Қазақ мақал - мәтелдерінің табиғаты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Қазақ мақал-мәтелдерінің табиғаты

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жер бетін мекендеген халықтар мен ұлыс-тайпалардың қай-қайсысының да ғасырлар бойы сұрыпталған інжу-маржандай астарлы да асыл, ұлағатты да өнегелі даналық сөз үлгілері барлығы хақ. Атадан балаға мирас болып, ұрпақтан-ұрпаққа екшеліп, іріктеліп, сұрыпталып жетіп отырған осындай асыл қазыналардың бірі - мақал-мәтелдер. Олар қысқа да нұсқа, бейнелі, мағынасы терең, шымыр логикаға (ойға) құрылады да, тыңдаушы көкейіне бірден қона кетеді. Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұраларымыздың бірі - мақал-мәтелдерді жан-жақты зерттеп танып-білуге, олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған терең зерттеулердің қажеттілігі даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін танытатын мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізудің қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының мақсат-мұраты тілдік құбылыстардың сырын тану жолында күрделі де кешенді үрдісті дамытумен тығыз байланысты. Осыған байланысты тіл білімінің тылсым құпиясы басқа да ғылым салаларымен (антропология, психология, философия, логика, мифология, этнография, т.б.) тығыз қарым-қатынастың нәтижесінде танылып, ашылып отыр. Өйткені ұлттық мәдениет, болмыс, діл мен дін сияқты ұғымдарды тоғыстыратын ұлттық тілдің табиғатын тілдің өзінің ішкі заңдылықтары негізінде ғана танып-білу жеткіліксіз.
Жұмыстың өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор - қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуындағы уәждік негіздердің этнолингвистикалық бағытта зерттелуі. Екіншіден‚ мақал-мәтелдердің прагматикалық қырын анықтаумен байланысты олардың таңбалық қызметін тану бұл таңбалардың тұрпат межесі мен мазмұн межесінің арасындағы қатынасты білуді ұсынады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - мақал-мәтелдерді тек қана семантикалық аспектіде қарастыру олардың табиғатын ашып‚ тереңірек тануда жеткіліксіз болуы мүмкін. Сол себепті мақал-мәтелдердің танымдық қырын анықтауда олардың құрылымдық ерекшеліктерін қарастырудың да айрықша мәні бар. Осы орайда‚ мақал-мәтелдердің мағынасын түсіну үшін олардың жасалуына негіз болған уәждерді білу маңызды. Себебі бұл тілдік оралымдардың пресуппозициясы мен астарлы мағынасын түсіну дегеніміз - ол адамда болуға тиісті аялық білімнің деңгейіне келіп тіреледі. Қазіргі қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің прагма-когнитивтік аспектісін анықтау арқылы олардың тіл жүйесіндегі алатын орнын белгілеу‚ сонымен бірге мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
oo Мақал-мәтел қолданысының когнитивтік мәнін анықтау;
oo Қазақ паремияларындағы ұлттық ділдің көрінісін анықтау;
oo Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің жасалуына негіз болған этнолингвистикалық уәждерді айқындау;
oo Төрт түлікке қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамасын тану;
oo Табиғат құбылыстары туралы мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамасын тану;
oo Адамның түрлі қасиеттері туралы мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамасын анықтау;
oo Қазақ мақал-мәтелдерінің прагматикалық аспектісі.
Зерттеудің нысаны. Мақал-мәтелдер. Құраст. Адамбаев Б. - Алматы: Ғылым, 1996.- 464 б. Қазақтың мақал-мәтелдері. Құраст. Тұрманжанов Ө. - Алматы: Жазушы,1980. - 352 б. Қазақ мақал-мәтелдері. Казахские пословицы и поговорки. Құрастырып, аударған Аққозин М. - Алматы: Қазақстан, 1990. - 228 б. Ақылдың көзі. Мақал-мәтелдер. Құраст. Саттаров Қ. -Алматы: Жазушы,1990 - 160 б. Осы аталған мақал-мәтелдер жинақтарын, сондай-ақ Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Д.Исабековтің, М.Мағауиннің белгілі шығармаларынан теріліп алынған мақал-мәтелдерді жұмысымыздың негізігі нысанына алып, зерттеу жұмыстарын жүргіздік.
Бітіру жұмысын жазудың теориялық негіздерінің (практикалық базасы) сипттамасы. Тіл білімінің бүгінгі таңдағы жетістіктері, ондағы іргелі ғылыми еңбектер дипломдық жұмыстың негізгі методологиялық әрі теориялық негізі болып табылады. Лингвистикадағы жаңа ғылыми бағыттар, соның негізінде қалыптасқан антропоцентрлік парадигма, адамды тіл арқылы және керісінше, тілді адам арқылы анықтау болып табылатын тіл біліміндегі бағыттар, когнитивтік лингвистика жөнінде тіл білімі ғылымында жаңадан жазылған іргелі еңбектер мол. Зерттеу жұмысында осы мәселелермен ғылыми негізде айналысқан қазақ ғалымдарының еңбектері - қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық базасын кеңейіткен зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде: А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Р.Сыздық, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Г.Гиздатов, Қ.Жаманбаева, Ж.Манкеева, Э.Сүлейменова, Б.Нұрдәулетова, А.Салқынбай, Э.Оразалиева, Б.Момынова, П.Т.Глаголевский, А.А. Потебня, А.И.Оссовецкий, В.Л.Архангельский, С.И.Ожегов, А.В. Кунин және тағы басқа да отандық, орыс және шетел ғалымдарының еңбектері жұмысымыздың тақырыбын ашуға септігін тигізді.
Қазақ мақал-мәтелдерінің тілдік мәні мен танымдық мәнін ашу аясында қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуындағы уәждік негіздердің этнолингвистикалық бағытта зерттелуі қарастырылды.
Зерттеу нысаны ретінде алынған мәселелерді қарастыру барысында жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы әдістер басшылыққа алынды.
Мақал-мәтелдердің прагматикалық қырын анықтаумен байланысты олардың таңбалық қызметін танылды.
Таңбалардың тұрпат межесі мен мазмұн межесінің арасындағы қатынас зерделенді.
Дипломдық жұмыста қол жеткізген нәтижелерді, ой-тұжырымдарды қазақ тілінен арнаулы орта, жоғары мектептер үшін оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, сол сияқты жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде паремиология, этнолингвистика, прагмалингвистика, когнитивтік лингвистика, гендерлік лингвистика, лингвомәдениеттану, тіл мәдениеті, когнитивті лингвистика сияқты жаңа ғылыми бағыттар бойынша оқытылатын арнайы курстарда теориялық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеу барысында жинақталған тілдік материалдарды өзге тілді дәрісханаларда қазақ тілін үйрету сабақтарында лингводидактикалық, танымдық сипаттағы иллюстративтік материал ретінде, сөздіктер құрастырғанда тілдік дерек ретінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарау мақал-мәтел қолданысының когнитивтік мәніне: қазақ паремияларындағы ұлттық ділдің көрінісіне, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің жасалуына негіз болған этнолингвистикалық уәждерге, әр түрлі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамаларына, екінші тарау қазақ мақал-мәтелдерінің прагматикалық аспектісіне: қазақ паремияларының логика-семиотикалық табиғатына, мақал-мәтелдердің мәтіндік мағынасы мен қолданысына, мақал-мәтелдердің құрылымдық-тұрпаттық межесіне, варианттылығына, мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен айырмашылықтарына арналды.
Бұл екі бөлім бірімен-бірі жүйелі байланыста болып, тақырыпты ашып береді ғой деп ойлаймыз.

1. МАҚАЛ-МӘТЕЛ ҚОЛДАНЫСЫНЫҢ КОГНИТИВТІК МӘНІ

0.1 Қазақ паремияларындағы ұлттық ділдің көрінісі

ХХІ ғасырда жаңа теориялық танымдық әдістемеге сәйкес тілді өз ішінде және өзі үшін қарастыратын имманентті зерттеу жеткіліксіз болып табылды да, оны ой-санамен, мәдениетпен және адамның тұрмысымен, танымымен, пәлсапасымен, дінімен, ділімен тығыз байланыста қарастыру қажеттілігі туды. Осы қажеттілік лингвистикадағы жаңа ғылыми бағыттың және соның негізінде қалыптасқан антропоцентрлік парадигманың дамуын талап етті. Демек, бұл тілді зерттеу үрдісін объектіден субъектіге аудару, яғни адамды тіл арқылы және керісінше, тілді адам арқылы анықтау болып табылады. Бұл, бір қарағанда, тіл білімі зерттеулерінің дамуы барысында жаңа бағытқа қатысты туған жаңа көзқарас сияқты көрінгенімен, оның бастау көзі тереңде екенін тіл ғылымындағы лингвистикалық мектептердің өмірге әкелген еңбектерінен көруге болады. Нақтырақ айтқанда, Қазан лигвистикалық мектебінің негізгі жетістіктерінің бірі - ассоциативті психологиялық негізде айқындалатын теориялық тұжырымдар болып табылады. Осы жаңа құрылымдық лингвистиканың көрнекті өкілі Бодуэн де Куртенэнің өзі кез келген тілдік бірлікті зерттеуде оның сыртқы (дыбыстық) және ішкі (психикалық) жақтарының байланысына ерекше көңіл бөледі. Ішкі жақтағы психикалық мазмұнды ол семасиологиялық құрылыммен, ал оның көрінісін морфологиямен байланыстырады да, былай деп анықтайды: Язык существует только в индивидуальных мозгах, только в душах, только в психике индивидов или особей, составляющих данное языковое общество [1, 85]. Тіл мен ойлау, тіл мен таным бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін тіл білімінің дәстүрлі тілдік саласы шеңберінде зерттеу мүмкін емес. Оған қажет ғылыми парадигма - когнитивтік лингвистика, онымен сабақтас этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, т.б. байланысуы қажет. Тіл біліміндегі когнитивтік лингвистика деген термин ХХ ғасырдың 80-жылдары М.Бирвиштің еңбегінде сөз болған. Әйтсе де, тілдік құбылысты когнитивтік тұрғыдан зерттеудің жалпы үрдісі 60-70 жылдары американдық Н.Хомский, Дж.Лакофф, т.б. ғалымдардың еңбектерінде айтылған болатын. Негізінде бұл бағыт өз бастауын В.Гумбольдттің лингвистикалық философияға қатысты зерттеулерінен алады деген тұжырым бүгінгі күнгі лингвистика ғылымында әбден орнықты. Аталмыш жаңа лингвистикалық теорияның шын мәніндегі концептуалдық қағидаларының негізделуі соңғы жылдары қарқынды зерттелу үстінде. Когнитивтік ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына, бағыттары мен ұғымдарына алғаш рет көңіл бөлген шетелдік ғалымдар болатын. Дж. Миллер когнитивтік лингвистиканы ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында дүниеге келген ақпараттар теориясының симпозиумы деп бағаласа, 1960 жылы Гарвард университетінде американдық профессор Дж.Бруннер Дж.Миллермен бірге когнитивтік зерттеу орталығын ашады. Аталған орталық когнитивтік лингвистика ғылымының негізін қалауға айтарлықтай үлес қосады. ХХ ғасырдың ортасында когнитивтік лингвистика қазіргі антропоцентрлік парадигмадағы негізгі ілім ретінде қарастырылады. Осы бағытта көптеген зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Осының нәтижесінде Еуропада ХХ ғасырдың соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, тамырын тереңнен тартып, терең зерттеліп, қанатын кеңге жая түсті. Осы тұста Дж.Лакофф, Р.Лангакер, Т.А.Дейк, Дж.Хэйман, Л.Витгенштейн, Г.Н.Кент сияқты шетелдік ғалымдардың когнитология саласына қатысты зерттеу еңбектері жарық көреді. Зерттеушілер танымдық ғылымдар аясында тілдің әлемнің тілдік бейнесін сипаттаудағы қызметіне айрықша назар аударады. Когнитивтік лингвистиканың өзектілігі мен оның күрделі мәселелерін шешу ресейлік ғалымдардың да назарынан тыс қалған емес. Орыс тілі білімінде когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелері Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, А.П.Бабушкин, Н.Д.Арутюнова, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияқты зерттеушілердің еңбектерінде көрініс табады. Бұл еңбектерден танымдық ғылымдар ішінде тілдің атқаратын қызметінің жоғары екендігін көруге болады. Жалпы тіл біліміндегі ғылымдар арасындағы интеграция үдерісінің негізінде туындаған когнитивтік лингвистика ғылымы соңғы жылдары қазақ тіл білімін зерттеуші ғалымдардың да назарын өзіне аударуда. Әрине, қазақ когнитивтік лингвистикасының бастауында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтар тұр. Дегенмен, қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулер соңғы он-он бес жылдықта ғана мықтап қолға алына бастады. Академик Ә.Қайдардың этнолингвистика саласына қатысты ойлары қазақ тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттардың қалыптасуына негіз болды. Бұл салаға сонымен қатар Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Г.Гиздатов, Қ.Жаманбаева, Ж.Манкеева, Б.Нұрдәулетова, Э.Сүлейменова, А.Салқынбай, т.б. ғалымдардың ерекше көңіл бөліп, зерттеу нысанына айналдырғандарын атап өтуге болады. Қазақ тіл білімінде когнитив терминінің қазақша баламасы таным деп қолданылып жүр. Ол - бүгінгі күні ғылыми айналымда жүрген танымдық тіл білімінің термині. Танымның негізгі мақсаты - ғаламдағы құбылыстардың ішкі және сыртқы табиғатын адам санасы мен таным білігі жеткенше жетік меңгеру, соны суреттеу және оның қорытындысы ретінде адам баласы іс-әрекеттерінде, көрген, білген, түйсінген, таныған дүниесін өмірде өз қажетіне жарату. Осындағы танымдық әрекетті концептінің көмегімен (көрген, білгенін концептілік талдау негізінде) адам баласы өз игілігіне жарата отырып, тілдің негізінде дүниенің қарабайыр бейнесінен бастап, дүниенің концептуалды бейнесі аралығындағы ақпаратпен таныс болу мүмкіндігіне ие болады. Танымдық әрекетпен айналысушы ғалымдардың пікірінше, әлемдік тіл білімінде ғалам бейнесін когнитивті тәсілдердің көмегімен зерттеудің мүмкіндігі мол екендігін айтады. Діл (менталитет) сөзі бізге Батыс елдерінен келген. 1991 жылы жарық көрген Қазіргі Батыс философиясы сөздігінде бұл сөзге былайша түсінік беріледі - менталитет латыншадан аударғанда (mens-ақыл, ойлау, ойлаудың бейнесі, жанның қатпары) бейсаналылықты қосқандағы ұжымдық және жеке сананың терең деңгейі дегенді білдіреді. Менталитет жеке және әлеуметтік топтардың іс-әрекет, ойлау, сезіну және дүниені белгілі бір бейнеде қабылдау бағыты дайындығының жиынтығы делінген [2,171]. Кейбір Ресей зерттеушілері менталитетті әлеуметтік факторлардың әсері негізінде қалыптасқан стереотиптер жүйесі мен мінез-құлықтағы және сезімдік-эмоциялық реакциядағы, ойлаудағы иерархиялық тұрғыдағы өзара бағынышты басыңқы құндылықтардың көрінісі деп анықтап отыр [3,20]. Қазіргі әлеуметтік философияда менталитет ұғымының әлеуметтік топтар мен ұлттардың ойлау бейнесінде, іс-қимылы мен мінез-құлықтарында кездесетін стереотиптерге, құндылықтарды қабылдау ерекшеліктеріне, өмір сүру салты мен дәстүріне байланысты көптеген құнды ойлар айтылуда. Менталитет - рухани болмыс тарихының сығымдалған және тұрақты негізде қордаланған, жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың дүниетанымында орын алатын ерекше көрініс. Оны қалыптастыруда мәдениеттің, өнердің, діннің, философияның, ұлттық салт-дәстүрдің, қоршаған ортаның, тұрмыстың, қоғамдағы әлеуметтік ортаның, саясат пен идеологияның, экономикалық қатынастардың маңызы зор. Менталитетті зерттеуге Қазақстандық философтар да өз үлестерін қосуда. Кейбір ғалымдар менталитет пен діл ұғымдарының арасында айырмашылық бар екенін көрсетіп, мағынасы мен мазмұны жағынан өзгешеліктер тауып жатса [4,36], кейбір ғалымдар бұл екі ұғымның мағынасы жағынан тең екенін алға тартады [5,68]. Мұндай талпыныстар мен ізденістердің маңыздылығы түсінікті, өйткені ұлттық ойлау жүйесін қалыптастыруда мұндай ұғымдардың маңызы зор. Дегенмен де, менталитет терминінің діл ұғымына қарағанда өзгешелігі, оның философиялық сөздікке кіріп, философиялық категория ретінде көпшілік тарапынан мойындалуы және ғылыми зерттеулер айналасында өзінің орнын табуы болып отыр. Қазақ философиясы - халқымыздың дүниетанымын, рухани болмысын, ділін жан-жақты түсінудегі методологиялық тұғыр. Өз кезегінде қазақ философиясының табиғатын ашу ұлт менталитетін зерттеумен тікелей байланысты. Қазақ менталитетін тану арқылы ұлттық философияның даму деңгейін, оның өміршеңдігі мен практикалық маңызын айқындай аламыз. Басқаша айтқанда, қазақ менталитетін зерттеу ұлттық философияны абстаркты нақты адам өміріне еш қатысы жоқ гносеологиялық сөз саптаулардан құтқарып, оны бүгінгі нақты өмірдің рухани сұраныстарына айналдыруға мүмкіндік туғызады. Қазақ философиясы туралы сөз еткенде айналып өтуге болмайтын мәселе - даналық мәселесі. Ол - ұлт менталитетінің даму ерекшелігінің рухани негізі. Даналық - қазақ халқының рухани өмірінде ерекше орын алады. Оның іздері мәдениет пен дәстүрде, дүниетанымдық ұстанымдар мен көзқарастарда сайрап жатыр. Онда даналық - тұтас феномендік тұрғыда орын алған. Оның тұтастығы адам мен табиғат, қоғам мен адам, адам мен адам арасындағы қатынастарда көрініс тапқан. Даналықтың тұтастығы білім мен адамгершіліктің, ақыл, қайрат, жүректің бірлігі, олардың бір-бірімен астарласуы арқылы берілген. Оған дәлел, тұтастықтың бір көрінісі ретінде адам мен табиғат арасындағы қатынасты қарастырайық.
Қазақ - қашан да табиғатпен етене өскен халық. Ол өзін табиғатқа ешқашан қарсы қоймаған. Өзін табиғаттың бел баласымын деп санаған. Ол табиғаттың сұлулығына бас иген, ойға өрнек, тілге тиек етіп, мақал - мәтелдерге, ән-жырға қосқан. Мәселен, Адамгершілікке арналған үш сауап бар: шөлге құдық қазған бір сауап, өзенге көпір салған бір сауап, жолға ағаш еккен бір сауап. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады. Су аққан жерінен бір ағар, Алпыс күн тасыған су, алты күнде қайтар. Жайлауы жақсының әр бұтасының түбі - бір кесек ет. Ағаштың түбі - бір, тынысы мың деген мақал-мәтелдерден табиғатпен гармониялық қатынас орнату - даналық белгісі екенін көреміз. Сонымен қатар, табиғатқа тек шаруашылық тұрғысынан қарамай, моральдық, этикалық және эстетикалық тұрғыдан қараудың өзі осы даналықтың көрінісі, осындай тұтастық тұрғысынан табиғатпен араласудың нәтижесінде олардың рухани дүниесі, ойлау жүйесі, түсінігі, танымдық ұғымдары мен ментальдық болмысы қалыптасқандығын көреміз. Даналықтың іздерін қазақ халқының рухани дүниесін құрайтын фольклор, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, дидактикалық толғаулар, салт-дәстүрлерден кездестіруге болады. Соның бірі - жеті аталық дәстүр. Бұл дәстүр ұлттың қандық тазалығын сақтап қана қоймайды, сонымен бірге ұрпақ, ата-баба арасындағы өзіндік байланысты да қамтамасыз етеді. Айналып келгенде, бұлардың барлығы тектілікті қалыптастырады. Тектілік бар жерде даналық, ментальдық тұтастық бар. Тексіз менталитет желмен ұшқан қаңбақ секілді. Содан да болар, қазақтың тегіңе тартсаң, тозбайсың дейтіні. Дүниенің паремиологиялық бейнесінде жеті аталық дәстүр, тектілік мақал-мәтелдерден байқалады. Жеті атасын білмеген - жетімдіктің белгісі, Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер, Алтыға дейін бала ерке, алпыстан кейін шал ерке, Адамға екі нәрсе тірек тегі, бірі - тал, бірі - ділің жүректегі; Жетімнің қарны жетеу, Жақсы әке жаман балаға қырық жылдық ризық, Жерінен ауғанға жеті жыл қоныс жоқ деген сияқты мақал-мәтелдер рулық қоғамда қалыптасқан ата-салтты танытады. Кез келген ұлттың өзіндік ойлау жүйесі, дүниені бейнелеу тәсілі бар. Ойлау жүйесінде сол ұлттың рухани ерекшелігі, тыныс-тіршілігі, сезімі, дүниетанымы, адамдардың өзара қатынасы, құндылықтарды түсінуі мен қабылдау түрлері өрнектеледі. Ұлттық ойлау жүйесінің рухани негіздеріне тәңірлікті, шаманизмді, суфизмді, исламды, шешендік сөз өнерін, фольклорды, мақал-мәтелдерді, салт-дәстүрді, даналық білімді, философияны жатқызуға болады. Бұл аталған рухани негіздер ұлттық ойлаудың қалыптасуы мен дамуына өзіндік әсерін тигізді, қазақ халқы менталитетінің ішкі болмысын айқындады. Ұлттық ойлауға тән қасиет - оның үнемі даму, жаңғыру, өзгеру үстінде болатындығы. Ол үнемі дамып отырмаса, онда қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен құбылыстарды бейнелеу мүмкін болмас еді. Сондықтан да ұлттық ойлаудың өлшемі - даму. Ол - ұлттық ойлаудың өмір сүру тәсілі, ішкі энергиясы, қозғаушы күші, бағыт-бағдарын айқындаушы. Мәселен, кешегі көшпенділік өркениет шеңберінде қалыптасқан кейбір ұғымдар мен түсініктер ұлттық ойлау жүйесінде бүгінге дейін өз қызметін атқаруда. Сонымен бірге қоғамдық қатынастардың өзгеруінің нәтижесінде жаңа ұғымдар пайда болуда.
Ұлттық ойлау тілмен байланысты. Тілсіз ұлттық ойлау жоқ. Ұлттық ойлаудың басты ерекшелігі - оның тілінде. Себебі тіл арқылы ұлт өзінің ментальдық болмысын, өмір тіршілігін, дүниетанымын бейнелейді. Ұлттық тіл неғұрлым бай болса, дүниені бейнелеу соғұрлым нәрлі, әсерлі болып келеді. Қазақ тілдің құдіреттілігін, адам өміріндегі рөлін бағалай білген. Мысалы: Адам көңілінен азады, тілінен жазады. Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді. Аз сөз - алтын, көп сөз - көмір. Айтпаса, сөздің атасы өледі. Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді. Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Тіземнен сүріндірсең, сүріндір, тілімнен сүріндірме. Тіл - буынсыз, ой - түпсіз. Тілде сүйек жоқ, ерінде жиек жоқ. Тіл жүйрігі - басқа, қол жүйрігі - асқа. Тіл жүйрік емес, шын жүйрік. Тілмен тікенді де алады. Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. Біреудің сөзі әдемі, біреудің көзі әдемі. Бір елі ауызға, екі елі қақпақ. Жүз сөзден бір өнеге артық. Жақсы сөз - ер азығы, бір сөз - мың сөздің қазығы деп тілдің құдіреттілігін мойындаған. Қазақ астарлап сөйлегенді, айтар ойын алыстан орағытқанды, тұспалдап, жұмбақтап сөйлегенді қалаған. Сөйлеуді ыммен бастап, терең оймен аяқтаған. Астарлап сөйлеу ұлттық ойлауды дамытуға, оның ұшқырлығын арттыруға әсер етеді. Яғни тіл халықтың менталитетіне жатады. Тіл арқылы кез келген халықтың даму дәрежесін, оның тарихын, мәдениетін түсінуге болады. Дүниенің паремиологиялық бейнесінде Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі ілім біл мақалының мағынасы осыны білдіреді. Сонымен қатар тілсіз бірде-бір халық та, жеке адам да жоқ. Тіл арқылы ел бір-бірімен араласады, түсініседі. Тілі байдың - ойы бай. Өйткені тіл - ойдың көрінісі, заттанған түрі. Белгілі бір зат, не құбылыс түрі, әрекеті, бейнесі берілмейтін, олардан аулақ, тек таза, былайша айтқанда, тілмен сомдалмаған ой болмайды. Әрине, тілдің даму дәрежесі барлық халықтарда бірдей емес. Тіл әр халықта әртүрлі дәрежеде дамыған. Ол оның тарихына, өндіріс тәсіліне, шаруашылығына, рухани өміріне, басқа елдермен қарым-қатынасына, алыс-берісіне байланысты. Олай болса, ешбір басқа елдің тілі, тұрмысы, әдет-ғұрпы араласпаған, таза бір ғана тіл болуы мүмкін емес. Дегенмен, әлемде ұлттар мен ұлыстар бар болған соң, оның өзіндік сипаты, әдет-ғұрпы, тілі болады. Мәселе соны сақтап, әрі қарай ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, дамыта білуде. Өз ұлтының тілін, музыкасын, әдет-ғұрпын, ауыз әдебиетін, мақал-мәтелдерін білмеу, ол өз халқынан, өскен ортасынан, ұлттың менталитетінен жұрдай болып, қол үзу болып табылады. Өзінің халқымен рухани байланысы жоқ адам, ол тамырсыз өскен өсімдік сияқты, қуыс кеуде болып қалады. Өзінің тілін, мәдениетін білмейтін адам өз халқының тарихын, әдет-ғұрпын мақтан ете елмайды. Сондықтан, әрбір адам өз халқының тек түр сипаты жағынан ғана уәкілі болмай, ол өз халқының рухымен сомдалған болуы керек. Өз халқының өкілі болу, оның сүтімен сусындалған болу қажет. Ұлттық менталитет оның жүріс-тұрысынан, ойлау жүйесінен, дүниені рухани бейімдеп, көз алдына елестетуден, т.б. айқындалып көрініп тұрады. Тіл арқылы сол халықтың мінез-құлқын, болмыс-бітімін тануға болады. Қазақ әңгімелескенде асықпай, әр нәрсенің мән-жайына жетіп, түсінісуді қажет еткен. Сөйлескенде, ол қашан да әңгіменің түйінін іздеген. Мәселе, көп немесе аз сөйлеуде емес. Сол көп сөздің тобықтай түйінінде. Оны халқымыз сандарға негізделген мақал-мәтелдерде Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні; Көп сөздің емі - бір-ақ сөз, құр сөзге дауа жоқ; Мың сіз-бізден - бір шыж-быж; Қылыш бірді жайратар, тіл мыңды жайратар; Мың сөзді бір сөзбен тоқтатар; Мыңға татыр бір сөз бар; Мың батпан жүк көтерген кісі бір ауыз сөккен сөзді көтере алмайды; Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды; Ойлы, арлы адамға бір сөз де жетеді, ойсыз, арсыз адамға мың сөз де жетпейді деп бейнелейді. Яғни қазақ халқының ментальдық ұғымында мақсат көп, ол - аз сөйлеуде емес, мәнді, мәнерлі сөйлеу. Қазақ халқы ұлттық діліне байланысты жаяу жүргенді кемістік деп санаған. Сондықтан барар жері, ауыл-арасы бір сағаттық жол болса да, өріске кеткен атын кісі жіберіп алдырып, түске дейін сайлап, ерттеп мініп, баратын болған. Ал егер барар жеріне ертемен кетпек болса, атын жайылысқа жібермей, тұсап, не арқандап, үй маңында ұстаған. Ел аузында Жылқы - жеті қазынаның бірі; Ат ерді сақтайды; Ат - адамның қанаты; Жылқы - түлік патшасы деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс-салты, өмірінің өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Қас тұлпарға қатысты қанымызда бар асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады. Біздің тегіміз - түркі, түлігіміз - жылқы. Содан да болар, халқымыз аттың жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады дейді. Жылқы - төрт түліктің төресі. Тәкәппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін - ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен, найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды. Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол - мінсең көлігің, жесең тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен қаны да дәрі. Қазысының майы сүйекті балқытады. Сынықшылар сол май арқылы адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды. Жылқы - жаным, қымыз - қаным, - деген Ақтайлақ би. Жылқының сүті - шекер, еті - бал, - дейді дана халқымыз. Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен оның кең даласы жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз-бірінің күні де, сәні де, мәні де жоқ. Ат бағу адамға сауап әпереді, - деген екен Пайғамбарымыз. Жылқының сүті барлық ауруға ем. Қымызды қасиетті ас санайтын қазақтар оны жерге төгуге тыйым салған. Төксе, үйден ырыс қашады деп сенген. Қымызды ерекше қастерлеп, қадірлі қонақтарға ғана ұсынған. Оның айғағын төмендегі мақал-мәтелдерден көруге болады. Мәселен, Жалғыз биенің қымызы, қарындаспен қағыстырар, жалғыз түйенің шұбаты, ағайынды табыстырар; Атың арық болса, бір шап, отының аз болса, бір жақ; Бір бие үйдікі, екі бие елдікі; Екі бие ел асы, үш бие бұлақ басы, бір бие жоқтың қасы; Елің жақсы болса, бір жақсыны сағала, атың жаман болса, ақтекенің мүйізімен ойна; Жылқының басы мың қаладан қайтады; Қияңқы байтал екі айғырды қырқыстырады; Тұлпардың оттауы бір болса да, жусауы басқа деп қашанда жылқы малының қадір-қасиетін адамның түрлі кезеңімен байланыстырып, тілге тиек етіп отырған. Сонымен қатар қазақта Ер жігітті қартайтатын үш нәрсе бар: шабан ат, жаман қатын, өтпес пышақ деген мақал бар. Қазақ халқының менталитетін айтқанда, оның басты бір ерекшелігі - ол тәрбиелік қасиеті. Қазақ халқының бүкіл салт-санасы, әдет-ғұрпы, мақал-мәтелдері, ертегі, жыр-термелері, ойын-сауығы, жұмбақтары мен жаңылтпаштары айналып келгенде тірелетіні - тәрбиелік мәселе. Олар адамгершілікке, көпшілдікке, азаматтыққа баулыған. Олардың дені мақал-мәтелдерде молынан кездеседі. Яғни баланың шыр етіп, дүниеге келген күнінен бастап, адам өмірінің соңына дейінгі ырым-жырымдар, ұлағатты ұғымдағы мақал-мәтелдер халқымызда жетерлік. Ұлт менталитетін ашатын мақал-мәтелдерді атап өтсек, мәселен, Адам етеді, әдет түпке жетеді; Адам болатын бала алысқа қарайды; Адам болып туған соң, адам болып өлген ләзім; Адам көңілінен азады, тілінен жазады; Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше; Адам туа жаман болмайды, жүре жаман болады; Аз қайғыны ас басады, көп қайғыны дос басады; Ақылды адам ақымақтан да бірдеңе үйренеді, т.б. мақал-мәтелдерден қазақ халқының мыңдаған жылдар бойғы тәжірибесінен туындаған халықтың білген, түйгендері, алтындай етіп сақтаған, маржандай теріп жинақтаған даналық ойларын көреміз. Осы айтылғандардан біз қазақ халқының рухани дүниесінің жоғары екенін көреміз.
Сонымен әлем бейнесінің паремиологиялық фрагментінде жинақталатын білім қоры адам мен табиғат, қоғам мен адам, адам мен адам арасындағы қатынастардың сан алуан қырын даналық ұстанымы тұрғысынан түсіндіретін қазақ менталитетінің өзіндік болмысымен сипатталады.

1.2 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің жасалуына негіз болған этнолингвистикалық уәждер

Кез келген тілдік құбылыстың, соның ішінде тұрақты тіркестердің табиғатын оның тілдік заңдылықтарына ғана сүйеніп емес, сонымен бірге халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына байланысты да қарастырған жөн. Осыған орай, халықтың ғасырлар бойы сақталған салт-дәстүрін, рухани өмірін, ұлттық болмысқа тікелей қатысты байырғы сөз қазынасын қайта түрлендіруде ерекше орын алатын тіл білімі саласының бірі этнолингвистика болып табылады. Жалпы тіл білімінде этнолингвистика саласы теориялық тұрғыдан көптен белгілі. Десек те, қазақ тіл білімінде 1970 жылдардан бері академик Ә.Қайдардың бастауымен, тілші-ғалым Е.Жанпейісовтің еңбектерімен этнолингвистика саласының мақсат-мүдделері айқындалып, зерттеле бастады. Сонымен бірге этнолингвистика тарихын арнайы сөз ететін М.М.Копыленко монографиясының да орны айрықша. Ерекше атап өтетін нәрсе қазақ тіл ғылымында этнолингвистиканың негізін салушы Ә.Қайдардың үлкен идеографиялық классификациясы (Адам, Қоғам, Табиғат) негізінде жасалып жатқан Қазақтар: ана тілі әлемінде атты төрт томдық этнолингвистикалық сөздігінің, осы бағытта зерттеліп қорғалған жұмыстардың (Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Б.Уызбаева, А.Жылқыбаева, С.Сейітова, Қ.Ғабитханұлы, Б.Сағын т.б.) және тағы басқа жүргізіліп жатқан ғылыми зерттеулердің болашақ ұрпақ үшін маңызы зор. Демек, Этнолингвистика - этностың инсандық болмысын һәм дүнияуи табиғатын, оның даму заңдылықтарын басқа емес, тек тіл феномені арқылы танып-білудің ғажайып мүмкіншіліктерінен, яғни этностаным мен тілтаным арасынан туындаған жаңа да дербес сала [6,22]. Шындығында да, этнолингвистиканың негізгі міндеті - тіл байлығы негізінде халықтың рухани өмірі, салт-дәстүрі мен ұлттық дүниетанымын жан-жақты көрсету. Әрбір халық тілінің ерекшелігі, тіл байлығы, көбінесе, сол халықтың даму барысында қалыптасып, ғасырлар бойы қордаланған тұрақты тіркес қорына байланысты анықталады. Тұрақты тіркестердің ерекше бір тобы - мақал-мәтелдерде де халық өмірінің сипаты, ұлттық психологиясы көрініс тапқан. Яғни этнолингвистика - этнос пен оның тілінің сабақтастығын зерттеуден туындаған ғылым саласы. Бұл, - дейді академик Ә.Қайдар, - этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде сарапқа салып мойындау, этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз [6,10]. Осы қағида бойынша, біздің зерттеуіміздің де мақсаты тілдің кумулятивтік қасиеті арқылы атадан балаға мирас болып келе жатқан мақал-мәтелдердің этнолингвистика тұрғысынан танымдық қырын зерттеу негізінде олардың ұлттық болмысы мен мазмұнын, сонымен қатар мақал-мәтелдердің қоғамда қалыптасқан ауыспалы мағынасын ғана емес, сол мағынаның қалыптасуына негіз болған о бастағы әр алуан уәждерді анықтау болып табылады. Болмыстағы нақты заттар мен құбылыстарға байланысты пайда болған мақал-мәтелдердің мағына жағынан дами келе жалпыланып, жаңа нысан - адам факторына ауысуы олардың екінші реттегі уәжі болып табылады. Демек, мақал-мәтелдердің жасалу уәжі мен ауыспалы мағынаға (көбінесе, адамға, оның іс-әрекетіне, қалып-күйіне, қасиетіне, тағы басқа ерекшеліктеріне байланысты) ие болу уәжі арасында тікелей логика-семантикалық байланыс болады. Мұны айқындау ол халықтың рухани өмірін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, дүниетанымын, жалпы ұлттық менталитетіне ерекше мән беретін антрополингвистикалық зерттеуді талап етеді. Себебі кез келген ұлттық ұжым негізінде қалыптасқан қоғамда мақал-мәтелдердің қозғамаған мәселесі, көтермеген тақырыбы, сөз етпеген табиғи құбылыстары мен заңдылықтары, ұлттық сана мен дүниетаным мәселелері кемде-кем. Осыншама мол объектінің ішінде мақал-мәтелдердің ерекше көңіл бөліп, өзінің барша мазмұн-мәніне арқау етіп келе жатқан тақырыптарының бірі - Адам болмысы, яғни оның жақсы-жаман әдеттері мен жағымды, жағымсыз қасиеттері, көрген рақаты мен тартқан азабы, моральдық, этикалық, әдептілік, имандылық сияқты адам бойындағы сан алуан қасиеттері болып табылады. Шын мәнінде, әрбір мақал-мәтелдің табиғатынан өзіне ғана тән, өзіндік ішкі даму заңына сәйкес сатылы дамуының екі деңгейін - алғашқы нақтылы мағынасы мен қолданыста пайда болған ауыспалы мағынасындағы деңгейлерін анық көруімізге болады. Яғни мақал-мәтелдердің әуелдегі тәжірибе түрінде қалыптасқан мағынасы мен жүре пайда болған және көбінесе адамның өзіне бағытталған туынды мағынасы арасында логикалық, уәждік байланыс бар деген сөз. Әрине, кез келген мақал-мәтелдің алғашқы және кейінгі уәжін этнолингвистикалық тұрғыдан ашып беру, олардың мағынасын терең түсіну оңай шаруа емес. Бұл туралы Ә.Қайдар былай дейді: ... барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық талдау жасау кез келген зерттеушінің қолынан келе беретін іс емес. ...мұның ... сыры: осыншама тіл байлығын бір қазақтай-ақ түсіне білу бар да, сол түсінікті басқаларға айтып, жазып жеткізе білу тағы бар [6, 21]. Осы мақсатқа орай, біз тіліміздегі мақал-мәтелдерді бір қазақтай түсініп, мазмұнын ашу мүмкіндігімізге қарай оларды төмендегідей тақырып аясына топтастырып қарастыруды жөн көрдік:
1.Төрт түлікке қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамасы.
2.Табиғат құбылыстары туралы мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамасы.
3.Адамның түрлі қасиеттері туралы мақал-мәтелдердің этнолинвистикалық сипаттамасы.

1.3 Төрт түлікке қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаттамасы

Қазақ халқы малдың түрлі ерекшеліктері мен қасиеттерін көрсететін мақал-мәтелдерге басқа халықтарға қарағанда бай екені белгілі. Алғашқы қолданыста төрт түлікке қатысты айтылса да, уақыт өте келе адам бойындағы түрлі қасиеттерге байланысты ауыспалы мағынаға ие болған мақал-мәтелдер тілімізде молынан ұшырасады. Яғни олардың дүние келуі о баста малға байланысты болса да, бүгінде бәрі айналып келіп адамға тіреледі, адамның іс-әрекетіне, жүріс-тұрысына, мінез-құлқына, жақсы-жаман қасиетіне ішкі-сыртқы көрінісіне бағышталған.
Енді соларға жеке-жеке тоқталып өтейік.
Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме.
1) тура мағынасы: Атының сыры иесіне мәлім дегендей, мінезін білмейтін жылқы малының сырт жағынан жақын жүру қауіпті, себебі асау мінез танытып теуіп жіберіп, өзге бейтаныс адамға зақым келтіруі әбден мүмкін;
2) ауыспалы мағынасы: бұл күнде осы мақал-мәтелдік оралымды біреуге айтқанда, тура мағынасындағы ат жөнінде айтпаймыз. Ішкі сырын білмейтін, яғни мінез-құлқын, жақсы-жаман қасиеттерін анық білмейтін бейтаныс адаммен бірден аралас-құралас болып, өзіңнің бар сырыңды ашып салуға болмайды. Өйткені ол да сырын білмейтін асау ат секілді жат қылық, жағымсыз мінез көрсетуі мүмкін. Өзің жақсы білмейтін сырт адаммен бірден етене араласып кетуден абай бол деген астарлы ұғым бар екені көрінеді.
Енесі тепкен құлынның еті ауырмас.
1) тура мағынасы: әдетте, енесі өз құлынын әдейілеп теппейді, тебе қалса да, қатуланып қатты теппейді деген сөз;
2) ауыспалы мағынасы: әркімнің ата-анасы өз баласын тәрбиелеу, жөнге салып түзету мақсатымен ұрып-соғуы мүмкін, тіпті бұзықтық қылса, таяқтап, сабап алуы да жиі кездесетін болған. Бірақ өзінің жөнсіз қылықтары үшін таяқ жеген баласы ұрды, сабады деп, әке-шешесіне онша өкпелей қоймайды. Әсіресе, қазақ салтында анасының ашуланған айқайын айналайындай көретін өз баласы ата-ананың берген жазасының өзін ананың аялауындай сезініп, тез ұмытады. Халқымыздың еті ауырмайды деуінің бір мәнісі осында болу керек. Ал жас баланың әке-шешесінен басқа адамның таяғы түгіл, қатты сөзінің өзін көпке дейін іште сақтап, ұмытпайтындары белгілі жағдай.
Қартайғанда кәрі боз жорға шығарады.
1) тура мағынасы: жасында жорға салып көрмеген жылқы малының қартайғанда жүріcін өзгертіп, жорға шығаруын ерсі көрген халық осылайша сөз қалдырған;
2) ауыспалы мағынасы: жас шағында ерекше бір қасиетімен, үлгі боларлық өнегесімен көзге түсе қоймаған адамның жасы ұлғайып, шау тарта бастағанда, өмірінде көрсетпеген қылық танытып, өзінше бір өнер шығарып, мінез көрсеткен оғаш қылықтарына байланысты айтылады.
Шідерлі атың - өз атың, Тұсаулы атың - бос атың.
1) тура мағынасы: шідермен үш аяғынан бірдей байланып, шідерленген ат қозғалу мүмкіншілігінің шектелуінен ауыл-үй маңынан алыстап, аулаққа кете алмайды, өз атың деудің себебі осы. Тұсаулы аттың қозғалу мүмкіншілігі шідерлі атқа қарағанда әлдеқайда мол, ол тұсаумен-ақ секіріп, түні бойы жайылып, біраз жерге еркін бара алады, тіпті басқа жылқыларға ілесіп, ұзаққа кетіп қалуы да мүмкін. Оны бос ат санатына қосудың себебі осы;
2) ауыспалы мағынасы: әр адам өзіне тиесілі заттарына ұқыппен қарап, сақ ұстауы керек деген мағынада қолданылады.
Ер арыса - аруақ, ат арыса - тулақ.
Аруақ - о дүниелік адамның бейнесі немесе тірілердің жадындағы оның елесі деуге болады. Адам арығанда, әсіресе, әбден ауру меңдеп жеңгенде, денесі азып, көз алдыңызға аруақты елестеткендей болады. Ер арыса - аруақ дейтіні сондықтан. Тулақ - малдың терісінен жасалған қаудырлақ, қатты төсеніш. Ат арыса - тулақ деген жануардың жағдайы нашарлағанынан хабар береді.
Ақсақ қой түстен кейін маңырайды.
1) тура мағынасы: аяғы сынғандықтан жүре алмаған қой отарға ілесіп, өріске шыға алмайды. Содан әлдеқашан жайылымға кетіп қалған қораластарын түстен кейін ғана іздеп, маңырай бастайды;
2) ауыспалы мағынасы: кейбір адамдардың өтіп кеткен істі, яғни болары болып, бояуы сіңген нәрсені түстен кейін ғана есіне алып, қайтадан бастауға әрекеттенгеніне байланысты айтылады. Бұл күнде мақалдың адамдарға байланысты осы астарлы мағынасы жиі қолданылады.
Кәрі қойдың жасы үлкен, ісек қойдың басы үлкен.
Мақал көбіне адамға қатысты ауыспалы мағынада қолданылады. Көпті көрген қарияның тәжірибесі, берер тағылымы мол (жасы үлкен), ал өсіп келе жатқан жігерлі, қайратты жастың заманға қарай ақыл-айласы мол (басы үлкен) деген жанама мәнде қолданылады.
Қара ешкіге жан қайғы, қасапшыға мал қайғы.
1) тура мағынасы: қасапшы - малды сойып, сатуды кәсіп еткен адам, қара ешкі - қасапшының қолымен басы кесілетін барша төрт аяқты жануардың жиынтық бейнесі. Осы анықтамалардан-ақ мақалдың мағынасы ашылып тұр. Әрине, қара ешкінің өлгісі жоқ, бірақ оған көнетін қасапшы емес. Мұның өзі табиғаттағы тіршілік тайталасының қайшылықты бір қырын аңғартады және әділет деген ұғымның шекара-шеңберін де еске салады;
2) ауыспалы мағынасы: мақал қоғамдағы, адамдар арасындағы қарым-қатынасты бейнелеген кезде мағынасы да салмақтанып, бұрынғыдан әлдеқайда маңызды сипат алады. Өйткені бұл жағдайда қасапшы да, қара ешкі де адамдар болады.
Еркек тоқты құрбандық.
1) тура мағынасы: елді күйзеліске ұшыратқан ауыр жағдайлардың кезінде бүкіл халық бір ниеттің үстінде жиналып, құдайдан тілек тілеп, құрбандық шалатын болған. Құрбандық шалу дегеніміз - құдайға, аруақтарға бағыштап мал сойып, иіс шығару. Осындай үлкен жиында құран оқылып, құдайдан тілек тіленеді. Оған ауылдың кәрі-құртаңынан бастап, бала-шаға, тайлы-таяғына дейін түгел қатысады. Мысалы, құрғақшылық жылы әр ауыл құрбандық шалып, құдайға құлшылық қылып, жаңбыр жаууын тілейді. Қалыптасқан дәстүр бойынша, құрбандыққа еркек мал (бірақ көбінесе ірі қара мал) сойылады;
2) ауыспалы мағынасы: ел басына төнген небір сұрапыл соғыстарға ер-азаматтардың аттанғаны тарихтан белгілі. Елін, жерін қорғаған батыр ерлерге арналып, ауыспалы мағынада қолданылады.
Адам - сөйлескенше, жылқы - кісінескенше.
Адамның бір қасиеті - тез тіл табысу. Бейтаныс адамдардың бір-бірімен шүйіркелесіп сөйлесе қалса-ақ, өзара тез түсінісіп кететін әдеті. Жылқы малында да осы қасиет бар, олар да кісінесу арқылы бірін-бірі тез ұғысып, үйір басып кетеді. Адамды жылқы мінезді деудің бір себебі - осы ұқсастық болса керек.
Жығылсаң, нардан жығыл.
1) тура мағынасы: басқа малдарға қарағанда биік нардан құлағаннан дене ауырмайды, сондықтан адам мертікпейді, өйткені ол жерге түскенше өзін ыңғайлап үлгіреді. Екіншіден, құласаң да, нар атағы бар биік мал, үстінен құлау айтуға жақсы;
2) ауыспалы мағынасы: қандай да бір істеген ісің күрделі болсын, сәтсіздікке ұшырасаң да, ол ісің ірі болсын, мертіксең де, мәрттік істеп мертік, жеңілсең де елдің батылы бара бермейтін мықтымен шайқасып жеңіл деген мағынаны береді.
Алпыс күн атан болғанша, алты күн бура бол.
Ауыспалы мағынасы: бура деген ел бастайтын, білімді, қайсар, ақылды, мәдениетті адамды білдіреді, атан айқайлағыш, шушыл адамды меңзейді. Алпыс күн бекер айқайлағанша, алты күн ел ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.