақшаны беру мерзiмi және сомасы
сөзбен жазылған қолма-қол ақшаны беру туралы рұқсат жазбасы жасалады.
Жалақы төлеу бойынша сенiм бiлдiрiлген тұлғаға (таратушыға) кассадан
берiлген ақшаны есепке алу және қолма-қол ақшаның қалдығын және төленген
құжаттарды қайтару үшiн кассир қабылдаған және берген ақшаны есепке алу
кiтабын қолданады.
Шығыс ордерлерiнде оларды жасау үшiн негiздеме көрсетiледi және оған
қоса берiлетiн құжаттар санамаланады. Шығыс ордерлерi немесе төлем
ведомостары қолма-қол ақша алған адамдардың қолына берiлмейдi.
Кiрiс және шығыс ордерлерiн немесе төлем ведомостарын алған кезде
кассир:
1) бас бухгалтердiң құжаттардағы қолының, ал шығыс ордерде немесе
төлем ведомостінде – субъекті басшысының рұқсат беру қолының болуын
және түпнұсқалығын;
2) құжаттарды ресiмдеудiң дұрыстығын;
3) құжаттарда санамаланған қосымшалардың болуын тексередi.
Кассир осы талаптардың ең азы бiреуi сақталмаған жағдайда, тиiсiнше
ресiмдеу үшiн құжаттарды бухгалтерлiк қызметке қайтарады.
Жалақы төлеуге төлем ведомостерiнде ресiмделген шығыс ордерлерi оны
бергеннен кейiн тiркеледi.
Қолма-қол ақшамен есептеуді жүзеге асыру үшін субъектілер касса
кiтабын жүргізеді, ол нөмiрленедi, тігіледі және мөрмен бекітіледі. Дара
кәсiпкерлер мөрі бар болған кезде баса алады. Касса кiтабындағы парақтар
субъекті басшылығының, бас бухгалтердiң қолымен расталады.
Касса кiтабында жазбалар екі данада жүргiзiледi. Парақтардың екiншi
даналары кассирде есеп ретiнде қалады. Парақтардың бiрiншi даналары касса
кiтабында қалады. Парақтардың бiрiншi және екiншi даналары бiрдей
нөмiрлермен нөмiрленедi.
Касса операцияларын жүргiзудiң автоматтандырылған тәсiлi кезiнде касса
кiтабын жүргiзудiң осы бөлімде белгiленген талаптарын сақтау қамтамасыз
етіледі. Қағаз тасығыштарда басып шығарылған касса кiтабы хронологиялық
тәртiппен брошюраланып жасалады.
Әрбiр ордер немесе төлем ведомосі бойынша қолма-қол ақша алынғаннан
немесе берілгеннен кейiн кассир бiрден касса кiтабына жазбаларды жүргiзедi.
Күн сайын жұмыс күнiнiң соңында кассир бiр күнгi операциялар жиынын есептеп
шығарады, кассадағы қолма-қол ақша қалдығын шығарады және касса кiтабына
қол қою арқылы кiрiс және шығыс касса құжаттарын бiрге бере отырып, кассир
есебiн (бiр күнгi касса кiтабындағы жазбалардың екiншi жыртпа парағын)
бухгалтерлiк қызметке бередi. Сонымен бiр уақытта кассир кассадағы қолма-
қол ақшаның қалдығын нақты қолма-қол ақшамен салыстырады.
Шығыс ордерде немесе төлем ведомосінде алушының қолынсыз қолма-қол
ақшаны беру кассадағы қолма-қол ақшаның қалдығын ақтауға қабылданбайды. Бұл
сома кемшiн болып саналады және кассирден өндiрiлiп алынады. Кiрiс
ордерлерiмен ақталмаған қолма-қол ақша кассаның артығы болып саналады және
субъектінің кiрiсiне есептеледi.
Касса кітабының дұрыс әрі уақытылы жүргізілуін ұйымдастыру бас
бухгалтерге жүктеледі.
Қызметкерлерінің саны он адамнан аспайтын, штатында кассирі жоқ шағын
кәсіпкерлік субъектілерде оның міндетін субъекті басшысының жазбаша өкімі
бойынша бас бухгалтер орындайды.
Субъектіге тиесілі барлық қолма-қол ақша, чектер, қатаң есептілік
бланкілері және бағалы қағаздар сейфтерде немесе жанбайтын металл шкафтарда
сақталады. Сейфтер мен металл шкафтардың кілттері кассирде сақталады.
Сейфтер мен металл шкафтарды ашпай тұрып, кассир олардың бүтіндігін
тексереді.
Бұзылуларды анықтаған жағдайда кассир бұл туралы субъекті басшысына
баяндайды, ол болған оқиға туралы ішкі істер органдарына хабарлайды және
полиция қызметкерлері келгенге дейін кассаны күзету шараларын қабылдайды.
Мұндай жағдайда субъекті басшысы, бас бухгалтер, сондай-ақ кассир ішкі
істер органдарынан рұқсат алғаннан кейін кассалық операциялар басталғанға
дейін кассада сақтауда жатқан қолма-қол ақшаны және басқа да құндылықтарды
тексеруді жүргізеді. Тексеру нәтижелері туралы екі данада акті жасалады,
оған тексеруге қатысқан барлық адамдар қол қояды. Актінің бірінші данасы
ішкі істер органдарына беріледі, екіншісі - субъектіде қалады.
Субъекті басшысы белгілеген және жария етуге жатпайтын мерзімде
кассадағы барлық қолма-қол ақшаны толығымен жекелей қайта санай отырып және
чектер мен бағалы қағаздарды тексеріп, кассаны түгендеу жүргізіледі.
Кассаны түгендеуді жүргізу үшін субъекті басшысының бұйрығымен құрамында
кемінде үш адам бар комиссия тағайындалады, ол түгендеу нәтижелері бойынша
екі данада акт жасайды.
Кассада кем немесе артық ақша болған кезде актіде кемшін немесе артық
сома және олардың пайда болу мән-жайы көрсетіледі.
Өзіндік балансы бар және меншікті айналымдық қаражатқа ие, заңды тұлға
болып табылатын әрбір субъект Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
Басқармасының 2009 ж. 8 маусымдағы №266 Клиенттердің Қазақстан
Республикасы банктерінде банктік шот ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы
Қаулысына сәйкес бос ақшалай қаражатты сақтау мен есеп жүргізу үшін
банктерде ағымдағы, корреспонденттелетін немесе жинақ шоттарын ашады [6].
Ағымдағы банктік шоттардағы ұлттық және шетел валюталарындағы ақша
қаражатының қозғалысы 1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
шотында есепке алынады.
Ағымдық және жинақ шоттары – бұл жеке және заңды тұлғалардың заңды
тұлғалардың жекелеген бөлімшелерінің (филиалдарының және өкілдіктерінің)
банктік шоттары.
Корреспонденттік шоттар – банктік операциялардың жекелеген түрлерін
атқаратын банктер мен ұйымдардың банктік шоттары. Аударылымдық
операцияларды жүзеге асыратын субъектілерге корреспонденттік шоттар.
Ұлттық банктің операцияларға лицензиясы бар болса ғана ашылады.
Банктік шоттар банк шоты шарты бойынша ашылады. Ағымдағы немесе
корреспонденттік шоттарды ашқан кезде банк клиенттің пайдасына түскен
ақшаны қабылдауға, клиенттің клиентке немесе үшінші тұлғаларға тиісті ақша
сомасын аудару (беру) туралы ұйғарымын орындауға және банктік шот шартында
қарастырылған (ҚР АК 747 бап) басқа да қызметтерді көрсетуге міндеттенеді.
Қалыптасқан тәжірибе банктік шотты ашу үшін клиент, әдетте, банкке
мынадай құжаттар ұсынады:
– қаражат бөлушілердің (басшының, бас бухгалтердің) қойған қолдарының
үлгілері бар құжат және нотариалды куәландырылған, екі дана мөр
бедерлемесі;
– клиенттің салықтық есепке қойылған фактісін растайтын салық қызметі
органы берген құжаттың түпнұсқасы;
– мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өту фактісін растайтын
(мемлекеттік тіркеу туралы куәлік статистикалық карточка), уәкілетті орган
берген, белгіленген формадағы құжаттың көшірмесі;
– фирмалар мен өкілдіктер үшін - Қазақстан Республикасы заңды тұлға-
резиденті филиал немесе өкілдік басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
– жарғының (жекелеген бөлімшелер үшін - Ережелер) нотариалды
куәландырылған көшірмесі, не болмаса клиенттің үлгі жарғы негізіндегі
қыцзмет фактісін растайтын құжат;
– банк белгіленген үлгідегі өтініш.
Дегенмен, келтірілген құжаттар тізімі әр банктің ішкі регламентіне
қарай толықтырылуы мүмкін.
Бірінші қол қою құқығы кәсіпорын басшысында, екінші бас бухгалтерде.
Банктік шотқа субъектке хабарланатын нөмір беріледі және ол операцияны
ресімдейтін барлық құжаттарға қойылады.
Ағымдағы шотқа оның иесіне тиесілі төлемдерінің негізгі массасы –
тауарларды, қызмет көрсетулерді, материалдық құндылықтарды өткізуден түскен
түсімдер, банкте несие алу т.б. түседі.
Ағымдағы шоттан жабдықтаушылардың алынған тауарлық-материалдық
құндылықтар үшін қойған шоттары төленеді, бюджетпен есеп айырысулар,
еңбекақыға, зейнетақыға, жәрдемақыға және шаруашылық қажеттіліктерге қолма-
қол ақша беру жүргізіледі. Ағымдағы шотқа соманы есептен жазу немесе
есептен шығару жөніндегі операцияларды шоттың жазбаша өнімі негізінде
ақшамен немесе олардың (жабдықтаушылардың, мердігерлердің төлем құжаттарын
төлеу) келісімімен, шаруашылық істері жөніндегі алқаның, соттардың, салық
және қаржы органдарының шешімі бойынша даусыз тәртіппен өндірілетін
төлемдерден басқасы, жүргізіледі. Ағымдық шоттағы қаражат жеткіліксіз
немесе мерзімінде төленбеген барлық құжаттар қаржы түскен мүмкіндігіне
қалай төленеді. Банктегі ақшаны пайдаланғаны үшін банк шартпен белгіленетін
мөлшерде және тәртіппен сыйақы төлейді.
Ақшаның қолма – қол және ақшасыз формаларда, негізгі функцияларын
атқарғанда, яғни қозғалғанда, ақша қаражатының айналысы пайда болады.
Ақшасыз ақша айналысы чектер, вексельдер, несиелік карточкалар және
тағы басқа несиелік құжаттар негізінде тауарлардың немесе қызметтің
құнының қозғалысы, қолма – қол ақшаның қатысынсыз. Қолма – қол және ақшасыз
ақша айналысының арасында тікелей байланыс бар және олар бір – біріне
тәуелді. Ақша әр дайым бір формадан екіншісіне өтіп отырады. Қолма қол
ақшаны несиелік мекемедегі шотқа салу арқылы қолма – қолсыз ақшаға
айналдыруға болады.
Төлемдік айналым – ол көбінесе еңбек ақы төлеумен байланысты қолма –
қолды және ақшасыз төлемдер.
Ақшасыз айналым – бұл шаруашылық субъктілер арасында төлемдердің
банктегі шоттарының қалдығын өзгерту және қарыздық құжаттар арқылы есеп
айырысу.
Қолма – қол ақшалы айналым – бұл қолма – қол ақшаны төлем және айналыс
құралы ретінде пайдалану. Белгілі кезең ішіндегі қолма – қол ақшамен
жүргізілген барлық операциялардың жиынтығы.
Бүгінгі таңда кәсіпорындарда есеп айырысу операцияларының көп бөлігі
ақшасыз формада, кәсіпорынның есеп аырысу шотынан жабдықтаушылардын шотына
ақшаны аудару арқылы жүргізіледі, ал аз бөлігі қолма – қол ақша арқылы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының ҚР
территориясында төлем құжаттарын қолдану туралы және қолма – қол ақшасыз
есеп айырысуларды жүзеге асыру туралы ережелерді бекіту туралы қаулысына
(ҚР ҰБ Басқармасының 24.01.08 жылы енгізілген өзгертулер мен
толықтырулармен) сәйкес отандық тәжірибеде қолма-қол ақшасыз есеп
айырысудың келесідей негізгі формалары кеңінен қолданылады:
1) төлем тапсырмасы;
2) чек;
3) вексель;
4) төлемдік талап-тапсырма;
5) аккредитив;
7) инкассалық өкім, салық қызметі органдары мен кеден органдарының
инкассалық өкімі;
8) Ұлттық банктің құқықтық-нормативтік актілерімен белгіленген басқа
да төлем құжаттары.
Төлеуші мен алушы арасындағы қаражат есептеу формалары шартпен немесе
келісіммен белгіленеді.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу дегеніміз – ақша жіберушінің
тапсырмада көрсетілген сомада бенефициар (ақшалай қаражатты алушы)
пайдасына ақша аудару туралы қызмет көрсететін алушы-банкке тапсырмалары.
Ақша жіберуші қызмет көрсететін алушы банкке белгіленген формадағы
бланкпен төлем тапсырмасын ұсынады.
Ақша жіберуші төлем белгілеуі жолында атауды, негізінде ақша аудару
атқарылатын құжаттың нөмірі мен ай-күні, жылын, сондай-ақ Төлем
белгілеуінің коды жолында төлемінің кодтық белгілерін көрсетуге міндетті.
Сонымен қатар субъектінің ұйымдастыру түріне (мемлекеттік,
мемелекеттік емес); қаржыландыру көзіне (республикалық бюджет, өзін-өзі
қаржыландыру); қызметтің негізгі түріне (өндірістік, қоғамдық іс-әрекет,
қаржылық немесе қаржылық емес қызмет көрсету) байланысты көрсетіледі.
Тапсырмалар тауарлық емес есептеулер немесе көрсетілген қызметпен
жұмыстарға алдын ала төлеу бойынша операциялар жүргізе алады.
Бенефициар-резидент емес пайдасына ақша аударған кезде, банк ақша
жіберуші болған жағдайларды есептемегенде, ақша жіберуші қызмет көрсететін
банк алушыға белгілеген формадағы бланкпен ақша аудару туралы өтінішті
ұсынады.
Мұндай өтініш қызмет көрсететін банк-алушыға ақша жіберушінің ақша
аудару туралы төлем тапсырмасы болып табылады.
Төлем тапсырмасыақша аудару өтінішті банк жазылған ай-күні, жылы
көрсетілуімен он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды. Сонымен қатар төлем
құжаттарына төлем негізділігін растайтын құжаттар тіркеледі.
Төлемдік талаптар-тапсырмалармен есеп айырысуда бенефициар (қаражатты
алушы) банкке тиелген өнім, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін төлеу
туралы ақша жіберушіге талабы бар, көрсетілген талапты растайтын құжаттар
негізінде ұсынылатын есептік құжат береді. Бенефициар бенефициардың
банкісіне төлем талап тапсырмаларын және төлем талап тапсырмаларын
тізілімін ұсынады, ол бенефициардың барлық деректемелерін толық толтырылуын
тексеріп, оны ақша жіберушінің банкісіне жөнелтеді.
Бұл есеп айырысулар төлеушінің акцепті (келісімі) бойынша немесе
акцепсіз атқарылады.Төлемдік талап тапсырмасын төлеуші толығымен немесе
бөліп трөлеуге қарсылығын оған қызмет көрсететін банк төлемдік талап-
тапсырма алғаннан бастап үш жұмыс күні ішінде хабарлайды. Төлеуге немесе
төлеуші алған төлемдік-тапсырмасын тиісті қолдар қойылған, мөр
бедерлемесімен барлық данада рәсімдейді, оны қызмет көрсететін банкке
тапсырады.
Инкассалық өнім ақша өндіру туралы сот шешімдері, үкімдері,
белгілеулері мен қаулылары немесе сот бұйрығы бойынша берілетін орындау
қағазының түпнұсқауларын тіркеліп, заңнамалық актілерде (сызба)
қарастырылған жағдайларда, осы өндірудің негізділігін растайтын
көшірмелерді қосып, сондай-ақ салық пен кеден қызметі органдарының
инкассолық өкімдері, оларға растаушы құжаттар тіркелмейді, бюджеттік
сыныптауыш код пен операция түрі көрсетіледі, ақша жіберушінің келісімінсіз
банк шоттарынан ақша алу үшін қолданылады.
Инкассалық өнім ақша жіберушінің банкісіне үш дана болып, ал
бенефициар банкіне – төрт данамен ұсынылады.
Аккредитив дегеніміз – шарт бойынша контрагенттің пайдасына клиенттің
тапсырмасымен берілетін банктің шартты ақшалай міндеттемесі, ол бойынша
аккредитив ашқан банк көрсетілген бенефициармен төлем жасайды немесе
аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда немесе аккредитивтің
басқа шоттарын орындағанда басқа банкке мұндай төлемдерді атқаруға
өкілеттілік беру.
Есептесулердің аккредитивтік нысаны – бұл тауарлар мен қызметтер үшін
өзге қалалармен есеп айырысу нысанының бірі, бұл жағдайда есеп айырысу
құжаттарының төлемі сатып алушының банк ісінде осы мақсат үшін арнайы
сақталған қаржылар есебінен жабдықтаушының банк ісінде жүзеге асырылады.
Аккредитив сатып алушының немесе банк кредитінің меншікті қаражаты есебінен
қойылады. Аккредитив бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысу үшін және тек
өтініште көрсетілген тауарлар мен қызметтер ғана төленеді және қайта
жалдануына болмайды. Оның есебінен қолма-қол ақша төлеуге рұқсат
етілмейді. Аккредитив мерзімін сатып алушы 25 күн шегінде, кей жағдайларда
жабдықтау шарттары бойынша қажет болса, жабдықтаушының банкінде
аккредитивтің әрекет ету мерізімі алушының банк басшысының рұқсатымен 45
күнге дейін белгілене алады. Әдетте жабдықтаушы мен төлеуші арасындағы
шартты мерзім белгіленеді. Аккредитив мерізімі өткен соң төлемге рұқсат
етілмейді. Банктегі аккредитивті жабу былайша жүргізіледі.
1) аккредитив мерзімі өту бойынша;
2) жабдықтаушының аккредитивті одан әрі қолданудан бас тартуы;
3) сатып алушының өнімі бойынша.
Чек - чек берушінің банк алушыға жазбаша бұйрығы бар, олардың
арасындағы шартқа негізделген, осындай бұйрықта көрсетілген чек ұстаушыға
ақша сомасын төлеу төлем құжаты.
Чек кітапшалары қолма-қол ақшасыз төлемдерді атқару (көлік
ұйымдарымен, жабдықтаушылармен, байланыс бөлімшелерімен есеп айырысулар),
қолма-қол ақшалай қаражатты алу үшін қолданылады. Чек кітапшасын алу үшін
кәсіпорын банк чек берушімен шарт жасасады және арнайы шотта соманы
депозитке салу туралы өтініш тапсырма көрсетеді.
Осылайша, ақша қаражаттары кез-келген кәсіпорынның мүлкінің құрамында
бар, қысқа мерзімді, абсолютті өтімді актив. Оны дұрыс басқару төлем
қабілеттілікті қамтамасыз етудің маңызды құрамдас бөлігі. Сол себепті
кәсіпорын басшылығы ақша қаражаттарын, оларға қажеттілікті оперативті және
стратегиялық басқаруға ерекше назар аударуы тиіс.
1 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты ашу
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржы
есептілігін пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті
мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау
үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-
ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің
қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп
отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға
компанияның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын
(өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша
қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін
бағалауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат
компанияның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау
кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әр түрлі компаниялардағы ақша
қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын
бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді.
Ол сондай-ақ әр түрлі компаниялардың операциялық көрсеткіштері туралы
есептіліктің салыстырмалығын ұлғайтады, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар
үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тарихи ақпарат ақша
қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының
индикаторы ретінде жиі пайдаланылады. Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының
болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде
және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар
өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.
7 ХҚЕС Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте келесідей
анықтамалар келтірілген:
Стандарттың мақсаты – компанияның өткен кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша қаражаттары мен ақша
баламаларындағы тарихи өзгерістер туралы ақпарат беруін талап етуде болып
табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен түскен ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерін жіктеу
жүргізіледі.
Ақша қаражаттарына компанияның кассасындағы және ағымдағы шотындағы
ақша кіреді.
Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары
сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге ұшырайтын қысқа
мерзімді, жоғары өтімді салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері.
Операциялық қызмет – компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.
Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ
мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – компанияның меншік капиталы мен заем қаражаттарының
мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық,
инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып білдіруі
тиіс.
Компания операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен
түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің
сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді. Қызмет түрлері бойынша жіктеу
пайдаланушыларға осы қызметтің компанияның қаржы жағдайына әсер етуін, оның
ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға
мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді. Бұл ақпарат сонымен бірге
қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.
Операциялық қызмет. Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының
түсімдерінің және төлемдерінің мөлшері компания операциялары кредиттерді
өтеу, операциялық мүмкіндіктерді сақтау, дивидендтер төлеу және
қаржыландырудың сыртқы көздеріне жүгінбестен жаңа инвестицияларды жүзеге
асыруға жеткілікті болатын ақша қаражаттарының түсімін қамтамасыз ететін
дәрежедегі басты индикатор болып табылады. Операциялық қызметтен түсетін
ақша қаражаттарының бастапқы операциялық түсімдер мен төлемдерінің негізгі
құрамдас бөлігі туралы ақпарат басқа ақпаратпен үйлесе отырып операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражаттарының болашақ қозғалысын болжау үшін
пайдалы болады.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы
компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты. Сөйтіп,
әдеттегідей, олар таза пайданы және залалды айқындауға кіретін операциялар
мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен
түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:
– тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден алынатын ақшалай
түcімдер;
– жалдаудан түсетін ақшалай түсімдер, қаламақылар, комиссиялық
сыйақылар және басқа да табыс;
– тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін
ақшалай төлемдер;
– қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер;
– сақтандыру компаниясының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары,
жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай
түсімдері мен төлемдері;
– қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса,
ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға
салынатын салық үшін өтемақы;
– коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісім-шарттар
бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.
Инвестициялық қызмет. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар,
өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған
ресурстарды қалыптастыру мақсатында жүргізілген тиісті шығындар туралы
айғақтайды. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары мысалдары
мыналар болып табылады:
– негізгі құралдар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді
активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер. Оларға капиталдандырылған
әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына
байланысты төлемдер жатады;
– негізгі құралдар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді
активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер;
– басқа компаниялардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен
қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша
қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және
коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары);
– басқа компаниялардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен
қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша
қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және
коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден
басқалары);
– басқа тараптарға берілген аванстық ақшалай төлемдер мен кредиттер
(қаржы компаниялары берген аванстық төлемдер мен кредиттерден басқалары);
– басқа тараптарға берілген аванстар мен кредиттер қайтарылымынан
алынған ақшалай түсімдер (қаржы институттарының аванстық төлемдері мен
кредиттерінен басқалары);
– келісім-шарттар коммерциялық немесе сауда мақсаты үшін жасалған
немесе төлемдер қаржы қызметі ретінде жіктелетін жағдайларды қоспағанда,
мерзімді келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай төлемдер;
– келісім-шарттар коммерциялық немесе сауда мақсаты үшін жасалған
немесе түсімдер қаржы қызметі ретінде жіктелетін жағдайларды қоспағанда,
мерзімді келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай түсімдер.
Қаржы қызметі. Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат компанияға
капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне
қатысты талаптарын болжау үшін қажетті. Қаржы қызметінен түсетін ақша
қаражаттары қозғалысының мысалдары келесілер болып табылады:
– акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен
ақша түсімдері;
– компанияның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция
иеленушілеріне ақшалай төлемдер;
– қамтамасыз етілмеген облигациялардан, заемдардан, вексельдерден,
қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер;
– кредиттік сомаларды ақшалай өтеу;
– қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай
төлемдері.
7 ХҚЕС ақша қаражаттарының баламаларына, пайыздар мен дивидендтерді
есепте көрсетуге, есепті дайындау әдісіне қатысты бірегей талап қоймайды.
Мысалы, төленген және алынған дивидендтер операциялық қызметке де, қаржылық
не инвестициялық қызметке де жатқызылуы мүмкін. Мысалы, шикізаттар сатып
алуға алынған несие бойынша төленген пайыздар операциялық қызметке де,
негізгі қарыз сомасымен бірге қаржылық қызметке де қатысты бола алады. Ол
кәсіпорынның жеке қажеттілігі мен нақты іс-әрекеттің мазмұнымен байланысты.
Компанияның коммерциялық немесе сауда мақсатында бағалы
қағаздары мен кредиттері болуы мүмкін, бұл кезде олар арнайы қайта сату
үшін сатып алынған босалқы ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйтіп,
коммерциялық немесе сауда бағалы қағаздарын сатып алуға және сатуға
байланысты туындайтын ақша қаражаттарының қозғалысы операциялық қызмет
ретінде жіктеледі. Осыған ұқсас, қаржы компаниялары беретін ақша аванстары
мен кредиттер де әдетте операциялық қызмет ретінде жіктеледі, өйткені олар
қаржы компаниясының кіріс келтіретін негізгі қызметіне жатады.
Қаржы мекемелері үшін төленген пайыздар мен дивидендтер операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ретінде жіктеледі. Басқа
компанияларға қатысты осы ақша қаражаттарының түсімдерін немесе төлемдерін
жіктеу туралы мәселе бойынша жалпы пікір жоқ. Төленген пайыздар мен алынған
пайыздар және дивидендтер операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының
қозғалысы ретінде жіктелуі мүмкін, өйткені олар таза пайданың немесе
залалдың анықтамасына жатады. Сонымен бірге төленген пайыздар мен алынған
пайыздар және дивидендтер тиісінше қаржылық және инвестициялық қызметтен
түскен ақша қаражаттарының қозғалысы ретінде жіктелуі мүмкін, өйткені олар
қаржы ресурстарын тартуға немесе инвестициялардан кіріс алуға жұмсалған
шығындар болып табылады.
Төленген дивидендтер қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының
қозғалысы ретінде жіктелуі мүмкін, өйткені олар қаржы ресурстарын тартуға
жұмсалған шығындар болып табылады. Сонымен бірге, операциялық қызметтен
түскен ақша қаражаттарынан дивидендтер төлеудегі компанияның қабілетін
бағалау кезінде пайдаланушыға көмектесу үшін төленген дивидендтер
операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының құрамдас бөлігі ретінде
жіктелуі мүмкін.
Әр кәсіпорын өз қызметіне қарай оны өзі анықтайды, бірақ болашақта
салыстырмалылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорын есеп әдісін, ақша
қозғалысын қай қызмет түріне жатқызатынын нақты белгілеп алуы тиіс.
Сол себепті ақша қаражаттарының қозғалысының есебін дайындамас
бұрын ақша ағынының түрлеріне қатысты нақты бағытты айқындап алу қажет,
оған қоса ақша баламаларына не жататынын олардың өтімділігі мен тәуекеліне
қарай отырып есеп саясатында бекітіп алуы тиіс.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін негізгі құралдар мен материалдық
емес активтер сатып алу құрайды. Кәсіпорынның инвестициялық қызметінен ақша
ағымы бөлек көрсетілгенімен, инвестициялық қызмет операциялық қызметпен
тікелей байланысты: негізгі құралдарға салынған инвестиция өнім өндірісінде
қолданылып, сатылған өнім арқылы операциялық қызметтің кірісіне айналады.
7 ХҚЕС сәйкес компания операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді тікелей әдіспен не жанама әдісті
пайдалана отырып ұсынуы тиіс, инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша
ақша қаражаттарының қозғалысы тек тікелей әдіспен жасалады.
Тікелей әдісте жалпы ақша түсімдерінің негізгі түрлері мен төлемдері
туралы ақпарат ашылады; ал жанама әдісте таза пайда мен залал ақшалай емес
сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен кез келген кейінге қалдырылған
немесе есептелген өткендегі немесе болашақтағы ақша түсімдерінің немесе
төлемдерінің және инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының
қозғалысымен байланысты кірістердің немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле
отырып түзетіледі.
7 ХҚЕС -те компаниялардың ақша қаражаттарының қозғалысының ағындарын
көрсету үшін тікелей әдісті қолдануы құпталады. Бұл әдіс жанама әдісті
қолдану кезінде болмайтын ақша қаражаттарының болашақ ағындарын бағалау
үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді. Тікелей әдісті пайдаланған кезде
жалпы ақша түсімдерінің және жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы
ақпарат келесілерден алынады:
– компанияның есепке алу жазбаларынан;
– кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және
міндеттеметердің өзгерістерін;
– басқа ақшалай емес баптарды;
– инвестициялық немесе қаржылық ақша ағындарының туындауына әкеп
соқтыратын басқа да баптарды ескере отырып, пайда мен залал туралы есептегі
басқа да баптарды түзету арқылы.
1.3 Ақша қаражаттарының қозғалысының есебін тікелей әдіспен дайындау
Тікелей әдіске сәйкес, ақша қаражаты қозғалысы туралы барлық
бухгалтерлік жазбалар тексеріледі және ақша қаражатымен болған операциялар
экономикалық мағынасы және корреспонденттік шоттарға сәйкес, қызметтрге
сәйкес топтастырылады. Кезең басына ақша қаражатының қалдығы бухгалтерлік
ақпатарқа сәйкес анықталады. Барлық бухгалтерлік жазбалар
тексерілетіндіктен, талдау кезінде жүргізілген тексерулер нәтижесі және
бухгалтерлік жазбалар бір – біріне сәйкес болуы шарт.
Ақша қаражаттары қозғалысы есептілігінің басқа есеп формаларынан
ерекшелігі басқа есеп формалары есептеу қағидасына сәйкес жасалса, ақша
қаражаттарының қозғалысы кассалық әдіспен жасалады: ақша қаражаттары
шоттарына нақты келіп түскен ақша қаражаттарының қозғалысы ғана
көрсетіледі.
Бұл әдіс ақша қаражаттарының қозғалысының есебінде көрсетілген
мәліметтердің абсолютті және салыстырмалы ауытқуын, өсу қарқынын, ақшаның
кірісі мен шығысының құрылымын талдауға бағытталған.
Бұл әдісте:
– ақшаның уақыттағы құны есепке алынбайды;
– ақшаның қалдығы келесі баланстық формуламен есептеледі:
АҚжб + ААк – ААш = АҚжс, (1)
мұндағы: АҚжб, АҚжс – ақша қаражаттарының жыл басындағы және жыл
соңындағы қалдықтары; ААк – ақшаның кірісі; ААш – ақшаның шығысы.
Сонымен бірге тікелей әдісті қолданғанда:
– есептің Пайыздар бөлімі азайса, анықталған сома пайыздар бойынша
табыс деп танылады;
– ақша қаражатының шығысына маңызды көңіл бөлінеді, оған келесі баптар
енгізіледі:
– жабдықтаушылармен есеп айырысу;
– еңбек ақы бойынша есеп айырысу;
– арнайы сақтандыру және зейнетақы төлемдер;
– пайыздар төлеу;
– төленген аванстар;
– басқа да төлемдер(салық).
Ақша қаражаты қозғалысы талдауының соңында операциялық қызметтен таза
ақша қаражатының сомасы анықталады (ақша қаражатының кірісі – ақша
қаражатының кірісі).
Ақша қаражаты қозғалысы есебін құрудың екінші деңгейінде кәсіпорынның
инвестициялық қызметі қарастырылады.
Бұл деңгейде инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражатының кірісі және
шығысы қарастырылады. Инвестициялық қызмет ұзақ және қысқа мерзімді активер
сату мен сатып алуға байланысты ақша қаражатының кірісі және шығысы.
Қаржылық инвестициялардың сатылуы және сатып алынуы Ақша қаражаттары
бөлімінде есептеледі.
Ақша қаражатын талдаудың үшінші деңгейінде кәсіпорынның қаржылық
қызметі қарастырылады.
Инвестициялық қызметте секілді, бұл деңгейде де қаржылық қызмет
бойынша кез – келген кіріс және шығыс қарастырылады.
Ақша қаражаты қозғалысы туралы есеп соңында есепті кезеңге таза ақша
сомасын анықтайды. Оның сомасы операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен ақша қаражатының таза ағынының қосындысына тең.
Кәсіпорынға ақша ағымының кірісінің жалпы сомасы ақша қаражаттары
шотының дебеттік айналым сомасы болып табылады. Осы сомалардан ішкі айналым
сомаларын алып тастау қажет, яғни осы шоттардың кредитінен дебетіне түскен
сомаларды. Егер дебеттік айналымдар сомасын ішкі айналым сомасына
түзетпесе, қорытынды нәтиже дұрыс есептелмейді және екі жақты шотқа
әкеледі.
ХҚЕС №18 Табыс стандартына сәйкес: табыстар –есепті кезең ішінде
активтердің түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында
экономикалық пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың
жарнасымен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.
Табыс көрсеткен қызметтерден алынады, олардың құны тараптар арасында
сатып алушы мен кәсіпорын) жасалған келісім шартта анықталады.
Ақша қаражаттарының қозғалысының есебінде есептеу қағидасына сәйкес
танылған табыстар есепке алынбайды. Мысалы, есептеу қағидасына сәйкес
несиеге сатылған өнімдер құны бірден табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 тарау Ақша қаражаттарының есебі 5
1.1 Ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру теориясы және 5
жіктелімі
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты ашу 11
1.3 Ақша қаражаттарының қозғалысының есебін тікелей әдіспен 15
дайындау
1.4 Ақша қаражаттарының қозғалысының есебін жанама әдіспен 17
дайындау
Түйіндеме 19
Бақылау сұрақтары 20
Тест сұрақтары 20
2 тарау Құндылықтар есебі 23
2.1 Құндылықтар есебін ұйымдастыру және оны жіктеу 23
2.2 Құндылықтардың қозғалысының есебі және оларды құжаттау 27
2.3 Құндылықтарды бағалау жүйелері 30
2.4 Құндылықтарды түгендеу, нәтижені есепте көрсету 35
Түйіндеме 38
Бақылау сұрақтары 39
Тест сұрақтары 39
3 Тарау Дебиторлық берешектер есебі 43
3.1 Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру теориясы және 43
жіктелімі
3.2 Қаржылық есептілікте дебиторлық берешек туралы ақпаратты ашып49
көрсету
3.3 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді 51
дебиторлық берешегінің есебі
3.4 Қызметкерлердің және басқа да қысқа мерзімді дебиторлық 54
берешектердің есебі
Түйіндеме 56
Бақылау сұрақтары 56
Тест сұрақтары 56
4 Тарау Қаржылық инвестициялар есебі 59
4.1 Қаржылық инвестициялар есебін ұйымдастыру теориясы және мәні 59
4.2 Инвестицияның жіктелуі және бағалануы 62
4.3 Қаржы құралдарының есебі 68
Түйіндеме 70
Бақылау сұрақтары 70
Тест сұрақтары 71
5 Тарау Негізгі құралдар есебі 74
5.1 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру теориясы және 74
жіктелімі
5.2 Негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуының есебі 80
5.3 Негізгі құралдарды бастапқы тану және оларды тану бойынша 83
шығындар есебі
5.4 Негізгі құралдар есебінің құжаттық рәсімделуі 86
5.5 Негізгі құралдарды қайта бағалауын жүргізу есебі 90
Түйіндеме 94
Бақылау сұрақтары 95
Тест сұрақтары 95
6 Тарау Материалдық емес активтер есебі 99
6.1 Материалдық емес активтер есебін ұйымдастыру теориясы және 99
жіктелімі
6.2 Материалдық емес активтерді бағалау және олардың есебінің 103
міндеттері
6.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы мен 109
құнсыздану есебі
Түйіндеме 114
Бақылау сұрақтары 116
Тест сұрақтары 116
7 Тарау Міндеттеме есебі 119
7.1 Міндеттеме есебінің түсінігі және жіктелуі 119
7.2 Міндеттеме есебін есептеудің әдістемелік негіздері 122
7.3 Салық міндеттемелерінің есебі 127
7.4 Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі 130
Түйіндеме 131
Бақылау сұрақтары 132
Тест сұрақтары 132
8 Тарау Меншікті капитал есебі 135
8.1 Меншікті капитал есебінің түсінігі және жіктелуі 135
8.2 Жарғылық капитал есебінің жүргізілуі 140
8.3 Резервтік капитал және бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) 146
есебі
Түйіндеме 150
Бақылау сұрақтары 150
Тест сұрақтары 151
9 Тарау шығындар есебі 154
9.1 Шығындар есебінің түсінігі және оның мәні 154
9.2 Шығындар есебін ұйымдастыру мен басқарудың мәні 155
9.3 Шығындар есебінің қаржылық есептілікте көрініс табуы 159
Түйіндеме 162
Бақылау сұрақтары 163
Тест сұрақтары 163
10 Тарау Табыстар есебі 167
10.1Кәсіпорын табысының құрамы және жіктелімі 167
10.2Табыс есебін тану 171
Түйіндеме 172
Бақылау сұрақтары 173
Тест сұрақтары 173
11 Тарау Қаржылық есептілік 177
11.1Қаржылық есептілік: мазмұны түрлері және маңыздылығы 177
11.2Қателерді түзету 180
Түйіндеме 183
Бақылау сұрақтары 183
Тест сұрақтары 183
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 186
КІРІСПЕ
Еліміз нарықтық қатынастарға өткеннен кейін кәсіпорындардың дербестігі
мен олардың экономикалық және құқықтық жауапкершілігі жоғарылауда.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық тұрақтылығының маңызы тез жоғарылауда.
Мұның бәрі кәсіпорынның қаржылық жағдайын, яғни ақша құралдарының
басқарылуы, бөлінуін және қолданылуының талдау рөлін жоғарылатады.
Мұндай талдаудың нәтижесі біріншіден меншік иесіне, сонымен қатар
кредиторларға, инвесторларға, жабдықтаушыларға, менеджерлар мен салық
қызметтеріне қажет. Осы курста кәсіпорынның қаржылық есебі меншік иесінің
көзқарасы жағынан жүргізілген, яғни ішкі қолдану мен қаржыны оперативті
басқару үшін қажет.
Еліміздегі жүргізіліп отырған қаржылық есеп жұмысы толығымен
халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Міне осыларды
ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның
алғаш уақыттағы экономикалық ол-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі
қажет. Сондықтан да кез келген елде бухгалтер мамандарын барынша білімді
етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына
кепілдік береді.
Қаржылық есеп – басқару жүйесінің басты бөлігі болып саналады..
Бухгалтерлік есептің басты мақсаты- барлық кәсіпорындарда орындалатын
операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі уақыт
талабына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қаржылық есеп курсы бухгалтерлік баланс, бухгалтерлік есеп беру,
синтетикалық және аналетикалық есеп, мекеменің меншікті қаржылық жағдайы,
қаржылық есепті жүргізу концепциясы, бухгалтерлік ақпараттарды дайындау
және қолдануды түсіну, басқару шешімдеріне сай шешім қабылдау,
нарықтық экономикадағы мемлекеттердің стратегиясы мен тактикасын
айқындауды оқытады.
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру" туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
1 тарау Ақша қаражаттарының есебі
1.1 Ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру теориясы және жіктелімі
Ақша қаражаттары мен оның баламалары кәсіпорын активтерінің ең өтімді
бабы болып саналады. Бухгалтерлік баланста актив баптары өтімділік дәрежесі
бойынша орналастырылып, баланс осы ақша қаражаттарының тізбесінен
басталады.
Кез–келген уақытта кәсіпорынды инвесторлардан, несиелеушілерден,
кәсіпорынның негізгі қызметінен түсетін кірістер мен капиталдардың жиынтығы
қарастыруға болады. Бұл қаражаттар негізгі құралдар сатып алуға, тауарлы
құндылықтарды қалыптастыруға, дебиторлық берешек қалыптастыруға және т.б.
жұмсалуы мүмкін.
ҚР 2007 жылғы 28 ақпандағы N234 Бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы Заңына (09.02.2016 ж. берілген өзгерістер мен
толықтырулармен) сәйкес – ақша қаражаттарының қозғалысының есебі қаржылық
есептілік нысандарының қатарына енген.
1 Қаржы есептілігін ұсыну ХҚЕС сәйкес: ақша қаражатының қозғалысы
туралы ақпарат қаржы есептілігін пайдаланушыларға ұйымның ақша қаражаттарды
және ақша қаражатының баламаларын іздестіру және ұйымның ақша қаражатының
осы тасқындарын пайдалану жөніндегі қабілетін бағалау үшін негіз береді.
Ақша қаражаттары мен олардың баламаларының бухгалтерлік есептегі
маңыздылығы, ақша қаражаттарының қозғалысының есебін дайындаудың
қажеттілігі, оның инвесторлар мен кәсіпорын басшылығы үшін құндылығы
ескеріле отырып оның есебінің ұйымдастырылуына, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есепті дайындау мен ұсыну әдістемесіне арнайы, жеке
стандарт – 7 ХҚЕС Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептілік
қарастырылған.
Осы стандартта қаржылық жағдай туралы есепте (бухгалтерлік баланста)
ақша қаражаты және ақша қаражатының эквиваленттері туралы ақпаратты
міндетті түрде ұсыну міндеттелген.
7 ХҚЕС Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептілік келесідей
анықтамалар береді: ақша қаражаттарына компанияның кассасындағы және
ағымдағы шотындағы ақша кіреді. Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала
белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы
тәуекелге ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.
1 ХҚЕС–те қаржы есептiлiгiн ұсынуға жалпы талаптар, оның құрылымы
бойынша ұсынымдар және қаржы есептiлiгiнiң мазмұнына ең төменгi талаптар
қарастырылған. Нақты операциялар мен басқа да оқиғаларды тану, бағалау және
есептілікте ашып көрсету мәселелері басқа арнайы стандарттар мен
түсініктемелерде жеке қарастырылады.
Жалпы елімізде қалыптасқан тәжірибе бойынша: ақша қаражаттары
кассадағы қолма – қол ақша және банк шоттарындағы талап етілгенге дейінгі
депозиттер.
Осылайша, ақша қаражаттары – бұл активтердің ішіндегі ең өтімді
категория болып табылады, ол жалпы кәсіпорынның өтімділігін қамтамасыз
етеді, олардың құрамына кассадағы, есеп айырысу шотындағы қаражаттар мен
оның баламалары енеді.
Осы ақша қаражатының қозғалысының басталуымен өндірістік –
коммерциялық цикл басталып және оның аяқталуымен аяқталады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес әзірленген Бухгалтерлік есеп шоттарының
үлгілік жоспары ақша қаражаттарымен басталады.
Үлгілік жоспар қаржылық есептілік элементтерін топтауға және құндық
мәнде ағымдағы көрсетуге арналған.
Үлгілік жоспарда бухгалтерлік есептің синтетикалық шоттары өтімділігін
азайту тәртібімен орналастырылған. Осы жоспарға сәйкес ақша қаражаттарының
есебіне келесідей шоттар арналған:
1000 Ақша қаражаты кіші бөлімі ақша қаражатын есепке алуға арналған.
1010 – Кассадағы ақша қаражаты, онда кассадағы ұлттық және шетел
валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1020 – Жолдағы ақша қаражаты, онда жолдағы ақша қаражатының
қозғалысы есепке алынады;
1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты, онда ағымдағы
банктік шоттардағы ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражатының
қозғалысы есепке алынады;
1040 – Карт-шоттардағы ақша қаражаты, онда карт-шоттардағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1050 – Жинақ шоттарындағы қаражаты, онда жинақ шоттарындағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1060 – Өзге ақша қаражаты, онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге
ақша қаражаты есепке алынады.
Шаруашылық субъектілерінде қолма-қол ақшаны қабылдау, шаруашылық
қажеттіліктерге қаражат бөлу үшін касса (шағын касса) ашылуы мүмкін.
Кассадағы ақша қозғалысының есебі 1010 – Кассадағы ақша қаражаты активті
шотында жүргізіледі, онда кассадағы ұлттық және шетел валюталарымен ақша
қаражатының қозғалысы есепке алынады.
2011 жылғы 14 қазан №1172 бұйрықпен бекітілген Бухгалтерлік
есепті жүргізу қағидаларында ақша қаражаттарының есебінің
ұйымдастырылуына, Қолма-қол ақшаны қабылдау мен беруге және кассалық
құжаттарды ресiмдеуге қойылатын талаптарға ерекше көңіл бөлінген.
Субъектінің кассасына қолма-қол ақшаны қабылдап алу бас бухгалтер
немесе оған субъектінің басшысы уәкілеттік берген адам қол қойған кiрiс
касса ордерi бойынша жүргiзiледi.
Қолма-қол ақшаны қабылдау кезінде бас бухгалтердің немесе оған
субъектінің басшысы уәкілеттік берілген адам және кассир қол қойған, мөрмен
расталған түбіртек беріледі. Дара кәсiпкерлер мөрі болған кезде растайды.
Кассадан қолма-қол ақша беру шығыс касса ордерi бойынша жүргiзiледi.
Шығыс ордеріне субъекті басшысы, бас бухгалтер немесе оған субъекті басшысы
уәкілеттік берген адам және кассир қол қояды.
Барлық кiрiс және шығыс ордерлерiн оларды кассаға бергенге дейiн
бухгалтерлiк қызмет кiрiс және шығыс кассалық құжаттар тiркелетін арнайы
журналдарда тiркейдi.
Жеке тұлғаға шығыс ордерi немесе төлем ведомосі бойынша ақша берген
кезде кассир алушының жеке басын куәландыратын құжатты (азаматтың
төлқұжатын немесе жеке куәлiгiн) көрсетуiн талап етедi, құжаттың атауы мен
нөмiрiн, оны кiм және қашан бергенiн жазып алады.
Ақшаны алушы шығыс ордерiнде немесе ведомоста тек өз қолымен сиямен
немесе шарикті қаламның пастасымен қол қояды.
Субъектінің тiзiм құрамында болмаған адамдарға қолма-қол ақшаны беру
әрбiр адамға бөлек жазылатын шығыс ордерлерi бойынша немесе жасалған
шарттар негiзiнде бөлек ведомості бойынша жүргiзiледi.
Қолма-қол ақшаны берудi кассир шығыс ордерде немесе төлем ведомостінде
көрсетiлген тұлғаға ғана жүргiзедi. Егер ақшаны беру белгiленген тәртiппен
ресiмделген сенiмхат бойынша жүргiзiлсе, ордердiң мәтiнiнде ақшаны алу
сенiп тапсырылған адамның және ақшалай қаражатты нақты алушының тегі, аты,
әкесінің аты және жеке басын куәландыратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген
күні мен орны көрсетіледi. Сенiмхат кассирде қалады және шығыс ордерiне
немесе ведомоске бекiтiледi.
Еңбекақы төлеудi, уақытша еңбекке жарамсыздығы үшiн жәрдемақы,
стипендиялар, сыйлықтар төлеудi әрбiр алушыға шығыс ордерiн жасамастан,
төлем ведомостары бойынша кассир жүргiзедi.
Берiлген қолма-қол ақшаның жалпы сомасына бiр шығыс ордерi жасалады,
оның күнi мен нөмiрi әрбiр төлем ведомостiне қойылады.
Төлем ведомосiнiң титул (тақырып) парағына басшылықтың және бас
бухгалтердiң қолдары қойылған, қолма-қол ақшаны беру мерзiмi және сомасы
сөзбен жазылған қолма-қол ақшаны беру туралы рұқсат жазбасы жасалады.
Жалақы төлеу бойынша сенiм бiлдiрiлген тұлғаға (таратушыға) кассадан
берiлген ақшаны есепке алу және қолма-қол ақшаның қалдығын және төленген
құжаттарды қайтару үшiн кассир қабылдаған және берген ақшаны есепке алу
кiтабын қолданады.
Шығыс ордерлерiнде оларды жасау үшiн негiздеме көрсетiледi және оған
қоса берiлетiн құжаттар санамаланады. Шығыс ордерлерi немесе төлем
ведомостары қолма-қол ақша алған адамдардың қолына берiлмейдi.
Кiрiс және шығыс ордерлерiн немесе төлем ведомостарын алған кезде
кассир:
1) бас бухгалтердiң құжаттардағы қолының, ал шығыс ордерде немесе
төлем ведомостінде – субъекті басшысының рұқсат беру қолының болуын
және түпнұсқалығын;
2) құжаттарды ресiмдеудiң дұрыстығын;
3) құжаттарда санамаланған қосымшалардың болуын тексередi.
Кассир осы талаптардың ең азы бiреуi сақталмаған жағдайда, тиiсiнше
ресiмдеу үшiн құжаттарды бухгалтерлiк қызметке қайтарады.
Жалақы төлеуге төлем ведомостерiнде ресiмделген шығыс ордерлерi оны
бергеннен кейiн тiркеледi.
Қолма-қол ақшамен есептеуді жүзеге асыру үшін субъектілер касса
кiтабын жүргізеді, ол нөмiрленедi, тігіледі және мөрмен бекітіледі. Дара
кәсiпкерлер мөрі бар болған кезде баса алады. Касса кiтабындағы парақтар
субъекті басшылығының, бас бухгалтердiң қолымен расталады.
Касса кiтабында жазбалар екі данада жүргiзiледi. Парақтардың екiншi
даналары кассирде есеп ретiнде қалады. Парақтардың бiрiншi даналары касса
кiтабында қалады. Парақтардың бiрiншi және екiншi даналары бiрдей
нөмiрлермен нөмiрленедi.
Касса операцияларын жүргiзудiң автоматтандырылған тәсiлi кезiнде касса
кiтабын жүргiзудiң осы бөлімде белгiленген талаптарын сақтау қамтамасыз
етіледі. Қағаз тасығыштарда басып шығарылған касса кiтабы хронологиялық
тәртiппен брошюраланып жасалады.
Әрбiр ордер немесе төлем ведомосі бойынша қолма-қол ақша алынғаннан
немесе берілгеннен кейiн кассир бiрден касса кiтабына жазбаларды жүргiзедi.
Күн сайын жұмыс күнiнiң соңында кассир бiр күнгi операциялар жиынын есептеп
шығарады, кассадағы қолма-қол ақша қалдығын шығарады және касса кiтабына
қол қою арқылы кiрiс және шығыс касса құжаттарын бiрге бере отырып, кассир
есебiн (бiр күнгi касса кiтабындағы жазбалардың екiншi жыртпа парағын)
бухгалтерлiк қызметке бередi. Сонымен бiр уақытта кассир кассадағы қолма-
қол ақшаның қалдығын нақты қолма-қол ақшамен салыстырады.
Шығыс ордерде немесе төлем ведомосінде алушының қолынсыз қолма-қол
ақшаны беру кассадағы қолма-қол ақшаның қалдығын ақтауға қабылданбайды. Бұл
сома кемшiн болып саналады және кассирден өндiрiлiп алынады. Кiрiс
ордерлерiмен ақталмаған қолма-қол ақша кассаның артығы болып саналады және
субъектінің кiрiсiне есептеледi.
Касса кітабының дұрыс әрі уақытылы жүргізілуін ұйымдастыру бас
бухгалтерге жүктеледі.
Қызметкерлерінің саны он адамнан аспайтын, штатында кассирі жоқ шағын
кәсіпкерлік субъектілерде оның міндетін субъекті басшысының жазбаша өкімі
бойынша бас бухгалтер орындайды.
Субъектіге тиесілі барлық қолма-қол ақша, чектер, қатаң есептілік
бланкілері және бағалы қағаздар сейфтерде немесе жанбайтын металл шкафтарда
сақталады. Сейфтер мен металл шкафтардың кілттері кассирде сақталады.
Сейфтер мен металл шкафтарды ашпай тұрып, кассир олардың бүтіндігін
тексереді.
Бұзылуларды анықтаған жағдайда кассир бұл туралы субъекті басшысына
баяндайды, ол болған оқиға туралы ішкі істер органдарына хабарлайды және
полиция қызметкерлері келгенге дейін кассаны күзету шараларын қабылдайды.
Мұндай жағдайда субъекті басшысы, бас бухгалтер, сондай-ақ кассир ішкі
істер органдарынан рұқсат алғаннан кейін кассалық операциялар басталғанға
дейін кассада сақтауда жатқан қолма-қол ақшаны және басқа да құндылықтарды
тексеруді жүргізеді. Тексеру нәтижелері туралы екі данада акті жасалады,
оған тексеруге қатысқан барлық адамдар қол қояды. Актінің бірінші данасы
ішкі істер органдарына беріледі, екіншісі - субъектіде қалады.
Субъекті басшысы белгілеген және жария етуге жатпайтын мерзімде
кассадағы барлық қолма-қол ақшаны толығымен жекелей қайта санай отырып және
чектер мен бағалы қағаздарды тексеріп, кассаны түгендеу жүргізіледі.
Кассаны түгендеуді жүргізу үшін субъекті басшысының бұйрығымен құрамында
кемінде үш адам бар комиссия тағайындалады, ол түгендеу нәтижелері бойынша
екі данада акт жасайды.
Кассада кем немесе артық ақша болған кезде актіде кемшін немесе артық
сома және олардың пайда болу мән-жайы көрсетіледі.
Өзіндік балансы бар және меншікті айналымдық қаражатқа ие, заңды тұлға
болып табылатын әрбір субъект Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
Басқармасының 2009 ж. 8 маусымдағы №266 Клиенттердің Қазақстан
Республикасы банктерінде банктік шот ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы
Қаулысына сәйкес бос ақшалай қаражатты сақтау мен есеп жүргізу үшін
банктерде ағымдағы, корреспонденттелетін немесе жинақ шоттарын ашады [6].
Ағымдағы банктік шоттардағы ұлттық және шетел валюталарындағы ақша
қаражатының қозғалысы 1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
шотында есепке алынады.
Ағымдық және жинақ шоттары – бұл жеке және заңды тұлғалардың заңды
тұлғалардың жекелеген бөлімшелерінің (филиалдарының және өкілдіктерінің)
банктік шоттары.
Корреспонденттік шоттар – банктік операциялардың жекелеген түрлерін
атқаратын банктер мен ұйымдардың банктік шоттары. Аударылымдық
операцияларды жүзеге асыратын субъектілерге корреспонденттік шоттар.
Ұлттық банктің операцияларға лицензиясы бар болса ғана ашылады.
Банктік шоттар банк шоты шарты бойынша ашылады. Ағымдағы немесе
корреспонденттік шоттарды ашқан кезде банк клиенттің пайдасына түскен
ақшаны қабылдауға, клиенттің клиентке немесе үшінші тұлғаларға тиісті ақша
сомасын аудару (беру) туралы ұйғарымын орындауға және банктік шот шартында
қарастырылған (ҚР АК 747 бап) басқа да қызметтерді көрсетуге міндеттенеді.
Қалыптасқан тәжірибе банктік шотты ашу үшін клиент, әдетте, банкке
мынадай құжаттар ұсынады:
– қаражат бөлушілердің (басшының, бас бухгалтердің) қойған қолдарының
үлгілері бар құжат және нотариалды куәландырылған, екі дана мөр
бедерлемесі;
– клиенттің салықтық есепке қойылған фактісін растайтын салық қызметі
органы берген құжаттың түпнұсқасы;
– мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өту фактісін растайтын
(мемлекеттік тіркеу туралы куәлік статистикалық карточка), уәкілетті орган
берген, белгіленген формадағы құжаттың көшірмесі;
– фирмалар мен өкілдіктер үшін - Қазақстан Республикасы заңды тұлға-
резиденті филиал немесе өкілдік басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
– жарғының (жекелеген бөлімшелер үшін - Ережелер) нотариалды
куәландырылған көшірмесі, не болмаса клиенттің үлгі жарғы негізіндегі
қыцзмет фактісін растайтын құжат;
– банк белгіленген үлгідегі өтініш.
Дегенмен, келтірілген құжаттар тізімі әр банктің ішкі регламентіне
қарай толықтырылуы мүмкін.
Бірінші қол қою құқығы кәсіпорын басшысында, екінші бас бухгалтерде.
Банктік шотқа субъектке хабарланатын нөмір беріледі және ол операцияны
ресімдейтін барлық құжаттарға қойылады.
Ағымдағы шотқа оның иесіне тиесілі төлемдерінің негізгі массасы –
тауарларды, қызмет көрсетулерді, материалдық құндылықтарды өткізуден түскен
түсімдер, банкте несие алу т.б. түседі.
Ағымдағы шоттан жабдықтаушылардың алынған тауарлық-материалдық
құндылықтар үшін қойған шоттары төленеді, бюджетпен есеп айырысулар,
еңбекақыға, зейнетақыға, жәрдемақыға және шаруашылық қажеттіліктерге қолма-
қол ақша беру жүргізіледі. Ағымдағы шотқа соманы есептен жазу немесе
есептен шығару жөніндегі операцияларды шоттың жазбаша өнімі негізінде
ақшамен немесе олардың (жабдықтаушылардың, мердігерлердің төлем құжаттарын
төлеу) келісімімен, шаруашылық істері жөніндегі алқаның, соттардың, салық
және қаржы органдарының шешімі бойынша даусыз тәртіппен өндірілетін
төлемдерден басқасы, жүргізіледі. Ағымдық шоттағы қаражат жеткіліксіз
немесе мерзімінде төленбеген барлық құжаттар қаржы түскен мүмкіндігіне
қалай төленеді. Банктегі ақшаны пайдаланғаны үшін банк шартпен белгіленетін
мөлшерде және тәртіппен сыйақы төлейді.
Ақшаның қолма – қол және ақшасыз формаларда, негізгі функцияларын
атқарғанда, яғни қозғалғанда, ақша қаражатының айналысы пайда болады.
Ақшасыз ақша айналысы чектер, вексельдер, несиелік карточкалар және
тағы басқа несиелік құжаттар негізінде тауарлардың немесе қызметтің
құнының қозғалысы, қолма – қол ақшаның қатысынсыз. Қолма – қол және ақшасыз
ақша айналысының арасында тікелей байланыс бар және олар бір – біріне
тәуелді. Ақша әр дайым бір формадан екіншісіне өтіп отырады. Қолма қол
ақшаны несиелік мекемедегі шотқа салу арқылы қолма – қолсыз ақшаға
айналдыруға болады.
Төлемдік айналым – ол көбінесе еңбек ақы төлеумен байланысты қолма –
қолды және ақшасыз төлемдер.
Ақшасыз айналым – бұл шаруашылық субъктілер арасында төлемдердің
банктегі шоттарының қалдығын өзгерту және қарыздық құжаттар арқылы есеп
айырысу.
Қолма – қол ақшалы айналым – бұл қолма – қол ақшаны төлем және айналыс
құралы ретінде пайдалану. Белгілі кезең ішіндегі қолма – қол ақшамен
жүргізілген барлық операциялардың жиынтығы.
Бүгінгі таңда кәсіпорындарда есеп айырысу операцияларының көп бөлігі
ақшасыз формада, кәсіпорынның есеп аырысу шотынан жабдықтаушылардын шотына
ақшаны аудару арқылы жүргізіледі, ал аз бөлігі қолма – қол ақша арқылы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының ҚР
территориясында төлем құжаттарын қолдану туралы және қолма – қол ақшасыз
есеп айырысуларды жүзеге асыру туралы ережелерді бекіту туралы қаулысына
(ҚР ҰБ Басқармасының 24.01.08 жылы енгізілген өзгертулер мен
толықтырулармен) сәйкес отандық тәжірибеде қолма-қол ақшасыз есеп
айырысудың келесідей негізгі формалары кеңінен қолданылады:
1) төлем тапсырмасы;
2) чек;
3) вексель;
4) төлемдік талап-тапсырма;
5) аккредитив;
7) инкассалық өкім, салық қызметі органдары мен кеден органдарының
инкассалық өкімі;
8) Ұлттық банктің құқықтық-нормативтік актілерімен белгіленген басқа
да төлем құжаттары.
Төлеуші мен алушы арасындағы қаражат есептеу формалары шартпен немесе
келісіммен белгіленеді.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу дегеніміз – ақша жіберушінің
тапсырмада көрсетілген сомада бенефициар (ақшалай қаражатты алушы)
пайдасына ақша аудару туралы қызмет көрсететін алушы-банкке тапсырмалары.
Ақша жіберуші қызмет көрсететін алушы банкке белгіленген формадағы
бланкпен төлем тапсырмасын ұсынады.
Ақша жіберуші төлем белгілеуі жолында атауды, негізінде ақша аудару
атқарылатын құжаттың нөмірі мен ай-күні, жылын, сондай-ақ Төлем
белгілеуінің коды жолында төлемінің кодтық белгілерін көрсетуге міндетті.
Сонымен қатар субъектінің ұйымдастыру түріне (мемлекеттік,
мемелекеттік емес); қаржыландыру көзіне (республикалық бюджет, өзін-өзі
қаржыландыру); қызметтің негізгі түріне (өндірістік, қоғамдық іс-әрекет,
қаржылық немесе қаржылық емес қызмет көрсету) байланысты көрсетіледі.
Тапсырмалар тауарлық емес есептеулер немесе көрсетілген қызметпен
жұмыстарға алдын ала төлеу бойынша операциялар жүргізе алады.
Бенефициар-резидент емес пайдасына ақша аударған кезде, банк ақша
жіберуші болған жағдайларды есептемегенде, ақша жіберуші қызмет көрсететін
банк алушыға белгілеген формадағы бланкпен ақша аудару туралы өтінішті
ұсынады.
Мұндай өтініш қызмет көрсететін банк-алушыға ақша жіберушінің ақша
аудару туралы төлем тапсырмасы болып табылады.
Төлем тапсырмасыақша аудару өтінішті банк жазылған ай-күні, жылы
көрсетілуімен он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды. Сонымен қатар төлем
құжаттарына төлем негізділігін растайтын құжаттар тіркеледі.
Төлемдік талаптар-тапсырмалармен есеп айырысуда бенефициар (қаражатты
алушы) банкке тиелген өнім, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін төлеу
туралы ақша жіберушіге талабы бар, көрсетілген талапты растайтын құжаттар
негізінде ұсынылатын есептік құжат береді. Бенефициар бенефициардың
банкісіне төлем талап тапсырмаларын және төлем талап тапсырмаларын
тізілімін ұсынады, ол бенефициардың барлық деректемелерін толық толтырылуын
тексеріп, оны ақша жіберушінің банкісіне жөнелтеді.
Бұл есеп айырысулар төлеушінің акцепті (келісімі) бойынша немесе
акцепсіз атқарылады.Төлемдік талап тапсырмасын төлеуші толығымен немесе
бөліп трөлеуге қарсылығын оған қызмет көрсететін банк төлемдік талап-
тапсырма алғаннан бастап үш жұмыс күні ішінде хабарлайды. Төлеуге немесе
төлеуші алған төлемдік-тапсырмасын тиісті қолдар қойылған, мөр
бедерлемесімен барлық данада рәсімдейді, оны қызмет көрсететін банкке
тапсырады.
Инкассалық өнім ақша өндіру туралы сот шешімдері, үкімдері,
белгілеулері мен қаулылары немесе сот бұйрығы бойынша берілетін орындау
қағазының түпнұсқауларын тіркеліп, заңнамалық актілерде (сызба)
қарастырылған жағдайларда, осы өндірудің негізділігін растайтын
көшірмелерді қосып, сондай-ақ салық пен кеден қызметі органдарының
инкассолық өкімдері, оларға растаушы құжаттар тіркелмейді, бюджеттік
сыныптауыш код пен операция түрі көрсетіледі, ақша жіберушінің келісімінсіз
банк шоттарынан ақша алу үшін қолданылады.
Инкассалық өнім ақша жіберушінің банкісіне үш дана болып, ал
бенефициар банкіне – төрт данамен ұсынылады.
Аккредитив дегеніміз – шарт бойынша контрагенттің пайдасына клиенттің
тапсырмасымен берілетін банктің шартты ақшалай міндеттемесі, ол бойынша
аккредитив ашқан банк көрсетілген бенефициармен төлем жасайды немесе
аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда немесе аккредитивтің
басқа шоттарын орындағанда басқа банкке мұндай төлемдерді атқаруға
өкілеттілік беру.
Есептесулердің аккредитивтік нысаны – бұл тауарлар мен қызметтер үшін
өзге қалалармен есеп айырысу нысанының бірі, бұл жағдайда есеп айырысу
құжаттарының төлемі сатып алушының банк ісінде осы мақсат үшін арнайы
сақталған қаржылар есебінен жабдықтаушының банк ісінде жүзеге асырылады.
Аккредитив сатып алушының немесе банк кредитінің меншікті қаражаты есебінен
қойылады. Аккредитив бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысу үшін және тек
өтініште көрсетілген тауарлар мен қызметтер ғана төленеді және қайта
жалдануына болмайды. Оның есебінен қолма-қол ақша төлеуге рұқсат
етілмейді. Аккредитив мерзімін сатып алушы 25 күн шегінде, кей жағдайларда
жабдықтау шарттары бойынша қажет болса, жабдықтаушының банкінде
аккредитивтің әрекет ету мерізімі алушының банк басшысының рұқсатымен 45
күнге дейін белгілене алады. Әдетте жабдықтаушы мен төлеуші арасындағы
шартты мерзім белгіленеді. Аккредитив мерізімі өткен соң төлемге рұқсат
етілмейді. Банктегі аккредитивті жабу былайша жүргізіледі.
1) аккредитив мерзімі өту бойынша;
2) жабдықтаушының аккредитивті одан әрі қолданудан бас тартуы;
3) сатып алушының өнімі бойынша.
Чек - чек берушінің банк алушыға жазбаша бұйрығы бар, олардың
арасындағы шартқа негізделген, осындай бұйрықта көрсетілген чек ұстаушыға
ақша сомасын төлеу төлем құжаты.
Чек кітапшалары қолма-қол ақшасыз төлемдерді атқару (көлік
ұйымдарымен, жабдықтаушылармен, байланыс бөлімшелерімен есеп айырысулар),
қолма-қол ақшалай қаражатты алу үшін қолданылады. Чек кітапшасын алу үшін
кәсіпорын банк чек берушімен шарт жасасады және арнайы шотта соманы
депозитке салу туралы өтініш тапсырма көрсетеді.
Осылайша, ақша қаражаттары кез-келген кәсіпорынның мүлкінің құрамында
бар, қысқа мерзімді, абсолютті өтімді актив. Оны дұрыс басқару төлем
қабілеттілікті қамтамасыз етудің маңызды құрамдас бөлігі. Сол себепті
кәсіпорын басшылығы ақша қаражаттарын, оларға қажеттілікті оперативті және
стратегиялық басқаруға ерекше назар аударуы тиіс.
1 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты ашу
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржы
есептілігін пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті
мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау
үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-
ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің
қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп
отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға
компанияның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын
(өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша
қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін
бағалауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат
компанияның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау
кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әр түрлі компаниялардағы ақша
қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын
бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді.
Ол сондай-ақ әр түрлі компаниялардың операциялық көрсеткіштері туралы
есептіліктің салыстырмалығын ұлғайтады, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар
үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тарихи ақпарат ақша
қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының
индикаторы ретінде жиі пайдаланылады. Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының
болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде
және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар
өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.
7 ХҚЕС Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте келесідей
анықтамалар келтірілген:
Стандарттың мақсаты – компанияның өткен кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша қаражаттары мен ақша
баламаларындағы тарихи өзгерістер туралы ақпарат беруін талап етуде болып
табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен түскен ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерін жіктеу
жүргізіледі.
Ақша қаражаттарына компанияның кассасындағы және ағымдағы шотындағы
ақша кіреді.
Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары
сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге ұшырайтын қысқа
мерзімді, жоғары өтімді салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері.
Операциялық қызмет – компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.
Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ
мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – компанияның меншік капиталы мен заем қаражаттарының
мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық,
инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып білдіруі
тиіс.
Компания операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен
түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің
сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді. Қызмет түрлері бойынша жіктеу
пайдаланушыларға осы қызметтің компанияның қаржы жағдайына әсер етуін, оның
ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға
мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді. Бұл ақпарат сонымен бірге
қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.
Операциялық қызмет. Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының
түсімдерінің және төлемдерінің мөлшері компания операциялары кредиттерді
өтеу, операциялық мүмкіндіктерді сақтау, дивидендтер төлеу және
қаржыландырудың сыртқы көздеріне жүгінбестен жаңа инвестицияларды жүзеге
асыруға жеткілікті болатын ақша қаражаттарының түсімін қамтамасыз ететін
дәрежедегі басты индикатор болып табылады. Операциялық қызметтен түсетін
ақша қаражаттарының бастапқы операциялық түсімдер мен төлемдерінің негізгі
құрамдас бөлігі туралы ақпарат басқа ақпаратпен үйлесе отырып операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражаттарының болашақ қозғалысын болжау үшін
пайдалы болады.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы
компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты. Сөйтіп,
әдеттегідей, олар таза пайданы және залалды айқындауға кіретін операциялар
мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен
түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:
– тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден алынатын ақшалай
түcімдер;
– жалдаудан түсетін ақшалай түсімдер, қаламақылар, комиссиялық
сыйақылар және басқа да табыс;
– тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін
ақшалай төлемдер;
– қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер;
– сақтандыру компаниясының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары,
жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай
түсімдері мен төлемдері;
– қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса,
ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға
салынатын салық үшін өтемақы;
– коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісім-шарттар
бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.
Инвестициялық қызмет. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар,
өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған
ресурстарды қалыптастыру мақсатында жүргізілген тиісті шығындар туралы
айғақтайды. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары мысалдары
мыналар болып табылады:
– негізгі құралдар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді
активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер. Оларға капиталдандырылған
әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына
байланысты төлемдер жатады;
– негізгі құралдар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді
активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер;
– басқа компаниялардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен
қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша
қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және
коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары);
– басқа компаниялардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен
қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша
қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және
коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден
басқалары);
– басқа тараптарға берілген аванстық ақшалай төлемдер мен кредиттер
(қаржы компаниялары берген аванстық төлемдер мен кредиттерден басқалары);
– басқа тараптарға берілген аванстар мен кредиттер қайтарылымынан
алынған ақшалай түсімдер (қаржы институттарының аванстық төлемдері мен
кредиттерінен басқалары);
– келісім-шарттар коммерциялық немесе сауда мақсаты үшін жасалған
немесе төлемдер қаржы қызметі ретінде жіктелетін жағдайларды қоспағанда,
мерзімді келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай төлемдер;
– келісім-шарттар коммерциялық немесе сауда мақсаты үшін жасалған
немесе түсімдер қаржы қызметі ретінде жіктелетін жағдайларды қоспағанда,
мерзімді келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай түсімдер.
Қаржы қызметі. Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат компанияға
капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне
қатысты талаптарын болжау үшін қажетті. Қаржы қызметінен түсетін ақша
қаражаттары қозғалысының мысалдары келесілер болып табылады:
– акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен
ақша түсімдері;
– компанияның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция
иеленушілеріне ақшалай төлемдер;
– қамтамасыз етілмеген облигациялардан, заемдардан, вексельдерден,
қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер;
– кредиттік сомаларды ақшалай өтеу;
– қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай
төлемдері.
7 ХҚЕС ақша қаражаттарының баламаларына, пайыздар мен дивидендтерді
есепте көрсетуге, есепті дайындау әдісіне қатысты бірегей талап қоймайды.
Мысалы, төленген және алынған дивидендтер операциялық қызметке де, қаржылық
не инвестициялық қызметке де жатқызылуы мүмкін. Мысалы, шикізаттар сатып
алуға алынған несие бойынша төленген пайыздар операциялық қызметке де,
негізгі қарыз сомасымен бірге қаржылық қызметке де қатысты бола алады. Ол
кәсіпорынның жеке қажеттілігі мен нақты іс-әрекеттің мазмұнымен байланысты.
Компанияның коммерциялық немесе сауда мақсатында бағалы
қағаздары мен кредиттері болуы мүмкін, бұл кезде олар арнайы қайта сату
үшін сатып алынған босалқы ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйтіп,
коммерциялық немесе сауда бағалы қағаздарын сатып алуға және сатуға
байланысты туындайтын ақша қаражаттарының қозғалысы операциялық қызмет
ретінде жіктеледі. Осыған ұқсас, қаржы компаниялары беретін ақша аванстары
мен кредиттер де әдетте операциялық қызмет ретінде жіктеледі, өйткені олар
қаржы компаниясының кіріс келтіретін негізгі қызметіне жатады.
Қаржы мекемелері үшін төленген пайыздар мен дивидендтер операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ретінде жіктеледі. Басқа
компанияларға қатысты осы ақша қаражаттарының түсімдерін немесе төлемдерін
жіктеу туралы мәселе бойынша жалпы пікір жоқ. Төленген пайыздар мен алынған
пайыздар және дивидендтер операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының
қозғалысы ретінде жіктелуі мүмкін, өйткені олар таза пайданың немесе
залалдың анықтамасына жатады. Сонымен бірге төленген пайыздар мен алынған
пайыздар және дивидендтер тиісінше қаржылық және инвестициялық қызметтен
түскен ақша қаражаттарының қозғалысы ретінде жіктелуі мүмкін, өйткені олар
қаржы ресурстарын тартуға немесе инвестициялардан кіріс алуға жұмсалған
шығындар болып табылады.
Төленген дивидендтер қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының
қозғалысы ретінде жіктелуі мүмкін, өйткені олар қаржы ресурстарын тартуға
жұмсалған шығындар болып табылады. Сонымен бірге, операциялық қызметтен
түскен ақша қаражаттарынан дивидендтер төлеудегі компанияның қабілетін
бағалау кезінде пайдаланушыға көмектесу үшін төленген дивидендтер
операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының құрамдас бөлігі ретінде
жіктелуі мүмкін.
Әр кәсіпорын өз қызметіне қарай оны өзі анықтайды, бірақ болашақта
салыстырмалылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорын есеп әдісін, ақша
қозғалысын қай қызмет түріне жатқызатынын нақты белгілеп алуы тиіс.
Сол себепті ақша қаражаттарының қозғалысының есебін дайындамас
бұрын ақша ағынының түрлеріне қатысты нақты бағытты айқындап алу қажет,
оған қоса ақша баламаларына не жататынын олардың өтімділігі мен тәуекеліне
қарай отырып есеп саясатында бекітіп алуы тиіс.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін негізгі құралдар мен материалдық
емес активтер сатып алу құрайды. Кәсіпорынның инвестициялық қызметінен ақша
ағымы бөлек көрсетілгенімен, инвестициялық қызмет операциялық қызметпен
тікелей байланысты: негізгі құралдарға салынған инвестиция өнім өндірісінде
қолданылып, сатылған өнім арқылы операциялық қызметтің кірісіне айналады.
7 ХҚЕС сәйкес компания операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді тікелей әдіспен не жанама әдісті
пайдалана отырып ұсынуы тиіс, инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша
ақша қаражаттарының қозғалысы тек тікелей әдіспен жасалады.
Тікелей әдісте жалпы ақша түсімдерінің негізгі түрлері мен төлемдері
туралы ақпарат ашылады; ал жанама әдісте таза пайда мен залал ақшалай емес
сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен кез келген кейінге қалдырылған
немесе есептелген өткендегі немесе болашақтағы ақша түсімдерінің немесе
төлемдерінің және инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының
қозғалысымен байланысты кірістердің немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле
отырып түзетіледі.
7 ХҚЕС -те компаниялардың ақша қаражаттарының қозғалысының ағындарын
көрсету үшін тікелей әдісті қолдануы құпталады. Бұл әдіс жанама әдісті
қолдану кезінде болмайтын ақша қаражаттарының болашақ ағындарын бағалау
үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді. Тікелей әдісті пайдаланған кезде
жалпы ақша түсімдерінің және жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы
ақпарат келесілерден алынады:
– компанияның есепке алу жазбаларынан;
– кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және
міндеттеметердің өзгерістерін;
– басқа ақшалай емес баптарды;
– инвестициялық немесе қаржылық ақша ағындарының туындауына әкеп
соқтыратын басқа да баптарды ескере отырып, пайда мен залал туралы есептегі
басқа да баптарды түзету арқылы.
1.3 Ақша қаражаттарының қозғалысының есебін тікелей әдіспен дайындау
Тікелей әдіске сәйкес, ақша қаражаты қозғалысы туралы барлық
бухгалтерлік жазбалар тексеріледі және ақша қаражатымен болған операциялар
экономикалық мағынасы және корреспонденттік шоттарға сәйкес, қызметтрге
сәйкес топтастырылады. Кезең басына ақша қаражатының қалдығы бухгалтерлік
ақпатарқа сәйкес анықталады. Барлық бухгалтерлік жазбалар
тексерілетіндіктен, талдау кезінде жүргізілген тексерулер нәтижесі және
бухгалтерлік жазбалар бір – біріне сәйкес болуы шарт.
Ақша қаражаттары қозғалысы есептілігінің басқа есеп формаларынан
ерекшелігі басқа есеп формалары есептеу қағидасына сәйкес жасалса, ақша
қаражаттарының қозғалысы кассалық әдіспен жасалады: ақша қаражаттары
шоттарына нақты келіп түскен ақша қаражаттарының қозғалысы ғана
көрсетіледі.
Бұл әдіс ақша қаражаттарының қозғалысының есебінде көрсетілген
мәліметтердің абсолютті және салыстырмалы ауытқуын, өсу қарқынын, ақшаның
кірісі мен шығысының құрылымын талдауға бағытталған.
Бұл әдісте:
– ақшаның уақыттағы құны есепке алынбайды;
– ақшаның қалдығы келесі баланстық формуламен есептеледі:
АҚжб + ААк – ААш = АҚжс, (1)
мұндағы: АҚжб, АҚжс – ақша қаражаттарының жыл басындағы және жыл
соңындағы қалдықтары; ААк – ақшаның кірісі; ААш – ақшаның шығысы.
Сонымен бірге тікелей әдісті қолданғанда:
– есептің Пайыздар бөлімі азайса, анықталған сома пайыздар бойынша
табыс деп танылады;
– ақша қаражатының шығысына маңызды көңіл бөлінеді, оған келесі баптар
енгізіледі:
– жабдықтаушылармен есеп айырысу;
– еңбек ақы бойынша есеп айырысу;
– арнайы сақтандыру және зейнетақы төлемдер;
– пайыздар төлеу;
– төленген аванстар;
– басқа да төлемдер(салық).
Ақша қаражаты қозғалысы талдауының соңында операциялық қызметтен таза
ақша қаражатының сомасы анықталады (ақша қаражатының кірісі – ақша
қаражатының кірісі).
Ақша қаражаты қозғалысы есебін құрудың екінші деңгейінде кәсіпорынның
инвестициялық қызметі қарастырылады.
Бұл деңгейде инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражатының кірісі және
шығысы қарастырылады. Инвестициялық қызмет ұзақ және қысқа мерзімді активер
сату мен сатып алуға байланысты ақша қаражатының кірісі және шығысы.
Қаржылық инвестициялардың сатылуы және сатып алынуы Ақша қаражаттары
бөлімінде есептеледі.
Ақша қаражатын талдаудың үшінші деңгейінде кәсіпорынның қаржылық
қызметі қарастырылады.
Инвестициялық қызметте секілді, бұл деңгейде де қаржылық қызмет
бойынша кез – келген кіріс және шығыс қарастырылады.
Ақша қаражаты қозғалысы туралы есеп соңында есепті кезеңге таза ақша
сомасын анықтайды. Оның сомасы операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен ақша қаражатының таза ағынының қосындысына тең.
Кәсіпорынға ақша ағымының кірісінің жалпы сомасы ақша қаражаттары
шотының дебеттік айналым сомасы болып табылады. Осы сомалардан ішкі айналым
сомаларын алып тастау қажет, яғни осы шоттардың кредитінен дебетіне түскен
сомаларды. Егер дебеттік айналымдар сомасын ішкі айналым сомасына
түзетпесе, қорытынды нәтиже дұрыс есептелмейді және екі жақты шотқа
әкеледі.
ХҚЕС №18 Табыс стандартына сәйкес: табыстар –есепті кезең ішінде
активтердің түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында
экономикалық пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың
жарнасымен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.
Табыс көрсеткен қызметтерден алынады, олардың құны тараптар арасында
сатып алушы мен кәсіпорын) жасалған келісім шартта анықталады.
Ақша қаражаттарының қозғалысының есебінде есептеу қағидасына сәйкес
танылған табыстар есепке алынбайды. Мысалы, есептеу қағидасына сәйкес
несиеге сатылған өнімдер құны бірден табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz