ТМД-ның ролі мен маңызы Қазақстан
ЖОСПАР
Кіріспе 4
1 тарау. Интеграция теориясы және саяси негіздері 7
1.1. Интеграция теориясының негіздері 7
1.2. ТМД интеграция негізінің қалыптасуы және дамуы 15
1.3. ТМД интеграциясына әсер ететін факторлар 23
2 тарау. ТМД.дағы экономикалық интеграция және Қазақстан 33
2.1. Орталық Азиядағы Экономикалық Қауымдастық 33
2.2. Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық: Қазақстанның қосқан үлесі 39
2.3. ГУУАМ . саяси . экономикалық бірлестік ретінде 47
2. ТМД мемлекеттерінің әскери саладағы ынтымақтастығы 52
Қорытынды 58
Әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе 4
1 тарау. Интеграция теориясы және саяси негіздері 7
1.1. Интеграция теориясының негіздері 7
1.2. ТМД интеграция негізінің қалыптасуы және дамуы 15
1.3. ТМД интеграциясына әсер ететін факторлар 23
2 тарау. ТМД.дағы экономикалық интеграция және Қазақстан 33
2.1. Орталық Азиядағы Экономикалық Қауымдастық 33
2.2. Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық: Қазақстанның қосқан үлесі 39
2.3. ГУУАМ . саяси . экономикалық бірлестік ретінде 47
2. ТМД мемлекеттерінің әскери саладағы ынтымақтастығы 52
Қорытынды 58
Әдебиеттер тізімі 62
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Кіріспе 4
1 тарау. Интеграция теориясы және саяси негіздері 7
1.1. Интеграция теориясының негіздері 7
1.2. ТМД интеграция негізінің қалыптасуы және дамуы 15
1.3. ТМД интеграциясына әсер ететін факторлар 23
2 тарау. ТМД-дағы экономикалық интеграция және Қазақстан 33
2.1. Орталық Азиядағы Экономикалық Қауымдастық 33
2.2. Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық: Қазақстанның қосқан үлесі 39
2.3. ГУУАМ - саяси – экономикалық бірлестік ретінде 47
2. ТМД мемлекеттерінің әскери саладағы ынтымақтастығы 52
Қорытынды 58
Әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
XX ғасырдың аяғында, соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі
Кеңестер Одағы өмір сүруін тоқтатты. Бұл дүние жүзі тарихындағы аса ірі
оқиға. Әлемдегі ықпал ету жағынан бұл – Ежелгі Рим империясының, Британ
империясының құлауымен пара-пар. Сонымен В.И.Лениннің басшылығымен 1922
жылы 30 желтоқсанда құрған КСРО өз құрылуынан 70 жыл өткен соң өмір сүруін
тоқтатты. Әлемдік қауымдастық жаңа мемлекеттер санымен толыға түсті.
Бұрынғы Одақтас Республикалардың, өзіндік егеменді мемлекет болып
құрылуы экономикалық және әлеуметтік жағынан үлкен қиыншылықтар мен
шығындармен жүруде.
Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында күрделі таңдау тұрды. Олар:
қол жеткізген тәуелсіздікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу немесе
Батыстың шикізат қөзіне айналу, ал енді ең соңғысы бірлескен Еуропалық
Одақты мысал ете отырып интеграциялық байланыстарды күшейтіп, кеңестік
аймақта әлемдік дамуда жаңа бір орталық құру.
Қазіргі таңда жаңа егеменді мемлекеттердің саяси егемендігінің
халықаралық – құқықтық құрылу стадиясы аяқталды, сонымен қатар, әлеуметтік
– экономикалық және валюталық – қаржы жүйесі де құрылып бітті. Бірақ
Кеңестер Одағының ыдырауының артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Солардың бірі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін біртұтас халықтың шаруашылық
кешен қирады, көптеген сауда – экономикалық және өндірістік – технологиялық
байланыстар үзіліп қалды. Бірақ мұның тиімді жақтары да бар, яғни бұрынғы
отар елдер әлемдік қауымдастыққа өздерін зайырлы, демократиялық, құқықтық
мемлекет ретінде таныстыруға мүмкіндік алды.
Бұл жұмыс КСРО-ның ыдырауы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайлардағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық ролі мен
орнын, жаңа құрылымдағы заман талабына сай интеграциялық үрдістің жүру
жолдарын және сол үрдістегі Қазақстан Республикасының позициясын
қарастырады. Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік
қауымдастықта демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы аймақтың және
ғаламдық қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет
ретінде әлемге әйгілі.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап, бұрынғы Одақтың республикалар
арасында жаңа экономикалық және әлеуметтік байланыстарды, құру міндеттерді
белсенді түрде араласты. Қазақстан Республикасының ТМД-ны құрудағы орны мен
ролі көпшілікке мәлім. Президентіміздің ұсынысы бойынша, 1991 жылы
желтоқсанда Алматы қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшылары жиналып
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы жариалаған болатын. Содан бері
жаңа бірлестік өз өмірін жалғастыруда.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі дүниежүзілік дамуда ғаламдану
үрдісі жүруде. Ал сол ғаламданудың бастамасы интеграция. Біз XXІ ғасыр
интеграция ғасыры деп айтсақ жаңылмаймыз деп ойлаймын. Қазіргі таңда барлық
мемлекеттер интеграциялануға ұмтылуда, өйткені әлемдік тәжірбие көрсетіп
отырғандай оқшау экономика еш уақытта дами алмайды. Интеграцияланудың теріс
жақтарынан гөрі оң жақтары басымырақ. Міне сондықтан да Қазақстан
Республикасы дамудың интеграция жолын әр уақытта қолдайды. Интеграция әр
уақытта да өз өзектілігін жоғалтпаған. Оған деген қызығушылық, КСРО ыдырап,
әр бір бұрынғы Одақтас мемлекет өз тәуелсіздіген алғаннан кейін үдей түсті.
Диплом жұмысының өзектілігі оның ғылыми-теориялық негізі де
дәлелдейді. Қазіргі кезеңде отандық дипломатия қызметінің даму шеңберінде
алдынғы кезекте оның практикалық аспектісі орын алады. Дипломатиялық
сферада жұмыс істеуші мамандар үшін, Қазақстанның ТМД елдерімен сауда-
экономикалық, ғылыми-техникалық және басқа да байланыстарын ұйымдастыруда
тиімді тұстарын пайымдауы, қажеттіліктерін анықтауда көмек ретінде ғылыми
зерттеулердің қажет екендігі анағұрлым сезіледі.
Тақырыптың өзектілігін негіздейтін тағы бір факт, қазіргі кезде
Қазақстанның ТМД-ның басқа елдермен белсенді қарым-қатынасы және жасалып
жатқан екіжақты, көпжақты келісімдер. Мемлекеттер арасындағы қатынастардың
көлемінің кеңеюі және дамуына байланысты ТМД органдарының іс-әрекеті
күрделеніп, кеңейе түсуде.
Халықаралық қатынастар тарихы көрсеткендей, мемлекеттер арасындағы
экономикалық, саяси, ғылыми және мәдениет салаларындағы толыққанды
қатынастарды орнату кезеңінде мемлекетаралық институттар маңызды роль
атқаратының көреміз.
ТМД елдерінің проблемеларын зерттеу, оның қазіргі даму тенденцияларын
анықтау тәжірибесі Қазақастан сыртқы саясатының қалыптасуына негіз бола
алады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысын жазудағы автордың
мақсаты қазіргі кездегі ТМД-ның ролі мен маңызын анықтау және осыған
байланысты Қазақстанның позициясын көрсету. Жүйелі түрдегі посткеңестік
кеңістіктегі интеграциялық үрдістерді зерттеу және олардың халықаралық
қатынастарға ықпалын жан-жақты ашып көрсету. Осы мақсаттарды жүзеге
асырудағы міндеттер:
• Интеграциялық дамудың әлемдік маңызын зерттеу;
• Интеграция теориясын қарастыру;
• ТМД құрылуындағы мәселелерді қарастыру;
• ТМД интеграциясының экономикалық, әскери жақтарын қарастыру.
Деректемелер. Жоғарыда көрсетілген мақсат пен міндеттерді жүзеге асыруға
негіз болған деректерді сипатына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар –
дипломатиялық құжаттар мен мемлекет қайраткерлерінің еңбектері; ТМД
елдерінің екіжақты және көпжақты келісімдері; баспасөз материалдары.
Жұмыс жазу барысында автор келесі деректерге сүйенеді: ТМД
шеңберінде көптеген салаларға арналып қабылданған құжаттарды қолдандым.
Бірқатарын атап өтер болсақ, олар - “Соглашение о создании Содружества
Независимых Государств”, “Алматинская декларация”, “Устав Содружества
Независимых Государств”, “Соглашение о Таможенном союзе”, “Договор о
создании Единого экономического пространства между Республикой Казахстан,
Кыргызской Республикой и Республикой Узбекистан” т.с.с. Бұл жұмыста мынадай
мемлекет қайраткерлерінің еңбектерім қолдандым. Олар, Н.Ә. Назарбаевтың
“Сындарлы он жыл”, “На пороге XXІ века”, “Евразийский союз: идеи, практика
и перспективы“, Н.Р.Исингариннің ”10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решении“,
”Проблемы интеграции в СНГ“, “Транспорт магистраль экономической интеграции
в СНГ”, ”Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции“. К.
Токаев:”Под стягом Независимости“, ”Дипломатия Казахстана” т.б.
Баспасөз материалдарына тоқталар болсақ, “Казахстанская Правда”,
“Панорама”, “Евразийское сообщество”, “Экономист” т.б.
Зертелу деңгейі. ТМД елдерінің интеграциялық үрдісі тарих ғылымы
толық зерттелмеген нәрселердің бірі.
Әлемдік тарихта мемлекеттер арасындағы өзара қатынас көбіне халықаралық
келісімдер мен шарттарды, дипломатиялық келіссөздер мен көпжақты
конференцияларды талдау арқылы жүзеге асырылады. Посткеңестік кеңістіктегі
интеграциялық процестердің негізгі даму тенденциясын талдайтын зерттеулерді
атап өтер болсақ, Н. Исингарин, ТМД-дағы интеграция үрдісіне айрықша назар
аударатын Н.Назарбаевтың еңбектері, Қазақстанның сыртқы саясатының басым
бағытын көрсететін К. Тоқаевтың еңбектері. Атап айтар болсақ, Н.Ә.
Назарбаевтың, “На пороге XXІ века” сараптама ретінде “Сындарлы он жыл”,
“Евразийский союз: идеи, практика и перспективы“ еңбектерін айтуымызға
болады. Және осы ТМД-ға интеграция үрдісіне көптеген зерттемелік жұмысы бар
Н. Исингариннің еңбектерін айтуға болады. Олар ”10 лет СНГ. Проблемы,
поиски, решении“, ”Проблемы интеграции в СНГ“, ”Казахстан и Содружество:
проблемы экономической интеграции“. “Таможенный союз: дела и планы”,
К.Токаев “Дипломатия Казахстана” т.б.
Теориялық жағынан Шишков Ю.В. “Теория региональной капит. инт.”,
Барановский В.Г. “Политическая интеграция в Западной Европе”, Haas E. “The
unіtіng of Europe”, Гаджиевтің еңбектерін айтуға болады.
Мемлекетаралық құқықтық мәселесімен танымал ғалым, еңбектері
халықаралық мамандар арасында кең тараған М.А.Сәрсенбаевтың кітабы, бұл
еңбектерде автор ТМД-ның саяси-құқықтық аспектілерін ашып көрсеткен.
Осы негізде бұл жұмыстар белгілі бір дәрежеде назар аударғанымен,
бірақ, ТМД елдерінің қалыптасуы мен даму тарихы тереңірек әлі де болса
зерттелмеген.
Методологиялық негізі. ТМД-ның қалыптасуы мен дамуы интеграциялық
процесті ғылыми және объективті негізінде зерттеу мақсатында жүйелік
сараптама, талдаудың тарихи анықтамалалық әдісі, функционалдық құрылымдық
талдау, сонымен қатар синтез және талдау әдістері пайдаланылды. Зерттеу
тәсілдері: саралау, талдау әдісі, салыстырмалық жүйелік структуралық
әдістерді қолдануға автор тырысты.
Тақырыптың ғылыми – тәжірбиелік жаңалығы. Жұмыс барысында КСРО
ыдырауының кейбір жақтары мен ТМД-ның құрылуы, посткеңестік аймақтағы
интеграциялық үрдісті автор жан-жақты ашып көрсетті. Әлемдік тәжірбиедегі
интеграциялық үрдістің ТМД аймағындағы үрдіспен байланыстылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан, кіріспе, қорытынды, әдебиет
тізімдерінен тұрады. І тарау интеграциялық үрдістің теориялық, саяси
негіздеріне арналады. Ол үш бөлімнен тұрады. Бұл тарауда интеграция
теориясы, КСРО ыдырауы және оның себептері, оң және теріс ықпалдары, ТМД-
ның қалыптасуы және дамуы, және осы аймақтағы интеграцияға әсер етуші кері
жене оң факторларды баяндайды. ІІ тарауда ТМД-дағы экономикалық
интеграциялық бірлестіктер және Қазақстанның қосқан үлесі туралы айтылады.
Ал, ІІІ тарауда ТМД аймағындағы әскери ынтымақтастық туралы болмақ.
1 тарау. Интеграция теориясы және саяси негіздері
1.1. Интеграция теориясының негіздері
Тарихтан бізге мәлім ең бірінші антикалық интеграциялық форма ретінде
б.д.д. 2371 жыл 4 мың жыл бұрын солтүстік Месопатамиядағы ежелгі Саргон
империясы айтуға болады. Содан бері интеграциялық үрдіс адам өмірінің
ажырамас бір бөлігі ретінде. Адам өзі жалғыз өмір сүре алмайтын секілді
қоғам да өзі оқшау өмір сүре алмайды. Міне, осы интеграциялық үрдістің
бастамасы. Интеграция сөзінің ұғымы теориясына тоқталатын болсақ,
интеграция термині алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХ ғасырдың 30
жылдарында қолданылған болатын. Интеграция түсінігі қайта құру, қосылуды
білдіретін іntegratіo деген латын сөзінен шыққан.[1] Интеграцияны топтық,
әлеуметтік, этникааралық, мемлекетаралық болып бәледі. Сонымен қатар әскери-
саяси, ғылыми-техникалық, мәдени және т.б. интеграциялар болады. Интеграция
мәселесіне байланысты Барановский В.Г. былай деп түсінік береді: “Бөлек
ереркше бөлшектердің біртұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске
әкелетін жағдай”.[2] Ол интеграцияның үш белгісін бөліп алуды ұсынады.
Біріншіге, кейбір мемлекетттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән, бір
жақты байланыстар мен қатынастар жиынтығынан байланыстар мен қатынастарды
бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге
асыратын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар мен
реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың, оқиғалардың стихиялық
дамуынан ерекшеленеді. Ал үшіншіне, интеграциялық кешендегі тұтастық пен
құрылымдық бөлшектердің арақатынасы.
Әлеуметтік өмірге қолданылатын интеграция ұғымы, кең анықтама,
мәдени, экономикалық, саяси және басқа салаларды қамтиды. Топтық,
әлеуметтік, этникааралық, мемлекетаралық болып бөлінеді. Сонымен қатар,
интеграция, саяси-әскери, ғылыми-техникалық, техникалық түрлері бар, яғни
интеграция қазіргі таңдағы қоғам қызметінің барлық салаларын қамтыған.
Интеграциялық үрдістің саяси жақтарын зерттеу, түрлі мелекеттерде
болатын ішкі және сыртқы саяси үрдістермен тығыз байланысты. Бізді
қызықтырып отырған мәселе мемлекетаралық интеграциямен байланысты және
халықаралық қатынастар мәселесінің шеңберіне кіреді. Мемлекетаралық
интеграция, мемлекеттердің арасындағы интеграциялық үрдістің саяси
проблематикасымен байланысты мәселелердің жай-жапсарын көрсету үшін,
зерттеуші ғалымдар саяси интеграция деген ұғым туралы айта бастады.
Көп зерттеуші ғалымдар “саяси интеграция” ұғымын толық анықтамасын
берген америкалық политолог Э.Хаас деп санайды. Бұл терминді ол біренше
ұлттық жүйелердің саяси өмірінің мүшелері өз қызметінде заңдастырды және
белгілі бір заңы бар жаңа орталыққа бағыттала бастады немесе оны басқа
мемлекеттер қазірге дейін біріккен жалпы теория жоқ. Барановский В.Г. айтып
кеткендей: “интеграция дегеніміз дифференциацияланған бөліктердің
біртұтасқа байланыстылық жағдайы, сонымен қатар осындай жағдайға алып
келетін үрдіс”.[3] Мысалға интеграция ұғымын жүйелі функционализмнің
негізін салушы Т.Парсонның ұсынысы бойынша екі негізгі компонентті қамтиды:
біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі сиымдылығы; екіншіден,
интеграциялық жиынның сыртқы ортадан оқшау тұратын спецификалық жағдайын
қамтамасыз ету және сақтау.[4]
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі интеграцияның ең бірінші жүйелік
сипаттағы қандай да бір біртұтастық құрылуын астарлау қажет. Осы
біртұтастық құрушы элемент қазіргі таңда мемлекет болуы мүмкін. Мынадай ой-
пікірмен келісуіміз қажет “кейбір мемлекеттердің қандай да бір
мемлекетаралық қатынастардағы жүйеге енуі, әрдайым олар интеграция үрдісіне
кірді дей алмаймыз. Мұндай жағдайда біз интеграция әр уақыт жүйе, бірақ
жүйе әр уақытта интеграция бола алмайды”. Жүйелілік иерархиялық
элементтердің автономдығы – интеграция және интерация еместің арасына
шектеу қойғанда бұл аса маңызды болмай қалды.[5]
Интеграция ұғымының теориялық мағынасын сараптауға деген қажеттілік,
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты. Жалпы,
мемлекетаралық интеграция түрлі концепциялардың әдістемелік негізін ең
бірінші Батыс Еуропадағы халықаралық экономикалық интеграция теориясының
шарттары құрады. Құралған концепция жоғары дамыған индустриалды
қоғамдастыққа бағытталғаны заңды-ақ, өйткені соғыстан кейінгі кезеңде
үшінші әлемдегі мемлекеттер интеграциялық ағымға келетіндей әлі бытыраңқы
еді.
Ең бірінші аймақтық интеграция үрдісін теориялық тұрғыдан түсіндіруге
тырысқандар 1950 жылғы неолибералистердің ағымында жұмыс істеген ғалымдар
болды. (А.Предоль, В.Репке). Рынок концепциясына сүйене отырып, олар,
интеграция деп бірнеше мемлекеттерді құрамына енгізетін біртұтас
геоэкономикалық кеңістіктің құрылуы деді. Мұны жүзеге асыру үшін сыртқы
сауда және валюта-қаржы сферасын мемлекеттік бақылаудан брсату керек. Бұл
көбіне мемлекеттердің қызмет етуіндегі либералдық көзқараспен сәйкес
келеді, ол сол кезде Батыс заңдары мен саяси ғылымында болған еді.
Әлемдік даму ағымы, дамыған мемлекеттеді ұлттық мүдделерін тиімді
қорғау формуласын іздеуге итермеледі. Неолибералистердің көзқарасы бойынша
бұл жерлегі маңызды нәрсе аймақтың ішінде біртұтас кедендік тәртіпттің
қызмет етуіне жағдай жасау және үшінші мемлекеттерге біртұтас әдіс, қатынас
жасап шығару.
Кедендік одақ 1957 жылы құрылған Еуропалық Экономикалық
Қауымдастықтың теориялық концепциясы болды.
1960 жылы интеграция формасына деген әдістердің қайта қаралуы болды.
Осыған байланысты ғалымдар арасында интеграциялық жүйенің шеңберін
кеңейтуге деген қажеттілік туды. Кейбір зерттеушілердің жаңа бағытын шартты
түрде “дирижистер” деп атады. Бұл ағымның жақтаушылары, интеграция үрдісін
жүйелі түрде реттеу үшін ұлтүсті саяси-құқықтық институттар немесе
институттар тобын құруды қолдады. Бұл әдіс мемлекетаралық интеграция
барысындағы тек қана рыноктық бірлестіктері ғана емес, сонымен қатар
реттеуші органдар мен механизмді құруды қарастырады. Дәл осы кезде Американ
ғалымы Б.Белаши интеграцияның жүйелі бес түрін атап көрсетеді. Олар:
1. Еркін сауда аймағы – мүше-мемлекеттер арасында мөлшерлік және сандық
шектеулер алынған;
2. Кедендік одақ – жоғарылардан басқа, үшінші елдермен саудада ортақ
өлшем енгізілген;
3. Ортақ нарық – саудаға шек қоюлармен қатар, өндірістік факторлардың
(капитал мен жұмыс күшінің) шек қоюлар алынып тасталынады;
4. Экономикалық одақ – тауар мен өндірістік факторлардың қозғалу
еркіндігі дискриминациясын жою үшін жасалынатын ұлттық саясат белгілі
түрде сәйкестендірілумен толықтырылады;
5. Саяси одақ – толық экономикалық интеграция, ұлттық экономикалық
саясаттар толықтай жүйелінеді және ұлттық шеңберден шыққан билік
мекемелі құрылады.
Әлемдік интеграциялық үрдістің даму динамикысы интеграция теориясының
дирижистік бағытының 1966-1970 жылдарда күшеюіне жол ашты. Бұл
бағыттың көрнекті өкілдері – Р. Купер, Г.Мюрдаль, П.Стриптен,
Я.Тринберген, А.Филип.
Швед ғалымы Г.Мюрдальдің айтуы бойынша рыноктық көзқарасты
ұстанатындардың теориялық жағдайдағы концепциялары кедей және бай елдердің
дамуын бірдей қылуды көздейді, іс жүзінде поляризация одан ары күрделене
түспек. Оның айтуынша, бұл ұлттық-саяси мүдделердің ықпалымен айқындалады.
Осыған сәйкес ол мемлекеттік реттеу рөлін және экономикалық координациясын,
әсіресе даму темпін және деңгейді біркелкі қылу үшін әлеуметтік саясаттың
рөлін күшейтуді ұсынады.[6] Зерттеудің теоретикалық негізінде мамандар
интеграция концепцияларының үш ірі бағытын анықтады. Бірінші тәсіл, Батыс
Еуропалық елдердің тарихи, экономикалық және саяси мүдделерінің бірлігі.
Осыған сүйене отырып, осы ағымның жақтастары институцияланған құрылым құру
керектігін айтады. Осы ғасырдың 50 жылдары американ және бірқатар еуропалық
саясаткерлер жаңа концепцияны ұсынды, негізгі мәні әр түрлі мемлекеттерді
федерацияға қосу. Осы ағым сасат ұғымында федерализм деген атқа ие болды.
Биліктің федерациялық жүйесі бір жағынан тұрақтылықты және ұлттық
қауіпсіздіктің дамуын қамтамасыз ете алатын қабілетке ие, ал екінші жағынан
әр елдің ерекшелігін сақтай отырып, нақты федерация субъектілерінің және
ұлтүсті органдардың саясаи және әкімшілік ұйымдардың құзыретін шектеу.[7]
Осы бағыттағы екінші тәсіл: классикалық федерализм және
неофедерализм. Бірінші әдістің жақтаушылары конституцианализм және биліктің
бөлінісі идеясына негізделді. Мәні, аймақтық интеграция халықаралық
көлемдегі нормативті қайта құруға негізделген кезде ғана мүмкін. Бұл
ағымның жақтастары федеративтік жүйенің құрылуы интегарцияның ең соңғы
бекеті дейді. АҚШ, Швейцария конфедерация қызметін мысал ете отырып,
федералистер, федерацияны құру біріктіруші мемлекеттердің басқарушы
элитасының шығуы тиіс.[8] Жалпы бұл әдіс интеграциялық үрдісте
конституциялық мүмкіндіктердің рөлін жарыққа шығарды, сонымен қатар ішкі
және сыртқы факторлардың да. Кейін келе дәстүрлі классикалық федерализм
әдістерінің жетіспеушілігі теорияның жаңалануын және федералдық интеграция
идеясының жүзеге асырылу үшін кең мүмкіншіліктерді талап етті.
Неофедералистік концепция әлеуметтік интеграцияға арқа сүйей отырып,
саяси және конституциялық деңгейдегі федералдық интеграция үрдісінің
біртұтастығынан туындады. Осы ағымның көрнекті өкілі американдық политолог
А.Этционе, К.Фридрих. Бұл ағым бойынша федералистер сияқты бірден секіру
емес кезең кезеңмен болатын үрдіс. Федералистік үрдісі саяси
бірлестіктердің түрлі жақтарын қамтуы мүмкін, эволюция барысында сонда
құрылымның федералдық принципі бірте бірте кеңейді. Олардың ойынша да
интеграцияның соңғы бекеті федеративтік мемлекет формасындағы саяси
қоғамдастық.
Федеративтік интеграция идеясын Еуропалық Одақтың дамуында біраз
байқай аламыз. Қазіргі кездегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, ұлттардың
егеменді заңдары және жалпы интеграциялық құрылымдардың қайта бөлінуі баяу
жүреді. Тіпті кейбір жағдайларда ұлттық мемлекеттің өкілетінің пайдасына
бөлініп, кері серпіліс болуы мүмкін.
Федерализмнің теориялық кемшіліктерінің орнын толтыруға тырысқан
функционалистерді айта аламыз. Олардың ойынша, қазіргі кездегі
индустрияның, коммуникациялық құралдарының дамуы халықаралық
ынтымақтастыққа жол ашады, ал бұл өз кезегінде функционалды интернационалды
ұйымдардың құрылуына себепші болады. Бірінші кезже интеграция мемлекет
арасындағы қатынастарды реттейтін арнайы құрылымдарда қызмет жасайды. Бұл
мектептің негізін салушылар Д.Метрани және А.Клоуд.[9]
Аймақтық интеграция саласындағы тағы бір ірі ағым коммуникациялық
ағым. Бұл ағымның негізін салушы американдық Карл Дойч. Ол әлемдік
қауымдастықты әр уақытта өзара әрекет (коммуникация) және өзара ықпал ету
үрдісінде болатын және жеңілдіктерге бару мүмкіншілігі және соған мәжбүрлеу
механизмі бар түрлі саяси топтардың жиынтығы ретінде қарастырады.
Интеграция үрдісінде негізгі назар “қауіпсіздік қауымдастығын” құру жолында
және жағдайына бөлінуі тиіс.[10]
К.Дойч интеграцияның ең басты қозғаушы күші тек ұлттық мемлекет емес,
сонымен қатар, партиялық жүйелер, қысым жасау топтары және басқа ішкі саяси
аренадағы акторлар жатады деп ойлайды. Оның пікірі бойынша мемлекеттердің
ішкі интеграциялануы қауіпсіздік қоғамдастығына қол жеткізгенде ғана бола
алады. Осыған байланысты осы мектептің жақтаушылары интеграцияға әсер
ететін екі факторды белгіледі:
❖ Біріншіден, қоғамдастықта өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек. Мұнда
интеграцияланбаған топтар әр уақытта конфронтация күйінде болады.
❖ Екіншіден, белгілі бір топтардың потенциалды мақсатына қол жеткізу үшін
саяси интеграцияланған қоғамдастық жағдайында барлық мүмкіншілікті
топтастыру.
Оң нәтижеге жету үшін интеграция барысында К.Дойч интеграцияланушы
бірлестіктер арасында, коммуникациялық құралдар арасында бір біріне
бағыныштылық керек дейді.
Коммуникациялық мектептің өкілдері интеграцияланған қоғамдастыққа
апаратын жағдайларды ойла шығарды. Олар:
1. Саяси сферада негізгі құндылықтардың сиымдылығы;
2. өмір сүрудің белгілі бір түрі;
3. тығыз экономикалық қатынастарды күту;
4. Интеграция субъектілері арасындағы әкімшілік және саяси мүмкіндіктер;
5. Кейбір акторлар бөлігінің арасында интенсивті экономикалық даму;
6. Қоғамның түрлі қабаттары мен түрлі аймақтар арасындағы қоғамдық
коммуникацияның болуы;
7. интеграциялық топтардың арасында саяси элитаның тарауы;
8. интеграция субъектілері арасындағы коммуникациялық байланыстардың
көптігі;
9. Өзара коммуникациялық сипат;
10. Интеграцияланған кеңістіктегі түрлі топтардың оңай ауысуы;
11. Интеграция субъектісінің мінез-құлқының айқындығының жоғарғы
деңгейлігі.[11]
Бұл жоғарыда айтылғандар федералистік және функционалистік
мектептердің айтқандарына келгенімен коммуникацияшылдар әлеуметтік-
психологиялық факторға артықшылық берді. Интеграцияланушы мемлекет
аймақтарының азаматтарының сиымдылығы, қоғамдық сезімін көріп білуі
интеграция жетістігіндегі ең маңызды шарт.
Біз осылайша, интеграция шығу тегі, ұғымы және теориясы туралы азды-
көпті баяндадық.
Интеграциялық үрдіс әлемде, аймақтарда, мемлекеттерде әр түрлі
дамуда. Тарих көрсетіп отырғандай қала-мемлекеттерден де кеңірек саяси
ұйымдарды құру қажеттілігі, антикалық әлемнің шаруашылық дамуындағы
қажеттіліктердің арқасында дүниеге келді, яғни тауар өнімінің дамуы,
аймақтар арасындағы экономикалық байланыс. Осы өзгерістер, дамулардың
нәтижесінде Шығыс Жерорта теңізінде элинистік мемлекет Римнің Италияны
жаулап алуы Сирануз державасының дүниеге келуіне жол ашты. Жалпы интеграция
және дезинтеграция экономикада, ғылымда, мәдениетте ауқымды прогрестерге
алып келген. Егер де тарихқа үңілсек, біз көптеген мемлекеттердің,
империялардың, державалардың құрылғанын, ал енді кейбіреулерінің күйрегенін
көреміз. Бұл үрдістерді біз интеграция және дезинтеграция деп айта аламыз,
бірақ бұл жердегі дезинтеграция тоқтап қалу немесе жоқ болып кетуді
білдірмейді. Бұл жерде үрдіс өз шеңберінде қайталана бастайды, яғни бір
спираль тәріздес, әр айналымда күшейе түседі. Мемелкет әлеуметтік
интеграцияның бір түрі ретінде дүниеге келді. Әр түрлі халықтарды жаулау
немесе күштеу негізінде біріктіру өз жемісін бермеді. Осы жолмен құрылған
біршама ұзақ уақыт өмір сүрсе де сол мемлекеттердің ішіндегі халықтардың
шаруашылық және мәдениетінің түрлілігі, олардың ұлттық сана-сезімдерінің
жетіліп, дамуы, бұл жасанда құрылымның күйреуіне алып келетін. Осы жерде
біз КСРО-ны мысал ретінде айтып кете аламыз. Біз білетіндей КСРО-ның
құрамына кіретін халықтар күштеп осы құрылымға енгізілген. Бірақ уақыт өте
келе бұл өз нәтижесін көрсетті. Біздің осыдан шығаратын түйініміз – қандай
да болсын халық бір құрылымға жоғарыдан күштеп емес өз қолдауымен кіру
қажет. Мұның мысалы ретінде тек КСРО емес, сонымен қатар Рим, Византия,
Осман, Австро-Венгрия, Британия империяларының тағдырын айтуға болады.
Интеграция бұл белгілі бір жүйенің қозғалысы және дамуы үрдісі, мұнда
қатысушылардың саны және өзара қатынасы күшейе түседі. Бір біріне
қатынасында өзіндік кішірейеді, ал дезинтеграция болса, интеграцияға қарама-
қарсы, яғни қатысушылар саны азаяды, өзара қарым-қатынас әлсірейді, тарау,
құлдырау, жайылу, бөліну, оқшаулану үрдісі. Бірақ дезинтеграция әр уақытта
күйреу, жойылуды білдірмейді. Яғни кейбір жағдайларда интеграция үрдісті
тоқтатушы ретінде немесе кері әсерін тигізуші ретінде болуы мүмкін.
Интеграция әр уақытта дезинтеграция үрдісімен байланысты, бұл оның
алғышарты немесе салдарлары болуы мүмкін.
Интеграциялық топтар ХХ ғасырдың екінші жартысында әлемнің түкпір-
түкпірінде дүниеге келе бастады. Қазірде дүние жүзінде 30-ға жуық
интеграциялық бірлестіктер бар. Осылардың ішінде ең ірілерінің бірі
40жылдан астам интеграциялық тарихы бар Еуропалық Одақ.
Бірнеше жыл бұрын Батыс жарты шарында жаңа интеграциялық бірлестік
НАФТА (Солтүстік америкалық еркін сауда туралы келісім), мүшелері АҚШ,
Канада, Мексика.
Латын Америкасындағы МЕРКОСУР, құрамында Бразилия, Аргентина,
Уругвай, Парагвай.
Оң түстік Шығыс Азиядағы АСЕАН.
Кейбір кедергілерге қарамастан. Батыс Еуропадағы интеграциялық топ
бірқатар ірі жобаларды жүзеге асыруда өзінің артықшылығын көрсетті. Осы
жағдайдан терең әсер алған үшінші әлем өздерінің экононмикалық және саяси
мәселелерін мемлекетаралық интеграция жолында шешуге тырысты.
Азия мемлекеттері және үшінші әлемдегі интеграциялық жүйелерді
сараптау барысында, қызмет жасау барысында олардың сәтсіздіктерге
ұшырағанын көреміз. Ал Батыс Еуропада дәл осы уақытта сәттіліктерге қол
жеткізді. Бұл жерде алым ретінде тек АСЕАН-ды айтып кеткеніміз жөн.
Оңтүстік-Шығыс Азия Ассоциациясының құрылуы сол аймақтағы Үндіқытайдағы
қақтығысының орын алған кезінде құрылды. Яғни, бұл қақтығыс субаймақтық
топтың құрылуында бір бастама болды. Бұл халықаралық ұйымды 1967 жылы
Сингапур, Малайзия, Индонезия, Филипин, Тайланд мемлекеттері құрылды. Бұл
ұйымның алғашқы кездегі мақсаты қауіпсіз дамуға жағдай жасау. Кейін келе,
АСЕАН әлеуметтік-экономикалық және сыртқы саяси тұстарды қамти бастады.
АСЕАН сыртқы саяси сферада, аймақтық қауіпсіздік негізін құруда көптеген
жетістіктерге қол жеткізді, сонымен қатар Азия-Тынық мұхит аймағындағы
тұрақтылыққа үлкен ықпал етті, яғни тұрақтылық пен қауіпсіздіктің кеңеюіне
себепші болды. Қазіргі кезде Бруней мен Вьетнамның қосылумен бұл ұйымның
мүше саны тоғыз болды. Бірақ өз қызметінің 30 жылдық кезеңі барысында
экономикалық сферадағы жетістіктері жоққа шақ. Сыртқы сауданың көп бөлігі
АСЕАН-нан тыс елдердің үлесінде жатыр, яғни біріншіден, Жапония, АҚШ және
ЕО елдері. 1997 жылы Сингапурдағы төртінші жоғарғы деңгейдегі кездесуде
Ассоциацияға мүше-мемлекеттер 2007 жылға дейін еркін сауда зонасын құруға
келісті.
Латын Америкасындағы ірі интеграциялық бірлестік ретінде МЕРКОСУР-ды
айтуға болады. 1991 жылы Бразили, Аргентина, Уругвай, Парагвай мемлекеттері
құрған интеграциялық бірлестік. Бұл мемлекеттердің тауар айналымы 1991-1995
жылдар аралығында үш есе өекен. 1994 жылы жалпы рынок кеңесі құрылды. Оның
құрамында сыртқы істер министрлері бар және тұрақты атқарушы орган,
құрамында атқарушы хатшылығы және он техникалық комиссия бар. Жалпы рынок
тобы құрылды, МЕРКОСУР-ға қатысушылар кереметтей жетістіктерге қол
жеткізбесе де олар алдағы жылда интеграциялық үрдісті дамытып, көптеген
жетістіктерге жетеміз деген үмітте.[12]
Қазіргі таңдағы ең дамыған және басқаларға үлгі болатындай жағдайы
бар Еуропалық Одақ туралы айтар болсақ, ең бірінші артықшылығы, жетістігі,
ол соғыстан кейінгі күйреген Еуропа экономикасын қалпына келтіріп қана
қоймай, әлемдегі ең дамығандарының шығарды. Бұл ұйымның тарихы 1950 жылы
Р.Шуманның Франция мен Германияның бүкіл көмір мен болат өндірісін, Еуропа
халықаралық қатынастарында негізгі қарсыластар арасында өзара сенім
деңгейін жоғарылату үшін орталықтанған басшылыққа беруді ұсынды. Бұл
Германия тарапынан қолдау тапты. Сөйтіп, 1951 жылы Еуропалық көмір
бірлестігін құру туралы Париж келісімне Еуропаның 6 елі қол қойды –
Бельгия, Нидерланды, Люксембург, Италия, Франция, Германия. Одан ары бұл
бастама 1957 жылы Еуропалық Экономикалық Қауымдастықтың құрылуымен
жалғасты. 1973 жылы бұл алтылыққа Ұлыбритания, Ирландия, Дания, ал 1981
жылы Греция қосылып, құрамы кеңейе түсті. 1986 жылы Испания, Португалия,
1995 жылы Австрия, Финляндия, Швеция кірді. Қазіргі таңда көптеген
мемлекеттер осы ұйымға тартылуда. Ол заңды құбылыс. Өйткені бұл ұйымның
тиімділігн, жемісін барлықтары мойындайды. Осылайша бұл ұйым қазіргі
таңдағы ең дамыған теңдесі жоқ интеграциялық бірлестік.
Қазір бүкіл әлем интеграциялануға ұмтылуда. Техника, мәдениет, білім
барлығы дерлік бір бірімен қабысуда. Адамзат басынан өткерген түрлі
қиыншылықтар, жойқын соғыстар, тәртіп, жүйеге қарамастан, бір ібрімен тығыз
қатынаспен бірігуге ұмтылуда. Мұның айқын айғағы ретінде Араб
мемлекеттерінің Лигасы, Еуропалық Одақ, Оңтүстік Америка мемлекеттерінің
бірлестігі, Азия Тынық мұхит аймағындағы елдер бір бірі арасындағы
қатынастарды тереңдетіп, тиімді түрде саяси және экономикалық мәселелрді
шешуге тырысуда.
Кеңестер Одағының ыдырауы жаңа интеграуиялық үрдістің басталуына
жол ашты. Демек, біз бұл жерден жоғарыда айтып кеткен интеграция және
дезинтеграция мәселесін көреміз, яғни Кеңес Одағы ішіндегі дезинтеграция
немесе ыдырау процесі жаңа интеграцияға бастама болды. Міне, ТМД-дағы
аймақтық интеграцияның ерекшелігі де осында жатыр, яғни бұл үрдіс ыдыраған
Кеңес Одағының аяқталмаған дезинтеграциялық үрдісімен тығыз байланысты.
Интеграция дезинтеграциясыз бола алмайды, немесе дезинтеграция
интеграциясыз бола алмайды. Кез келген интеграцияда дезинтеграциялық үрдіс
мәселесі туады. Ең біріншіден, әлеуметтік және ұлттық топтардың, мемлекет
пен аймақтардың түрлі мүддесімен байланысты.
Тарихтан білетініміздей, әр кезеңде интеграция және ыдырау үрдісиері
жүріп отырған. Бірақ әр уақытта интеграция үрдістері басымрақ болған.
Кейбір мемлекеттердің ұстанған оқшаулану саясаты, шаралары тиімсіз де
жеміссіз болған. Сондықтан да Қазақстан Республикасының интеграцияға
ұмтылуы тарихи заңды құбылыс. Бұл Қазақстан үшін тұрақтылықты қамтамасыз
ететін маңызды бағыт. Ең алдымен тұрақтылық болмаса, экономикалық
реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай. Қазақстан ТМД құрылған
кезден бастап-ақ, Достастықтың тағдыры үшін айрықша жауапкершілік танытты.
Қазақстан қол жеткізген уағдаластывқтарды бұлжытпай іске асыруда жақтай
отырып, ТМД-ға қатысушы елдердің интеграциясын тереңдету бағытын дәйекті
түрде жүргізіп келеді. Достастыққа қатысты Қазақстан позициясының заңдылығы
мен өміршеңдігін тәжірибе барысы дәлелдеді.
1.2. ТМД интеграция негізінің қалыптасуы және дамуы
Кеңестер Одағының ыдырауы ХХ ғасырдың соңындағы ең елеулі оқиғалардың
бірі. Ол жаңа тарих беттерінің бастамсына алып келген оқиға десек
шатаспаймыз деп ойлаймын. Әр түннің артынан күн келеді демекші бұл одақтың
ыдырауы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына алып келді. Әрине, оның
кері салдарлары болды. Орныққан экономикалық, саяси, мәдени қатынастарды
қайта орнату жаңа тәжірибесіз мемлекеттер үшін оңайға соқпады. Бірақ оның
оң жақтары да болды. Ол 70 жыл бойы отарда болған, мәжбүрлі интеграция
үрдісіне түскен мемлекеттер үшін, әлемдік қауымдастыққа өздерін жаңа,
тәуелсіз, демократиялы, зайырлы мемлекеттер ретінде көрсетуге мүмкіндік
туды. Алыс-жақын шет елдермен қатынас орнатуға мүмкіншілік туды. Көпшілікті
қызықтырған, дүниенің бір бөлігін өз уысында ұстаған одақтың ыдырау
себебіне тоқталар болсақ.
КСРО-ның ыдырауына алып келген басты себеп – биліктің күшті
орталықтандырылуынан. Екіншіден, КСРО-ның орталық билігі бұқаралық
көпшіліктіңсана-сезімінің әсіресе, ұлттың қайта өрлеп дамуы мен өсуінің
заңдылығын мойындамағандығынан. Үшіншіден, өзінің дұрыс екендігіне сенген
басқарушы элита әлеуметтік төмен адамдардың мәселелрін тыңдаудан және
түсінуден қалды. Орталықпен одақ республикаларының мүдделері көп нәрселерде
сәйкес келе бермейтін болды. Бұлардың бәрі әлеуметтік наразылықтар тудырып,
қоғамның деформациясына алып келді. “Қайта құруң кезіндегі “реформаторлар”
қоғамды жаңаша басқаруға қабілетсіз болып шықты. Қоғам саяси және
мемлекеттік жетекшілерден түбегейлі өзгерістер күтті. Бірақ ол бітпейтін
саяси талқыламаларға түсіп, нәтижесіз қалып жатты. КСРО ыдырауының тағы бір
себебі ол оның құрылымдық бөлімдерінің иерархиялығында. Бөлек этникалық
қауымдастаықтар әр түрлі бағыныштылы, тәуелділік сатысына қойылды.
Қоғамның көп бөлігінде осы тәртіпке деген наразылығы күшейе түсті. Дәл
осы үрдіс КСРО өмірінің соңғы 5 жылының әлеуметтік саяси динамикасын
анықтайды. 1986-1987 жылдардағы жариялылық жетекші элитаның артықшылығы мен
өмір жағдайын ашқан кезде жай қарапайым адамдардың оларға қарсы ашу-ыза
сезімі күшейді. Бұлардың барлығы ұйымдастырылған және жүйелі қоғамдық
қарсылық қозғалыстарына алып келді. Ортаға шыққан ұлттық мәселелер орыс
“отаршылдары” мен “жергілікті” ұлт өкілдеріні” арасындағы немесе көршілес
ұлттардың арасындағы қақтығысқа алып келді.
1990 жылдың 24 шілдесінде ақпараи құралдарына жаңа одақтың
келісімінің алғашқы жобасы ұсынылды. Рыноктық экономикаға көшумен тығыз
байланысы бар, жаңа федеративті келісім республикалардың құқын кеңейту
керек болды. Тура бір жылдан кейін 1991 жылы 24 шілдеде Горбачев салтанатты
түрде “Одақты” келісім бойынша жұмыс аяқталдың және “қосыламын деушілерге”
есігіміз ашық деп жариялады. Армения, Грузия, Латвия, Литва, Молдова,
Эстония бұл келісімге қосылмайтындықтарын білдірді. Орталық Азиялық
мұсылман елдері орталыққа өз ойларын білдірмей, екі жақтық келісімдерге
отырды.
1991 жылы 19 тамызда ТАСС, КСРО-дағы төтенше жағдайлар бойынша
мемлекеттік комитеттің құрылғаны туралы жариялады (ГКЧП). Оның құрамына
КСРО-ның вице-президенті Г.Н.Янаев, премьер-министр В.С.Павлов,
президенттің жанындағы қорғаныс кеңесінің жетекші орынбасары О.Д.Бакланов,
ішкі істер министрі Б.К.Пуго, қорғаныс министрі Д.Т.Язов, мемлекеттік
қауіпсіздік комитетінің жетекшісі В.А.Крючков және т.б. Бұл жаңа келісімге
қол қоюға кедергі жасауға бағытталған саяси дағдарыс. ГКЧП оппозициялық
партия мен қозғалыстар және бірнеше газеттердің қызметтеріне тиым салу
туралы шешім қабылдады. ГКЧП-ның құрылуына жауап ретінде Москва, Ленинград
және т.б. қалаларда көптеген демонстрациялар мен митингтер болды. Осы ГКЧП-
нің қызметіне қарсылардың басында РСФСР-дің президенті Б.Н.Ельцин және
басқа Ресей Федерациясының жетекшілері тұрды. Ельциннің жарлығымен ГКЧП-нің
құрылуы мемлекеттік төңкеріс шарасы ретінде қарастырылып, атқарушы биліктің
одақтық органдары РСФСР президентіне қайта бағындырылды. 22 тамызда ГКЧП
жойылды. Оның мүшелері және басқа да қызметкерлері сотталды. 23 тамызда
Ельциннің жарлығымен РСФСР территориясында Компартияның қызметі
тоқтатылды. 24 тамызда Горбачев өзінің ЦК КПСС бас хатшылығынан кететіні
туралы жариялады және ЦК мүшелеріне өз өзін таратуға шақырды. Одақтас билік
органдарының қызметі тоқтатылды. Москвадағы орталық билік Ресей
жетекшілігіне өтті. Латвия, Литва, Эстония КСРО-дан шығу туралы жариялады,
олардың тәуелсіздігі КСРО-ның ресми жетекшісі тарапынан 1991 жылы 5
қыркүйекте танылды. Тамыз дағдарысы дезинтеграция үрдісін күшейтіп, КСРО-
ның ары қарай ыдырауын тездетті.[13] 1991 жылы 1 желтоқсанда Украинаның 80
пайызы өз республикаларының тәуелсіздігі үшін дауыс берді. Бір аптадан
кейін Ресей, Украина, Белоруссия президенттері Минскіде жиналып, “Кеңес
Одағы енді жоқ” деп жариялады. Олар “Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы”
құрылғаны және “бұрынғы КСРО елдері үшін ашық” деп жариялады. 21
желтоқсанда Алматыда ТМД-ға 8 республика қосылды, осылайша олар КСРО-ның
ыдырағанын айғақтай түсті.[14]
Өзінің 13 жылдық өмірінде ТМД көптеген сынақтардан өтті. Ең бастысы
көпшіліктің “өлі туылған бала“ деген көріпкелділіктерге қарамастан ол өз
өмірін жалғастыруда. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси, экономикалық
тәуелсіздіктерін алғандықтары, бұрынғы одақ республикаларының бірігу
идеясын жоққа шығармады. Тіпті өзара ынтымақтастықтың бұл түрі одан ары
тереңдей түсіп, бірнеше біріккен саяси құжаттармен, белгілі бір істерде
әсіресе экономикалық сферадағы қатынастармен толыға түсті.
ТМД өз өмірі кезінде бірнеше кезеңнен өтті:
1. Бірінші кезең - 1991 мен 1993 жылдар аралығы. Одақтас Республикалар
саяси тәуелсіздігін алады. Мемлекеттілігін, қаржы-экономикалық, кеден,
шекара құрылымдарын бекітеді. Бірақ олардың халықшаруашылық кешені
біртұтас экономикалық кеңістікте, бір валютамен өз жұмысын жалғастырып
жатады.
2. Екінші кезең - 1993-1996жылдар. ТМД мемлекеттері өздерінің саяси
егемендігін нығайта түседі, өз беттерімен халықаралық қауымдастыққа
кіреді, өздерінің кеңес одағына кірмеген жақын көршілерімен шаруашылық
байланыстарын орнатады. Ал Достастық шеңберінде бірге келісілген
шешімдерге байланысты қатынастар ауырлай түседі. Көптеген келісілген
заттар орындалмай қалады. Бірақ кейбір мемлекеттер тығыз қатынастар
орнатуға деген талпыныс байқалады, мысалға кеден одағы, Орталық Азиялық
Экономикалық қауымдастық.
3. Үшінші кезең 1997 жылдан басталады. Достастықтың бүкіл мүшелері
дағдарысты мойындайды. Осы дағдарыстан шығу жолдары мен ортақ мақсат-
мүдде қарастырыла бастайды. Кейбір мемлекеттер, ғалымдар ТМД-нің барлық
атқарушы органдарын біріктіріп, бірінші орынға экономикалық
ынтымақтастықты қоюды, еркін сауда, кеден, тарифтік зонасын құруды
валюталық одақ идеясын ұсынады.
ТМД-дағы қиыншылықтар мұнымен жойыла қоймайды. Интеграциялық
мақсаттар екінші орынға кетіп, көп елдер үшін өздерінің саяси-экономикалық
егемендіктері маңыздырақ болып кетеді. Нәтижесінде Достастық қарам-қайшы
жағдайда, тіпті тоқырауға жақын қалады.[15] Қазіріг таңда Достастық әр
түрлі саяси күштер тарпынан айтылып жатқан көптеген сындарға тап болуда.
Өйткені, біріншіден, Кеңес Одағының құлауына өкініш білдіретін саяси топтар
жағы. Олардың сындары, бұрынғы шекара шеңберінде бір мемлекет құру деген
келмеске кеткен үміттерге негізделген. Бірақ ТМД құрылғанның алғашқы
кезінен бастап-ақ бұл мәселелерді мақсат етпеген болатын. Ең маңыздысы,
айтылып өткендей, жаңа мемлекеттердің құрылуы мен нығаюы болатын. Ал
екіншіден, ТМД бір халықтық шаруашылық жүйе ыдырағаннан кейін көп
шығындарсыз одақтың кезіндегі интеграциялық байланыстарды сақтай отырып,
экономикалық бөлінуді жүзеге асыра алмаған үшін сынады.[16]
КСРО-ның ыдырауына байланысты желік пайда болғаны да түсінікті. Өзін-
өзі басқару мен ұлттық идеялар бірінші кезекке шыққанда экономикалық
проблемаларға назар аударудың қажеті жоқ сияқты көрінді. Бірақ кейінгі
оқиғалар сауық-сайрандармен қатар нанның да қажет екендігін көрсетті.
Экономиканы айналып өту қиын, ол өз сөзін айтпай тұрмайды. Осы негізде
интеграция мен өзара іс-қимыл идеялары туындай бастайды.
Белорустың, Ресейдің және Украинаның 1991 жылы 8 желтоқсанда Беловеж
келісіміне қол қоюы және соның ізінше 13 желтоқсанда Орталық Азия
республикаларының Ашхабадта кездесуі бұрынғы КСРО аумағында бір бірінен
оқшау тұрған словян және түрік одақтарының құрылу қаупін туғызды. Осы
жағдайда Н.Назарбаев оқиғаның осылайша дамуына жол бермеу үшін барлық күш-
жігерін жұмсады. 21 желтоқсанда Қазақстан Президентінің ұсынысы бойынша
Алматыда 11 тәуелсіз мемлекеттерінің басшыларының келіссөздері өтті. Осы
кездесу қорытындысының шын мәнінде тарихи сипаты болды: “Мәртебелі
уағдаласушы тараптар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрды”.[17] Бұл факт
Алматы декларациясында жарияланды.
Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың өзара
қарым-қатынастарының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатты.
Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін айрықша
жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты, өзара тиімді қарым-
қатынастарды орнату және дамыту Қазақситандық сыртқы саясаттың аса маңызды
міндеттерінің бірі болды.
“Независимая” газетіне берген сұхбатында Н.Назарбаев Қазақстанның
Президенті былай деген болатын: “ТМД елдері үшін интеграция, ынтымақтастық
экономикалық қажеттілік қана еме, бұл керек десеңіз жаңа рухани
психологиялық тұрақтылық, ертеңгі күнге деген сенім”. Күрделі экономикалық
кезең жағдайында іс жүзінде барлық кеңестен кейінгі мемлекеттерде олардың
келісілген іс-қимылын, сындарлы ынтымақтастығын, өзара қолайлы ымыраға келу
шешімдерін іздестіру айрықша маңыз алды. Көптеген тәуелсіз мемлекеттер
ынтымақтастық және өзара түсіністік болмаса, тұрақтылықты сақтау,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, экономикалық реформасынсыз әлемдік
қоғамдастыққа ену мүмкін емес екенін түсінді. Осы жағдайларды ескергенде
ғана интеграцияға балама жоқ деп айтуға болады.
Бұрынғы Одақтың мемлекеттері арасындағы қатынас бірінші кезеңде
біркелкі болмады, тіпті бірінші кезде қарама-қарсы болды. Егер де Ресей,
Белорус, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан белсенді түрде Достастық идеясые
қолдаса, Украина позициясы қарсы, ал Түркменстан бұл мәселеден өзін алшақ
ұстады. Молдова жалпы Достастық қағидаларымен келісті, Армения ТМД
шеңберіндегі қатынастарды нағайтуға тырысты, бірақ Әзірбайжанмен арадағы
қақтығыстардың нәтижесінде оның интеграциялық үрдістегі рөлі әлсіз
болды.[18]
Мұндай қатынастардың мәні түсінікті-ақ: бұл жаңадан қол жеткізген
саяси тәуелсіздік пен экономикалық егемендікті жоғалтып алу қаупі; саяси
партиялар мен қозғалыстар тарапынан күшті қысым өткір идеологиялық және
ұлтаралық қарама-қайшылықтар және т.б.
Сол кездегі Достастық жағдайына Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев былай деп баға берді: “оқиғаның даму барысында Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттердің “өркениетті түрдегі ажырасу”
органына айналуда. Бұл үрдісті басқа интеграциялық жөнге бағытталып
талпыныстары өз нәтижесін бермеді”.[19]
Кеңестен кейінгі аймақта интеграция осылайша дамып жатты және ол
Батыс Еуропада болып жатқан үрдістерден ерекшеленеді. Бұл ерекше-ді салыст
түрде мынадай сипатта көрсетуге болады:
▪ Еуропалық Қоғамдастыққа интеграцияны тәуелсіз өмір сүрудің ұзақ
мерзімдітарихы бар егеменді мемлекеттер жүзеге асырды. Достастықты
бастапқы кезеңде біртұтас тоталитарлық мемлекеттен бөлінген және
егемедігін құқықтық тұрғыдан рәсімдеуді мақсат еткен мемлекеттер
қалыптастырды.
▪ Еуропалық Қоғамдастыққа интеграцияны нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттердің (әртүрлі деңгейде болса да) интеграциясы ретінде жүзеге
асырылды. Достастықта ашық нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдегі
мемлекеттердің интеграциясы жүзеге асырылды.
▪ Еуропалық Қоғамдастыққа интеграция бірнеше онжылдықтардың ішінде,
негізінен мемлекеттердің саяси шешіммен айқындалатын көлбеу экономикалық
байланыстарға қарқын беру арқылы эволюциялық жолмен дамыды. Достастықтағы
интеграцияның мәні жаңа нарықтық жағдайдағы сауда экономикалық
байланыстарды дамытуда оларды егеменді мемлекеттерді” интеграциялық
қатынастарыны” де”гейіне дейін жеткізуінен көрінді.[20]
Әлемнің саяси картасында жаңа мемлекеттердің пайда болуы, олардың
Достастыққа бірігуі осы елдердің тәуелсіздігін қорғауды қамтамассыз
еткен жоқ. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру, КСРО сияқты қуатты әскери
державаға ыдырағаннан кейін пайда болған бос кеңістікті толтыру
қажеттігі туындады. 1992 жылы 15 мамырда ТМД-ң бес мемлекет басшылары
қол қойған Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам
болды, аталған шарт Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Шартқа қатысушы мемлекеттер мен аралық қатынастарда күш қолданатындардан
немесе күш қолданатын қаупін төндіруден бас тартатын міндеттемелерін
қуаттады. Олар өздерінің арасындағы және басқа мемлекеттермен арадағы
келіспеушіліктерді бейбіт жолмен шешуге міндеттеді. Шартқа ТМД-ң 9 елі
қол қойып, оған Украина, Молдава және Түркменстан ғана кірген жоқ.
Бұл шарттың 4 бабы НАТО-ның жарғысына өте ұқсас, және БҰҰ
Жарғысының 51 бабына сәйкес жасалынған. Бұл бап қатысушы тараптар үшін
ерекше маңыз алды. Бұл бап бойынша: ”Егер қатысушы мемлекеттердің бірі
қандай да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға
ұшыраса, онда бұл осы шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы
жасалынған басқыншылық ретінде қаралатын болады. Қатысушы мемлекеттердің
кез-келгеніне қарсы басқыншылық актісі жасалынған жағдайда басқа барлық
қатысушы мемлекеттер әскери жағын қоса алғанда, оған қажетті көмек
көрсетеді, сондай-ақ БҰҰ Жарғысының 51 бабына сәйкес ұжымдық қорғанысқа
арналған құқықтарын жүзеге асыру тәртібімен өздерінің қарауында бар
құралдарымен көмек көрсетеді.”[21]
Өркениетті елдердің экономикалық және саяси интнграцияға ұмтылуы
бүгінгі таңдағы обьективті немесе заңды құбылыс. Мемлекеттердің
жақындасуы дүниежүзілік дамудың жаңа дәрежесін айқындады., сондай-ақ
қоғамдық өмірдіңбасқа да салаларында жаңа сапалық өзгерістерге қол
жеткізіп отыр. Олардың қатарында, бірінші деп, дүниежүзілік дамуда
бейбітшілік принциптері үстем болып, интеграцияның саяси қақтығыстарды
шешудің бейбіт механизмін жетілдіре түседі. Екіншіден, дүниежүзіндегі
мемлекеттердің өзара капитал алмасу, халықаралық сауданың дамуы және
сыртқы экономикалық саясаттың либерализациялану прцесі жүруде. Бұл соңғы
кездегі әлемдік дамудың заңдылықтарының бірі болып отыр. Үшіншіден,
соңғы жылдары мемлекетаралық экономикалық дамуды реттейтін бірнеше
механизмдер пайда болды. Олар кедендік, сауда-саттық, валюталық тағы да
басқа. Төртіншіден, жоғарғы техникалық және информатикалық даму еңбек
өнімділігінің артуына әкеліп отыр, бұл өз тарапынан ауқымды нарықтық
кеңістікті қажет етеді. Тауар айналымының өсуі, оның жолындағы әр түрлі
кедергілерді жойып, бір елден екінші елге ауысып отыруды қажет етеді.
Бесіншіден, қазіргі кезде дүниежүзілік сауда рыногындағы бәсекелестіктің
ауқымы мен сапасы өзгерді. Экономикалық мықты мемлекетпен бәсекелестік
әлсіз мемлекеттердің бірігуін қажет етеді. Сондықтан да, Қазақстанның
және ТМД-ң басқа мемлекеттерінің интеграциялық дамуы экономикалық
қажеттілігінен, оған сәйкес экономикалық және саяси жағдайдан туындап
отырған процесс.
Бүгінгі таңда Еуразия басты саяси күрес алаңына айналып отыр. Қазір
Азия мен Еуропаға бөлек саясат ұстануға мүмкін емес. Осы жағынан алып
қарағанда Еуропалық интеграцияның және ұжымдық дипломатия стратегиясы
ТМД үшін үлкен тәжірибе болатыны сөзсіз. Еуропалық Одақтың сыртқы
саясатының негізі 1957 жылы Рим келісімшарты, 1992 жылы Маастрихт және
1997 жылы Амстердам шарттарында бекітілді. Еуропаның Ұжымдық
дипломатиясының көрінісі “2000 жылдың күн тәртібі” деп аталатын құжатта
айқындалған.
Интеграция – ТМД-ң өмір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
1 тарау. Интеграция теориясы және саяси негіздері 7
1.1. Интеграция теориясының негіздері 7
1.2. ТМД интеграция негізінің қалыптасуы және дамуы 15
1.3. ТМД интеграциясына әсер ететін факторлар 23
2 тарау. ТМД-дағы экономикалық интеграция және Қазақстан 33
2.1. Орталық Азиядағы Экономикалық Қауымдастық 33
2.2. Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық: Қазақстанның қосқан үлесі 39
2.3. ГУУАМ - саяси – экономикалық бірлестік ретінде 47
2. ТМД мемлекеттерінің әскери саладағы ынтымақтастығы 52
Қорытынды 58
Әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
XX ғасырдың аяғында, соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі
Кеңестер Одағы өмір сүруін тоқтатты. Бұл дүние жүзі тарихындағы аса ірі
оқиға. Әлемдегі ықпал ету жағынан бұл – Ежелгі Рим империясының, Британ
империясының құлауымен пара-пар. Сонымен В.И.Лениннің басшылығымен 1922
жылы 30 желтоқсанда құрған КСРО өз құрылуынан 70 жыл өткен соң өмір сүруін
тоқтатты. Әлемдік қауымдастық жаңа мемлекеттер санымен толыға түсті.
Бұрынғы Одақтас Республикалардың, өзіндік егеменді мемлекет болып
құрылуы экономикалық және әлеуметтік жағынан үлкен қиыншылықтар мен
шығындармен жүруде.
Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында күрделі таңдау тұрды. Олар:
қол жеткізген тәуелсіздікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу немесе
Батыстың шикізат қөзіне айналу, ал енді ең соңғысы бірлескен Еуропалық
Одақты мысал ете отырып интеграциялық байланыстарды күшейтіп, кеңестік
аймақта әлемдік дамуда жаңа бір орталық құру.
Қазіргі таңда жаңа егеменді мемлекеттердің саяси егемендігінің
халықаралық – құқықтық құрылу стадиясы аяқталды, сонымен қатар, әлеуметтік
– экономикалық және валюталық – қаржы жүйесі де құрылып бітті. Бірақ
Кеңестер Одағының ыдырауының артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Солардың бірі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін біртұтас халықтың шаруашылық
кешен қирады, көптеген сауда – экономикалық және өндірістік – технологиялық
байланыстар үзіліп қалды. Бірақ мұның тиімді жақтары да бар, яғни бұрынғы
отар елдер әлемдік қауымдастыққа өздерін зайырлы, демократиялық, құқықтық
мемлекет ретінде таныстыруға мүмкіндік алды.
Бұл жұмыс КСРО-ның ыдырауы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайлардағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық ролі мен
орнын, жаңа құрылымдағы заман талабына сай интеграциялық үрдістің жүру
жолдарын және сол үрдістегі Қазақстан Республикасының позициясын
қарастырады. Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік
қауымдастықта демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы аймақтың және
ғаламдық қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет
ретінде әлемге әйгілі.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап, бұрынғы Одақтың республикалар
арасында жаңа экономикалық және әлеуметтік байланыстарды, құру міндеттерді
белсенді түрде араласты. Қазақстан Республикасының ТМД-ны құрудағы орны мен
ролі көпшілікке мәлім. Президентіміздің ұсынысы бойынша, 1991 жылы
желтоқсанда Алматы қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшылары жиналып
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы жариалаған болатын. Содан бері
жаңа бірлестік өз өмірін жалғастыруда.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі дүниежүзілік дамуда ғаламдану
үрдісі жүруде. Ал сол ғаламданудың бастамасы интеграция. Біз XXІ ғасыр
интеграция ғасыры деп айтсақ жаңылмаймыз деп ойлаймын. Қазіргі таңда барлық
мемлекеттер интеграциялануға ұмтылуда, өйткені әлемдік тәжірбие көрсетіп
отырғандай оқшау экономика еш уақытта дами алмайды. Интеграцияланудың теріс
жақтарынан гөрі оң жақтары басымырақ. Міне сондықтан да Қазақстан
Республикасы дамудың интеграция жолын әр уақытта қолдайды. Интеграция әр
уақытта да өз өзектілігін жоғалтпаған. Оған деген қызығушылық, КСРО ыдырап,
әр бір бұрынғы Одақтас мемлекет өз тәуелсіздіген алғаннан кейін үдей түсті.
Диплом жұмысының өзектілігі оның ғылыми-теориялық негізі де
дәлелдейді. Қазіргі кезеңде отандық дипломатия қызметінің даму шеңберінде
алдынғы кезекте оның практикалық аспектісі орын алады. Дипломатиялық
сферада жұмыс істеуші мамандар үшін, Қазақстанның ТМД елдерімен сауда-
экономикалық, ғылыми-техникалық және басқа да байланыстарын ұйымдастыруда
тиімді тұстарын пайымдауы, қажеттіліктерін анықтауда көмек ретінде ғылыми
зерттеулердің қажет екендігі анағұрлым сезіледі.
Тақырыптың өзектілігін негіздейтін тағы бір факт, қазіргі кезде
Қазақстанның ТМД-ның басқа елдермен белсенді қарым-қатынасы және жасалып
жатқан екіжақты, көпжақты келісімдер. Мемлекеттер арасындағы қатынастардың
көлемінің кеңеюі және дамуына байланысты ТМД органдарының іс-әрекеті
күрделеніп, кеңейе түсуде.
Халықаралық қатынастар тарихы көрсеткендей, мемлекеттер арасындағы
экономикалық, саяси, ғылыми және мәдениет салаларындағы толыққанды
қатынастарды орнату кезеңінде мемлекетаралық институттар маңызды роль
атқаратының көреміз.
ТМД елдерінің проблемеларын зерттеу, оның қазіргі даму тенденцияларын
анықтау тәжірибесі Қазақастан сыртқы саясатының қалыптасуына негіз бола
алады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысын жазудағы автордың
мақсаты қазіргі кездегі ТМД-ның ролі мен маңызын анықтау және осыған
байланысты Қазақстанның позициясын көрсету. Жүйелі түрдегі посткеңестік
кеңістіктегі интеграциялық үрдістерді зерттеу және олардың халықаралық
қатынастарға ықпалын жан-жақты ашып көрсету. Осы мақсаттарды жүзеге
асырудағы міндеттер:
• Интеграциялық дамудың әлемдік маңызын зерттеу;
• Интеграция теориясын қарастыру;
• ТМД құрылуындағы мәселелерді қарастыру;
• ТМД интеграциясының экономикалық, әскери жақтарын қарастыру.
Деректемелер. Жоғарыда көрсетілген мақсат пен міндеттерді жүзеге асыруға
негіз болған деректерді сипатына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар –
дипломатиялық құжаттар мен мемлекет қайраткерлерінің еңбектері; ТМД
елдерінің екіжақты және көпжақты келісімдері; баспасөз материалдары.
Жұмыс жазу барысында автор келесі деректерге сүйенеді: ТМД
шеңберінде көптеген салаларға арналып қабылданған құжаттарды қолдандым.
Бірқатарын атап өтер болсақ, олар - “Соглашение о создании Содружества
Независимых Государств”, “Алматинская декларация”, “Устав Содружества
Независимых Государств”, “Соглашение о Таможенном союзе”, “Договор о
создании Единого экономического пространства между Республикой Казахстан,
Кыргызской Республикой и Республикой Узбекистан” т.с.с. Бұл жұмыста мынадай
мемлекет қайраткерлерінің еңбектерім қолдандым. Олар, Н.Ә. Назарбаевтың
“Сындарлы он жыл”, “На пороге XXІ века”, “Евразийский союз: идеи, практика
и перспективы“, Н.Р.Исингариннің ”10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решении“,
”Проблемы интеграции в СНГ“, “Транспорт магистраль экономической интеграции
в СНГ”, ”Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции“. К.
Токаев:”Под стягом Независимости“, ”Дипломатия Казахстана” т.б.
Баспасөз материалдарына тоқталар болсақ, “Казахстанская Правда”,
“Панорама”, “Евразийское сообщество”, “Экономист” т.б.
Зертелу деңгейі. ТМД елдерінің интеграциялық үрдісі тарих ғылымы
толық зерттелмеген нәрселердің бірі.
Әлемдік тарихта мемлекеттер арасындағы өзара қатынас көбіне халықаралық
келісімдер мен шарттарды, дипломатиялық келіссөздер мен көпжақты
конференцияларды талдау арқылы жүзеге асырылады. Посткеңестік кеңістіктегі
интеграциялық процестердің негізгі даму тенденциясын талдайтын зерттеулерді
атап өтер болсақ, Н. Исингарин, ТМД-дағы интеграция үрдісіне айрықша назар
аударатын Н.Назарбаевтың еңбектері, Қазақстанның сыртқы саясатының басым
бағытын көрсететін К. Тоқаевтың еңбектері. Атап айтар болсақ, Н.Ә.
Назарбаевтың, “На пороге XXІ века” сараптама ретінде “Сындарлы он жыл”,
“Евразийский союз: идеи, практика и перспективы“ еңбектерін айтуымызға
болады. Және осы ТМД-ға интеграция үрдісіне көптеген зерттемелік жұмысы бар
Н. Исингариннің еңбектерін айтуға болады. Олар ”10 лет СНГ. Проблемы,
поиски, решении“, ”Проблемы интеграции в СНГ“, ”Казахстан и Содружество:
проблемы экономической интеграции“. “Таможенный союз: дела и планы”,
К.Токаев “Дипломатия Казахстана” т.б.
Теориялық жағынан Шишков Ю.В. “Теория региональной капит. инт.”,
Барановский В.Г. “Политическая интеграция в Западной Европе”, Haas E. “The
unіtіng of Europe”, Гаджиевтің еңбектерін айтуға болады.
Мемлекетаралық құқықтық мәселесімен танымал ғалым, еңбектері
халықаралық мамандар арасында кең тараған М.А.Сәрсенбаевтың кітабы, бұл
еңбектерде автор ТМД-ның саяси-құқықтық аспектілерін ашып көрсеткен.
Осы негізде бұл жұмыстар белгілі бір дәрежеде назар аударғанымен,
бірақ, ТМД елдерінің қалыптасуы мен даму тарихы тереңірек әлі де болса
зерттелмеген.
Методологиялық негізі. ТМД-ның қалыптасуы мен дамуы интеграциялық
процесті ғылыми және объективті негізінде зерттеу мақсатында жүйелік
сараптама, талдаудың тарихи анықтамалалық әдісі, функционалдық құрылымдық
талдау, сонымен қатар синтез және талдау әдістері пайдаланылды. Зерттеу
тәсілдері: саралау, талдау әдісі, салыстырмалық жүйелік структуралық
әдістерді қолдануға автор тырысты.
Тақырыптың ғылыми – тәжірбиелік жаңалығы. Жұмыс барысында КСРО
ыдырауының кейбір жақтары мен ТМД-ның құрылуы, посткеңестік аймақтағы
интеграциялық үрдісті автор жан-жақты ашып көрсетті. Әлемдік тәжірбиедегі
интеграциялық үрдістің ТМД аймағындағы үрдіспен байланыстылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан, кіріспе, қорытынды, әдебиет
тізімдерінен тұрады. І тарау интеграциялық үрдістің теориялық, саяси
негіздеріне арналады. Ол үш бөлімнен тұрады. Бұл тарауда интеграция
теориясы, КСРО ыдырауы және оның себептері, оң және теріс ықпалдары, ТМД-
ның қалыптасуы және дамуы, және осы аймақтағы интеграцияға әсер етуші кері
жене оң факторларды баяндайды. ІІ тарауда ТМД-дағы экономикалық
интеграциялық бірлестіктер және Қазақстанның қосқан үлесі туралы айтылады.
Ал, ІІІ тарауда ТМД аймағындағы әскери ынтымақтастық туралы болмақ.
1 тарау. Интеграция теориясы және саяси негіздері
1.1. Интеграция теориясының негіздері
Тарихтан бізге мәлім ең бірінші антикалық интеграциялық форма ретінде
б.д.д. 2371 жыл 4 мың жыл бұрын солтүстік Месопатамиядағы ежелгі Саргон
империясы айтуға болады. Содан бері интеграциялық үрдіс адам өмірінің
ажырамас бір бөлігі ретінде. Адам өзі жалғыз өмір сүре алмайтын секілді
қоғам да өзі оқшау өмір сүре алмайды. Міне, осы интеграциялық үрдістің
бастамасы. Интеграция сөзінің ұғымы теориясына тоқталатын болсақ,
интеграция термині алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХ ғасырдың 30
жылдарында қолданылған болатын. Интеграция түсінігі қайта құру, қосылуды
білдіретін іntegratіo деген латын сөзінен шыққан.[1] Интеграцияны топтық,
әлеуметтік, этникааралық, мемлекетаралық болып бәледі. Сонымен қатар әскери-
саяси, ғылыми-техникалық, мәдени және т.б. интеграциялар болады. Интеграция
мәселесіне байланысты Барановский В.Г. былай деп түсінік береді: “Бөлек
ереркше бөлшектердің біртұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске
әкелетін жағдай”.[2] Ол интеграцияның үш белгісін бөліп алуды ұсынады.
Біріншіге, кейбір мемлекетттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән, бір
жақты байланыстар мен қатынастар жиынтығынан байланыстар мен қатынастарды
бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге
асыратын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар мен
реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың, оқиғалардың стихиялық
дамуынан ерекшеленеді. Ал үшіншіне, интеграциялық кешендегі тұтастық пен
құрылымдық бөлшектердің арақатынасы.
Әлеуметтік өмірге қолданылатын интеграция ұғымы, кең анықтама,
мәдени, экономикалық, саяси және басқа салаларды қамтиды. Топтық,
әлеуметтік, этникааралық, мемлекетаралық болып бөлінеді. Сонымен қатар,
интеграция, саяси-әскери, ғылыми-техникалық, техникалық түрлері бар, яғни
интеграция қазіргі таңдағы қоғам қызметінің барлық салаларын қамтыған.
Интеграциялық үрдістің саяси жақтарын зерттеу, түрлі мелекеттерде
болатын ішкі және сыртқы саяси үрдістермен тығыз байланысты. Бізді
қызықтырып отырған мәселе мемлекетаралық интеграциямен байланысты және
халықаралық қатынастар мәселесінің шеңберіне кіреді. Мемлекетаралық
интеграция, мемлекеттердің арасындағы интеграциялық үрдістің саяси
проблематикасымен байланысты мәселелердің жай-жапсарын көрсету үшін,
зерттеуші ғалымдар саяси интеграция деген ұғым туралы айта бастады.
Көп зерттеуші ғалымдар “саяси интеграция” ұғымын толық анықтамасын
берген америкалық политолог Э.Хаас деп санайды. Бұл терминді ол біренше
ұлттық жүйелердің саяси өмірінің мүшелері өз қызметінде заңдастырды және
белгілі бір заңы бар жаңа орталыққа бағыттала бастады немесе оны басқа
мемлекеттер қазірге дейін біріккен жалпы теория жоқ. Барановский В.Г. айтып
кеткендей: “интеграция дегеніміз дифференциацияланған бөліктердің
біртұтасқа байланыстылық жағдайы, сонымен қатар осындай жағдайға алып
келетін үрдіс”.[3] Мысалға интеграция ұғымын жүйелі функционализмнің
негізін салушы Т.Парсонның ұсынысы бойынша екі негізгі компонентті қамтиды:
біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі сиымдылығы; екіншіден,
интеграциялық жиынның сыртқы ортадан оқшау тұратын спецификалық жағдайын
қамтамасыз ету және сақтау.[4]
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі интеграцияның ең бірінші жүйелік
сипаттағы қандай да бір біртұтастық құрылуын астарлау қажет. Осы
біртұтастық құрушы элемент қазіргі таңда мемлекет болуы мүмкін. Мынадай ой-
пікірмен келісуіміз қажет “кейбір мемлекеттердің қандай да бір
мемлекетаралық қатынастардағы жүйеге енуі, әрдайым олар интеграция үрдісіне
кірді дей алмаймыз. Мұндай жағдайда біз интеграция әр уақыт жүйе, бірақ
жүйе әр уақытта интеграция бола алмайды”. Жүйелілік иерархиялық
элементтердің автономдығы – интеграция және интерация еместің арасына
шектеу қойғанда бұл аса маңызды болмай қалды.[5]
Интеграция ұғымының теориялық мағынасын сараптауға деген қажеттілік,
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты. Жалпы,
мемлекетаралық интеграция түрлі концепциялардың әдістемелік негізін ең
бірінші Батыс Еуропадағы халықаралық экономикалық интеграция теориясының
шарттары құрады. Құралған концепция жоғары дамыған индустриалды
қоғамдастыққа бағытталғаны заңды-ақ, өйткені соғыстан кейінгі кезеңде
үшінші әлемдегі мемлекеттер интеграциялық ағымға келетіндей әлі бытыраңқы
еді.
Ең бірінші аймақтық интеграция үрдісін теориялық тұрғыдан түсіндіруге
тырысқандар 1950 жылғы неолибералистердің ағымында жұмыс істеген ғалымдар
болды. (А.Предоль, В.Репке). Рынок концепциясына сүйене отырып, олар,
интеграция деп бірнеше мемлекеттерді құрамына енгізетін біртұтас
геоэкономикалық кеңістіктің құрылуы деді. Мұны жүзеге асыру үшін сыртқы
сауда және валюта-қаржы сферасын мемлекеттік бақылаудан брсату керек. Бұл
көбіне мемлекеттердің қызмет етуіндегі либералдық көзқараспен сәйкес
келеді, ол сол кезде Батыс заңдары мен саяси ғылымында болған еді.
Әлемдік даму ағымы, дамыған мемлекеттеді ұлттық мүдделерін тиімді
қорғау формуласын іздеуге итермеледі. Неолибералистердің көзқарасы бойынша
бұл жерлегі маңызды нәрсе аймақтың ішінде біртұтас кедендік тәртіпттің
қызмет етуіне жағдай жасау және үшінші мемлекеттерге біртұтас әдіс, қатынас
жасап шығару.
Кедендік одақ 1957 жылы құрылған Еуропалық Экономикалық
Қауымдастықтың теориялық концепциясы болды.
1960 жылы интеграция формасына деген әдістердің қайта қаралуы болды.
Осыған байланысты ғалымдар арасында интеграциялық жүйенің шеңберін
кеңейтуге деген қажеттілік туды. Кейбір зерттеушілердің жаңа бағытын шартты
түрде “дирижистер” деп атады. Бұл ағымның жақтаушылары, интеграция үрдісін
жүйелі түрде реттеу үшін ұлтүсті саяси-құқықтық институттар немесе
институттар тобын құруды қолдады. Бұл әдіс мемлекетаралық интеграция
барысындағы тек қана рыноктық бірлестіктері ғана емес, сонымен қатар
реттеуші органдар мен механизмді құруды қарастырады. Дәл осы кезде Американ
ғалымы Б.Белаши интеграцияның жүйелі бес түрін атап көрсетеді. Олар:
1. Еркін сауда аймағы – мүше-мемлекеттер арасында мөлшерлік және сандық
шектеулер алынған;
2. Кедендік одақ – жоғарылардан басқа, үшінші елдермен саудада ортақ
өлшем енгізілген;
3. Ортақ нарық – саудаға шек қоюлармен қатар, өндірістік факторлардың
(капитал мен жұмыс күшінің) шек қоюлар алынып тасталынады;
4. Экономикалық одақ – тауар мен өндірістік факторлардың қозғалу
еркіндігі дискриминациясын жою үшін жасалынатын ұлттық саясат белгілі
түрде сәйкестендірілумен толықтырылады;
5. Саяси одақ – толық экономикалық интеграция, ұлттық экономикалық
саясаттар толықтай жүйелінеді және ұлттық шеңберден шыққан билік
мекемелі құрылады.
Әлемдік интеграциялық үрдістің даму динамикысы интеграция теориясының
дирижистік бағытының 1966-1970 жылдарда күшеюіне жол ашты. Бұл
бағыттың көрнекті өкілдері – Р. Купер, Г.Мюрдаль, П.Стриптен,
Я.Тринберген, А.Филип.
Швед ғалымы Г.Мюрдальдің айтуы бойынша рыноктық көзқарасты
ұстанатындардың теориялық жағдайдағы концепциялары кедей және бай елдердің
дамуын бірдей қылуды көздейді, іс жүзінде поляризация одан ары күрделене
түспек. Оның айтуынша, бұл ұлттық-саяси мүдделердің ықпалымен айқындалады.
Осыған сәйкес ол мемлекеттік реттеу рөлін және экономикалық координациясын,
әсіресе даму темпін және деңгейді біркелкі қылу үшін әлеуметтік саясаттың
рөлін күшейтуді ұсынады.[6] Зерттеудің теоретикалық негізінде мамандар
интеграция концепцияларының үш ірі бағытын анықтады. Бірінші тәсіл, Батыс
Еуропалық елдердің тарихи, экономикалық және саяси мүдделерінің бірлігі.
Осыған сүйене отырып, осы ағымның жақтастары институцияланған құрылым құру
керектігін айтады. Осы ғасырдың 50 жылдары американ және бірқатар еуропалық
саясаткерлер жаңа концепцияны ұсынды, негізгі мәні әр түрлі мемлекеттерді
федерацияға қосу. Осы ағым сасат ұғымында федерализм деген атқа ие болды.
Биліктің федерациялық жүйесі бір жағынан тұрақтылықты және ұлттық
қауіпсіздіктің дамуын қамтамасыз ете алатын қабілетке ие, ал екінші жағынан
әр елдің ерекшелігін сақтай отырып, нақты федерация субъектілерінің және
ұлтүсті органдардың саясаи және әкімшілік ұйымдардың құзыретін шектеу.[7]
Осы бағыттағы екінші тәсіл: классикалық федерализм және
неофедерализм. Бірінші әдістің жақтаушылары конституцианализм және биліктің
бөлінісі идеясына негізделді. Мәні, аймақтық интеграция халықаралық
көлемдегі нормативті қайта құруға негізделген кезде ғана мүмкін. Бұл
ағымның жақтастары федеративтік жүйенің құрылуы интегарцияның ең соңғы
бекеті дейді. АҚШ, Швейцария конфедерация қызметін мысал ете отырып,
федералистер, федерацияны құру біріктіруші мемлекеттердің басқарушы
элитасының шығуы тиіс.[8] Жалпы бұл әдіс интеграциялық үрдісте
конституциялық мүмкіндіктердің рөлін жарыққа шығарды, сонымен қатар ішкі
және сыртқы факторлардың да. Кейін келе дәстүрлі классикалық федерализм
әдістерінің жетіспеушілігі теорияның жаңалануын және федералдық интеграция
идеясының жүзеге асырылу үшін кең мүмкіншіліктерді талап етті.
Неофедералистік концепция әлеуметтік интеграцияға арқа сүйей отырып,
саяси және конституциялық деңгейдегі федералдық интеграция үрдісінің
біртұтастығынан туындады. Осы ағымның көрнекті өкілі американдық политолог
А.Этционе, К.Фридрих. Бұл ағым бойынша федералистер сияқты бірден секіру
емес кезең кезеңмен болатын үрдіс. Федералистік үрдісі саяси
бірлестіктердің түрлі жақтарын қамтуы мүмкін, эволюция барысында сонда
құрылымның федералдық принципі бірте бірте кеңейді. Олардың ойынша да
интеграцияның соңғы бекеті федеративтік мемлекет формасындағы саяси
қоғамдастық.
Федеративтік интеграция идеясын Еуропалық Одақтың дамуында біраз
байқай аламыз. Қазіргі кездегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, ұлттардың
егеменді заңдары және жалпы интеграциялық құрылымдардың қайта бөлінуі баяу
жүреді. Тіпті кейбір жағдайларда ұлттық мемлекеттің өкілетінің пайдасына
бөлініп, кері серпіліс болуы мүмкін.
Федерализмнің теориялық кемшіліктерінің орнын толтыруға тырысқан
функционалистерді айта аламыз. Олардың ойынша, қазіргі кездегі
индустрияның, коммуникациялық құралдарының дамуы халықаралық
ынтымақтастыққа жол ашады, ал бұл өз кезегінде функционалды интернационалды
ұйымдардың құрылуына себепші болады. Бірінші кезже интеграция мемлекет
арасындағы қатынастарды реттейтін арнайы құрылымдарда қызмет жасайды. Бұл
мектептің негізін салушылар Д.Метрани және А.Клоуд.[9]
Аймақтық интеграция саласындағы тағы бір ірі ағым коммуникациялық
ағым. Бұл ағымның негізін салушы американдық Карл Дойч. Ол әлемдік
қауымдастықты әр уақытта өзара әрекет (коммуникация) және өзара ықпал ету
үрдісінде болатын және жеңілдіктерге бару мүмкіншілігі және соған мәжбүрлеу
механизмі бар түрлі саяси топтардың жиынтығы ретінде қарастырады.
Интеграция үрдісінде негізгі назар “қауіпсіздік қауымдастығын” құру жолында
және жағдайына бөлінуі тиіс.[10]
К.Дойч интеграцияның ең басты қозғаушы күші тек ұлттық мемлекет емес,
сонымен қатар, партиялық жүйелер, қысым жасау топтары және басқа ішкі саяси
аренадағы акторлар жатады деп ойлайды. Оның пікірі бойынша мемлекеттердің
ішкі интеграциялануы қауіпсіздік қоғамдастығына қол жеткізгенде ғана бола
алады. Осыған байланысты осы мектептің жақтаушылары интеграцияға әсер
ететін екі факторды белгіледі:
❖ Біріншіден, қоғамдастықта өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек. Мұнда
интеграцияланбаған топтар әр уақытта конфронтация күйінде болады.
❖ Екіншіден, белгілі бір топтардың потенциалды мақсатына қол жеткізу үшін
саяси интеграцияланған қоғамдастық жағдайында барлық мүмкіншілікті
топтастыру.
Оң нәтижеге жету үшін интеграция барысында К.Дойч интеграцияланушы
бірлестіктер арасында, коммуникациялық құралдар арасында бір біріне
бағыныштылық керек дейді.
Коммуникациялық мектептің өкілдері интеграцияланған қоғамдастыққа
апаратын жағдайларды ойла шығарды. Олар:
1. Саяси сферада негізгі құндылықтардың сиымдылығы;
2. өмір сүрудің белгілі бір түрі;
3. тығыз экономикалық қатынастарды күту;
4. Интеграция субъектілері арасындағы әкімшілік және саяси мүмкіндіктер;
5. Кейбір акторлар бөлігінің арасында интенсивті экономикалық даму;
6. Қоғамның түрлі қабаттары мен түрлі аймақтар арасындағы қоғамдық
коммуникацияның болуы;
7. интеграциялық топтардың арасында саяси элитаның тарауы;
8. интеграция субъектілері арасындағы коммуникациялық байланыстардың
көптігі;
9. Өзара коммуникациялық сипат;
10. Интеграцияланған кеңістіктегі түрлі топтардың оңай ауысуы;
11. Интеграция субъектісінің мінез-құлқының айқындығының жоғарғы
деңгейлігі.[11]
Бұл жоғарыда айтылғандар федералистік және функционалистік
мектептердің айтқандарына келгенімен коммуникацияшылдар әлеуметтік-
психологиялық факторға артықшылық берді. Интеграцияланушы мемлекет
аймақтарының азаматтарының сиымдылығы, қоғамдық сезімін көріп білуі
интеграция жетістігіндегі ең маңызды шарт.
Біз осылайша, интеграция шығу тегі, ұғымы және теориясы туралы азды-
көпті баяндадық.
Интеграциялық үрдіс әлемде, аймақтарда, мемлекеттерде әр түрлі
дамуда. Тарих көрсетіп отырғандай қала-мемлекеттерден де кеңірек саяси
ұйымдарды құру қажеттілігі, антикалық әлемнің шаруашылық дамуындағы
қажеттіліктердің арқасында дүниеге келді, яғни тауар өнімінің дамуы,
аймақтар арасындағы экономикалық байланыс. Осы өзгерістер, дамулардың
нәтижесінде Шығыс Жерорта теңізінде элинистік мемлекет Римнің Италияны
жаулап алуы Сирануз державасының дүниеге келуіне жол ашты. Жалпы интеграция
және дезинтеграция экономикада, ғылымда, мәдениетте ауқымды прогрестерге
алып келген. Егер де тарихқа үңілсек, біз көптеген мемлекеттердің,
империялардың, державалардың құрылғанын, ал енді кейбіреулерінің күйрегенін
көреміз. Бұл үрдістерді біз интеграция және дезинтеграция деп айта аламыз,
бірақ бұл жердегі дезинтеграция тоқтап қалу немесе жоқ болып кетуді
білдірмейді. Бұл жерде үрдіс өз шеңберінде қайталана бастайды, яғни бір
спираль тәріздес, әр айналымда күшейе түседі. Мемелкет әлеуметтік
интеграцияның бір түрі ретінде дүниеге келді. Әр түрлі халықтарды жаулау
немесе күштеу негізінде біріктіру өз жемісін бермеді. Осы жолмен құрылған
біршама ұзақ уақыт өмір сүрсе де сол мемлекеттердің ішіндегі халықтардың
шаруашылық және мәдениетінің түрлілігі, олардың ұлттық сана-сезімдерінің
жетіліп, дамуы, бұл жасанда құрылымның күйреуіне алып келетін. Осы жерде
біз КСРО-ны мысал ретінде айтып кете аламыз. Біз білетіндей КСРО-ның
құрамына кіретін халықтар күштеп осы құрылымға енгізілген. Бірақ уақыт өте
келе бұл өз нәтижесін көрсетті. Біздің осыдан шығаратын түйініміз – қандай
да болсын халық бір құрылымға жоғарыдан күштеп емес өз қолдауымен кіру
қажет. Мұның мысалы ретінде тек КСРО емес, сонымен қатар Рим, Византия,
Осман, Австро-Венгрия, Британия империяларының тағдырын айтуға болады.
Интеграция бұл белгілі бір жүйенің қозғалысы және дамуы үрдісі, мұнда
қатысушылардың саны және өзара қатынасы күшейе түседі. Бір біріне
қатынасында өзіндік кішірейеді, ал дезинтеграция болса, интеграцияға қарама-
қарсы, яғни қатысушылар саны азаяды, өзара қарым-қатынас әлсірейді, тарау,
құлдырау, жайылу, бөліну, оқшаулану үрдісі. Бірақ дезинтеграция әр уақытта
күйреу, жойылуды білдірмейді. Яғни кейбір жағдайларда интеграция үрдісті
тоқтатушы ретінде немесе кері әсерін тигізуші ретінде болуы мүмкін.
Интеграция әр уақытта дезинтеграция үрдісімен байланысты, бұл оның
алғышарты немесе салдарлары болуы мүмкін.
Интеграциялық топтар ХХ ғасырдың екінші жартысында әлемнің түкпір-
түкпірінде дүниеге келе бастады. Қазірде дүние жүзінде 30-ға жуық
интеграциялық бірлестіктер бар. Осылардың ішінде ең ірілерінің бірі
40жылдан астам интеграциялық тарихы бар Еуропалық Одақ.
Бірнеше жыл бұрын Батыс жарты шарында жаңа интеграциялық бірлестік
НАФТА (Солтүстік америкалық еркін сауда туралы келісім), мүшелері АҚШ,
Канада, Мексика.
Латын Америкасындағы МЕРКОСУР, құрамында Бразилия, Аргентина,
Уругвай, Парагвай.
Оң түстік Шығыс Азиядағы АСЕАН.
Кейбір кедергілерге қарамастан. Батыс Еуропадағы интеграциялық топ
бірқатар ірі жобаларды жүзеге асыруда өзінің артықшылығын көрсетті. Осы
жағдайдан терең әсер алған үшінші әлем өздерінің экононмикалық және саяси
мәселелерін мемлекетаралық интеграция жолында шешуге тырысты.
Азия мемлекеттері және үшінші әлемдегі интеграциялық жүйелерді
сараптау барысында, қызмет жасау барысында олардың сәтсіздіктерге
ұшырағанын көреміз. Ал Батыс Еуропада дәл осы уақытта сәттіліктерге қол
жеткізді. Бұл жерде алым ретінде тек АСЕАН-ды айтып кеткеніміз жөн.
Оңтүстік-Шығыс Азия Ассоциациясының құрылуы сол аймақтағы Үндіқытайдағы
қақтығысының орын алған кезінде құрылды. Яғни, бұл қақтығыс субаймақтық
топтың құрылуында бір бастама болды. Бұл халықаралық ұйымды 1967 жылы
Сингапур, Малайзия, Индонезия, Филипин, Тайланд мемлекеттері құрылды. Бұл
ұйымның алғашқы кездегі мақсаты қауіпсіз дамуға жағдай жасау. Кейін келе,
АСЕАН әлеуметтік-экономикалық және сыртқы саяси тұстарды қамти бастады.
АСЕАН сыртқы саяси сферада, аймақтық қауіпсіздік негізін құруда көптеген
жетістіктерге қол жеткізді, сонымен қатар Азия-Тынық мұхит аймағындағы
тұрақтылыққа үлкен ықпал етті, яғни тұрақтылық пен қауіпсіздіктің кеңеюіне
себепші болды. Қазіргі кезде Бруней мен Вьетнамның қосылумен бұл ұйымның
мүше саны тоғыз болды. Бірақ өз қызметінің 30 жылдық кезеңі барысында
экономикалық сферадағы жетістіктері жоққа шақ. Сыртқы сауданың көп бөлігі
АСЕАН-нан тыс елдердің үлесінде жатыр, яғни біріншіден, Жапония, АҚШ және
ЕО елдері. 1997 жылы Сингапурдағы төртінші жоғарғы деңгейдегі кездесуде
Ассоциацияға мүше-мемлекеттер 2007 жылға дейін еркін сауда зонасын құруға
келісті.
Латын Америкасындағы ірі интеграциялық бірлестік ретінде МЕРКОСУР-ды
айтуға болады. 1991 жылы Бразили, Аргентина, Уругвай, Парагвай мемлекеттері
құрған интеграциялық бірлестік. Бұл мемлекеттердің тауар айналымы 1991-1995
жылдар аралығында үш есе өекен. 1994 жылы жалпы рынок кеңесі құрылды. Оның
құрамында сыртқы істер министрлері бар және тұрақты атқарушы орган,
құрамында атқарушы хатшылығы және он техникалық комиссия бар. Жалпы рынок
тобы құрылды, МЕРКОСУР-ға қатысушылар кереметтей жетістіктерге қол
жеткізбесе де олар алдағы жылда интеграциялық үрдісті дамытып, көптеген
жетістіктерге жетеміз деген үмітте.[12]
Қазіргі таңдағы ең дамыған және басқаларға үлгі болатындай жағдайы
бар Еуропалық Одақ туралы айтар болсақ, ең бірінші артықшылығы, жетістігі,
ол соғыстан кейінгі күйреген Еуропа экономикасын қалпына келтіріп қана
қоймай, әлемдегі ең дамығандарының шығарды. Бұл ұйымның тарихы 1950 жылы
Р.Шуманның Франция мен Германияның бүкіл көмір мен болат өндірісін, Еуропа
халықаралық қатынастарында негізгі қарсыластар арасында өзара сенім
деңгейін жоғарылату үшін орталықтанған басшылыққа беруді ұсынды. Бұл
Германия тарапынан қолдау тапты. Сөйтіп, 1951 жылы Еуропалық көмір
бірлестігін құру туралы Париж келісімне Еуропаның 6 елі қол қойды –
Бельгия, Нидерланды, Люксембург, Италия, Франция, Германия. Одан ары бұл
бастама 1957 жылы Еуропалық Экономикалық Қауымдастықтың құрылуымен
жалғасты. 1973 жылы бұл алтылыққа Ұлыбритания, Ирландия, Дания, ал 1981
жылы Греция қосылып, құрамы кеңейе түсті. 1986 жылы Испания, Португалия,
1995 жылы Австрия, Финляндия, Швеция кірді. Қазіргі таңда көптеген
мемлекеттер осы ұйымға тартылуда. Ол заңды құбылыс. Өйткені бұл ұйымның
тиімділігн, жемісін барлықтары мойындайды. Осылайша бұл ұйым қазіргі
таңдағы ең дамыған теңдесі жоқ интеграциялық бірлестік.
Қазір бүкіл әлем интеграциялануға ұмтылуда. Техника, мәдениет, білім
барлығы дерлік бір бірімен қабысуда. Адамзат басынан өткерген түрлі
қиыншылықтар, жойқын соғыстар, тәртіп, жүйеге қарамастан, бір ібрімен тығыз
қатынаспен бірігуге ұмтылуда. Мұның айқын айғағы ретінде Араб
мемлекеттерінің Лигасы, Еуропалық Одақ, Оңтүстік Америка мемлекеттерінің
бірлестігі, Азия Тынық мұхит аймағындағы елдер бір бірі арасындағы
қатынастарды тереңдетіп, тиімді түрде саяси және экономикалық мәселелрді
шешуге тырысуда.
Кеңестер Одағының ыдырауы жаңа интеграуиялық үрдістің басталуына
жол ашты. Демек, біз бұл жерден жоғарыда айтып кеткен интеграция және
дезинтеграция мәселесін көреміз, яғни Кеңес Одағы ішіндегі дезинтеграция
немесе ыдырау процесі жаңа интеграцияға бастама болды. Міне, ТМД-дағы
аймақтық интеграцияның ерекшелігі де осында жатыр, яғни бұл үрдіс ыдыраған
Кеңес Одағының аяқталмаған дезинтеграциялық үрдісімен тығыз байланысты.
Интеграция дезинтеграциясыз бола алмайды, немесе дезинтеграция
интеграциясыз бола алмайды. Кез келген интеграцияда дезинтеграциялық үрдіс
мәселесі туады. Ең біріншіден, әлеуметтік және ұлттық топтардың, мемлекет
пен аймақтардың түрлі мүддесімен байланысты.
Тарихтан білетініміздей, әр кезеңде интеграция және ыдырау үрдісиері
жүріп отырған. Бірақ әр уақытта интеграция үрдістері басымрақ болған.
Кейбір мемлекеттердің ұстанған оқшаулану саясаты, шаралары тиімсіз де
жеміссіз болған. Сондықтан да Қазақстан Республикасының интеграцияға
ұмтылуы тарихи заңды құбылыс. Бұл Қазақстан үшін тұрақтылықты қамтамасыз
ететін маңызды бағыт. Ең алдымен тұрақтылық болмаса, экономикалық
реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай. Қазақстан ТМД құрылған
кезден бастап-ақ, Достастықтың тағдыры үшін айрықша жауапкершілік танытты.
Қазақстан қол жеткізген уағдаластывқтарды бұлжытпай іске асыруда жақтай
отырып, ТМД-ға қатысушы елдердің интеграциясын тереңдету бағытын дәйекті
түрде жүргізіп келеді. Достастыққа қатысты Қазақстан позициясының заңдылығы
мен өміршеңдігін тәжірибе барысы дәлелдеді.
1.2. ТМД интеграция негізінің қалыптасуы және дамуы
Кеңестер Одағының ыдырауы ХХ ғасырдың соңындағы ең елеулі оқиғалардың
бірі. Ол жаңа тарих беттерінің бастамсына алып келген оқиға десек
шатаспаймыз деп ойлаймын. Әр түннің артынан күн келеді демекші бұл одақтың
ыдырауы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына алып келді. Әрине, оның
кері салдарлары болды. Орныққан экономикалық, саяси, мәдени қатынастарды
қайта орнату жаңа тәжірибесіз мемлекеттер үшін оңайға соқпады. Бірақ оның
оң жақтары да болды. Ол 70 жыл бойы отарда болған, мәжбүрлі интеграция
үрдісіне түскен мемлекеттер үшін, әлемдік қауымдастыққа өздерін жаңа,
тәуелсіз, демократиялы, зайырлы мемлекеттер ретінде көрсетуге мүмкіндік
туды. Алыс-жақын шет елдермен қатынас орнатуға мүмкіншілік туды. Көпшілікті
қызықтырған, дүниенің бір бөлігін өз уысында ұстаған одақтың ыдырау
себебіне тоқталар болсақ.
КСРО-ның ыдырауына алып келген басты себеп – биліктің күшті
орталықтандырылуынан. Екіншіден, КСРО-ның орталық билігі бұқаралық
көпшіліктіңсана-сезімінің әсіресе, ұлттың қайта өрлеп дамуы мен өсуінің
заңдылығын мойындамағандығынан. Үшіншіден, өзінің дұрыс екендігіне сенген
басқарушы элита әлеуметтік төмен адамдардың мәселелрін тыңдаудан және
түсінуден қалды. Орталықпен одақ республикаларының мүдделері көп нәрселерде
сәйкес келе бермейтін болды. Бұлардың бәрі әлеуметтік наразылықтар тудырып,
қоғамның деформациясына алып келді. “Қайта құруң кезіндегі “реформаторлар”
қоғамды жаңаша басқаруға қабілетсіз болып шықты. Қоғам саяси және
мемлекеттік жетекшілерден түбегейлі өзгерістер күтті. Бірақ ол бітпейтін
саяси талқыламаларға түсіп, нәтижесіз қалып жатты. КСРО ыдырауының тағы бір
себебі ол оның құрылымдық бөлімдерінің иерархиялығында. Бөлек этникалық
қауымдастаықтар әр түрлі бағыныштылы, тәуелділік сатысына қойылды.
Қоғамның көп бөлігінде осы тәртіпке деген наразылығы күшейе түсті. Дәл
осы үрдіс КСРО өмірінің соңғы 5 жылының әлеуметтік саяси динамикасын
анықтайды. 1986-1987 жылдардағы жариялылық жетекші элитаның артықшылығы мен
өмір жағдайын ашқан кезде жай қарапайым адамдардың оларға қарсы ашу-ыза
сезімі күшейді. Бұлардың барлығы ұйымдастырылған және жүйелі қоғамдық
қарсылық қозғалыстарына алып келді. Ортаға шыққан ұлттық мәселелер орыс
“отаршылдары” мен “жергілікті” ұлт өкілдеріні” арасындағы немесе көршілес
ұлттардың арасындағы қақтығысқа алып келді.
1990 жылдың 24 шілдесінде ақпараи құралдарына жаңа одақтың
келісімінің алғашқы жобасы ұсынылды. Рыноктық экономикаға көшумен тығыз
байланысы бар, жаңа федеративті келісім республикалардың құқын кеңейту
керек болды. Тура бір жылдан кейін 1991 жылы 24 шілдеде Горбачев салтанатты
түрде “Одақты” келісім бойынша жұмыс аяқталдың және “қосыламын деушілерге”
есігіміз ашық деп жариялады. Армения, Грузия, Латвия, Литва, Молдова,
Эстония бұл келісімге қосылмайтындықтарын білдірді. Орталық Азиялық
мұсылман елдері орталыққа өз ойларын білдірмей, екі жақтық келісімдерге
отырды.
1991 жылы 19 тамызда ТАСС, КСРО-дағы төтенше жағдайлар бойынша
мемлекеттік комитеттің құрылғаны туралы жариялады (ГКЧП). Оның құрамына
КСРО-ның вице-президенті Г.Н.Янаев, премьер-министр В.С.Павлов,
президенттің жанындағы қорғаныс кеңесінің жетекші орынбасары О.Д.Бакланов,
ішкі істер министрі Б.К.Пуго, қорғаныс министрі Д.Т.Язов, мемлекеттік
қауіпсіздік комитетінің жетекшісі В.А.Крючков және т.б. Бұл жаңа келісімге
қол қоюға кедергі жасауға бағытталған саяси дағдарыс. ГКЧП оппозициялық
партия мен қозғалыстар және бірнеше газеттердің қызметтеріне тиым салу
туралы шешім қабылдады. ГКЧП-ның құрылуына жауап ретінде Москва, Ленинград
және т.б. қалаларда көптеген демонстрациялар мен митингтер болды. Осы ГКЧП-
нің қызметіне қарсылардың басында РСФСР-дің президенті Б.Н.Ельцин және
басқа Ресей Федерациясының жетекшілері тұрды. Ельциннің жарлығымен ГКЧП-нің
құрылуы мемлекеттік төңкеріс шарасы ретінде қарастырылып, атқарушы биліктің
одақтық органдары РСФСР президентіне қайта бағындырылды. 22 тамызда ГКЧП
жойылды. Оның мүшелері және басқа да қызметкерлері сотталды. 23 тамызда
Ельциннің жарлығымен РСФСР территориясында Компартияның қызметі
тоқтатылды. 24 тамызда Горбачев өзінің ЦК КПСС бас хатшылығынан кететіні
туралы жариялады және ЦК мүшелеріне өз өзін таратуға шақырды. Одақтас билік
органдарының қызметі тоқтатылды. Москвадағы орталық билік Ресей
жетекшілігіне өтті. Латвия, Литва, Эстония КСРО-дан шығу туралы жариялады,
олардың тәуелсіздігі КСРО-ның ресми жетекшісі тарапынан 1991 жылы 5
қыркүйекте танылды. Тамыз дағдарысы дезинтеграция үрдісін күшейтіп, КСРО-
ның ары қарай ыдырауын тездетті.[13] 1991 жылы 1 желтоқсанда Украинаның 80
пайызы өз республикаларының тәуелсіздігі үшін дауыс берді. Бір аптадан
кейін Ресей, Украина, Белоруссия президенттері Минскіде жиналып, “Кеңес
Одағы енді жоқ” деп жариялады. Олар “Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы”
құрылғаны және “бұрынғы КСРО елдері үшін ашық” деп жариялады. 21
желтоқсанда Алматыда ТМД-ға 8 республика қосылды, осылайша олар КСРО-ның
ыдырағанын айғақтай түсті.[14]
Өзінің 13 жылдық өмірінде ТМД көптеген сынақтардан өтті. Ең бастысы
көпшіліктің “өлі туылған бала“ деген көріпкелділіктерге қарамастан ол өз
өмірін жалғастыруда. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси, экономикалық
тәуелсіздіктерін алғандықтары, бұрынғы одақ республикаларының бірігу
идеясын жоққа шығармады. Тіпті өзара ынтымақтастықтың бұл түрі одан ары
тереңдей түсіп, бірнеше біріккен саяси құжаттармен, белгілі бір істерде
әсіресе экономикалық сферадағы қатынастармен толыға түсті.
ТМД өз өмірі кезінде бірнеше кезеңнен өтті:
1. Бірінші кезең - 1991 мен 1993 жылдар аралығы. Одақтас Республикалар
саяси тәуелсіздігін алады. Мемлекеттілігін, қаржы-экономикалық, кеден,
шекара құрылымдарын бекітеді. Бірақ олардың халықшаруашылық кешені
біртұтас экономикалық кеңістікте, бір валютамен өз жұмысын жалғастырып
жатады.
2. Екінші кезең - 1993-1996жылдар. ТМД мемлекеттері өздерінің саяси
егемендігін нығайта түседі, өз беттерімен халықаралық қауымдастыққа
кіреді, өздерінің кеңес одағына кірмеген жақын көршілерімен шаруашылық
байланыстарын орнатады. Ал Достастық шеңберінде бірге келісілген
шешімдерге байланысты қатынастар ауырлай түседі. Көптеген келісілген
заттар орындалмай қалады. Бірақ кейбір мемлекеттер тығыз қатынастар
орнатуға деген талпыныс байқалады, мысалға кеден одағы, Орталық Азиялық
Экономикалық қауымдастық.
3. Үшінші кезең 1997 жылдан басталады. Достастықтың бүкіл мүшелері
дағдарысты мойындайды. Осы дағдарыстан шығу жолдары мен ортақ мақсат-
мүдде қарастырыла бастайды. Кейбір мемлекеттер, ғалымдар ТМД-нің барлық
атқарушы органдарын біріктіріп, бірінші орынға экономикалық
ынтымақтастықты қоюды, еркін сауда, кеден, тарифтік зонасын құруды
валюталық одақ идеясын ұсынады.
ТМД-дағы қиыншылықтар мұнымен жойыла қоймайды. Интеграциялық
мақсаттар екінші орынға кетіп, көп елдер үшін өздерінің саяси-экономикалық
егемендіктері маңыздырақ болып кетеді. Нәтижесінде Достастық қарам-қайшы
жағдайда, тіпті тоқырауға жақын қалады.[15] Қазіріг таңда Достастық әр
түрлі саяси күштер тарпынан айтылып жатқан көптеген сындарға тап болуда.
Өйткені, біріншіден, Кеңес Одағының құлауына өкініш білдіретін саяси топтар
жағы. Олардың сындары, бұрынғы шекара шеңберінде бір мемлекет құру деген
келмеске кеткен үміттерге негізделген. Бірақ ТМД құрылғанның алғашқы
кезінен бастап-ақ бұл мәселелерді мақсат етпеген болатын. Ең маңыздысы,
айтылып өткендей, жаңа мемлекеттердің құрылуы мен нығаюы болатын. Ал
екіншіден, ТМД бір халықтық шаруашылық жүйе ыдырағаннан кейін көп
шығындарсыз одақтың кезіндегі интеграциялық байланыстарды сақтай отырып,
экономикалық бөлінуді жүзеге асыра алмаған үшін сынады.[16]
КСРО-ның ыдырауына байланысты желік пайда болғаны да түсінікті. Өзін-
өзі басқару мен ұлттық идеялар бірінші кезекке шыққанда экономикалық
проблемаларға назар аударудың қажеті жоқ сияқты көрінді. Бірақ кейінгі
оқиғалар сауық-сайрандармен қатар нанның да қажет екендігін көрсетті.
Экономиканы айналып өту қиын, ол өз сөзін айтпай тұрмайды. Осы негізде
интеграция мен өзара іс-қимыл идеялары туындай бастайды.
Белорустың, Ресейдің және Украинаның 1991 жылы 8 желтоқсанда Беловеж
келісіміне қол қоюы және соның ізінше 13 желтоқсанда Орталық Азия
республикаларының Ашхабадта кездесуі бұрынғы КСРО аумағында бір бірінен
оқшау тұрған словян және түрік одақтарының құрылу қаупін туғызды. Осы
жағдайда Н.Назарбаев оқиғаның осылайша дамуына жол бермеу үшін барлық күш-
жігерін жұмсады. 21 желтоқсанда Қазақстан Президентінің ұсынысы бойынша
Алматыда 11 тәуелсіз мемлекеттерінің басшыларының келіссөздері өтті. Осы
кездесу қорытындысының шын мәнінде тарихи сипаты болды: “Мәртебелі
уағдаласушы тараптар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрды”.[17] Бұл факт
Алматы декларациясында жарияланды.
Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың өзара
қарым-қатынастарының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатты.
Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін айрықша
жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты, өзара тиімді қарым-
қатынастарды орнату және дамыту Қазақситандық сыртқы саясаттың аса маңызды
міндеттерінің бірі болды.
“Независимая” газетіне берген сұхбатында Н.Назарбаев Қазақстанның
Президенті былай деген болатын: “ТМД елдері үшін интеграция, ынтымақтастық
экономикалық қажеттілік қана еме, бұл керек десеңіз жаңа рухани
психологиялық тұрақтылық, ертеңгі күнге деген сенім”. Күрделі экономикалық
кезең жағдайында іс жүзінде барлық кеңестен кейінгі мемлекеттерде олардың
келісілген іс-қимылын, сындарлы ынтымақтастығын, өзара қолайлы ымыраға келу
шешімдерін іздестіру айрықша маңыз алды. Көптеген тәуелсіз мемлекеттер
ынтымақтастық және өзара түсіністік болмаса, тұрақтылықты сақтау,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, экономикалық реформасынсыз әлемдік
қоғамдастыққа ену мүмкін емес екенін түсінді. Осы жағдайларды ескергенде
ғана интеграцияға балама жоқ деп айтуға болады.
Бұрынғы Одақтың мемлекеттері арасындағы қатынас бірінші кезеңде
біркелкі болмады, тіпті бірінші кезде қарама-қарсы болды. Егер де Ресей,
Белорус, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан белсенді түрде Достастық идеясые
қолдаса, Украина позициясы қарсы, ал Түркменстан бұл мәселеден өзін алшақ
ұстады. Молдова жалпы Достастық қағидаларымен келісті, Армения ТМД
шеңберіндегі қатынастарды нағайтуға тырысты, бірақ Әзірбайжанмен арадағы
қақтығыстардың нәтижесінде оның интеграциялық үрдістегі рөлі әлсіз
болды.[18]
Мұндай қатынастардың мәні түсінікті-ақ: бұл жаңадан қол жеткізген
саяси тәуелсіздік пен экономикалық егемендікті жоғалтып алу қаупі; саяси
партиялар мен қозғалыстар тарапынан күшті қысым өткір идеологиялық және
ұлтаралық қарама-қайшылықтар және т.б.
Сол кездегі Достастық жағдайына Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев былай деп баға берді: “оқиғаның даму барысында Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттердің “өркениетті түрдегі ажырасу”
органына айналуда. Бұл үрдісті басқа интеграциялық жөнге бағытталып
талпыныстары өз нәтижесін бермеді”.[19]
Кеңестен кейінгі аймақта интеграция осылайша дамып жатты және ол
Батыс Еуропада болып жатқан үрдістерден ерекшеленеді. Бұл ерекше-ді салыст
түрде мынадай сипатта көрсетуге болады:
▪ Еуропалық Қоғамдастыққа интеграцияны тәуелсіз өмір сүрудің ұзақ
мерзімдітарихы бар егеменді мемлекеттер жүзеге асырды. Достастықты
бастапқы кезеңде біртұтас тоталитарлық мемлекеттен бөлінген және
егемедігін құқықтық тұрғыдан рәсімдеуді мақсат еткен мемлекеттер
қалыптастырды.
▪ Еуропалық Қоғамдастыққа интеграцияны нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттердің (әртүрлі деңгейде болса да) интеграциясы ретінде жүзеге
асырылды. Достастықта ашық нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдегі
мемлекеттердің интеграциясы жүзеге асырылды.
▪ Еуропалық Қоғамдастыққа интеграция бірнеше онжылдықтардың ішінде,
негізінен мемлекеттердің саяси шешіммен айқындалатын көлбеу экономикалық
байланыстарға қарқын беру арқылы эволюциялық жолмен дамыды. Достастықтағы
интеграцияның мәні жаңа нарықтық жағдайдағы сауда экономикалық
байланыстарды дамытуда оларды егеменді мемлекеттерді” интеграциялық
қатынастарыны” де”гейіне дейін жеткізуінен көрінді.[20]
Әлемнің саяси картасында жаңа мемлекеттердің пайда болуы, олардың
Достастыққа бірігуі осы елдердің тәуелсіздігін қорғауды қамтамассыз
еткен жоқ. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру, КСРО сияқты қуатты әскери
державаға ыдырағаннан кейін пайда болған бос кеңістікті толтыру
қажеттігі туындады. 1992 жылы 15 мамырда ТМД-ң бес мемлекет басшылары
қол қойған Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам
болды, аталған шарт Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Шартқа қатысушы мемлекеттер мен аралық қатынастарда күш қолданатындардан
немесе күш қолданатын қаупін төндіруден бас тартатын міндеттемелерін
қуаттады. Олар өздерінің арасындағы және басқа мемлекеттермен арадағы
келіспеушіліктерді бейбіт жолмен шешуге міндеттеді. Шартқа ТМД-ң 9 елі
қол қойып, оған Украина, Молдава және Түркменстан ғана кірген жоқ.
Бұл шарттың 4 бабы НАТО-ның жарғысына өте ұқсас, және БҰҰ
Жарғысының 51 бабына сәйкес жасалынған. Бұл бап қатысушы тараптар үшін
ерекше маңыз алды. Бұл бап бойынша: ”Егер қатысушы мемлекеттердің бірі
қандай да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға
ұшыраса, онда бұл осы шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы
жасалынған басқыншылық ретінде қаралатын болады. Қатысушы мемлекеттердің
кез-келгеніне қарсы басқыншылық актісі жасалынған жағдайда басқа барлық
қатысушы мемлекеттер әскери жағын қоса алғанда, оған қажетті көмек
көрсетеді, сондай-ақ БҰҰ Жарғысының 51 бабына сәйкес ұжымдық қорғанысқа
арналған құқықтарын жүзеге асыру тәртібімен өздерінің қарауында бар
құралдарымен көмек көрсетеді.”[21]
Өркениетті елдердің экономикалық және саяси интнграцияға ұмтылуы
бүгінгі таңдағы обьективті немесе заңды құбылыс. Мемлекеттердің
жақындасуы дүниежүзілік дамудың жаңа дәрежесін айқындады., сондай-ақ
қоғамдық өмірдіңбасқа да салаларында жаңа сапалық өзгерістерге қол
жеткізіп отыр. Олардың қатарында, бірінші деп, дүниежүзілік дамуда
бейбітшілік принциптері үстем болып, интеграцияның саяси қақтығыстарды
шешудің бейбіт механизмін жетілдіре түседі. Екіншіден, дүниежүзіндегі
мемлекеттердің өзара капитал алмасу, халықаралық сауданың дамуы және
сыртқы экономикалық саясаттың либерализациялану прцесі жүруде. Бұл соңғы
кездегі әлемдік дамудың заңдылықтарының бірі болып отыр. Үшіншіден,
соңғы жылдары мемлекетаралық экономикалық дамуды реттейтін бірнеше
механизмдер пайда болды. Олар кедендік, сауда-саттық, валюталық тағы да
басқа. Төртіншіден, жоғарғы техникалық және информатикалық даму еңбек
өнімділігінің артуына әкеліп отыр, бұл өз тарапынан ауқымды нарықтық
кеңістікті қажет етеді. Тауар айналымының өсуі, оның жолындағы әр түрлі
кедергілерді жойып, бір елден екінші елге ауысып отыруды қажет етеді.
Бесіншіден, қазіргі кезде дүниежүзілік сауда рыногындағы бәсекелестіктің
ауқымы мен сапасы өзгерді. Экономикалық мықты мемлекетпен бәсекелестік
әлсіз мемлекеттердің бірігуін қажет етеді. Сондықтан да, Қазақстанның
және ТМД-ң басқа мемлекеттерінің интеграциялық дамуы экономикалық
қажеттілігінен, оған сәйкес экономикалық және саяси жағдайдан туындап
отырған процесс.
Бүгінгі таңда Еуразия басты саяси күрес алаңына айналып отыр. Қазір
Азия мен Еуропаға бөлек саясат ұстануға мүмкін емес. Осы жағынан алып
қарағанда Еуропалық интеграцияның және ұжымдық дипломатия стратегиясы
ТМД үшін үлкен тәжірибе болатыны сөзсіз. Еуропалық Одақтың сыртқы
саясатының негізі 1957 жылы Рим келісімшарты, 1992 жылы Маастрихт және
1997 жылы Амстердам шарттарында бекітілді. Еуропаның Ұжымдық
дипломатиясының көрінісі “2000 жылдың күн тәртібі” деп аталатын құжатта
айқындалған.
Интеграция – ТМД-ң өмір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz