Ағылшын тілінде оқушыларды тыңдап - түсінуге үйрететін жаттығулар
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдері, орыс тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
________ Асанова А.К.
____ ______ 20____ ж.
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Ағылшын тілін бастапқы кезеңде тыңдап түсінуге үйрету
Мамандығы: 6В01703 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Орындаған Есімхан Ж.
Ғылымижетекші
лауазымы Бикенова Г.С.
аға оқытушы, магистр
Арқалық, 2021
Мазмұны
1
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ТЫҢДАП ТҮСІНУГЕ ҮЙРЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1
Ағылшын тілі сабағында тыңдап-түсіну дағдысын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушыларда кездесетін қиындықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3
Шетел тілін оқытуда тыңдап - түсінудің рөлі, оның сөйлеумен, оқумен және жазумен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2
бастапқы кезеңде тыңдап түсіНУ ҮЙРЕТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1
Бастауыш сынып оқушыларының жеке жас ерекшеліктері ... ... ... .
2.2
Бастауыш сынып оқушыларына тыңдап-түсінуді оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
Бейнефильмдер арқылы тыңдауға үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
3
бастапқы кезеңде тыңдап түсіНУ ДАҒДЫЛАРЫ МЕН ҚАБІЛЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1
Ағылшын тілінде оқушыларды тыңдап-түсінуге үйрететін жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы мен нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3
Тыңдау жаттығуларын орындау кезінде түсінуді бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША 1 -
ҚОСЫМША 2 -
Кіріспе
Қазақстан Республикасы әлемдік бірлестікке кірген заманда білімнің рөлі мен маңызы артты. Мәдениетті жоғары XXI - ғасыр адамын қалыптастыру міндеті білім беру ісін ірілендіру қажетті мектеп пен қоғам алдында жаңа маңызды мәселелер қойып отыр. Жалпы орта білім беретін мектептерде шетел тілдерінің мазмұны анықталып, оған қойылатын талаптар нақтылануда. Шетел тілін ана және орыс тілімен қатар оқыту арқылы мұғалім оқушылардың тыңдап түсіну, сөйлеу, оқу және жазу іскерліктері мен дағдыларын жетілдіріп қана қоймайды, оларды өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым-қатынас мәдениетіне де үйретеді. Оқушылардың шетел тілінде сөйлеу қабілеттерін жетілдіру мектепте берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаты болып табылады. Шетел тілі арқылы оқушылар әлемді таниды, тілін оқып жатқан елдің мәдениетімен, өмірімен танысады. Шетел тілінде оқушылар дұрыс қарым-қатынас жасай алу үшін, олар ауызша айтылған сөзді тыңдап түсінулері тиіс. Тыңдап-түсіну - сөйлеудің серігі, сөйлеу экспрессивті формаға жатса, тыңдау импрессивті формаға жатады. Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет. Тыңдап түсіну қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік еске, қабылдауға, логикаға, санаға, ажырату және таным механизмдеріне, салыстыруға, жинақтауға байланысты. Тыңдап түсіну барысында оқушылардың санасында фонетикалық және интонациялық есту қабілетін қалыптастыру керек, себебі бұл күрделі процесс болғандықтан жалпыға ортақ қиындықтарды және арнайы қиындықтарды ескеру қажет. Сөйлеуші қолданылған кейбір лексикалық және грамматикалық материал оқушыға таныс емес болуы мүмкін, бұл жағдай оқушыға тыңдаған мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы - оқушылардың пассивтік және потенциальдық сөздік қорын байыту; Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Оқушы өз мұғалімнің сөйлеу ерекшеліктеріне дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінуі мүмкін. Бұл қиындықты жеңудің жолы - сабақта техникалық құралдарды жиі қолдану керек.
Тыңдап-түсіну - сөйлеу әрекетінің өте күрделі түрі, өйткені шынайы қарым-қатынаста тыңдап-түсіну процесі қайтымсыз және ешқандай анализге және тиянақтауға именбейді. Өйткені айтылған нәрсе ешқайтарымсыз ұшып кетеді, жаңа мағлұматтар ескі мағлұматтардың орнын алмастырады, келген мағлұматтарды ойлауға уақыт жетпейді, нәтижесінде ұғыну немесе түсіну көбінесе қарым-қатынас процесіне де жетпей қалады.
Ағылшын тілін оқытуда тыңдап-түсінуге қисынды құрылған байланысының маңызы зор екендігін ескерсек, ол байланыстарға: айту, оқу және жазу іспеттес сөйлеу әрекеттері түрлерін атап өтуіміз керек.
Тыңдап-түсіну мен айту сөйлеу әрекетінің басқа-басқа түрлеріне жатқанымен, екі процесс те қарым-қатынас көмегімен тығыз байланыста.
Тыңдау - естіп жатқан сөйлеушінің сөзін түсіну. Тыңдау қарым-қатынастың негізін құрайды. Ол өз ішінде айтылып жатқан сөзді тыңдап - түсіну, оған логикалық жауап беруді қамтиды.
Тыңдау шет тілін оқытуда өте жақсы құрал болып табылады. Ол оқылып жатқан шет тілінің дыбысталу жағын үйренуге, яғни әуен, екпінді дұрыс қоюды үйренуге мүмкіндік береді. Тыңдалым арқылы тілдің лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылымы үйреніледі. Және де тыңдалым оқу мен жазуды меңгеруді жеңілдетеді.
Тыңдау қабілетінсіз адам оқып жатқан тілде қарым - қатынас жасай алмайды. Тыңдалым оқушылардың айтылып жатқан сөзді назар сала тыңдауға үйретеді. Тыңдалыммен бірге балада есте сақтау қабілетін дамытады. Оқушы шет тіліндегі сөзді тыңдай отырып, сөздердің дұрыс оқылуына жаттығады, және кейінгі кезде өзі сол сөзді айтқан кезде дұрыс айтатын болады.
Ағылшын тілін оқытудың алғашқы кезеңдерінде тыңдалым өте маңызды роль атқарады. Тыңдалым ағылшын тілінде сөйлеушілердің шынайы сөзін есітуге мүмкіндік береді.
Тыңдап-түсінуге берілетін аудиомәтіннің тақырыбын таңдау өте маңызды. Ол оқушылардың қызығушылықтары мен жас ерекшеліктері сай таңдалуы тиіс. Төменгі сынып оқушыларына қызықты болатын тақырыптар түрлері: ертегі сюжеттеріне негізделген тақырыптар, жан-жануарлар туралы қызықты әңгімелер.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде оқушылардың тыңдап-түсіну қабілетін қалыптастыру - бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Қазіргі таңда тыңдап-түсінуді жақсарту әдістемесі әлі толық зерттелген жоқ. Тыңдап-түсінумен жұмыс жасауды жеңілдететін мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелердің аздығы зерттелетін маңызды мәселе. Сол себепті де шетел тілін оқытудағы тыңдап-түсінуде кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын табу және практикада оның әдістемесін ұсыну бүгінде өзекті мәселе болып отыр. Сонымен бірге шетел тілін үйретудің мазмұнын жаңарту және тыңдау үрдісін жаңаша ұйымдастырудың ғылыми негіздерін терең зерделеу қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Оқушылардың тыңдау қабілетін жетілдіру, шетел тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету маңызды. Шетелдік қоғам ортасында түрлі ситуациялардан шыға білуді үйрету, шетел тілін оқытудағы тыңдауда кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын практика жүзінде көрсету, сондай-ақ тыңдап-түсінуді ұйымдастырғанда дәстүрлі түрдегі мәтіндермен қоса, заман талабына сай жаңа, қызықты, оқушыларда шетел тілін оқуға деген мотивациясын қалыптастыратын аудиоматериалдар түрлері қарастыру негізі мақсатқа жатады.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
Оқушылардың санасында тілдік ұғымдарды қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
Тыңдап-түсінуді меңгерудің тиімді әдістерін табу;
Тыңдап-түсіну қабілеттілігін дамытудағы жаттығудың түрлеріне тоқталу;
Тыңдап-түсіну қабілеттілігін дамытудағы жаттығуларды практикада (cабақта) қолдануды меңгеру;
Зерттеу жұмысының нысаны. Шетел тілін оқыту үрдісі, шетел тілін оқытуда тыңдап-түсінудің рөлі және маңыздылығы.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Тыңдап-түсінуге үйретуді дұрыс ұйымдастыру, тыңдап-түсінуде кездесетін қиындықтардан шығу жолдарын меңгеру, дұрыс тыңдай-түсіне білуге үйрету, тыңдап-түсіну барысында берілген тапсырмаларды шеберлікпен орындай білу біліктілігін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Шетел тілін оқу процесінде тыңдап-түсіну дағдыларын қалыптастыратын жаттығуларды сабақта тиімді пайдалану әдістемелері ұсынылады.
Зерттеу жұмысының зерттеу әдістері. Тыңдап-түсінуді тиімді ұйымдастыруға керекті ұсынуда үнтаспаларды, дисктерді, әндерді, жиі пайдалану және сұрақ-жауап, диалог және монолог құру, баяндау, сұхбаттасу, интерпретациялау әдістерінің мүмкіндіктері артып отыр.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ТЫҢДАП ТҮСІНУГЕ ҮЙРЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Ағылшын тілі сабағында тыңдап-түсіну дағдысын қалыптастыру
Ауызша сөз негізгі екі сыңардан тұрады: оның бірі ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну, екіншісі - сөйлеу. Ауызша сөздің бұл екі компоненті бір- бірімен тығыз байланысты. Ауызша сөзді игеру үшін сөйлей білсе жеткілікті. Ал ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну - - сөйлеудің серігі. Сөйлей білген адамға тыңдап-түсінуге арнайы дағдыланудың қажеті жоқ. Ол дағдылар өз-өзінен қалыптасады. Басты дағды - сөйлеу дағдысы. Бір тілде сөйлей білген адам сол тілде айтылған ауызша сөзді тыңдап-түсіне алады. Мұндай көзқарастың қате екенін психологиялық зерттеулер де, шетел тілдерін оқыту теориясы мен практикасы да дәлелдеп беріп отыр.
Психологиялық зерттеулер бұл екі әрекет (тыңдап-түсіну және сөйлеу) бір-бірімен тығыз байланысты болғанмен, олардың әрқайсысы мүлде басқа іскерліктер негізінде қалыптасатынын көрсетіп берді. Сөйлеуші де тыңдаушы да тілді қолдана отырып, қатынас жасайды. Бірақ олардың әрқайсысы тілді әртүрлі жолмен қолданады. Сөйлеу үстінде адам белгілі бір ойдан шығады, яғни әуелі сөйлеушінің санасында белгілі бір ой туады да, ол сол ойды басқаларға жеткізу үшін тілдік форманы пайдаланады. Демек сөйлеу процесінде сөздің мазмұны алдын - ала берілген, сол мазмұнды сөйлеуші тілдік форма арқылы өзгелерге жеткізеді. Сөйлеуші белгілі мазмұннан шығарып, оны тілдің әр түрлі элементтерін қолдану арқылы басқаларға жеткізеді. Іс-әрекет бағыты: мазмұннан тілдік формаға қарай. Тыңдау процесінде іс-әрекет бағыты мүлде басқа. Мұнда тыңдаушыға әуелі берілген тілдік форма. Соны қабылдау арқылы тыңдаушы тілдік формада кодталған мазмұнды ашады. Мұндағы іс-әрекет бағыты: тілдік формадан мазмұнға қарай. Ауызша сөздің бұл екі компонентін бір-бірінен ажыратудың маңызы өте зор. Бұлар сөз әрекетінің әр түрлі фармаларына жатады: сөйлеу экспрессивтік формаға жатса, тыңдау импрессивтік формаға жатады. Бұлардың әрқайсын әр түрлі жолмен оқытып, үйрету керек.
Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет екені белгілі. Қабылдау мәселелерімен шұғылданып жүрген еліміздің психологтары екі процесін ажырату қажеттігін атап көрсетеді; а) бейнені қалыптастыру процесі, яғни объектінің маңызды даралау белгілерін және олардың өзара байланысын анықтау және сол белгіерді игеру процесі, ә) қалыптасқан бейнені эталонмен салыстыру нәтижесінде объектіні тану процесі. Бұл екі процесс бір-бірімен тығыз байланысты. Бейнені қалыптастыру барысында оны тану процесі саналы түрде өтуі мүмкін. Ал материалмен танысқаннан кейін тану процесі өте тез, қас пен көздің арасында өтуге тиіс. Тіл арқылы қарым-қатынас жасау процесінде тану бір мезгілде өтеді. Мұнда логикалық операцияның қатысу-қатыспауы түсінудің түріне байланысты: дискурсивтік жолмен түсіну және тікелей түсіну. Тікелей түсіну кезінде ішкі сөзде болып жататын ойлау процесі барынша қысқартылған түрде өтеді. Қабылдаудың осы аталған екі процесіне байланысты сөзді есту қабілетінің екі механизмі бар екенін Е.И.Исенина атап көрсетеді: ажырату және тану механизмдері, Ажырату барысында мынадай процестер болады:
1. Есте бейнесі қалыптаспаған объектіні қабылдағанда, адам оның бейнелері қалыптасқан объектілерден өзгеше екенін ұғынады. Мысалы, таныс емес сөзді естігенде, оның өзіміз білетін сөздерден өзгеше екенін аңғарамыз.
Бұл объектінін даралау ерекшеліктері бейнелері есте қалыптасқан басқа объектілермен салыстыру арқылы немесе сол белгілерді тану арқылы аңықталады. Мысалы, (d) дыбысы таныс болмаса, оны өзімізге таныс (t) дыбысымен салыстыру арқылы (d) дыбысының даралау белгісін (ұяңдығын) анықтаймыз. Ал ағылшын тілінің фонемалары бізге таныс болып, неміс тілінің fаһrеn деген сөзі таныс болмаса, оның даралау белгілерін -- фонемаларын танимыз.
2. Даралау белгілернің өзара қарым-қатынасы аныкталады. Мысалы, бір сөздің бейнесін қалыптастыру үшін оның барлық даралау белгілерін анықтаумен қатар, сол белгілерінің тіркесу ретін де анықтау керек.
Тану процесі объектінің есте қалыптасқан бейнесіне сүйенеді, Жалпы алғанда ауызша сөзді қабылдау барысында тану акустикалық белгілерді талдау-жинақтау тәсілімен өңдеуге, анықталған белгілерді есте сақтаулы тұрған бейнемен салыстыруға және оларға мән беруге саяды.
Қабылдау бірлігі жеке сөздермен тікелей байланысты. Ал жеке сөздерді қабылдау үшін оқушылардын санасында фонематикалық есіту қабілетін қалыптастыру керек. Фонематикалык, есіту қабілеті дегеніміз -- сөздегі дыбыстарды ажырату және оларды тиісті фонемалармен ұштастыру. Ал қабылдау бірлігіндегі фразаны оған кіретін сөздерді талдап, сосын оларды жинақтау арқылы емес, информативтік белгілерді тану арқылы түсінеміз. Фразаны түсіну үшін ең басты информативтік белгі интонация. Сондықтан оқушылардың санасында фонематикалық есіту қабілетімен қатар интонациялық есіту қабілетін де қалыптастыру керек. Интонациялық есіту қабілеті сөйлемдердің коммуникативтік типтерін (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлем) ажыратуға, фраза бөлшектерінің байланысын анықтауға, сөйтіп оның мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тыңдап-түсіну қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік еске айланысты. Қысқа мерзімдік ес келіп түскен хабарды қабылдаудың барлық сатыларында сақтап, оны ұзақ мерзімдік еске жөнелтеді.
Ұзақ мерзімдік ес сөздердің, сөз тіркестерінің синтаксистік құрылымдардың есіту артикуляторлық бейнелердің және олардың бір-бірімен тіркесу ережелері мен схемаларын сақтайды. Соның нәтижесінде сөйлемнің фразалық құрылымы мен коммуникативтік типін ажыратуға мүмкіндік. туады.
Тыңдап-түсіну сөз әрекетінің басқа түрлерімен тығыз байланысты. Тыңдап-түсіну де, сөйлеу де сөз әрекетінің ауызекі түріне жатады. Ауызша сөзді қабылдай отырып, тыңдаушы моторлы анализатордьң көмегімен дыбыстық бейнелерді артикуляциялық бейнелерге айналдырады. Сөйтіп, моторлы (сөз қозғау) анализатор мен есту анализаторы арасында берік функционалдық байланыс пайда болады. Осыған орай, тыңдап-түсіну ішкі сөзбен де тығыз байланысты. Дыбыстық бейнелерді артикуляциялық бейнелерге айналдыру арқылы тыңдаушы естігенін ішкі сөзде қайталап отырады. Соның нәтижесінде ол естігенін түсінеді. Демек тыңдағанды түсіну үшін ішкі сөздің маңызы зор.
Тыңдап-түсіну процесіне көру анализаторы да қатысады. Жалпы көру анализаторы сыртқы дүние туралы хабар алуда барлық басқа анализаторлардан артық. Тыңдап-түсіну барысында көру анализаторы тыңдаған сөздің мағынасын түсінуге көп жеңілдік тудырады. Сөйлеу органдары, қимыл-қозғалыс сияқты көру белгілері тыңдауды, естігенін ішкі сөзде қайталауды жеңілдетеді. Демек, сөйлеушінің сөйлеу органдарының қозғалысын әр түрлі қимылдары мен ымын бақылау тыңдаушыға естігенін түсінуді жеңілдетеді.
Естігенін түсінуді жеңілдетуде көру анализаторының тағы бір көмегі мынада: егер тыңдаушы тыңдап отырған мәтінінің (текстің) жазбаша нұсқасын көріп отырса, онда ол естігенін әлдеқайда жеңіл түсінеді. Бұдан тыңдап-түсінудің оқумен тығыз байланысы көрінеді. Оның үстіне тыңдап-түсіну мен оқу сөз әрекетінің импрессивтік түріне жатады. Яғни екеуі де сөзді қабылдап, оны түсіну болып табылады. Тек тыңдап-түсінуде ауызша айтылған сезді қабылдап, түсіну керек болса, оқуда жазбаша сөзді қабыл-дап, түсіну керек. Сонымен тыңдап-түсіну сөйлеумен де, оқумен де, жазумен де байланысты.
Оқушылардың тыңдау дағдыларын дамыту әдістері мыналарды қамтуы керек:
- мәтін проблематикасына, оның құрылымы мен мағыналық мағынасына назар аударатын, қабылданған мәтінге сұрақтар тұжырымдау;
- сөйлеу әрекетінің рецептивтік түрлерін оқытуда кері байланысты қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тыңдалған мәтіннің мазмұны бойынша әңгіме;
- тапсырмалар (сөйлеу) - тыңдалым, мысалы, мәтінді тыңдау, ондағы кілт сөздерді анықтау және оған жоспар құру;
- мұқият қабылдау және түсіну дағдыларын дамытатын тыңдау тапсырмаларымен бірге мәтіндік тәсілге негізделген тестілеу [6, 34-бет].
Тыңдауды оқыту әдістері, Н.Д. Гальскованың пікірінше, тыңдаудың әртүрлі түрлерін - жаһандық, егжей-тегжейлі, сыни, рефлексивті, рефлексивті емес (есту арқылы алынған ақпаратты түсіндіру, естігенді талқылау және т.б.) жетілдіруге бағытталуы керек [5].
М.Скаткин мен И. Лернер жасаған әдістердің жіктелуі де осы зерттеу үшін өте қызықты. Егер біз осы жіктеуді тілді оқыту әдістемесі тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда тілді оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты барлық әдістер үш топқа бөлінеді:
- тіл бойынша теориялық білім алу әдістері (танымдық);
- тілдік білімді, сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістері (жаттығу немесе практикалық);
- бақылау-тексеру әдістері.
Жоғарыда келтірілген әдістердің жіктелуі тілді оқыту процесін толығымен қамтиды. Бұл зерттеу үшін сөйлеу дағдыларын дамытуға байланысты әдістерді анықтау ерекше құнды болды:
- операциялық әдіс студенттердің белгілі бір формасы бар жаттығуларды орындауынан тұрады: мысалы, мұғалімнің тапсырмаларын немесе ойын ережелерін тыңдау және тапсырмаларды немесе ережелерді түсінуді көрсететін тиісті әрекеттерді орындау;
- коммуникативті-реципиентті тыңдау мен түсінуді және барабар реакцияны (реплика немесе толық емес сөйлем) қамтамасыз ететін диалогтарды құруда.
Шетел тілдерін оқыту әдістемесі бойынша зерттеулер аудиторлық дағдыларды қалыптастыруға, сондай-ақ оған қызмет ететін психикалық механизмдерді жетілдіруге бағытталған жаттығулардың келесі жүйесін қарастырады, өйткені түсіну процесі тек лингвистикалық және экстралингвистикалық (ситуациялық) факторларға ғана емес, сонымен қатар кейбір психикалық формациялардың даму деңгейіне де байланысты [8].
Мұндай жаттығулар жедел жадтың әрекетімен, ықтимал болжаумен, балама ауыстырумен байланысты дағдыларды дамытуға бағытталған. Тыңдауға арналған жаттығулар жүйесінде дайындық және сөйлеу жаттығуларын ажыратуға болады.
Дайындық жаттығуларының іс-әрекетінің объектісі жеке тілдік құбылыстар мен сөйлеу сигналдарын танумен байланысты проблемалар болып табылады. Сөйлеу жаттығулары семантикалық қабылдауды жетілдіруге және белгілі бір түсіну деңгейіне жетуге бағытталған. Зерттеулерде анықталған аудиторлық дағдыларды қалыптастыру әдістерін талдау сөйлеу әрекетінің түрі ретінде тыңдау ерекшелігіне және бастауыш мектепте шетел тілін үйрену кезінде оның қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес келетіндерді анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен, біздің ойымызша, негізгі мектепті қолдану үшін ең қолайлы әдістер:
- коммуникативтік;
- жаттығу (жаттығу әдісі);
- ақпараттық-рецептивтік;
- бақылау-тексеру.
Тексеру әдістері тыңдаудың мазмұнын түсіну қабілетін дамыту үшін де, аудиторлық дағдылар мен қабілеттерді қалыптасу деңгейін бақылау үшін де қолданылады.
Әдеттегідей, аудиоматериалдармен жұмыс үш кезеңге бөлінеді, сондықтан жаттығулардың үш тобын бөлуге болады: мәтінге дейінгі жаттығулар, тыңдау кезінде орындалатын жаттығулар, мәтіннен кейінгі жаттығулар.
Алдын-ала кезең (тыңдау алдында) мотивациялық қондырғыны құруға, оқушыларды белсенді жұмысқа жұмылдыруға арналған. Бұл кезеңдегі мұғалімнің міндеті - тыңдаудың мақсатын анықтау, тапсырмаларды орындау туралы нұсқаулар беру, мүмкін лексикалық және тілдік қиындықтарға назар аудару, тыңдаудан бұрын психологиялық шиеленісті жеңілдету, сәттілік жағдайын жасау, яғни олар дәл орындай алатын қиын тапсырманы ұсыну.
Бұл кезеңде дайындық тапсырмалары ұсынылады:
- тақырып, жаңа сөздер, диаграммалар, иллюстрациялар бойынша болашақ тыңдау тақырыбын болжау;
- негізгі тақырыптың қысқаша мазмұны, мәтін мәселелеріне кіріспе,
- алдағы тыңдау туралы ақпаратты хабарлау, тыңдау тапсырмасын хабарлау;
- лингвистикалық сипаттағы қиындықтарды жоюға бағытталған жаттығулар: таныс емес құбылыстарды тілдік хабарламалардан оқшаулау, оларды саралау және түсіну; дыбыстық үлгілерді семантикамен байланыстыру; сөздердің мағынасын анықтау (сөзжасамдық болжау арқылы); әртүрлі лексикалық бірліктер мен грамматикалық құрылымдардың контекстік мағынасын анықтау; синонимдік және антонимикалық құбылыстарды тану және түсіну.
Тыңдау кезінде мұғалімнің мақсаты оқушыларға қызығушылық туралы ақпаратты қалай алуға, мәтінді шарлауға, баспа ақпаратын және дыбыстық ақпаратты байланыстыруға, қажетті үзінділерді тез іздеуге көмектесу болып табылады. Түсінуді жеңілдету және тыңдаушылардың назарын бейне материалдар арқылы берілетін маңызды ақпаратқа аудару үшін жаттығулар қабылдауды ұйымдастыратын бірқатар көзқарастарды қамтиды. Бұл кезең келесі сипаттағы тапсырмалармен сипатталады:
- мәтінді тыңдап, сөйлемдерге жетіспейтін сөздерді қоюыңыз;
- мәтінді тыңдап, онда ұсынылған сөз тіркестерінің қайсысы өзгеріссіз қолданылғанын айтыңыз;
- мәтінді тыңдау және онда келесі сөздерге қандай анықтамалар кездескенін айту;
- мәтінді тыңдай отырып, онда не туралы айтылған;
- мәтінді тыңдап, параллель бағандағы сөздердің қазақшашетелдік баламасын табыңыз.
- кестелерді толтыру.
Тыңдағаннан кейін мұғалім оқушылардың аудиоматериалдардағы ақпаратты түсіну дәрежесін, жалпы мазмұнға немесе бөлшектерге ену дәрежесін тексеруі керек. Жұмыстың бұл кезеңі ақпаратты қабылдау, түсіну және есте сақтау жаттығуларын қамтиды. Оларды екі топқа бөлуге болады: қабылданған ақпаратты шығармашылық өңдеуге арналған тапсырмалар және алынған ақпаратты қарым-қатынаста және басқа да іс-шараларда пайдалануға арналған тапсырмалар.
Мұндай тапсырмаларға мыналарды жатқызуға болады:
- келесі сұрақтарға қараңыз және жауап беріңіз;
- аудиофрагмент не туралы сөйлесетінін қараңыз және айтыңыз (4-6 сөйлем);
- келесі мәлімдемелермен келісіңіз немесе келіспеңіз;
- мына сөйлемдерді бейнефрагментте келесі ретпен қарап, ұйымдастырыңыз;
-көрген оқиғалар туралы шағын әңгіме алу үшін сөйлемдердің басы мен соңын қарап, көрсеткілермен қосыңыз;
- көргендеріңіздің сюжетін айтыңыз;
- келесі сөйлемдерді аяқтаңыз (көрген бейнефрагментке назар аударыңыз және т. б.)
- мәлімдемелерді растау немесе жоққа шығару;
- мәтінге иллюстрациялар таңдаңыз;
- жоспардың тармақтарын ретке келтіріңіз;
- картада маршрут жоспарын белгілеңіз;
- бірнеше таңдау тестін орындаңыз;
- қалпына келтіру тестін орындаңыз;
- ұсынылған бірнеше нұсқадан мәтін тақырыбын таңдаңыз;
- семантикалық бөліктердің санын анықтаңыз.
Тыңдауды оқыту процесінің тиімділігі үшін аудиоматериалдарды таңдауға мұқият қарау керек. Тыңдауға арналған материалдарға қойылатын бірқатар талаптар бар: тәрбиелік мәні, қызықты сюжеті, ақпараттылығы, ұсынылған фактілердің маңыздылығы мен сенімділігі, жас деңгейіне және әртүрлі кезеңдердегі оқытудың нақты мақсаттарына сәйкестігі. Қазіргі шетел тілін оқыту ана тілінің өмірінен алынған немесе қабылданған және қолданылатын сөйлеу нормаларына сәйкес олардың мәдениеті мен менталитетінің ерекшеліктерін ескере отырып жасалған материалдарды пайдалану жағдайында ғана мүмкін болатындығын ескеру қажет. Бұл аудиоматериалдар шынайы болуы керек дегенді білдіреді [10-13].
Қазіргі мектепте шетел тілдерін оқыту процесінде дәстүрлі түрде жарық және дыбыс техникасы қолданылады. Бірақ қазіргі уақытта мектепке динамикалық мультимедиялық құралдарды қолдана отырып, жаңа мультимедиялық технологиялар келеді.
Осылайша, мектеп тәжірибесінде аудиторлық дағдыларды қалыптастыруға бағытталған жаттығулар жүйесін қолданған кезде оқытудың сапалы жағына назар аудару керек, яғни ауызша хабарламаларды қабылдау процесінің жеделдеуін ғана емес, сонымен бірге белгілі бір тақырып бойынша білімді тереңдету және кеңейту кезінде одан әрі көбейту және пайдалану үшін ұсынылған материалды түсіну деңгейін де ескеру қажет.
Айта кету керек, аудиторлық дағдыларды қалыптастыру әдістерін жіктеу қиын, өйткені олар бір уақытта тексеру болып табылады, сондықтан тыңдауға үйрету кезінде мұғалімдер оқушылардың сабақта қабылдағанын түсінетіндігін бір уақытта тексереді.
Бірінші кезеңде артикуляциялық дағдылар мен сөйлеу есту қабілетін қалыптастыруға бағытталған және тақырыптық және лингвистикалық болжау арқылы аудио мәтінді қабылдау мен түсінуді дайындауға бағытталған тапсырмалар қолданылады. Бұл қарапайым деңгейге арналған тапсырмалар, алдын-ала тыңдау [4, б. 10] болып табылады.
1.2 Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушыларда кездесетін қиындықтар
Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушылар көптеген қиындықтарға кездеседі. Тыңдап-түсінуге үйретуді дұрыс ұйымдастыру үшін мұғалім бұл қиындықтарды және оларды жеңу жолдорын жақсы білуге тиіс.
Тыңдап-түсіну дағдыларын қалыптастыруда кездесетін қиындықтар негізінен екі топқа бөлінеді:
а) қай тілде болмасын тыңдап-түсінуге үйретуде кездесетін жалпыға бірдей ортақ қиындықтар;
ә) тек белгілі бір тілде тыңдап үйренуде кездесетін, арнайы қиындықтар. Ағылшын тілінде айтылған ауызша сөзді тыңдап-түсінуге үйрету үшін жалпыға бірдей, ортақ қиындықтарды жане қазақ оқушылары ағылшын тілінде тыңдап үйрену барысында кездесетін қиыңдықтарды білу керек.
Төменде аталатын қиындықтар кез келген тілде тыңдап-түсінуге үйрену барысьнда кездеседі.Олар қазақ оқушылары ағылшын тілінде айтылған ауызша сөзді тьңдап-түсінуге үйренгенде де кездеседі. Бұл қиындықтар тобына мыналар жатады;
Белгілі бір ойды, мазмұнды айтып жеткізу үшін сөйлеушінің қолданған тіл материалы мен оқушылар меңгерген тіл материалының арасьшдағы алшақтық. Тіл материалын таңдауда, оны қолдануда сөйлеуші оқушының меңгерген тіл материалын ескермейді. Ол өзі айтып жеткізгісі келген мазмұнды неғұрлым жан-жақты ашатын тіл материалын қолданады. Сондықтан сөйлеуші қолданған кейбір лексикалық және грамматикалық материал оқушыға таныс емес болуы мүмкін. Тыңдап отырған мәтінде кездескен таныс емес сездер, оқылмаған грамматикалық құбылыстар оқушыға тыңдаған мәтінінің мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы -- оқушылардьң пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байыту. Бұл жолда мынаны естен шығармаған жөн. Мәтінде таныс емес сөздер шамадан тыс көпдеген жалған әсер жиі кездесіп отырады. Оған себеп -- жеке айтылғанда тыңдаушы сөздерді оп-оңай танығанмен, дәл сол сөздерді тұтас сөз құрамында кездестіргенде, сол тыңдаушы тани алмай қалады. Сондықтан таныс сөздердің өзі таныс емес сөз болып көрінеді де, оқушыға тыңдаған мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады. Қиындықты жеңу үшін оқушылырдың пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байытумен қатар мәтінде кездесетін таныс емес сөздердің мағынасын болжауға ұсақ текстерде өткен лексиканы тануға дағдыландыратын жаттығуларды орындау қажет, сондықтан оқушыларды кейбір таныс емес сөздері бар мәтіннің мазмұнын түсінуге де дағдыландыру керек.
Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Олай болса, ағылшын тілі мұғалімінін де өз ерекшеліктері мен интонациясы бар. Оқушылар мұғалімнің сөйлеу ерекшеліктеріне әбден дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінбеуі мүмкін.Осыған байланысты шетел тілі мұғалімдері мен әдіскерлері ,мынадай сұрақ қояды: неге жеті жыл бойы шетел тілін оқыған оқушы мұғалімнің қойған сұрақтарын тусінеді де, дәл сол сұрақтарды шетелдік адам қойса, түсінбейді? Бұл жерде сөйлеушінің дауыс ерекшеліктері де түсінуге ықпал етеді. Мысалы, ер адамның жұмсақ қоңыр даусын тусіну жеңілірек те, әйел адамның дауысы, әсіресе жіңішке, ащы дауысты түсіну қиындық келтіреді. Бұл қиындықты жеңудің жолы -- сабақта техникалық құралдарды, әсіресе магнитофонды жиі қолдану. Магнитофонға ер адамның да, әйел адамның да, баланың да сөзін жазып алып, оны оқушыларға тыңдату керек. Сонда әр түрлі тембрлі дауыстарды тыңдап, дағдыланған оқушы өз мұғалімінен басқа сөйлеушілердің де сөзін тыңдап-түсіне алады.
Әдетте мұғалім сабақта ағылшынша сөйлегенде, өте баяу ырғақпен сөйлейді. Мұндағы мақсат -- мұғалімнің ағылшынша айтқанын барлық оқушылар түсінсін дегендік, баяу сөйлесе, оқушьшың түсінуіне жеңіл болады деп ойлағандық. Оқушылар осындай баяу сөзге дағдыланады да, одан тезірек сөйлегенде, түсінбей қалады. Оқушылар үшін мұндай жағдайда қалыпты ырғақпен айтылған сөз тым тез көрінеді де, ілесе алмай қалады. Соның салдарынан олар қалыпты ырғақпен айтылған сөзді түсіне алмайды.
Мұғалім сабақта ағылшынша сөйлегенде, тағы мынадай бір қателік жасайды. Айтқанымды оқушылар түгел түсінсін деген мақсатпен ол ағылшынша бір айтқанын бірнеше рет қайталап айтады (әдетте 3-4рет).Осыған әбден дағдыланып алған оқушылар мұғалім сөйлей бастағанда ауелде оның сөзіне,мүлдем құлақ аспайды. Айтқанын екінші, үшінші рет қайталауын күтіп отырады.Шынайы коммуникацияда сөйлеуші айтқанын қайталамайды,тек бір-ақ рет айтады. Қайталап тыңдауға дағдыланған оқушылар алғашқыда айтылған сөзді тыңдамай, оны естімей қалады да, түсінбейді. Мұндай жағдай оқушылардың тыңдап-түсінуіне үлкен қиындық келтіреді.
Осы қиындыққа байланысты шетел тілі мұғалімдер мен єдіскерлері оқушыларға мазмұнын дұрыс түсіну үшін мәтінді неше рет тыңдату керек деген мәселені қойып, соны шешуге күш жұмсап жүр. Бұл салада әдіскерлер мынандай қорытындыға келді. Тыңдаған мәтінінің мазмұнын түсіну үшін оны оқушыларға бір-ақ рет тыңдату керек. Ал сол түсінген мазмұнды қайталап айтып беру керек болған жағдайда оны екінші рет тыңдатуға болады. Олай болса, ағылшын тілін оқыта бастағаннан ақ мұғалім өз сөзін қайталамауға тырысуы тиіс, сөйтіп оқушыларды бір айт-қаннан тусінуге дағдыландыру керек.
Жалпыға ортақ келесі қиындық мынада: егер тыңдаушы сөйлеушінің бет-әлпетін көріп, оңың сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысын байқап отырса, онда ол өзі тыңдап отырған сөзді жеңіл түсінеді. Мысалы, үлкен аудиторияда соңғы қатарда отырған адам баяндаманы нашар түсінуінің себебі оның нашар естуіне байланысты емес, онын баяндамашыны нашар көруіне байланысты.
Нағыз коммуникация барысында тыңдаушы сөйлеушіні көре алмайтын жағдайлар кездесуі ғажап емес. Мысалы, сөйлеуші көрші бөлмеде болуы мүмкін. Сондай-ақ телефонмен сейлескенде де тыңдаушы сөйлеушіні көре алмайды. Радиохабарларды тыңдағанда да дикторды көріп, оның бет-әлпетін, сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысын бақылау мүмкін емес. Бұл жағдайлар тыңдап отырған сөзді түсінуді ауырлатып, көп қиындықтар келтіреді.Аталған қиындықты жеңу үшін мұғалім сабақта магнитофонды жиі қолдануға тиіс. Магнитофонға жазылған мәтіндерді тыңдауға дағдылану нәтижесіиде оқушылар сөйлеушіні көрмей, оның сөзін тусінуте үйренеді.
Сондықтан аудитивтік іскерліктер мен дағдыларды дамытуда магнитофонның қызметі ерекше.
Жалпыға ортақ қиындықтардың келесі түрі аудитивтік мәтіннің ұзақтығына байланысты. Ұзақ уакыт тек басқа адамның сөзін тындағанда, тыңдаушы шаршап, жалығады, сондықтан тыңдағанын түсіне алмайды. Сөйтіп, методикада аудитивтік мәтіннің ұзақтығы, оның көлемі қандай болу керектігін анықтап алу қажеттігі туады. Оқушылардың алғашқы сатыда тез шаршайтынын ескере отырып, 1,5 -- 2 минут ұзақтық дұрыс деуге болады. Одан артық болса, оқушылар шаршайды да, тыңдай алмайды, түсінбейді.
Әрбір ғылым саласында қиындықтар кездесетіні белгілі. Шетел тілін оқыту теориясындағы қиындықтың бірі - тыңдап-түсіну болып отыр. Көп уақыт бойы әдіскерлер тыңдап-түсінуді сөйлеу қызметіның түрі деп те, оқытудың мақсаты ретінде де қабылдаған жоқ.
Кочкинаның мақаласында көрсетілгендей: ... шетел тілін меңгеру және тілдік дағдыларын дамыту, негізінен, тыңдап-түсіну арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан, тыңдап-түсіну ең үлкен қиындықты туғызады.
Оқыту процесінде қиындықтарды жою емес, біртіндеп және дәйекті жеңу дұрыс болып саналады. Психологтар атап өткендей, ең тиімді дайындық бұл жеке тұлғаның қобылжуын, оның еркі мен көңілін басқаға айналдыру кезінде жүзеге асады.
Тыңдап-түсінуді оқытудағы қиындықтарды жеңу және соның негізінде шынайы жағдайда сәтті жұмыс істей алатын дағды мен іскерлікті қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын қиындықтарды айқын елестете алуымыз керек:
1) тілдік мәселенің сипаты;
2) тілдік қарым-қатынастың формасы;
3) сөйлесудің мағыналық мазмұны;
4) ұсынылған хабарламаның шарттары;
5) ақпарат көздері;
6) тыңдаушының есту тәжірибесі.
Әдістемелік әдебиетте негізгі екі қиындық көрсетіледі: психологиялық және лингвистикалық.
1. Психологиялық сипаттағы қиындықтар:
- тыңдап-түсіну біржолғы естігенді қабылдайтын қиын дағды. Біржолғы таныстыру шынайы ауызша-тілдік қарым-қатынаспен байланысты. Бұл қиындықы оқушылардан қайталап сұрап, нақтылайтын сұрақтар қойып біртіндеп жоюға болады.
-тыңдап-түсінудегі әр түрлі ақпарат көздері қиындықтар туғызады. Механикалық тілді (жазба) қабылдау сөйлеуші адамды көрмегендіктен қиынырақ, себебі ол адам кейде керек кезде сөзін баяулатады немесе қайталайды, немесе ым-ишара түрінде көрсетіп көмектеседі (паралингвистикалық құралдармен). Оқытудың техникалық құралдарын пайдалануда мұндай көмектер болмайды. Тәжірибе көрсеткендей, оқушы өзінің мұғалімінің сөзін, сонымен қатар өз ұлтының адамдарының сөзін түсінеді екен. Алайда, тілді тасушылардың сөздерін дұрыс түсінбейді. Мұның негізгі себебі: тілді тасушылардың ауқымды тақырыпта сөйлесуі, тілдік материалға бай, сөз жылдамдығының тез болуы. Дегенмен, басқа да себептер бар. Қазіргі уақытта тілді тасушылардың ауызша сөздері жазбашадан өзгерек екені белгілі. Олар көбінде әдеби стилден гөрі, өздеріне таныс стилді қолданады. Оқушылар тындайтын мәтіндер әдеби тілде болғандықтан және көбінде жазба көздерінен алынатындықтан, оқушыларға табиғи тілді түсінуге үйрету қиын. Тілді тасушының сөздерін түсінуге байланысты қиындықтарды жеңу үшін, біртіндеп мұғалімнің ұсынатын мәтіндерінің санын қысқартып, оқытудың бастапқы кезеңінен бастап-ақ тілді тасушылардың сөздерін естірту қажет. Оқушылар әр түрлі дикторды (ер адам, әйел, бала) тыңдаса, сөйлесу әдебіне оңай бейімделетінін есте сақтау қажет.
- сөйлеудің жылдам темпі түсінудегі ең үлкен әсер ететін фактор болып табылады(әсіресе бастауыш кезеңде). Қызығы түсінуге әсіресе сөйлеудің баяу қарқыны әсер етеді. Түсінуге сөйлеу жылдамдығын арттыру ықпал етеді, бірақ белгілі бір шекке дейін ғана. Сөйлеу қарқынының тыңдап-түсінуде маңызы зор, себебі фразаны тағыда ойласып, кері қайтуға мүмкіндік жоқ. Тілді тасушылардың сөйлеу қарқыны шетелдік адамға тез сияқты көрінетіні белгілі. Бұл тыңдаудағы тілдік тәжірибенің жетіспеушілігімен түсіндіріледі, яғни тыңдаушының ішкі сөйлеуі айтушының сыртқы сөйлеуінен қалып қояды. Сондықтан аудитор естігенді қайталап үлгірмейді, ал онсыз хабарламаның мағынасын түсіну мүмкін емес. Сонымен қоса, тіл тасушының баяу қарқыны, тыңдаушының ана тілінің қарқынынан аспайтындықтан, тыңдаушыға сөйлеу қарқынының өзінің қарқынымен сәйкес келгені қолайлы болып саналады. Бұл қиындықты жеңу үшін оқытуды баяу темптегі мәтіндерді беруден бастау қажет. Алайда, кейде бұл қарқынның өзі тілді енді үйренушіге тез көрінеді. Бұл жағдайда, сөйлеу қарқының баяулатпай, фразалар арасындағы паузаны ұзарту қажет. Бұл оқушының қалып қоюын жояды. Тәжірибе көрсеткендей, бастауыш сыныпта берілген жылдамдыққа тез бейімделетіндіктен, паузаларды қысқартуға, біртіндеп темпті жылдамдату арқылы шынайы темпке жетуге мүмкіндік береді.
2. Лингвистикалық сипаттағы қиындықтар.
Лингвистикалық тыңдап-түсіну қиындықтарын сипаттауды диалог пен монологты қысқаша салыстырмалы талдаудан бастау керек, себебі бұл тілдік формалар тілдік құралға ғана емес, мәтіннің құрылымдық және композициялық сипаттамасына да әсер етеді.
Диалогтың тілдік құралы сөйлеудің мақсатымен анықталады. Мысалы, бәрін айтып тастау, өзіннің жағдайынды сипаттау, тыңдаушыға әсер ету, қайталау, асырып айту диалогтық тілді эмоциялы етеді. Егер сөйлесетін адамдарға сөйлесудің тақырыбы таныс болса, олар қысқартылған тілді пайдаланады. Мұндай сұхбаттасуда паралингвистикалық құралдан басқа, ілікпе сөздегі параллелизм болуы мүмкін. Сөйлеушілер арасында ішкі байланыс болмаса, диалог неғұрлым ауқымды құрылымды талап етеді. Мұндай сұхбатта ол монологпен бірігуі мүмкін. Тыңдаушы диалогқа қатысуы мүмкін, немесе сырттан қабылдауы мүмкін. Бірінші жағдайда қабылдаудың қиындығы айтудың қиындығымен бірігеді және соңында мынаған әкеліп соқтырады: темпке және байланыстың шартына бейімделу қажеттігі; белгілі бір тілдік жылдамдықты сақтау; ынталандыру және интонациялық моделді дұрыс таңдау; түрлендіруді қолдану. Киноны немесе дыбысты қабылдауда оған қатыспай, диалогты сырттай тыңдау арқылы жүзеге асады. Мұнда да қиындықтар бар. Ең қиыны сөйлесу барысындағы адамды көрмей, қашықтықтағы тілді қабылдау болады. Көру аппаратын қолданбау болжауды қиындатады, жадыны жүктейді, сөйлесудің жағдайын және тақырыпқа кіру процесін бәсеңдетеді. Осы барлық ерекшеліктерді тілдік хабарламаны жариялау әдісін, оның көлемі мен тіл қиындықтарын анықтауда ескеру қажет.
Монологтық сөзде тілдік құралдарды таңдау пікірді айту мақсатына, қарым-қатынас жағдайы, сөйлеушінің жеке ерекшеліктеріне (оның білімі, эмоционалдық жай-күйі, көрермендермен қарым-қатынасы) байланысты. Монолог әңгіме, қойылым, доклад немес лекция ретінде әңгіменің құрамдас бөлігіне енгізілуі мүмкін. Монолог қайталау, риторикалық сұрақтар, бұйрық, ой мен ритмді үзу, кірме сөздер мен сөйлемдер сияқты экспрессивті құралдар арқылы жүзеге асады. Мұның бәрі монлогтық тілге қарапайымдылық пен табиғилылық береді, көрермендермен байланыс нығая түседі.
Қабылдаудағы маңызды кедергі грамматикалық қиындықтар болып отыр. Олар синтаксис пен қатар, морфологиямен де байланысты. Оқушылар қабылданған сөздерді жеке элементтерге бөліп қарастырып, олардың арасындағы байланысты анықтау қажет.
Ағылшын тілін түсінуде грамматикадағы үлкен қиындықтар көп жағдайда әр түрлі лексикалық мағынасы жоқ, көмекші сөздерге байланысты болып келеді. Ауызша сөйлеуде көмекші сөздердің әлсіз формасы қолданылады.
Хабарламаның тілдік формасына қатысты қиындықтар екі себептен туады:
а) оқытылып отырған тілдің материалындағы хабарламаның мазмұнына байланысты,
б) хабарламада таныс, бірақ тыңдап қабылдауға қиын материал болса.
Тілдік форманың қиындықтарын айтқанда, сөйлемнің ұзақтығын еске салған жөн. Сөйлемнің аяқталғанына дейін сақталатын қысқа мерзімді жадының көлемі шектеулі екені түсінікті. Егер сөйлемнің ұзындығы жадының көлемінен асып кетсе, тыңдаушы сөйлемнің басын ұмытып, оның мағынасын синтездей алмайды. Эксперименттік зерттеулердің нәтижелері дәлелдегендей, естіп қабылдаудағы сөйлемдегі сөздер көп дегенде 13-15-ке болуы керек. Сонымен қатар,сәйкесінше, шетел тілін енді меңгеріп жатқан оқушылардың жады көлемі кішірек, сондықтан олар 5-6 сөзбен шектеледі. Яғни, бастапқы сатыда сөйлемнің ұзындығы 5-6 сөзден аспауы қажет.
Бағыңынқы сөйлемнің, кірме сөздердің, жаңа грамматикалық құбылстардың көптеп кездесуі мәтінді түсінуді қиындатады. Сәйкесінше, мұның бәрін мәтін таңдау барысында ескеріп, түсіндіріп, немесе оқушыларды қиындықтарды жеңуге бағыттау керек ( негізгі мазмұнын түсініп және ұсақ-түйек элементтерді ескермеу жолы арқылы).
Ауызша тілдегі фонетикалық қиындықтар кейде ең негізгі болып саналады. Бұлай деп айту негізсіз емес, әсіресе, бастауыш буынды оқытуда. Фонематикалық естудің дұрыс жетілмеуі, дұрыс айту дағдысының болмауы, акустико-артикуляциялық үлгілердің толық қалыптаспауй тыңдаушының назарын бөледі, соңында сөздің мағынасын түсінбейді. Кейінірек сөздердің фонетикалық нұсқасын белгілі бір белгілермен ажырату дағдысы қалыптасады.
Фонетикалық қиындықтар барлық шетел тілдеріне ортақ немесе жеке тілге ғана байланысты болуы мүмкін. Ортақ қиындық сөздегі дыбыс пен сөйлемдегі сөздердің арасында айқын шекара болмауы болып табылады; ана тілінде жоқ фонеманың, шетел тілінде болуы, мысалы: ағылшын тілінде [ð], [ŋ], [θ ].
Н.В. Елухина ақпарат көздерінің педагогикалық процесіне келесі мақсатты қосуды ұсынады:
1) мұғалім сөзі + суретті көрнекілік
2) мұғалім сөзі + диафильм
3) тек мұғалім сөзі
4) мұғалім сөзі + кинофильм
5) диафильм + бейтаныс дауыс
6) теледидар
7) кинофильм + бейтаныс дауыс
8) дыбыс жазбалары( мұғалім сөзі)
9) дыбыс жазбалары (бейтаныс дауыс)
Сонымен, тыңдап-түсіну тыңдаушыға тәуелсіз, объективті сипаттағы қиындықтармен байланысты деп санау шартты. Жоғарыда аталған қиындықтарды бәрін сөйлеу қызметін дұрыс ұйымдастыру арқылы жеңуге болатыны айқындалды.
1.3 Шетел тілін оқытуда тыңдап - түсінудің рөлі, оның сөйлеумен, оқумен және жазумен байланысы
Тыңдап-түсіну термині әдістемелік әдебиетте жүргеніне көп болған жоқ. Ол тыңдау терминіне ұқсамайды. Егер тыңдау термині дыбыстардың акустикалық қабылдануын білдірсе, ал тыңдап-түсіну түсінігі қабылдау және дыбысталып отырған материалды түсінуді қамтиды.[1,104бет]
Кез - келген, тіпті ең төменгі деңгейдегі шет тілін тыңдап - түсіну дағдыларын меңгеру - бірнеше негізгі тіл әрекетің дағдыларын, яғни 1) дыбыстар ағымын тани білу; 2)тыңдалып отырған тілдік единицалардың мағынасын қабылдау; 3) тыңдалып отырған тексттегі ең маңызды ақпаратты іріктей білуді меңгеру болып табылады. (И.И. Зимняя).
Тыңдап - түсіну сөйлеу сияқты шет тілінде қарым-қатынас жасауға көмектеседі. Яғни, сөйлеу қарым-қатынасы екі жақты болғандықтан, тыңдап - түсінуге көп көңіл бөлмеу оны ескермеу оқушыларға сөз дыбыстау кезінде зиянын тигізбек. Тыңдап - түсіну процесі сыртқы әсерлерсіз іске асады, бұл активті процесс, жоғарғы интеллектуалды күшті қажет етеді. Тыңдап - түсіну кезінде тыңдаушы перцеп-мнемоникалық қызмет және ойды анализдеу операциясын, синтез, дедукция, индукция, салыстыру, абстрактциялаулар, нақтылау, т.б. қызметтер атқарады. Тыңдап - түсіну қарым - қатынастың негізін құрайды, тілдік - ауызша коммуникацияны меңгеру тыңдап - түсінуден бастау алады. Мұнда бірнеше ой операциялары орындалады. Олар: тыңдалған дыбыстарды дифференциялау, ойлау әрекетінде қорыту, тыңдау кезінде оларды есте сақтап ұстау, жобалап болжау қабілетін іске асыру және қарым - қатынас ситуацияларын ескере отырып, тыңдалған аудио материалды түсіне білу.
Кей авторлар тыңдап - түсінудің екі түрін атап көрсетеді: толық мәтінді түсіну және тыңдалған мәтіннің тек негізгі мазмұнын түсіну. Шетел тілін оқытудың бастапқы этапында толық мәтінді түсіну түрі өте маңызды.
Ауызша сөз негізгі екі сыңардан тұрады: оның бірі ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну (орысша аудирование),екіншісі - сөйлеу. Ауызша сөйлеудің бұл екі компоненті бір- бірімен тығыз байланыстылығы сондай,кейбір методистер бұларды бір-бірінен ажыратпайды.Олардың көзқарасы бойынща,ауызша сөзді игеру үшін сөйлей білсе жеткілікті. Ал ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну - сөйлеудің серігі. Сөйлеу білген адамға тыңдап-түсінуге арнайы дағдыланудың қажеті жоқ. Ол дағдылар өз-өзінен қалыптасады. Басты дағды - сөйлеу дағдысы. Олай болса, бір тілде сөйлеу білген адам сол тілде айтылған ауызша сөзді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдері, орыс тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
________ Асанова А.К.
____ ______ 20____ ж.
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Ағылшын тілін бастапқы кезеңде тыңдап түсінуге үйрету
Мамандығы: 6В01703 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Орындаған Есімхан Ж.
Ғылымижетекші
лауазымы Бикенова Г.С.
аға оқытушы, магистр
Арқалық, 2021
Мазмұны
1
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ТЫҢДАП ТҮСІНУГЕ ҮЙРЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1
Ағылшын тілі сабағында тыңдап-түсіну дағдысын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушыларда кездесетін қиындықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3
Шетел тілін оқытуда тыңдап - түсінудің рөлі, оның сөйлеумен, оқумен және жазумен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2
бастапқы кезеңде тыңдап түсіНУ ҮЙРЕТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1
Бастауыш сынып оқушыларының жеке жас ерекшеліктері ... ... ... .
2.2
Бастауыш сынып оқушыларына тыңдап-түсінуді оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
Бейнефильмдер арқылы тыңдауға үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
3
бастапқы кезеңде тыңдап түсіНУ ДАҒДЫЛАРЫ МЕН ҚАБІЛЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1
Ағылшын тілінде оқушыларды тыңдап-түсінуге үйрететін жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы мен нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3
Тыңдау жаттығуларын орындау кезінде түсінуді бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША 1 -
ҚОСЫМША 2 -
Кіріспе
Қазақстан Республикасы әлемдік бірлестікке кірген заманда білімнің рөлі мен маңызы артты. Мәдениетті жоғары XXI - ғасыр адамын қалыптастыру міндеті білім беру ісін ірілендіру қажетті мектеп пен қоғам алдында жаңа маңызды мәселелер қойып отыр. Жалпы орта білім беретін мектептерде шетел тілдерінің мазмұны анықталып, оған қойылатын талаптар нақтылануда. Шетел тілін ана және орыс тілімен қатар оқыту арқылы мұғалім оқушылардың тыңдап түсіну, сөйлеу, оқу және жазу іскерліктері мен дағдыларын жетілдіріп қана қоймайды, оларды өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым-қатынас мәдениетіне де үйретеді. Оқушылардың шетел тілінде сөйлеу қабілеттерін жетілдіру мектепте берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаты болып табылады. Шетел тілі арқылы оқушылар әлемді таниды, тілін оқып жатқан елдің мәдениетімен, өмірімен танысады. Шетел тілінде оқушылар дұрыс қарым-қатынас жасай алу үшін, олар ауызша айтылған сөзді тыңдап түсінулері тиіс. Тыңдап-түсіну - сөйлеудің серігі, сөйлеу экспрессивті формаға жатса, тыңдау импрессивті формаға жатады. Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет. Тыңдап түсіну қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік еске, қабылдауға, логикаға, санаға, ажырату және таным механизмдеріне, салыстыруға, жинақтауға байланысты. Тыңдап түсіну барысында оқушылардың санасында фонетикалық және интонациялық есту қабілетін қалыптастыру керек, себебі бұл күрделі процесс болғандықтан жалпыға ортақ қиындықтарды және арнайы қиындықтарды ескеру қажет. Сөйлеуші қолданылған кейбір лексикалық және грамматикалық материал оқушыға таныс емес болуы мүмкін, бұл жағдай оқушыға тыңдаған мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы - оқушылардың пассивтік және потенциальдық сөздік қорын байыту; Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Оқушы өз мұғалімнің сөйлеу ерекшеліктеріне дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінуі мүмкін. Бұл қиындықты жеңудің жолы - сабақта техникалық құралдарды жиі қолдану керек.
Тыңдап-түсіну - сөйлеу әрекетінің өте күрделі түрі, өйткені шынайы қарым-қатынаста тыңдап-түсіну процесі қайтымсыз және ешқандай анализге және тиянақтауға именбейді. Өйткені айтылған нәрсе ешқайтарымсыз ұшып кетеді, жаңа мағлұматтар ескі мағлұматтардың орнын алмастырады, келген мағлұматтарды ойлауға уақыт жетпейді, нәтижесінде ұғыну немесе түсіну көбінесе қарым-қатынас процесіне де жетпей қалады.
Ағылшын тілін оқытуда тыңдап-түсінуге қисынды құрылған байланысының маңызы зор екендігін ескерсек, ол байланыстарға: айту, оқу және жазу іспеттес сөйлеу әрекеттері түрлерін атап өтуіміз керек.
Тыңдап-түсіну мен айту сөйлеу әрекетінің басқа-басқа түрлеріне жатқанымен, екі процесс те қарым-қатынас көмегімен тығыз байланыста.
Тыңдау - естіп жатқан сөйлеушінің сөзін түсіну. Тыңдау қарым-қатынастың негізін құрайды. Ол өз ішінде айтылып жатқан сөзді тыңдап - түсіну, оған логикалық жауап беруді қамтиды.
Тыңдау шет тілін оқытуда өте жақсы құрал болып табылады. Ол оқылып жатқан шет тілінің дыбысталу жағын үйренуге, яғни әуен, екпінді дұрыс қоюды үйренуге мүмкіндік береді. Тыңдалым арқылы тілдің лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылымы үйреніледі. Және де тыңдалым оқу мен жазуды меңгеруді жеңілдетеді.
Тыңдау қабілетінсіз адам оқып жатқан тілде қарым - қатынас жасай алмайды. Тыңдалым оқушылардың айтылып жатқан сөзді назар сала тыңдауға үйретеді. Тыңдалыммен бірге балада есте сақтау қабілетін дамытады. Оқушы шет тіліндегі сөзді тыңдай отырып, сөздердің дұрыс оқылуына жаттығады, және кейінгі кезде өзі сол сөзді айтқан кезде дұрыс айтатын болады.
Ағылшын тілін оқытудың алғашқы кезеңдерінде тыңдалым өте маңызды роль атқарады. Тыңдалым ағылшын тілінде сөйлеушілердің шынайы сөзін есітуге мүмкіндік береді.
Тыңдап-түсінуге берілетін аудиомәтіннің тақырыбын таңдау өте маңызды. Ол оқушылардың қызығушылықтары мен жас ерекшеліктері сай таңдалуы тиіс. Төменгі сынып оқушыларына қызықты болатын тақырыптар түрлері: ертегі сюжеттеріне негізделген тақырыптар, жан-жануарлар туралы қызықты әңгімелер.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде оқушылардың тыңдап-түсіну қабілетін қалыптастыру - бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Қазіргі таңда тыңдап-түсінуді жақсарту әдістемесі әлі толық зерттелген жоқ. Тыңдап-түсінумен жұмыс жасауды жеңілдететін мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелердің аздығы зерттелетін маңызды мәселе. Сол себепті де шетел тілін оқытудағы тыңдап-түсінуде кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын табу және практикада оның әдістемесін ұсыну бүгінде өзекті мәселе болып отыр. Сонымен бірге шетел тілін үйретудің мазмұнын жаңарту және тыңдау үрдісін жаңаша ұйымдастырудың ғылыми негіздерін терең зерделеу қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Оқушылардың тыңдау қабілетін жетілдіру, шетел тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету маңызды. Шетелдік қоғам ортасында түрлі ситуациялардан шыға білуді үйрету, шетел тілін оқытудағы тыңдауда кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын практика жүзінде көрсету, сондай-ақ тыңдап-түсінуді ұйымдастырғанда дәстүрлі түрдегі мәтіндермен қоса, заман талабына сай жаңа, қызықты, оқушыларда шетел тілін оқуға деген мотивациясын қалыптастыратын аудиоматериалдар түрлері қарастыру негізі мақсатқа жатады.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
Оқушылардың санасында тілдік ұғымдарды қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
Тыңдап-түсінуді меңгерудің тиімді әдістерін табу;
Тыңдап-түсіну қабілеттілігін дамытудағы жаттығудың түрлеріне тоқталу;
Тыңдап-түсіну қабілеттілігін дамытудағы жаттығуларды практикада (cабақта) қолдануды меңгеру;
Зерттеу жұмысының нысаны. Шетел тілін оқыту үрдісі, шетел тілін оқытуда тыңдап-түсінудің рөлі және маңыздылығы.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Тыңдап-түсінуге үйретуді дұрыс ұйымдастыру, тыңдап-түсінуде кездесетін қиындықтардан шығу жолдарын меңгеру, дұрыс тыңдай-түсіне білуге үйрету, тыңдап-түсіну барысында берілген тапсырмаларды шеберлікпен орындай білу біліктілігін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Шетел тілін оқу процесінде тыңдап-түсіну дағдыларын қалыптастыратын жаттығуларды сабақта тиімді пайдалану әдістемелері ұсынылады.
Зерттеу жұмысының зерттеу әдістері. Тыңдап-түсінуді тиімді ұйымдастыруға керекті ұсынуда үнтаспаларды, дисктерді, әндерді, жиі пайдалану және сұрақ-жауап, диалог және монолог құру, баяндау, сұхбаттасу, интерпретациялау әдістерінің мүмкіндіктері артып отыр.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ТЫҢДАП ТҮСІНУГЕ ҮЙРЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Ағылшын тілі сабағында тыңдап-түсіну дағдысын қалыптастыру
Ауызша сөз негізгі екі сыңардан тұрады: оның бірі ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну, екіншісі - сөйлеу. Ауызша сөздің бұл екі компоненті бір- бірімен тығыз байланысты. Ауызша сөзді игеру үшін сөйлей білсе жеткілікті. Ал ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну - - сөйлеудің серігі. Сөйлей білген адамға тыңдап-түсінуге арнайы дағдыланудың қажеті жоқ. Ол дағдылар өз-өзінен қалыптасады. Басты дағды - сөйлеу дағдысы. Бір тілде сөйлей білген адам сол тілде айтылған ауызша сөзді тыңдап-түсіне алады. Мұндай көзқарастың қате екенін психологиялық зерттеулер де, шетел тілдерін оқыту теориясы мен практикасы да дәлелдеп беріп отыр.
Психологиялық зерттеулер бұл екі әрекет (тыңдап-түсіну және сөйлеу) бір-бірімен тығыз байланысты болғанмен, олардың әрқайсысы мүлде басқа іскерліктер негізінде қалыптасатынын көрсетіп берді. Сөйлеуші де тыңдаушы да тілді қолдана отырып, қатынас жасайды. Бірақ олардың әрқайсысы тілді әртүрлі жолмен қолданады. Сөйлеу үстінде адам белгілі бір ойдан шығады, яғни әуелі сөйлеушінің санасында белгілі бір ой туады да, ол сол ойды басқаларға жеткізу үшін тілдік форманы пайдаланады. Демек сөйлеу процесінде сөздің мазмұны алдын - ала берілген, сол мазмұнды сөйлеуші тілдік форма арқылы өзгелерге жеткізеді. Сөйлеуші белгілі мазмұннан шығарып, оны тілдің әр түрлі элементтерін қолдану арқылы басқаларға жеткізеді. Іс-әрекет бағыты: мазмұннан тілдік формаға қарай. Тыңдау процесінде іс-әрекет бағыты мүлде басқа. Мұнда тыңдаушыға әуелі берілген тілдік форма. Соны қабылдау арқылы тыңдаушы тілдік формада кодталған мазмұнды ашады. Мұндағы іс-әрекет бағыты: тілдік формадан мазмұнға қарай. Ауызша сөздің бұл екі компонентін бір-бірінен ажыратудың маңызы өте зор. Бұлар сөз әрекетінің әр түрлі фармаларына жатады: сөйлеу экспрессивтік формаға жатса, тыңдау импрессивтік формаға жатады. Бұлардың әрқайсын әр түрлі жолмен оқытып, үйрету керек.
Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет екені белгілі. Қабылдау мәселелерімен шұғылданып жүрген еліміздің психологтары екі процесін ажырату қажеттігін атап көрсетеді; а) бейнені қалыптастыру процесі, яғни объектінің маңызды даралау белгілерін және олардың өзара байланысын анықтау және сол белгіерді игеру процесі, ә) қалыптасқан бейнені эталонмен салыстыру нәтижесінде объектіні тану процесі. Бұл екі процесс бір-бірімен тығыз байланысты. Бейнені қалыптастыру барысында оны тану процесі саналы түрде өтуі мүмкін. Ал материалмен танысқаннан кейін тану процесі өте тез, қас пен көздің арасында өтуге тиіс. Тіл арқылы қарым-қатынас жасау процесінде тану бір мезгілде өтеді. Мұнда логикалық операцияның қатысу-қатыспауы түсінудің түріне байланысты: дискурсивтік жолмен түсіну және тікелей түсіну. Тікелей түсіну кезінде ішкі сөзде болып жататын ойлау процесі барынша қысқартылған түрде өтеді. Қабылдаудың осы аталған екі процесіне байланысты сөзді есту қабілетінің екі механизмі бар екенін Е.И.Исенина атап көрсетеді: ажырату және тану механизмдері, Ажырату барысында мынадай процестер болады:
1. Есте бейнесі қалыптаспаған объектіні қабылдағанда, адам оның бейнелері қалыптасқан объектілерден өзгеше екенін ұғынады. Мысалы, таныс емес сөзді естігенде, оның өзіміз білетін сөздерден өзгеше екенін аңғарамыз.
Бұл объектінін даралау ерекшеліктері бейнелері есте қалыптасқан басқа объектілермен салыстыру арқылы немесе сол белгілерді тану арқылы аңықталады. Мысалы, (d) дыбысы таныс болмаса, оны өзімізге таныс (t) дыбысымен салыстыру арқылы (d) дыбысының даралау белгісін (ұяңдығын) анықтаймыз. Ал ағылшын тілінің фонемалары бізге таныс болып, неміс тілінің fаһrеn деген сөзі таныс болмаса, оның даралау белгілерін -- фонемаларын танимыз.
2. Даралау белгілернің өзара қарым-қатынасы аныкталады. Мысалы, бір сөздің бейнесін қалыптастыру үшін оның барлық даралау белгілерін анықтаумен қатар, сол белгілерінің тіркесу ретін де анықтау керек.
Тану процесі объектінің есте қалыптасқан бейнесіне сүйенеді, Жалпы алғанда ауызша сөзді қабылдау барысында тану акустикалық белгілерді талдау-жинақтау тәсілімен өңдеуге, анықталған белгілерді есте сақтаулы тұрған бейнемен салыстыруға және оларға мән беруге саяды.
Қабылдау бірлігі жеке сөздермен тікелей байланысты. Ал жеке сөздерді қабылдау үшін оқушылардын санасында фонематикалық есіту қабілетін қалыптастыру керек. Фонематикалык, есіту қабілеті дегеніміз -- сөздегі дыбыстарды ажырату және оларды тиісті фонемалармен ұштастыру. Ал қабылдау бірлігіндегі фразаны оған кіретін сөздерді талдап, сосын оларды жинақтау арқылы емес, информативтік белгілерді тану арқылы түсінеміз. Фразаны түсіну үшін ең басты информативтік белгі интонация. Сондықтан оқушылардың санасында фонематикалық есіту қабілетімен қатар интонациялық есіту қабілетін де қалыптастыру керек. Интонациялық есіту қабілеті сөйлемдердің коммуникативтік типтерін (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлем) ажыратуға, фраза бөлшектерінің байланысын анықтауға, сөйтіп оның мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тыңдап-түсіну қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік еске айланысты. Қысқа мерзімдік ес келіп түскен хабарды қабылдаудың барлық сатыларында сақтап, оны ұзақ мерзімдік еске жөнелтеді.
Ұзақ мерзімдік ес сөздердің, сөз тіркестерінің синтаксистік құрылымдардың есіту артикуляторлық бейнелердің және олардың бір-бірімен тіркесу ережелері мен схемаларын сақтайды. Соның нәтижесінде сөйлемнің фразалық құрылымы мен коммуникативтік типін ажыратуға мүмкіндік. туады.
Тыңдап-түсіну сөз әрекетінің басқа түрлерімен тығыз байланысты. Тыңдап-түсіну де, сөйлеу де сөз әрекетінің ауызекі түріне жатады. Ауызша сөзді қабылдай отырып, тыңдаушы моторлы анализатордьң көмегімен дыбыстық бейнелерді артикуляциялық бейнелерге айналдырады. Сөйтіп, моторлы (сөз қозғау) анализатор мен есту анализаторы арасында берік функционалдық байланыс пайда болады. Осыған орай, тыңдап-түсіну ішкі сөзбен де тығыз байланысты. Дыбыстық бейнелерді артикуляциялық бейнелерге айналдыру арқылы тыңдаушы естігенін ішкі сөзде қайталап отырады. Соның нәтижесінде ол естігенін түсінеді. Демек тыңдағанды түсіну үшін ішкі сөздің маңызы зор.
Тыңдап-түсіну процесіне көру анализаторы да қатысады. Жалпы көру анализаторы сыртқы дүние туралы хабар алуда барлық басқа анализаторлардан артық. Тыңдап-түсіну барысында көру анализаторы тыңдаған сөздің мағынасын түсінуге көп жеңілдік тудырады. Сөйлеу органдары, қимыл-қозғалыс сияқты көру белгілері тыңдауды, естігенін ішкі сөзде қайталауды жеңілдетеді. Демек, сөйлеушінің сөйлеу органдарының қозғалысын әр түрлі қимылдары мен ымын бақылау тыңдаушыға естігенін түсінуді жеңілдетеді.
Естігенін түсінуді жеңілдетуде көру анализаторының тағы бір көмегі мынада: егер тыңдаушы тыңдап отырған мәтінінің (текстің) жазбаша нұсқасын көріп отырса, онда ол естігенін әлдеқайда жеңіл түсінеді. Бұдан тыңдап-түсінудің оқумен тығыз байланысы көрінеді. Оның үстіне тыңдап-түсіну мен оқу сөз әрекетінің импрессивтік түріне жатады. Яғни екеуі де сөзді қабылдап, оны түсіну болып табылады. Тек тыңдап-түсінуде ауызша айтылған сезді қабылдап, түсіну керек болса, оқуда жазбаша сөзді қабыл-дап, түсіну керек. Сонымен тыңдап-түсіну сөйлеумен де, оқумен де, жазумен де байланысты.
Оқушылардың тыңдау дағдыларын дамыту әдістері мыналарды қамтуы керек:
- мәтін проблематикасына, оның құрылымы мен мағыналық мағынасына назар аударатын, қабылданған мәтінге сұрақтар тұжырымдау;
- сөйлеу әрекетінің рецептивтік түрлерін оқытуда кері байланысты қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тыңдалған мәтіннің мазмұны бойынша әңгіме;
- тапсырмалар (сөйлеу) - тыңдалым, мысалы, мәтінді тыңдау, ондағы кілт сөздерді анықтау және оған жоспар құру;
- мұқият қабылдау және түсіну дағдыларын дамытатын тыңдау тапсырмаларымен бірге мәтіндік тәсілге негізделген тестілеу [6, 34-бет].
Тыңдауды оқыту әдістері, Н.Д. Гальскованың пікірінше, тыңдаудың әртүрлі түрлерін - жаһандық, егжей-тегжейлі, сыни, рефлексивті, рефлексивті емес (есту арқылы алынған ақпаратты түсіндіру, естігенді талқылау және т.б.) жетілдіруге бағытталуы керек [5].
М.Скаткин мен И. Лернер жасаған әдістердің жіктелуі де осы зерттеу үшін өте қызықты. Егер біз осы жіктеуді тілді оқыту әдістемесі тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда тілді оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты барлық әдістер үш топқа бөлінеді:
- тіл бойынша теориялық білім алу әдістері (танымдық);
- тілдік білімді, сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістері (жаттығу немесе практикалық);
- бақылау-тексеру әдістері.
Жоғарыда келтірілген әдістердің жіктелуі тілді оқыту процесін толығымен қамтиды. Бұл зерттеу үшін сөйлеу дағдыларын дамытуға байланысты әдістерді анықтау ерекше құнды болды:
- операциялық әдіс студенттердің белгілі бір формасы бар жаттығуларды орындауынан тұрады: мысалы, мұғалімнің тапсырмаларын немесе ойын ережелерін тыңдау және тапсырмаларды немесе ережелерді түсінуді көрсететін тиісті әрекеттерді орындау;
- коммуникативті-реципиентті тыңдау мен түсінуді және барабар реакцияны (реплика немесе толық емес сөйлем) қамтамасыз ететін диалогтарды құруда.
Шетел тілдерін оқыту әдістемесі бойынша зерттеулер аудиторлық дағдыларды қалыптастыруға, сондай-ақ оған қызмет ететін психикалық механизмдерді жетілдіруге бағытталған жаттығулардың келесі жүйесін қарастырады, өйткені түсіну процесі тек лингвистикалық және экстралингвистикалық (ситуациялық) факторларға ғана емес, сонымен қатар кейбір психикалық формациялардың даму деңгейіне де байланысты [8].
Мұндай жаттығулар жедел жадтың әрекетімен, ықтимал болжаумен, балама ауыстырумен байланысты дағдыларды дамытуға бағытталған. Тыңдауға арналған жаттығулар жүйесінде дайындық және сөйлеу жаттығуларын ажыратуға болады.
Дайындық жаттығуларының іс-әрекетінің объектісі жеке тілдік құбылыстар мен сөйлеу сигналдарын танумен байланысты проблемалар болып табылады. Сөйлеу жаттығулары семантикалық қабылдауды жетілдіруге және белгілі бір түсіну деңгейіне жетуге бағытталған. Зерттеулерде анықталған аудиторлық дағдыларды қалыптастыру әдістерін талдау сөйлеу әрекетінің түрі ретінде тыңдау ерекшелігіне және бастауыш мектепте шетел тілін үйрену кезінде оның қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес келетіндерді анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен, біздің ойымызша, негізгі мектепті қолдану үшін ең қолайлы әдістер:
- коммуникативтік;
- жаттығу (жаттығу әдісі);
- ақпараттық-рецептивтік;
- бақылау-тексеру.
Тексеру әдістері тыңдаудың мазмұнын түсіну қабілетін дамыту үшін де, аудиторлық дағдылар мен қабілеттерді қалыптасу деңгейін бақылау үшін де қолданылады.
Әдеттегідей, аудиоматериалдармен жұмыс үш кезеңге бөлінеді, сондықтан жаттығулардың үш тобын бөлуге болады: мәтінге дейінгі жаттығулар, тыңдау кезінде орындалатын жаттығулар, мәтіннен кейінгі жаттығулар.
Алдын-ала кезең (тыңдау алдында) мотивациялық қондырғыны құруға, оқушыларды белсенді жұмысқа жұмылдыруға арналған. Бұл кезеңдегі мұғалімнің міндеті - тыңдаудың мақсатын анықтау, тапсырмаларды орындау туралы нұсқаулар беру, мүмкін лексикалық және тілдік қиындықтарға назар аудару, тыңдаудан бұрын психологиялық шиеленісті жеңілдету, сәттілік жағдайын жасау, яғни олар дәл орындай алатын қиын тапсырманы ұсыну.
Бұл кезеңде дайындық тапсырмалары ұсынылады:
- тақырып, жаңа сөздер, диаграммалар, иллюстрациялар бойынша болашақ тыңдау тақырыбын болжау;
- негізгі тақырыптың қысқаша мазмұны, мәтін мәселелеріне кіріспе,
- алдағы тыңдау туралы ақпаратты хабарлау, тыңдау тапсырмасын хабарлау;
- лингвистикалық сипаттағы қиындықтарды жоюға бағытталған жаттығулар: таныс емес құбылыстарды тілдік хабарламалардан оқшаулау, оларды саралау және түсіну; дыбыстық үлгілерді семантикамен байланыстыру; сөздердің мағынасын анықтау (сөзжасамдық болжау арқылы); әртүрлі лексикалық бірліктер мен грамматикалық құрылымдардың контекстік мағынасын анықтау; синонимдік және антонимикалық құбылыстарды тану және түсіну.
Тыңдау кезінде мұғалімнің мақсаты оқушыларға қызығушылық туралы ақпаратты қалай алуға, мәтінді шарлауға, баспа ақпаратын және дыбыстық ақпаратты байланыстыруға, қажетті үзінділерді тез іздеуге көмектесу болып табылады. Түсінуді жеңілдету және тыңдаушылардың назарын бейне материалдар арқылы берілетін маңызды ақпаратқа аудару үшін жаттығулар қабылдауды ұйымдастыратын бірқатар көзқарастарды қамтиды. Бұл кезең келесі сипаттағы тапсырмалармен сипатталады:
- мәтінді тыңдап, сөйлемдерге жетіспейтін сөздерді қоюыңыз;
- мәтінді тыңдап, онда ұсынылған сөз тіркестерінің қайсысы өзгеріссіз қолданылғанын айтыңыз;
- мәтінді тыңдау және онда келесі сөздерге қандай анықтамалар кездескенін айту;
- мәтінді тыңдай отырып, онда не туралы айтылған;
- мәтінді тыңдап, параллель бағандағы сөздердің қазақшашетелдік баламасын табыңыз.
- кестелерді толтыру.
Тыңдағаннан кейін мұғалім оқушылардың аудиоматериалдардағы ақпаратты түсіну дәрежесін, жалпы мазмұнға немесе бөлшектерге ену дәрежесін тексеруі керек. Жұмыстың бұл кезеңі ақпаратты қабылдау, түсіну және есте сақтау жаттығуларын қамтиды. Оларды екі топқа бөлуге болады: қабылданған ақпаратты шығармашылық өңдеуге арналған тапсырмалар және алынған ақпаратты қарым-қатынаста және басқа да іс-шараларда пайдалануға арналған тапсырмалар.
Мұндай тапсырмаларға мыналарды жатқызуға болады:
- келесі сұрақтарға қараңыз және жауап беріңіз;
- аудиофрагмент не туралы сөйлесетінін қараңыз және айтыңыз (4-6 сөйлем);
- келесі мәлімдемелермен келісіңіз немесе келіспеңіз;
- мына сөйлемдерді бейнефрагментте келесі ретпен қарап, ұйымдастырыңыз;
-көрген оқиғалар туралы шағын әңгіме алу үшін сөйлемдердің басы мен соңын қарап, көрсеткілермен қосыңыз;
- көргендеріңіздің сюжетін айтыңыз;
- келесі сөйлемдерді аяқтаңыз (көрген бейнефрагментке назар аударыңыз және т. б.)
- мәлімдемелерді растау немесе жоққа шығару;
- мәтінге иллюстрациялар таңдаңыз;
- жоспардың тармақтарын ретке келтіріңіз;
- картада маршрут жоспарын белгілеңіз;
- бірнеше таңдау тестін орындаңыз;
- қалпына келтіру тестін орындаңыз;
- ұсынылған бірнеше нұсқадан мәтін тақырыбын таңдаңыз;
- семантикалық бөліктердің санын анықтаңыз.
Тыңдауды оқыту процесінің тиімділігі үшін аудиоматериалдарды таңдауға мұқият қарау керек. Тыңдауға арналған материалдарға қойылатын бірқатар талаптар бар: тәрбиелік мәні, қызықты сюжеті, ақпараттылығы, ұсынылған фактілердің маңыздылығы мен сенімділігі, жас деңгейіне және әртүрлі кезеңдердегі оқытудың нақты мақсаттарына сәйкестігі. Қазіргі шетел тілін оқыту ана тілінің өмірінен алынған немесе қабылданған және қолданылатын сөйлеу нормаларына сәйкес олардың мәдениеті мен менталитетінің ерекшеліктерін ескере отырып жасалған материалдарды пайдалану жағдайында ғана мүмкін болатындығын ескеру қажет. Бұл аудиоматериалдар шынайы болуы керек дегенді білдіреді [10-13].
Қазіргі мектепте шетел тілдерін оқыту процесінде дәстүрлі түрде жарық және дыбыс техникасы қолданылады. Бірақ қазіргі уақытта мектепке динамикалық мультимедиялық құралдарды қолдана отырып, жаңа мультимедиялық технологиялар келеді.
Осылайша, мектеп тәжірибесінде аудиторлық дағдыларды қалыптастыруға бағытталған жаттығулар жүйесін қолданған кезде оқытудың сапалы жағына назар аудару керек, яғни ауызша хабарламаларды қабылдау процесінің жеделдеуін ғана емес, сонымен бірге белгілі бір тақырып бойынша білімді тереңдету және кеңейту кезінде одан әрі көбейту және пайдалану үшін ұсынылған материалды түсіну деңгейін де ескеру қажет.
Айта кету керек, аудиторлық дағдыларды қалыптастыру әдістерін жіктеу қиын, өйткені олар бір уақытта тексеру болып табылады, сондықтан тыңдауға үйрету кезінде мұғалімдер оқушылардың сабақта қабылдағанын түсінетіндігін бір уақытта тексереді.
Бірінші кезеңде артикуляциялық дағдылар мен сөйлеу есту қабілетін қалыптастыруға бағытталған және тақырыптық және лингвистикалық болжау арқылы аудио мәтінді қабылдау мен түсінуді дайындауға бағытталған тапсырмалар қолданылады. Бұл қарапайым деңгейге арналған тапсырмалар, алдын-ала тыңдау [4, б. 10] болып табылады.
1.2 Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушыларда кездесетін қиындықтар
Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушылар көптеген қиындықтарға кездеседі. Тыңдап-түсінуге үйретуді дұрыс ұйымдастыру үшін мұғалім бұл қиындықтарды және оларды жеңу жолдорын жақсы білуге тиіс.
Тыңдап-түсіну дағдыларын қалыптастыруда кездесетін қиындықтар негізінен екі топқа бөлінеді:
а) қай тілде болмасын тыңдап-түсінуге үйретуде кездесетін жалпыға бірдей ортақ қиындықтар;
ә) тек белгілі бір тілде тыңдап үйренуде кездесетін, арнайы қиындықтар. Ағылшын тілінде айтылған ауызша сөзді тыңдап-түсінуге үйрету үшін жалпыға бірдей, ортақ қиындықтарды жане қазақ оқушылары ағылшын тілінде тыңдап үйрену барысында кездесетін қиыңдықтарды білу керек.
Төменде аталатын қиындықтар кез келген тілде тыңдап-түсінуге үйрену барысьнда кездеседі.Олар қазақ оқушылары ағылшын тілінде айтылған ауызша сөзді тьңдап-түсінуге үйренгенде де кездеседі. Бұл қиындықтар тобына мыналар жатады;
Белгілі бір ойды, мазмұнды айтып жеткізу үшін сөйлеушінің қолданған тіл материалы мен оқушылар меңгерген тіл материалының арасьшдағы алшақтық. Тіл материалын таңдауда, оны қолдануда сөйлеуші оқушының меңгерген тіл материалын ескермейді. Ол өзі айтып жеткізгісі келген мазмұнды неғұрлым жан-жақты ашатын тіл материалын қолданады. Сондықтан сөйлеуші қолданған кейбір лексикалық және грамматикалық материал оқушыға таныс емес болуы мүмкін. Тыңдап отырған мәтінде кездескен таныс емес сездер, оқылмаған грамматикалық құбылыстар оқушыға тыңдаған мәтінінің мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы -- оқушылардьң пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байыту. Бұл жолда мынаны естен шығармаған жөн. Мәтінде таныс емес сөздер шамадан тыс көпдеген жалған әсер жиі кездесіп отырады. Оған себеп -- жеке айтылғанда тыңдаушы сөздерді оп-оңай танығанмен, дәл сол сөздерді тұтас сөз құрамында кездестіргенде, сол тыңдаушы тани алмай қалады. Сондықтан таныс сөздердің өзі таныс емес сөз болып көрінеді де, оқушыға тыңдаған мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады. Қиындықты жеңу үшін оқушылырдың пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байытумен қатар мәтінде кездесетін таныс емес сөздердің мағынасын болжауға ұсақ текстерде өткен лексиканы тануға дағдыландыратын жаттығуларды орындау қажет, сондықтан оқушыларды кейбір таныс емес сөздері бар мәтіннің мазмұнын түсінуге де дағдыландыру керек.
Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Олай болса, ағылшын тілі мұғалімінін де өз ерекшеліктері мен интонациясы бар. Оқушылар мұғалімнің сөйлеу ерекшеліктеріне әбден дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінбеуі мүмкін.Осыған байланысты шетел тілі мұғалімдері мен әдіскерлері ,мынадай сұрақ қояды: неге жеті жыл бойы шетел тілін оқыған оқушы мұғалімнің қойған сұрақтарын тусінеді де, дәл сол сұрақтарды шетелдік адам қойса, түсінбейді? Бұл жерде сөйлеушінің дауыс ерекшеліктері де түсінуге ықпал етеді. Мысалы, ер адамның жұмсақ қоңыр даусын тусіну жеңілірек те, әйел адамның дауысы, әсіресе жіңішке, ащы дауысты түсіну қиындық келтіреді. Бұл қиындықты жеңудің жолы -- сабақта техникалық құралдарды, әсіресе магнитофонды жиі қолдану. Магнитофонға ер адамның да, әйел адамның да, баланың да сөзін жазып алып, оны оқушыларға тыңдату керек. Сонда әр түрлі тембрлі дауыстарды тыңдап, дағдыланған оқушы өз мұғалімінен басқа сөйлеушілердің де сөзін тыңдап-түсіне алады.
Әдетте мұғалім сабақта ағылшынша сөйлегенде, өте баяу ырғақпен сөйлейді. Мұндағы мақсат -- мұғалімнің ағылшынша айтқанын барлық оқушылар түсінсін дегендік, баяу сөйлесе, оқушьшың түсінуіне жеңіл болады деп ойлағандық. Оқушылар осындай баяу сөзге дағдыланады да, одан тезірек сөйлегенде, түсінбей қалады. Оқушылар үшін мұндай жағдайда қалыпты ырғақпен айтылған сөз тым тез көрінеді де, ілесе алмай қалады. Соның салдарынан олар қалыпты ырғақпен айтылған сөзді түсіне алмайды.
Мұғалім сабақта ағылшынша сөйлегенде, тағы мынадай бір қателік жасайды. Айтқанымды оқушылар түгел түсінсін деген мақсатпен ол ағылшынша бір айтқанын бірнеше рет қайталап айтады (әдетте 3-4рет).Осыған әбден дағдыланып алған оқушылар мұғалім сөйлей бастағанда ауелде оның сөзіне,мүлдем құлақ аспайды. Айтқанын екінші, үшінші рет қайталауын күтіп отырады.Шынайы коммуникацияда сөйлеуші айтқанын қайталамайды,тек бір-ақ рет айтады. Қайталап тыңдауға дағдыланған оқушылар алғашқыда айтылған сөзді тыңдамай, оны естімей қалады да, түсінбейді. Мұндай жағдай оқушылардың тыңдап-түсінуіне үлкен қиындық келтіреді.
Осы қиындыққа байланысты шетел тілі мұғалімдер мен єдіскерлері оқушыларға мазмұнын дұрыс түсіну үшін мәтінді неше рет тыңдату керек деген мәселені қойып, соны шешуге күш жұмсап жүр. Бұл салада әдіскерлер мынандай қорытындыға келді. Тыңдаған мәтінінің мазмұнын түсіну үшін оны оқушыларға бір-ақ рет тыңдату керек. Ал сол түсінген мазмұнды қайталап айтып беру керек болған жағдайда оны екінші рет тыңдатуға болады. Олай болса, ағылшын тілін оқыта бастағаннан ақ мұғалім өз сөзін қайталамауға тырысуы тиіс, сөйтіп оқушыларды бір айт-қаннан тусінуге дағдыландыру керек.
Жалпыға ортақ келесі қиындық мынада: егер тыңдаушы сөйлеушінің бет-әлпетін көріп, оңың сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысын байқап отырса, онда ол өзі тыңдап отырған сөзді жеңіл түсінеді. Мысалы, үлкен аудиторияда соңғы қатарда отырған адам баяндаманы нашар түсінуінің себебі оның нашар естуіне байланысты емес, онын баяндамашыны нашар көруіне байланысты.
Нағыз коммуникация барысында тыңдаушы сөйлеушіні көре алмайтын жағдайлар кездесуі ғажап емес. Мысалы, сөйлеуші көрші бөлмеде болуы мүмкін. Сондай-ақ телефонмен сейлескенде де тыңдаушы сөйлеушіні көре алмайды. Радиохабарларды тыңдағанда да дикторды көріп, оның бет-әлпетін, сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысын бақылау мүмкін емес. Бұл жағдайлар тыңдап отырған сөзді түсінуді ауырлатып, көп қиындықтар келтіреді.Аталған қиындықты жеңу үшін мұғалім сабақта магнитофонды жиі қолдануға тиіс. Магнитофонға жазылған мәтіндерді тыңдауға дағдылану нәтижесіиде оқушылар сөйлеушіні көрмей, оның сөзін тусінуте үйренеді.
Сондықтан аудитивтік іскерліктер мен дағдыларды дамытуда магнитофонның қызметі ерекше.
Жалпыға ортақ қиындықтардың келесі түрі аудитивтік мәтіннің ұзақтығына байланысты. Ұзақ уакыт тек басқа адамның сөзін тындағанда, тыңдаушы шаршап, жалығады, сондықтан тыңдағанын түсіне алмайды. Сөйтіп, методикада аудитивтік мәтіннің ұзақтығы, оның көлемі қандай болу керектігін анықтап алу қажеттігі туады. Оқушылардың алғашқы сатыда тез шаршайтынын ескере отырып, 1,5 -- 2 минут ұзақтық дұрыс деуге болады. Одан артық болса, оқушылар шаршайды да, тыңдай алмайды, түсінбейді.
Әрбір ғылым саласында қиындықтар кездесетіні белгілі. Шетел тілін оқыту теориясындағы қиындықтың бірі - тыңдап-түсіну болып отыр. Көп уақыт бойы әдіскерлер тыңдап-түсінуді сөйлеу қызметіның түрі деп те, оқытудың мақсаты ретінде де қабылдаған жоқ.
Кочкинаның мақаласында көрсетілгендей: ... шетел тілін меңгеру және тілдік дағдыларын дамыту, негізінен, тыңдап-түсіну арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан, тыңдап-түсіну ең үлкен қиындықты туғызады.
Оқыту процесінде қиындықтарды жою емес, біртіндеп және дәйекті жеңу дұрыс болып саналады. Психологтар атап өткендей, ең тиімді дайындық бұл жеке тұлғаның қобылжуын, оның еркі мен көңілін басқаға айналдыру кезінде жүзеге асады.
Тыңдап-түсінуді оқытудағы қиындықтарды жеңу және соның негізінде шынайы жағдайда сәтті жұмыс істей алатын дағды мен іскерлікті қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын қиындықтарды айқын елестете алуымыз керек:
1) тілдік мәселенің сипаты;
2) тілдік қарым-қатынастың формасы;
3) сөйлесудің мағыналық мазмұны;
4) ұсынылған хабарламаның шарттары;
5) ақпарат көздері;
6) тыңдаушының есту тәжірибесі.
Әдістемелік әдебиетте негізгі екі қиындық көрсетіледі: психологиялық және лингвистикалық.
1. Психологиялық сипаттағы қиындықтар:
- тыңдап-түсіну біржолғы естігенді қабылдайтын қиын дағды. Біржолғы таныстыру шынайы ауызша-тілдік қарым-қатынаспен байланысты. Бұл қиындықы оқушылардан қайталап сұрап, нақтылайтын сұрақтар қойып біртіндеп жоюға болады.
-тыңдап-түсінудегі әр түрлі ақпарат көздері қиындықтар туғызады. Механикалық тілді (жазба) қабылдау сөйлеуші адамды көрмегендіктен қиынырақ, себебі ол адам кейде керек кезде сөзін баяулатады немесе қайталайды, немесе ым-ишара түрінде көрсетіп көмектеседі (паралингвистикалық құралдармен). Оқытудың техникалық құралдарын пайдалануда мұндай көмектер болмайды. Тәжірибе көрсеткендей, оқушы өзінің мұғалімінің сөзін, сонымен қатар өз ұлтының адамдарының сөзін түсінеді екен. Алайда, тілді тасушылардың сөздерін дұрыс түсінбейді. Мұның негізгі себебі: тілді тасушылардың ауқымды тақырыпта сөйлесуі, тілдік материалға бай, сөз жылдамдығының тез болуы. Дегенмен, басқа да себептер бар. Қазіргі уақытта тілді тасушылардың ауызша сөздері жазбашадан өзгерек екені белгілі. Олар көбінде әдеби стилден гөрі, өздеріне таныс стилді қолданады. Оқушылар тындайтын мәтіндер әдеби тілде болғандықтан және көбінде жазба көздерінен алынатындықтан, оқушыларға табиғи тілді түсінуге үйрету қиын. Тілді тасушының сөздерін түсінуге байланысты қиындықтарды жеңу үшін, біртіндеп мұғалімнің ұсынатын мәтіндерінің санын қысқартып, оқытудың бастапқы кезеңінен бастап-ақ тілді тасушылардың сөздерін естірту қажет. Оқушылар әр түрлі дикторды (ер адам, әйел, бала) тыңдаса, сөйлесу әдебіне оңай бейімделетінін есте сақтау қажет.
- сөйлеудің жылдам темпі түсінудегі ең үлкен әсер ететін фактор болып табылады(әсіресе бастауыш кезеңде). Қызығы түсінуге әсіресе сөйлеудің баяу қарқыны әсер етеді. Түсінуге сөйлеу жылдамдығын арттыру ықпал етеді, бірақ белгілі бір шекке дейін ғана. Сөйлеу қарқынының тыңдап-түсінуде маңызы зор, себебі фразаны тағыда ойласып, кері қайтуға мүмкіндік жоқ. Тілді тасушылардың сөйлеу қарқыны шетелдік адамға тез сияқты көрінетіні белгілі. Бұл тыңдаудағы тілдік тәжірибенің жетіспеушілігімен түсіндіріледі, яғни тыңдаушының ішкі сөйлеуі айтушының сыртқы сөйлеуінен қалып қояды. Сондықтан аудитор естігенді қайталап үлгірмейді, ал онсыз хабарламаның мағынасын түсіну мүмкін емес. Сонымен қоса, тіл тасушының баяу қарқыны, тыңдаушының ана тілінің қарқынынан аспайтындықтан, тыңдаушыға сөйлеу қарқынының өзінің қарқынымен сәйкес келгені қолайлы болып саналады. Бұл қиындықты жеңу үшін оқытуды баяу темптегі мәтіндерді беруден бастау қажет. Алайда, кейде бұл қарқынның өзі тілді енді үйренушіге тез көрінеді. Бұл жағдайда, сөйлеу қарқының баяулатпай, фразалар арасындағы паузаны ұзарту қажет. Бұл оқушының қалып қоюын жояды. Тәжірибе көрсеткендей, бастауыш сыныпта берілген жылдамдыққа тез бейімделетіндіктен, паузаларды қысқартуға, біртіндеп темпті жылдамдату арқылы шынайы темпке жетуге мүмкіндік береді.
2. Лингвистикалық сипаттағы қиындықтар.
Лингвистикалық тыңдап-түсіну қиындықтарын сипаттауды диалог пен монологты қысқаша салыстырмалы талдаудан бастау керек, себебі бұл тілдік формалар тілдік құралға ғана емес, мәтіннің құрылымдық және композициялық сипаттамасына да әсер етеді.
Диалогтың тілдік құралы сөйлеудің мақсатымен анықталады. Мысалы, бәрін айтып тастау, өзіннің жағдайынды сипаттау, тыңдаушыға әсер ету, қайталау, асырып айту диалогтық тілді эмоциялы етеді. Егер сөйлесетін адамдарға сөйлесудің тақырыбы таныс болса, олар қысқартылған тілді пайдаланады. Мұндай сұхбаттасуда паралингвистикалық құралдан басқа, ілікпе сөздегі параллелизм болуы мүмкін. Сөйлеушілер арасында ішкі байланыс болмаса, диалог неғұрлым ауқымды құрылымды талап етеді. Мұндай сұхбатта ол монологпен бірігуі мүмкін. Тыңдаушы диалогқа қатысуы мүмкін, немесе сырттан қабылдауы мүмкін. Бірінші жағдайда қабылдаудың қиындығы айтудың қиындығымен бірігеді және соңында мынаған әкеліп соқтырады: темпке және байланыстың шартына бейімделу қажеттігі; белгілі бір тілдік жылдамдықты сақтау; ынталандыру және интонациялық моделді дұрыс таңдау; түрлендіруді қолдану. Киноны немесе дыбысты қабылдауда оған қатыспай, диалогты сырттай тыңдау арқылы жүзеге асады. Мұнда да қиындықтар бар. Ең қиыны сөйлесу барысындағы адамды көрмей, қашықтықтағы тілді қабылдау болады. Көру аппаратын қолданбау болжауды қиындатады, жадыны жүктейді, сөйлесудің жағдайын және тақырыпқа кіру процесін бәсеңдетеді. Осы барлық ерекшеліктерді тілдік хабарламаны жариялау әдісін, оның көлемі мен тіл қиындықтарын анықтауда ескеру қажет.
Монологтық сөзде тілдік құралдарды таңдау пікірді айту мақсатына, қарым-қатынас жағдайы, сөйлеушінің жеке ерекшеліктеріне (оның білімі, эмоционалдық жай-күйі, көрермендермен қарым-қатынасы) байланысты. Монолог әңгіме, қойылым, доклад немес лекция ретінде әңгіменің құрамдас бөлігіне енгізілуі мүмкін. Монолог қайталау, риторикалық сұрақтар, бұйрық, ой мен ритмді үзу, кірме сөздер мен сөйлемдер сияқты экспрессивті құралдар арқылы жүзеге асады. Мұның бәрі монлогтық тілге қарапайымдылық пен табиғилылық береді, көрермендермен байланыс нығая түседі.
Қабылдаудағы маңызды кедергі грамматикалық қиындықтар болып отыр. Олар синтаксис пен қатар, морфологиямен де байланысты. Оқушылар қабылданған сөздерді жеке элементтерге бөліп қарастырып, олардың арасындағы байланысты анықтау қажет.
Ағылшын тілін түсінуде грамматикадағы үлкен қиындықтар көп жағдайда әр түрлі лексикалық мағынасы жоқ, көмекші сөздерге байланысты болып келеді. Ауызша сөйлеуде көмекші сөздердің әлсіз формасы қолданылады.
Хабарламаның тілдік формасына қатысты қиындықтар екі себептен туады:
а) оқытылып отырған тілдің материалындағы хабарламаның мазмұнына байланысты,
б) хабарламада таныс, бірақ тыңдап қабылдауға қиын материал болса.
Тілдік форманың қиындықтарын айтқанда, сөйлемнің ұзақтығын еске салған жөн. Сөйлемнің аяқталғанына дейін сақталатын қысқа мерзімді жадының көлемі шектеулі екені түсінікті. Егер сөйлемнің ұзындығы жадының көлемінен асып кетсе, тыңдаушы сөйлемнің басын ұмытып, оның мағынасын синтездей алмайды. Эксперименттік зерттеулердің нәтижелері дәлелдегендей, естіп қабылдаудағы сөйлемдегі сөздер көп дегенде 13-15-ке болуы керек. Сонымен қатар,сәйкесінше, шетел тілін енді меңгеріп жатқан оқушылардың жады көлемі кішірек, сондықтан олар 5-6 сөзбен шектеледі. Яғни, бастапқы сатыда сөйлемнің ұзындығы 5-6 сөзден аспауы қажет.
Бағыңынқы сөйлемнің, кірме сөздердің, жаңа грамматикалық құбылстардың көптеп кездесуі мәтінді түсінуді қиындатады. Сәйкесінше, мұның бәрін мәтін таңдау барысында ескеріп, түсіндіріп, немесе оқушыларды қиындықтарды жеңуге бағыттау керек ( негізгі мазмұнын түсініп және ұсақ-түйек элементтерді ескермеу жолы арқылы).
Ауызша тілдегі фонетикалық қиындықтар кейде ең негізгі болып саналады. Бұлай деп айту негізсіз емес, әсіресе, бастауыш буынды оқытуда. Фонематикалық естудің дұрыс жетілмеуі, дұрыс айту дағдысының болмауы, акустико-артикуляциялық үлгілердің толық қалыптаспауй тыңдаушының назарын бөледі, соңында сөздің мағынасын түсінбейді. Кейінірек сөздердің фонетикалық нұсқасын белгілі бір белгілермен ажырату дағдысы қалыптасады.
Фонетикалық қиындықтар барлық шетел тілдеріне ортақ немесе жеке тілге ғана байланысты болуы мүмкін. Ортақ қиындық сөздегі дыбыс пен сөйлемдегі сөздердің арасында айқын шекара болмауы болып табылады; ана тілінде жоқ фонеманың, шетел тілінде болуы, мысалы: ағылшын тілінде [ð], [ŋ], [θ ].
Н.В. Елухина ақпарат көздерінің педагогикалық процесіне келесі мақсатты қосуды ұсынады:
1) мұғалім сөзі + суретті көрнекілік
2) мұғалім сөзі + диафильм
3) тек мұғалім сөзі
4) мұғалім сөзі + кинофильм
5) диафильм + бейтаныс дауыс
6) теледидар
7) кинофильм + бейтаныс дауыс
8) дыбыс жазбалары( мұғалім сөзі)
9) дыбыс жазбалары (бейтаныс дауыс)
Сонымен, тыңдап-түсіну тыңдаушыға тәуелсіз, объективті сипаттағы қиындықтармен байланысты деп санау шартты. Жоғарыда аталған қиындықтарды бәрін сөйлеу қызметін дұрыс ұйымдастыру арқылы жеңуге болатыны айқындалды.
1.3 Шетел тілін оқытуда тыңдап - түсінудің рөлі, оның сөйлеумен, оқумен және жазумен байланысы
Тыңдап-түсіну термині әдістемелік әдебиетте жүргеніне көп болған жоқ. Ол тыңдау терминіне ұқсамайды. Егер тыңдау термині дыбыстардың акустикалық қабылдануын білдірсе, ал тыңдап-түсіну түсінігі қабылдау және дыбысталып отырған материалды түсінуді қамтиды.[1,104бет]
Кез - келген, тіпті ең төменгі деңгейдегі шет тілін тыңдап - түсіну дағдыларын меңгеру - бірнеше негізгі тіл әрекетің дағдыларын, яғни 1) дыбыстар ағымын тани білу; 2)тыңдалып отырған тілдік единицалардың мағынасын қабылдау; 3) тыңдалып отырған тексттегі ең маңызды ақпаратты іріктей білуді меңгеру болып табылады. (И.И. Зимняя).
Тыңдап - түсіну сөйлеу сияқты шет тілінде қарым-қатынас жасауға көмектеседі. Яғни, сөйлеу қарым-қатынасы екі жақты болғандықтан, тыңдап - түсінуге көп көңіл бөлмеу оны ескермеу оқушыларға сөз дыбыстау кезінде зиянын тигізбек. Тыңдап - түсіну процесі сыртқы әсерлерсіз іске асады, бұл активті процесс, жоғарғы интеллектуалды күшті қажет етеді. Тыңдап - түсіну кезінде тыңдаушы перцеп-мнемоникалық қызмет және ойды анализдеу операциясын, синтез, дедукция, индукция, салыстыру, абстрактциялаулар, нақтылау, т.б. қызметтер атқарады. Тыңдап - түсіну қарым - қатынастың негізін құрайды, тілдік - ауызша коммуникацияны меңгеру тыңдап - түсінуден бастау алады. Мұнда бірнеше ой операциялары орындалады. Олар: тыңдалған дыбыстарды дифференциялау, ойлау әрекетінде қорыту, тыңдау кезінде оларды есте сақтап ұстау, жобалап болжау қабілетін іске асыру және қарым - қатынас ситуацияларын ескере отырып, тыңдалған аудио материалды түсіне білу.
Кей авторлар тыңдап - түсінудің екі түрін атап көрсетеді: толық мәтінді түсіну және тыңдалған мәтіннің тек негізгі мазмұнын түсіну. Шетел тілін оқытудың бастапқы этапында толық мәтінді түсіну түрі өте маңызды.
Ауызша сөз негізгі екі сыңардан тұрады: оның бірі ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну (орысша аудирование),екіншісі - сөйлеу. Ауызша сөйлеудің бұл екі компоненті бір- бірімен тығыз байланыстылығы сондай,кейбір методистер бұларды бір-бірінен ажыратпайды.Олардың көзқарасы бойынща,ауызша сөзді игеру үшін сөйлей білсе жеткілікті. Ал ауызша айтылған сөзді тыңдап-түсіну - сөйлеудің серігі. Сөйлеу білген адамға тыңдап-түсінуге арнайы дағдыланудың қажеті жоқ. Ол дағдылар өз-өзінен қалыптасады. Басты дағды - сөйлеу дағдысы. Олай болса, бір тілде сөйлеу білген адам сол тілде айтылған ауызша сөзді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz