Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік құндылықтар
Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік құндылықтар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Шәкәрім поэзиясының рухани-адамгершілік арналары
... ... ... ... ... ... .
1.1Көркем әдебиеттегі адамның көркемдік концепциясы 5
... ... ... ... ... ... ...
1.2Абайдың толық адам тұжырымдарының мәні және оның Шәкәрім
позиясында жалғастық табуы 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
1.3Шәкәрім дүниетанымындағы философиялық, діни көзқарастар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 Шәкәрім – адамгершілік құндылықтарды жырлаушы
2.1Ар ілімі – Шәкәрімнің адамгершілік позициясының тірегі 35
... ... ... ...
2.2Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік-имандылық мәселелері ... 50
Қорытынды 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдік даму жаһанданудың
аясында аса зор қарқынмен жүруде. Әлемдегі елдер мен халықтар бұл бағытта
өздерінің айқын тұжырымдамаларын ұстанып, жаһандану арнасында жұтылып
кетпеудің қамын ойластыруда. Бүгінгі таңда ұлттық оқшаулықпен күн көру
мүмкін емес, шама келгенше ұлттық құндылықтарды ұлықтай отырып, адамзат
баласы жинақтаған ақыл-ой қазыналарынан еркін сусындап, заман талабына сай
ілгерілеуді мақсат ету керек.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстанды әлемдегі бәсекеге қабілетті отыз
елдің қатарына кіру талабын қойып отыр. Бұл бағытта көптеген шаруалар
істелуде. Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдаулары мен басқа да
маңызды жарық көрген құжаттарда бәсекеге қабілеттілік мәселелері әр қырынан
қойылып келеді. Президент азаматтардың бойындағы еңбекке деген көзқарасты
жетілдіру, еңбек етуді өмірдің басты ұстанымы қылу мәселесін көтереді. Бұл
талап – Еңбекті қоғамдық идеологияның маңызды факторы ретінде ұсынуымен
құнды. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: баршаға ортақ еңбек қоғамына
қарай 20 қадам атты бағдарламалық мақаласында: Бүгінде еңбек – ХХІ ғасыр
жағдайындағы шешуші ұлттық фактор ретінде, жаһандық бәсекелестік
жағдайында, – алдыңғы кезекке ілгерілетілуі тиіс, – деп атап көрсеткен
Елбасымыз қоғамда кеңестік кезеңнен бері етектен тартып келе жатқан
әлеуметтік масылдыққа қарсы тегеурінді тосқауыл ретінде Жалпыға ортақ
еңбек қоғамы идеясын ұсынады. Әлеуметтік жаңғыру саясатының негізіне
шынайы өндірістік еңбекті қоюға тиіс екенімізді басым түрде айтады [1].
Бағдарламалық мақаласында Қазақстан Президенті ел дамуының маңызды
факторы ретінде еңбекке деген саналы көзқарас орнатып, әр азамат өз
еңбегіне сүйенетіндей өмір сүру керектігі туралы идеология ұсынды. Еңбекті
сүю дегеніміз – әркім өзі ұнатқан, қолынан келетін мамандығын жақсы игеріп,
тиімді маман болуы, өз орнында еңбек етіп, бақытты сол еңбектен табуы. Абай
атамыздың: Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар, қалан [2,54] –
дегеніндей, анық та орнықты принциппен өмір сүру.
Адам болу, адал еңбекті нәсіп ету, имандылық жолымен өмір сүру, ғылым-
білімге ұмтылу – жастарды тәрбиелеуде басты бағдар болуы керек екені
баршаға түсінікті. Бұл мақсатты орындау үшін оның қоғам мүшелерінің,
әсіресе жастарының қандай болу керектігі туралы ұлы Абай мен Шәкәрімдей ұлы
ойшылдардың көзқарас-тұжырымдарының тұрғысынан қараудың маңызы зор. Осы
тұрғыдан алғанда, Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік құндылықтар жүйесін
әдеби-теориялық тұрғыдан байыптап, ақын шығармаларын тақырыптық-мазмұндық,
идеялық-көркемдік талдау арқылы, оларды бүгінгі жастар тәрбиесіне пайдалану
маңызын ашу дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ш.Құдайбердиевтің өмірі мен
шығармашылығы туралы ақын ақталғаннан бері біршама еңбектер жазылып келеді.
Әсіресе, ақынның ағартушылық позициясы, адамгершілік қасиеттерді жырлауы
біршама зерттелуде. Шәкәрімнің жаңа заман адамына қояр талабы, адамның
толыққанды қоғам мүшесі болуы, оның өз мүмкіндіктерін жан-жақты ашуы
мәселелері бүгінгі күн үшін де өзекті болып табылады. Аталмыш еңбектердегі
Шәкәрімнің ақындық, азаматтық, ойшылдық қызметі әр түрлі қырынан
пайымдалып, қазіргі әдебиеттану ғылымында шәкәрімтанудың арналы ағысын
құрайды.
Шәкәрім Құдайбердиевтің өмірі мен шығармашылығы туралы
Қ.Мұхамедханов, М.Мағауин, Х.Сүйіншәлиев, М.Базарбаев, Р.Нұрғалиев,
С.Қирабаев, Ш.Сәтбаева, Ш.Елеукенов, Б.Әбдіғазиев, Е.Жармұхамбетов,
М.Мырзахметұлы, Т.Жұртбаев, Б.Сапар-Әлі, Р.Сейсенбаев, Т.Кәкішев,
С.Қарамендин, Қ.Шаяхметұлы, Б.Әбдіғазиұлы, Т.Шаңбай, А.Тілеуханова, т.б
көптеген әдебиеттанушы ғалымдар ғылыми еңбектер жазып, шәкірімтану
ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. Аталған ғылыми-зерттеу еңбектерде
Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік мәселелері көптеген ғылыми проблемалар
контексінде қарастырылып келеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымызда Шәкәрім
Құдайбердиев шығармаларындағы адамгершілік құндылықтардың жырлануын
қарастырып, оны ғылыми тұрғыдан пайымдауды, бүгінгі күн үшін де өзекті
болып отырған жастар тәрбиесіне пайдалануға ұсынуды мақсат тұттық. Бұл
мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Шәкәрім өлеңдеріндегі адами құндылықтар, адамгершілік қасиеттер, жаңа
заман жастарының бейнесі тұжырымдарын әдеби-рухани тұрғыдан пайымдау;
- Шәкірім ой-пікірлерінің ұлы Абай идеяларымен сабақтастығын, оны
дамытудағы еңбегін бағалап, ақындық позициясын ашып көрсету;
- Ақын көзқарастарының жалпыадамзаттық, ұлттық, халықтық тәрбиемен
байланысына назар аудару;
- Ақын көзқарастарын қазіргі өмір талабымен сабақтастырып, білім беру
мен тәрбиелеу процесінде пайдалануды ұсыну.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері: Әдебиеттану
ғылымының бүгінгі таңдағы жетістіктері, ондағы іргелі ғылыми еңбектер
дипломдық жұмыстың негізгі методологиялық әрі теориялық негізі болып
табылады. Қаламгерлер шығармашылығының идеялық табиғаты, эстетикалық мәні,
суреткерлік ізденістері, рухани мұраның табиғаты, шеберлік жетістіктері
жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымы тарихында іргелі еңбектер мол. Зерттеу
жұмысында осы мәселелермен ғылыми негізде айналысқан қазақ ғалымдарының
еңбектері – қазақ әдебиеттануының ғылыми-теориялық базасын кеңейткен
зерттеулері басшылыққа алынды. З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов,
Р.Нұрғалиев, М.Мағауин, Қ.Мұхамедханов, Б.Әбдіғазыұлы, Ш.Елеукенов,
Ж.Ысмағұлов, Б.Майтанов, Т.Кәкішев, А.Ісімақова, С.Негимов, т.б. белгілі
ғалым-мамандар еңбектерінде адамтану мәселесі, кейіпкердің жан дүниесі мен
психологиясын ашудағы көркемдік тәсілдер, психологиялық талдаудың көрнекті
түрлері, бейнені танудың және оның әлемін ашудың қыр-сыры және жазушылық,
шеберлік өнерге қатысты көптеген ғылыми тұжырымдар мен ой-пікірлер жан-
жақты қарастырылған. Сондай-ақ, орыс және шетел ғалымдарының іргелі
еңбектері пайдаланылып, тиісті тұстарда сілтеме жасалды.
Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік мәселелер, жалпыадамзаттық
құндылықтар, ар ілімі мәселесі философиялық-эстетикалық категориялар
аясында қарастырылып, суреткердің суреткерлік шеберлігі мен көркемдік
стиліне назар аударылды, зерттеу нысаны ретінде алынған мәселелерді
қарастыру барысында жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы әдістер басшылыққа
алынды.
Зерттеу нысаны: Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде Шәкәрімнің
поэзиялық шығармалары алынды. Ақын шығармаларының идеялық деңгейі мен
көркемдік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда пайымдаған әлімдік және қазақ
ғалымдарының ой-тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Шәкәрімнің поэзиялық шығармаларындағы
адам концепциясы тұңғыш рет ғылыми тұрғыдан қарастырылып отыр:
- Шәкәрім өлеңдеріндегі адами құндылықтар, адамгершілік қасиеттер, жаңа
заман жастарының бейнесі тұжырымдары әдеби-рухани тұрғыдан пайымдалды;
- Шәкәрім дүниетанымының әлем ойшылдарымен рухани сабақтастығы, әсіресе
ұлы Абай дәстүрін жалғастырудағы орны басты нысанаға алынды;
- Ақын көзқарастарының жалпыадамзаттық, ұлттық, халықтық тәрбиемен
байланысына назар аударылды;
- Ақын көзқарастары қазіргі өмір талабымен сабақтастырылып, білім беру
мен тәрбиелеу процесінде пайдаланудың тиімділігі қарастырылды;
Зерттеу әдістері. Зерттеуде әдеби-тарихи, жүйелі-сипаттамалық,
баяндау, жинақтау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Толыққанды тұлға мәселесі –
Шәкәрімнің рухани-ақындық қазынасының концептуалдық маңызды саласы болып
саналады.
1. Ар ілімі – ақынның суреткерлік-ойшылдық дүниетанымының негізі болып
табылады;
2. Шәкәрім – Абайдың ақындық мектебінің көрнекті өкілі ретінде оның
ағартушылық-гуманистік ой-тұжырымдарын дамытушы, қазақ мәдениетіндегі
ақын, ойшыл ізбасары;
3. Ақынның жаңа заман адамының қандай болу керек екендігі туралы ойлары
бүгінгі күн үшін де өте маңызды;
4. Ақын шығармаларын білім мекемелерінде оқыту мен жастар тәрбиесіне
тиімді пайдалану – халқымыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға
қызмет ете алады.
Абай мен Шәкәрім шығармашылығы туралы талай еңбектер жазылды, Біздің
мақсатымыз – Шәкәрімнің поэзиясындағы адам концепциясын, жаңа заман
адамының бейнесін қарастыру. Сөйтіп, ақын армандаған жан-жақты дамыған, ой-
санасы таза, көкірегі алғыр жастарды тәрбиелеп шығару үшін оқу орындарында,
қоғамдық орындарда, отбасында Шәкәрімнің көркем тұжырымдары мен
көзқарастарын пайдалануды ұсыну.
Дипломдық жұмысымыз екі тараудан тұрады. Бірінші тарауы Шәкәрім
поэзиясының рухани-адамгершілік мәселелеріне арналып, көркем әдебиеттегі
адамның көркемдік концепциясы, Шәкәрім көзқарасының Абаймен үндестігі, ақын
дүниетанымындағы философиялық, діни көзқарастар жүйесі қарастырылған.
Екінші тарауда Шәкәрімнің адамгершілік позициясының тірегі Ар ілімінің
мәні, Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік-имандылық мәселелері
қарастырылып, ақын шығармаларындағы адам концепциясының бәсекеге
қабілеттілік талаптары тұрғысынан маңызы зерделенеді. Бұл екі бөлім бірімен-
бірі жүйелі байланыста болып, тақырыпты ашып береді ғой деп ойлаймыз.
1. Шәкәрім поэзиясының рухани-адамгершілік арналары
1.1 Көркем әдебиеттегі адамның көркемдік концепциясы
Адам қашан да мәдениеттің басты құндылығы болып есептеледі. Адам
табиғаты, оның тіршіліктегі мәні туралы ойшылдар ежелден бері мәселе
көтеріп, соған жауап беруге талпынып келеді. Олардың бірі адам табиғатын
күнәмен байланыстыра қарастырса, енді бірі адамның саналылық сипатынан
іздейді, сондай-ақ кейбірі оның әлеуметтік мәніне басым назар аударады.
Ілкіде мифология, одан кейін дін бұл мәселеге жауап беруге тырысты. Халық
аңыздары адамның мәнін образды-символдық құралдармен бейнелесе, философтар
бұл мәселені мәдени-танымдық тұрғыдан қарастыруда. Олардың қай-қайсысы да
адамтануға қызмет етеді.
Жаңа дәуірдің басы – Қайта өрлеу дәуірінде ғылыми білімдердің дамуы мен
табиғатты бағындыру әрекеттерінің салдарынан дүниетаным өзгеріп,
ойшылдардың алдында Адамға не тәуелді? деген сұрақ тұрды. Бұл сұрақтың
жауабы да тосын болды: адамға қоршаған дүние де, оның өзі де тәуелді болып
шықты. Бұл жаңалық адам табиғатын танудың маңыздылығын ашып көрсетіп,
мәдениеттанудың өзекті мәселесіне айналды.
Қайта өрлеу дәуірінің философтары адамның қайсыбір сипатын алдыңғы
орынға шығара отырып, оны әр түрлі тұрғыдан қарастырды: ақыл-ойлық және
сезімдік бастаулар, индивидуальды және қоғамдық болмыс, саналы және санасыз
(көзсіз) әрекет т.б. Осы проблемаларды шешу барысында бірнеше негізгі
бағыттар пайда болды. Сөйтіп, адамның өмірдегі мәні туралы түрлі
позициялардың қай-қайсысы да маңызды әрі негіздемелі болғанымен, олардың
біржақтылығын барлығына ортақ кемшілігі ретінде көрсетуге болады.
Ғылымнан өзге рухани мәдениет, оның ішінде әдебиет пен өнер
дүниетанудың қуатты құралы болып табылады. Оның образдық табиғаты ғылымға
қарағанда адам мен дүние туралы толығырақ түсінік беруге қабілетті болып
келеді. Әлемдік әдебиет тарихында көптеген ақындар мен жазушылар дүниедегі
адамның орнын түрліше айшықтап, мүмкіндігінше ашып көрсетіп келеді. Адамның
өмір кезеңдері, ерлігі мен ездігі, асқақтығы мен жасықтығы, махаббаты мен
зұлымдығы, сұлулығы мен сұрықсыздығы, өрлігі мен аярлығы, жасампаздығы мен
пасықтығы т.б. туралы әдебиеттегі сандаған образдық бейнелер адам туралы
көркемдік тұрғыдан жан-жақты пайымдауға мүмкіндік береді.
Жаңа антропоцентристік өркениеттің қалыптасуымен адамның өзіндік
санасына деген қажеттілік пайда бола бастады. Осы кезеңнен бастап адам
рухын паш еткен әдеби туындылар дүниеге келді. Мысалы, Европа елдеріндегі
ертеден келе жатқан Фауст туралы аңыздар халықтың адам қайраты мен
еркіндігі туралы арманын бейнелеп келген болса, кейін осы тұлғаға
байланысты көптеген шығармалар туды. Солардың ішінде осы кейіпкердің
образын бейнелеудегі әдеби тенденцияның шыңы И.В.Гетенің Фауст трагедиясы
болып табылады.
Т.Большакова Гетенің Фауст трагедиясындағы адам концепциясы туралы
еңбегінде былай деп жазады: Фауст образында автор Қайта өрлеу дәуіріндегі
барлық философиялық проблемаларды біріктіріп, бұл образ дәуірдің негізгі
тенденциялары – ғылыми білімдерін тарату мен танымалдандыру болып табылатын
философиялық ізденісінің символына айналды. Гете дәуірдің өзекті
мәселелерін жинақтап, бір ғана тұлғаның – Фаустың мысалында қарастырды.
Гете кезбе сюжетті пайдаланды, алайда кейіпкер тағдырымен жинақталған
және кең көлемдегі адам тағдырын көрсетіп, заманәуи философиялық мазмұнмен
байытты [3].
Гете Фауст трагедиясында симолдық мәндегі қозғалыс – адам
тіршілігіндегі бірден-бір тіршілік ету құралы, қозғалыстың тоқтауы – кері
кету мен дағдарысқа әкеп соғады деген соны тоқтам ұсынады. Гете өз
шығармасында адамға деген сенімді, ақыл-ой дамуының шексіз мүмкіндіктерін
бекітеді. Күресті адамды жетілуге ұмтылдыратын мәңгілік сынақ болып
табылатын өмірдің заңдылығы ретінде бейнелейді.
Адам концепциясы – әдебиеттануда көптен бері зерделеніп келе жатқан,
көркем шығармашылықтың идеялық-тақырыптық болмысының бір қыры болып
табылатын әмбебап феномен. Қазақ әдебиетінде кейіпкер табиғатынан туындап
жататын характерлерді сомдаудың тақырыптық нысаны, идеялық бағдары мен
көркем жинақталуы сан алуан адам бейнелерін дүниеге әкелсе, өз заманы мен
қоғамына сәйкес адам концепциясы суреткерлік мақсатқа сай тұжырымдалып,
белгілі бір көркем көзқарас-пайымдар жасақталып келеді, олардың адам
бойындағы рухани құндылықтардың мәнін ашудағы ролі зор деп білеміз.
Ұлттық әдебиетімізде адамның жан әлеміне, рухани даму болмысына жете
үңіліп, тұлғаны дамыту жолдарын қарастыруға ерекше мән берген ойшыл
ақындардың бірі – Шәкәрім Құдайбердиев. Ол – әдебиетіміздегі Абайдан
кейінгі адам концепциясын жетілдіре түскен, жастардың болашағына үлкен үміт
артып, өнеге ұсынған ойшылдардың бірі.
Шәкәрім Қазан төңкерісінен бұрын сыншыл реалист ақын ретінде
қалыптасты, ой өрісі, идеялық мақсат-мұраттары жағынан демократтық-
халықтық, гуманистік-ағартушылық бағытты өмірінің соңына дейін ұстанды.
Шәкәрім шығармашылық қызметтің бірнеше саласында – поэзияда, прозада,
аудармада, трактат жазуда, журналистикада үлкен мұра қалдырды, - деп
жазады ақынның ақталғаннан кейін жарық көрген алғашқы көлемді еңбегіне
ьжазған алғысөздерінде белгілі ақын ӘбділдаТәжібаев пен әдебиеттанушы ғалым
Шәмсиябану Сәтбаева [4,7].
Шәкәрім өмірінің біраз жайы өз шығармаларында, әсіресе, Мұтылғанның
өмірі деген поэмасында жазылған:
Бесімде оқу білсін деп,
Ата-анам берді сабаққа.
Жеті жаста жетім боп
Түскендей болддым абаққа.
Ардақты кенже жетім деп,
Әлпештеді мені көп,
Надандыққа болдым сеп
Қақпай ешкім қабаққа... [5] –
деп бастайды ақын осы өлеңін. Ақын Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресінде былай деп жазады: Мен пақыр өз әкем өлген соң ұлық атамыз
хажы марқұмның тәрбиесінде қалсам да, бұрыннан ауылымыз, қыстауымыз бөлек
болғанда, хажы марқұм мені жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, жетімді
сылтау қылып, ойыма не келсе, соны істеп ғылымсыз өстім. Әйтсе де, түркі
танып, орысша хат танып қалдым [6,9].
Ақын ғылым-білімнің қадірін кештеу болса да терең түсініп, өз бетімен
оқып-үйреніп, рухани қазыналарға көп үңілген. Өз елінің сөз мұрасына қоса,
басқа жұрт асылдарын меңгерген Шәкәрім Абай мектебінен өтеді, оның ақыл-
кеңесімен өлеңдер шығара бастайды, поэмалар жазады. Оның жетімдік, жоқшылық
көрмей, сауатты да сергек болып өсуіне ұлы Абай қамқорлығында болуы қатты
ықпал еткен. Шәкәрім Абай аясында саналы, талантты ақын болып қалыптасты.
Ол Абайдың көзі тірісінде-ақ оның данышпан ақын екендігін алғаш танып, өлең
арнады:
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік
Бір білімді данышщпан жан табалық
Ал, енді олай болса, кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық.
Шын іздесек – табармыз шыны ғалым,
Жалыналық Абайға, жүр, баралық!
Ол қазақ қоғамының рухани өсуіне көмектесті, жастарды ғылым-білім,
өнер-өнегеге баулыды. Қырық жасқа таянған шағында ол поэзиямен бірыңғай
шұғылданып, Қазақ айнасындағы көптеген өлеңдерін шығарды, поэмалар жазды,
олардың көпшілігі әлеуметтік, гуманистік, ағартушылық арнадағы туындылар
еді.
Ш.Құдайбердиевтің бай әдеби мұрасының басым көпшілігі – поэзиялық
шығармалары. Сөз өнерінің осы байырғы түрі – поэзияда, ең алдымен, адам
өмірінің қат-қабат қыры мен сыры, қуар берер қуаныш пен қартайтар қайғысы,
алға тартар арманы мен жетелер үміті, сәулелі серпін туғызар мұрат-
мақсаттары – баршасы көркем бояуларымен, сан қилы ою-өрнегімен көрініс
тауып отырады. Шәкәрімнің поэзиялық шығармаларының мазмұны да бай, түрі де
мол. Егер тақырыптық және жанрлық мазмұн тұрғысынан қарасақ, Шәкәрімнің
поэзиясында азаматтық лирика да, философиялық лирика да, махаббат лирикасы
да, табиғат лирикасы да, ода, элегия, сонет, тарихи баллада, халық өлеңдері
түрінде жазылғын шығармалар да кездеседі. Ақынның қазақтың өлең жүйесіне
қосқан жаңалықтары да мол.
Дүниенің барлық көріністерін, адам өміріндегі сан алуан құбылыстарды
бүкіл болмасымен, барлық жүйе-сезімімен қабылдай білген ақынның түйсігінде
шек жоқ. Ол жердің сырын, желдің үнін, құстың әнін, адамның арман-қиялымен,
мұңымен бірге түсінді. Оқырмандар оның өлең ырғақтарынан өзінің жан
дүниесінің ырғағын таниды. Бұл – ақындықтың ең қымбат қасиеті болса керек.
Өмір бойы бір рет жалған сөйлеп көрмеген ақын: Не істеуіміз керек? –
дегенді түсіндіру үшін көбінесе: Не істеуім керек? деген сұраққа жауап
іздеді. Соған жауап берді. Олар өзінің жырларымен жақсылық пен жамандықтың
тегін танытты, сұлулықтың, әділдіктің не нәрселермен, қандай құбылыстармен
жарасқанда көрік табатын тектерін көрсетті. Бақыт деген не, бақытсыздықты
қалай түсінеміз, бақыттылықтан неге бақытсыздық туады? деген сұрақтардың
бәрін өз өмірі арқылы баяндады. Адам өміріне араласар, адам тағдырына сан
түрлі қозғау салар неше алуан себептер бар екенін біз Шәкәрімнің өмірі мен
шығармаларынан көреміз. Ол адамдарды жырыман жалған жарықтарға алданбауға,
болмашыны, бұлдыр мен сылдырды малданбауға үйретеді.
Шәкәрімнің жаңа заман адамына қояр талабының негізін оның өз бойынан
іздеуге болады. Ол арнайы оқу орынын бітірмесе, де Абайдың бастамасымен,
үлгі-өнегесімен өз бетімен іздену нәтижесінде сол кездегі қазақ қоғамындағы
білімді адамдардың бірі болған. Ол түрік, араб, парсы тілдерімен қатар орыс
тілін де жетік білген, классикалық шығыс поэзиясын, орыс және Европа
әдебиетінің озық үлгілерін терең түсініп оқумен қатар, дін тарихы мен
философия саласынан берқатар еңбектерді оқыған.
Шәкәрім билікке де араласып, болыс болып та көреді. Ол туралы белгілі
ғалым М.Мағауин: Құнанбай әулетінің дәстүрі бойынша ел ішінде де билік
құрып көреді, бұл кезде өнер жолына біржола ден қойған, дұшпаны көбейіп,
тынысы тарылған Абайға сүйеніп, демесін болады. Алайда, көп ұзамай-ақ
болыстықтың бар қызығын басқа інілеріне қалдырып, өзінің шын мұраты – сөз
патшалығын жаулауға бет қояды [7,7].
Шәкәрімнің адамдық санасы мен ақындық көзқарасына қазақ қоғамындағы
тұрмыс-салт ерекшеліктері, ел ішіндегі оқиғалармен қатар, орыс империясы
шегіндегі езілген ұлттар үміт артқан Ресейдегі 1905 жылғы алғашқы орыс
революциясының жеңіліске ұшырауы ерекше әсер еткен. Ол оқу, іздену аймағын
кеңейте түсіп, адам өмірінің мәні, тіршілік пен тағдыр туралы ойланып,
көптеген сұрақтарға жауап іздейді.
Оятқан мені ерте шығыс жыры, Жасымнан жетік білдім түрік тілін деп
өзі жырлағандай, Ш.Құдайбердиевтің қазақтың төл әдебиетінен өзге алғаш
сусындаған рухани қазынасы классикалық тәжік-парсы поэзиясы болды. Ол
әсіресе Хожа Хафиз, Физули мен Науаидің шығармаларымен молынан сусындап,
ерекше қадір тұтты. Оның Фердауси мен Сағдиді, Хожа-Ахмет Яссауи мен Софы
Аллаярды да жақсы білгені күмәнсіз дейді зерттеушілер. Осы жұлдыздай
жарқыраған көп ақын ішінде Шәкәрім әсіресе Хафизді жанына жақын тұтады.
Германиядағы Гетені де, Россиядағы Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі
Европа поэзиясына үлкен ықпал жасаған Хожа Хафизді Шәкәрім өзінің өзінің ең
ұлағатты ұстаздарының бірі санайды. Үнемі сырласып, мұңдасып отырады. Тіпті
өмірінің ең соңғы күндерінде де Хожа Хафизді аузына алады, оны түсінде
көргенін айтып, бұл – дәм-тұздың таусылғаны, фәнилік жарықтан бақилық
даңққа өтудің белгісі деп біледі. Бұл – өмір туралы толғаныстардың бастапқы
бір үлгісі секілді. Шәкәрім кейін де өмір жайлы талай ойларын өлеңіне
енгізген. Бір жерінде тіршіліктің кейпін үш-ақ ауыз өлеңге сыйғызады:
...Өмірдің басы – бала, ортасы – адам,
Қартайып шал болған соң кетті шамаң.
Мақтап жүрген өмірің осы болса,
Үш-ақ ауыз өлеңмен болды тәмәм.
Шәкәрім шариғаттың мұсылмандарға міндет еткен бес парызының бірі –
қажылық борышын өтеу үшін, сонымен қатар ел көру, жер тану мақсатымен
қажыға барып қайтады. Стамбул мен Париж қалаларында болып, біраз адамдармен
сұхбаттасады, бірқатар еңбектермен танысады. Бұл сапарында оның ой-танымы
одан әрі кеңейіп, ғылым-білімге қолы жеткен Европа халықтарының тұрмыс-
тіршіліктерін көреді. Болам деген елдің, өсем деген жұрттың жолы осы Европа
секілді оқу-білім мен ғылым жолы деген сенімі беки түседі.
Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім, – деп Абай Батыс
пен Шығыстың мәдениетімен сусындаса, Шәкәрім де екі жаққа бірдей назар
салып, олардағы бар жақсыны бойға сіңіруге тырысты. Орыс әдебиетінен
Шәкәрім Л.Н.Толстойды ерекше қадір тұтып, өзінің ұстазы санайды.
Танбаймын, шәкіртімін Толстойдың!, Толстой кәпір емес, кәпір өзің,
Ақиқат сырымды айтсам, Толстойдың, – Мың сопыны алмаймын тырнағына деп
кертартпа дін иелеріне, дүмше молдаларға соққы беріп, реакциялық көзқарасты
айыптайды, адамгершілік заңын жоғары қойған прогресшілдік позицияны
ұстанады.
Шәкәрім Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп танып, оның
данышпандығын, ұлы әділеттік қасиетін адал жүрек, ақ көңілмен ардақтап,
өзін Толстойдың шәкіртімін деп білген. Абай өлгеннен кейін Толстойды ұстаз
тұтып, одан ақыл сұрап хат жазған. Толстойға хат жазып, одан жауап алғаны
туралы Шәкірімнің өзі де жазады.
Шәкәрімнің Толстой мұрасына айрықша ден қоюы ұлы жазушының адамдық
тұлғасы мен ағартушылық қызметіне, ойшылдық болмысы мен суреткерлік
қарымына байланысты еді. Толстойдың ізгілікті, мейірбандық пен
бауырмалдықты уағыздаған әңгімелерін аударуы да қазақты ағарту, ізгілік
жолына салу талабынан туған қадам болатын.
Шәкәрім дүние жүзіне белгілі философ ғалымдардың еңбектерімен де жақсы
таныс болған. Ақын еңбектерінен неміс философы Шопенгауерді оқығанын
көреміз. Оқып қана қоймай, оның еңбектеріндегі ой-пікірлеріне өзінің ой-
танымының тұрғысынан баға беріп, пессимистік тұжырымдарын сынап та отырады:
Шопенгауердің дүние – тозақ, дүниеде тыныш өмір сүруге болмайды дегені
дұрыс емес, – дей келіп: – дүние тозақ емес, бейіс, бейісті тозақ етіп
отырған адам баласының, үстем таптың зорлығы, өзімшілдік күш қаруы,
қасқырлығы. Егер адам бір-біріне зорлық-зомбылық, қиянат жасамай, барлық
адам бір-біріне бауырдай болып, өнер-білімімен, таза еңбекпен табиғаттың
байлығынан пайдаланып отырса, дүниенің бейіс болуында сөз жоқ. Мұны сезбей,
Шопенгауер адасқан, – дейді.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы Абайдан кейінгі ұлы ақынымыз
Шәкәрімболып есептелуі тегін емес. Абай дүниеден өткен соң халық Шәкәрімді
екінші Абайымыз деп ерекше құрметтеген. Өзінің ұлы ұстазы Абай ағасының
Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың,
адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі
боласың, – деген ұлағатты сөзін Шәкәрім өмірлік мұраты етіп, барлық саналы
ғұмырын ұрпақ тәрбиесіне бағыштады. Оның:
Адамдық борышың, ар үшін,
Барша азамат қамы үшін,
Серт қылғам еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін, –
деген сөзі, шын мәнінде, ақынның айқын адамдық сертіндей, суреткерлік
бағдарламасындай естіледі. Ақын осы сертінен өле-өлгенше таймай өтті. Оның
ақындық һәм адамдық кредосы ұлы Абайдың Әкесінің баласы – адамның дұшпаны,
Адамның баласы – бауырың деген қағидасымен үндесіп жатады.
Адамның маған бәрі бір,
Не мұсылман, не кәпір.
Тамам адам бір бауыр,
Бөлінбесе өлген соң, –
дейді.
Қазақ философы Т.Рысқалиев: Дүниенің, өмірдің диалектикасын қазақ
ойшылдары ғылыми сараптау арқылы емес, қысқа да нұсқа поэзия тілімен шебер
суреттеп береді [8], – дейді. Шәкәрім поэзиясының философиялық астар-
үлгісі туралы ол былай деп жазады: Даналық пен түсініктің тағы бір үлгісін
Шәкәрімнің мына жолдары айқын паш етіп тұр:
Шаранамен туып едің,
Бөз оранып өтесің.
Бір сағымды қуып едің
Қай уақытта жетесің?
Қанша дәулет жиып едің,
Бәрі қалды, не етесің?
Мал үшін жан қиып едің,
Қайтіп алып кетесің?
Философиялық ойды қара сөз, ұғымдар арқылы жеткізіп берудің қиындығын
философиямен айналысқан адам біледі. Ал поэзия тілінде төгіліп, ағып тұрған
суырып салма философияны баяндау – философия тарихында сирек кездесетін
құбылыс. Қазақ философиясының ерекшелігі осында [8].
Шынында да, қазақтың философиялық ой-тұжырымдары пәлсапалық трактат
түрінде емес, жыр-толғау, қара өлең өрнегінде біздерге жеткен. Ол қазақтың
мақал-мәтелдері мен ғибратты қара сөздерінде, кешегі ақын-жырауларымыз бен
Абай, Шәкәрім секілді ойшыл ақындардың жырларында көптеп кездеседі.
Абайдың:
Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа.
Адамды сүй, Алланың хикметін сез,
Не қызық бар өмірде одан басқа?! [2,233];
Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарылқар, алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың, білемісің,
Өлмек үшін туғансың, ойла, шырақ [2,237];
Туысқаның, достарың – бәрі екіұшты,
Сол себепті досыңнан дұшпан күшті.
Сүйсе жалған, сүймесе аянбаған,
Бұл не деген заманға ісім түсті [2,241], –
деген жыр-толғауының жолдарынан өмірдің сан түрлі құбылыстарын айта отырып,
осыдан тірліктің мәнін табуға бастайтын ойшылдық сарынды айқын көреміз.
Шәкәрім – өз заманының перзенті. Ол жасы қырықтан асқан жетілу
жылдарында даналыққа бас ұрып, ақиқат, ұждан, шын иман, адамдық, кісілік
секілді адаспайтын айқын жол іздеді. Ол жолды барлық адам құмарланып,
мұрат тұтатын адастырмас жолбасшы деп білді. Ақиқатқа жетудің амалы осы
заманғы озық ғылым-білімді игеру, қатарыңнан кейін қалмау, қазіргі тілмен
айтсақ, бәсекеге қабілетті болу керек дегенге саяды. Бәсекелестік деген –
күштің, байлықтың, қызметтік лауазымның немесе қызыл сөздің әсіре
бәсекелестігі емес, білім мен ғылымның бәсекелестігі. Осы бағытта ақын
жастарға айқын жол көрсетіп отырады.
Осы бағытта ақын өз заманындағы кейбір қырсық мінездер мен кесірлі
құбылыстарды да сынайды.
...Пара алып, не қазынаның ақшасын жеп,
Адалсынып жүретін ұлықтар көп.
...Құба төбел дегенді ұқсаң керек,
Орынсызды істеме болсаң зерек.
Мүйізі бар кісідей едірейіп,
Өзге жаннан болмасын түрің бөлек.
...Осы күнде арамның жолдасы мол,
Құм мен сұмды кім жиса, шын мықты сол.
Мақтан, атақ іздесең, адамнан без,
Ардан күсіп, арамның біреуі бол.
Мұны қылсаң, боласың сен де мықты,
Қайдағы қу, алдампаз төрге шықты.
Ел ішінде сенен қор жан бола ма,
Ұстаймын деп отырсаң адалдықты.
Шәкәрім аға лирикасын шартты түрде үш салаға бөлуге болады, – дейді
ақын С.Жиенбаев, – махаббат-жастық, ғибрат-нақыл, ой-толғаныстар. Сырт
қарағанда, Шәкәрім аға сұсты, қатал да тәкаппар құз-жартас сияқты көрінуі
мүмкін. Ал, ішіне кірсең, сылдырап аққан суы бар, жұпар шашқан гүлі бар,
кәдімгі мәуелі бақ секілді, әсем дүние. Әрине, жастық, іңкәрлік жайындағы
жырлары соңғы екеуіндей аса көп емес, бірақ көркемдігі жағынан олардан бір
де кем емес [9].
Шәкәрімнің аса білімдарлығын, батыс-шығыс сөз маржандарынан мол
білімдар болғандығын тұтас жырларынан да, олардағы бірер жолдардан да
аңғару қиын емес. Шәкәрімді өмірдің өзі ерте есейткен секілді. Жиырма
жасында-ақ жан-жағына ой көзімен қарап, даналық сөздер айта бастаған,
өлеңдерінде даналықтың қалыбын құя білген. Ел ішіндегі небір сұрқия-
сұмдықты, алты бақан алауыздықты күнде көріп жүрген сезімтал ақын
жасөспірімдерді қызғыштай қорып, сол бәледен аулақ болуға шақырады. Бұл
жаңадан қалыптасып келе жатқан жас ақынның поэзиясындағы әлеуметтік
тынысты, бұқарашылдық ыңғайды танытып, жастарға ғибраттық сананың
өскелеңдігін көрсетеді.
Ақын дүниенің өткіншілігін, сол өткінші өмірде бір-біріне қайырымды
болуды, барынша адал болуды уағыздайды. Қара қазақ баласы әйтеуір, адам
болса екен дейді, олар да ел қатарына қосылса екен деп армандайды
Шәкәрімнің адамгершілік, ағартушылық позициясының негізі, мақсатты нысанасы
осында жатыр.
Ақын бірде күйінеді, бірде мұңаяды. Ертелі-кеш елтең-селтеңмен күн
өткізіп жүрген желөкпелерге ренжиді. Олардың өнер қуып, еңбек етпегендеріне
налиды. Адам жанының небір құпиясын жыр жолдарына өрнектеп тоқып, әлемді
алдына алып, тербетіп отыратын зергер ақын әлгілерді көріп, амалсыз
қарапайым тұрмыстық жайларды да жыр қылады.
Жасы ұлғайған сайын ақын өлеңдері де іріленіп, көкжиегі кеңейіп,
бояуы қалыңдай түседі. Ел туралы көп ойлайды. Ел ішіндегі талас-тартыс,
ырың-жырың, дау-дамай күндіз-түні маза бермейді. Бірақ, қолдан келер қайран
жоқ. Тек:
Көрінгенге көз сүзбей, күнін көріп,
Қазақ қашан ел болар, құдайым-ай, –
деп күрсінеді. Елді бірлікке шақырады. Жоғарыға жағынып, билікке таласып,
бір-бірінің үстінен арыз айдап, бір-біріне қақпан құрып, әбігер боп жүрген
әңгүдік әкімдерге назаланады. Күйінеді де, жыр жебесін ел тізгінін ұстаған
есер басшыларға қадайды. Байқап отырсақ, Шәкәрім жырлары бірте-бірте Абай
жырларына түр, мазмұн жағынан жақындап, салмақты қалыппен жетіліп келе
жатқанын аңғарамыз.
Шәкәрім поэзиясында өршіл рух, азаматтық әуен, халқының болашағына
деген оптимизм, жақсылық пен жаңалыққа құштарлық, жарқын келешекті
насихаттау идеялары оның ақын деген ардақты атқа әбден лайық екеніне күдік
келтірмейді. Халық мұңын жырлау, ел мұратын көздеу Шәкәрімнің басты
нысанасы болды – дейді шәкәрімтанушы ғалым Б.Әбдіғазиев [10,48].
Ақын өзінің өмірлік мақсатынан туындайтын өзекті ойларын ақын бір
өлеңінде:
Адам үшін еңбегім,
Өмірден барлық тергенім.
Қалағанын қарап ал,
Мұрам сол, жастар, бергенім, –
деп тұжырымдайды.
Ақын қазақ аулының тұрмысына арналған шығармаларында негізінен сол
дәуірдегі өмір шындығын, адал еңбек пен кәсіптің, өнер мен ғылымның
пайдасын шабыттана жарлайды. Халық өміріндегі кері тартар кемшілік атаулыға
жүрегі сыздап, бұқараны саналы тірлікке шақырады. Өз тұсындағы байлар мен
әкімдерді сынап алады. Осының бәрінде ол қалың бұқарадан қол үзбейді,
солардың арман-тілегін, қуаныш-сүйінішін, көрген қиындығы мен тартқан
қасіретін өз жырларына арқау етеді.
Шығармашылық жолының алғашқы кезеңінде Шәкәрім қаламынан формалық
жаңалығы мол жырлар туған. Бұл тұста ақын махаббат пен сұлулықты, жастықтың
жарқын бейнесі мен табиғат әсемдігін шабыттана жырлайды. Жастық туралы,
Жастарға, Жаз келер, Шын сырым, Арман сияқты көптеген өлеңдеріндегі
әсем суреттер айшықты тілмен көмкеріліп, терең философиялық ой-түйіндерімен
суарылған. Бозбала шағында жазылған осы өлеңдерінен-ақ Шәкәрімнің өмірге,
заманға, қоғамға, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа деген салиқалы
пайымдаулары белгі беріп жатады. Философиялық ой толғайтын Шаруа мен
ысырап, Ашу мен ынсап, Анық пен танық, Ер қоспақ пен сөз сөйлемек,
Дүние мен өмір, Мақтау мен сөгіс, Міндеу мен күндеу секілді
шығармаларының атынан-ақ аңғарылып тұрғандай, екі алуан ұғымды параллель
түрінде қатарластыра ала отырып, ақын өзіндік бір тиянақты пікір
түйіндейді. Мәселен, Ер қоспақ пен сөз сөйлемек өлеңінде Шәкәрім атқа
салынатын ертоқым мен адам мінезінің арасынан ұқсастық іздейді:
Кей ердің алды биік, арты аласа,
Оны көрсем қаламын таң-тамаша.
Алды қаңқақ, ерінің арты жалпақ,
Атын жауыр қылады-ау байқамаса.
Біреу сөйлер басында батыр шығып,
Жеп жіберер кісімсіп жерге тығып.
Ер жүректі еркекке жолыққанда,
Ыржың қағып жалынып кетеді ығып.
Шәкәрім поэзиясының халықтық сипаты оның ел билеуші әкімдерді, бай-
шонжарларды, оқу мен мәдениетке керенау надандарды сынайтын өлеңдерінен
айқын көрініп жатады. Сол кезеңде қазақ даласында патшалық Россия жүргізген
отарлау саясатының, жер реформасының салдарынан пайда болған билікке
таласу, партияшылдық секілді қоғамдық кемшіліктерді ақын көңіл көзімен
көріп, саналы түрде сараптай білді:
Партия қуған өңшең қырт,
Жазылмайды ол қылқұрт.
Мен тартам ел қайғысын,
Әкім – залым, би – әңгүрт, –
деп, сол кездегі қазақ тұрмысының қоғамдық-әлеуметтік болмысын әшкерелейді,
өзінің ел тағдыры үшін мазасызданатынын, соған күйзелетінін білдіреді.
Сондай-ақ адам бойындағы салақтық, еріншектік, жалқаулық,
көрсеқызарлық сияқты жағымсыз қасиеттер де ақынның назарынан тыс қалмайды.
Ол:
Жүрсе, тұрса бұлықсып,
Мұнысы тапқан қылықсып.
Өнер қалар, ат мінер,
Жығыла жаздап толықсып, –
деп әсіре сәнқойлықты сын садағына нысана етсе:
Жолыққан кісіге соқтық,
Қалжыңға қосып айт боқтық.
Осы ғой сәулесі жоқтық,
Сен күлдің, мен білдім, әйдә! –
деп адамгершілікке жат мерездерді өткір әжуалайды.
Абайдың ағартушылық-демократтық идеяларын бойына сіңірген Шәкәрім
бұқараны қараңғылық құрсауынан шығып, ғылым үйренуге үндеп отырады:
Ондай адам қазақтан,
Көп туса осы заманға.
Босар еді-ау азаптан
Қазақ шығып самалға, –
деп саналы болашақты арман етеді. Осы арманның жүзеге асар шағы туғанын жан-
жүрегімен сезінген ақын Қазан төңкерісінің жеңісінен соң жаңа үкіметке
сенім артып:
Бостандық таңы атты, қазағым, көріңдер,
Арға ие басшының соңынан еріңдер, –
деп қуана жырлайды.
Жинақтай айтқанда, қазақ әдебиетінің мысалында айтар болсақ, көркем
әдебиеттегі адам концепциясының жалпы және жеке-даралық бейнелеу тәсілдерін
кездестіреміз. Біріншісі, сюжетті шығармалардағы дастандар мен кейінгі
көлемді прозалық шығармалардағы кейіпкерлердің іс-әрекеттері, мінез-құлық
құбылыстары мен ұстанған позициясы арқылы көрінетін адамның тұлғалық
бейнесі болса, ол арқылы қаламгер жеке тұлғаның заманы мен қоғамы аясында
қалыптасу, өсуі мен дамуын ашық көрсетіп, оны жан-жақты қалыптасқын қоғам
өкілі ретінде бейнелейді.
Екіншісі, поэзиялық шығармалардағы ақынның өз тілімен, көзқарасы
тұрғысынан бейнелейтін замана адамының моделі. Ол ұнамды да, ұнамсыз да
тұлға болуы мүмкін, Ақын өз мақсаты бойынша сол кейіпкер арқылы, немесе
лирикалық кейіпкердің, жеке өзінің көзқарас, таным-түсінігі арқылы
суреттеп, адам бойындағы қасиеттерді жайып салады.
Абай мен Шәкәрім шығармаларында, әсіресе поэзиялық туындыларында жаңа
заман адамының бейнесін, ақын армандаған қазақтың жаңа заманының толыққанды
қожасын жан-жақты қырынан көруге болады: оларды ақын имандылық, ар-ұят пен
еңбекқорлық секілді қасиеттер арқылы оқырманға үлгі етеді.
1.2 Абайдың толық адам тұжырымдарының мәні және оның
Шәкәрім поэзиясындағы жалғастығы
Орыстың ұлы сыншысы В.Г. Белинский Пушкин туралы жазудың тұтас орыс
әдебиеті туралы жазу екенін айтқаны – жалпы орыс әдебиетінің арғы-бергі
тарихындағы Пушкин мұрасының халықтың ой-санасында, эстетикалық танымында
алар орнын, тұтар салмағын танып барып айтқаны. Дәл осы пікірді қазақ
әдебиетінің көлемінде Абайға да теліп барып айтуға болар еді. Өйткені,
белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметов айтқандай, Абай мұрасы өткендегі
рухани ой-санамыздың даму жолындағы сапалық жаңа құбылыс, әрі өзінен соңғы
әдебиеттің жаңа бағыт-бағдарын айқындаушы әдеби мұра болуында жатыр
[11,157].
Абай шығармаларын зерттеген ғалымдардың қай-қайсысы да ақын
шығармаларындағы оқу-білім мен өнер мәселесін, ақынның дидактикалық
принциптерін атап өтеді. Ағартушылық сарын, дидактика – шынында да, Абай
поэзиясының алтын тіні. Адамшылықты асқақтата жырлаған ұлы ақын адам
бойындағы ұлы қасиеттерді қашан да ұлықтап, оны адамшылықтың негізі ретінде
жастарға үлгі етіп отырады.
Ақынның өлеңдері мен қара сөздеріндегі ағартушылық сарынның, үлгі-
өнегелік сипаттың басты нысанасы – жаңа тұрпаттағы тұлға тәрбиелеу болды.
Тұлға концепциясы – Абайға дейінгі әдебиетте мұншалықты жоғары деңгейде
бейнеленбеген, халықтық қадыр-қасиет пен жаңа заманға, өскелең талаптарға
сай жастар тәрбиелеу мақсатынан туған тұжырым. Абай өзінің өмірлік
тәжірибесіне, оқыған-тоқығаны мен көңілге түйгендеріне негіздей отырып,
қазақтың болашағына алыстан көз салды, сөйтіп оқу-тоқуы мен өнер-білімі
дамыған елдердің қатарына жету үшін жастардың ғылым-білім игертуін аңсады.
Абай шығармаларының идеялық маңызы да қазіргі кезде өткір қойылып отырған
бәсекеге қабілеттілік мәселесімен айқын ұштасып жататыны сондықтан.
Абай шығармаларындағы толық адам концепциясы туралы соңғы жылдары
әдебиеттанушы ғалымдар толымды пікірлер айтып жүр. Толық адам дегеніміз –
ақыл-ойы мен білім-тәжірибесі толысқан, еңбекқұмар, кәсіпке бейімделген,
қазіргіше айтқанда жан-жақты дамыған тұлға. Адам жан-жақты жетіліп,
кемелденуі үшін бүкіл өмір бойы ізденеді, оқып-тоқу арқылы жетіледі,
кемшілігін жойып, жаңа сапа-қасиеттерді өз бойына жинақтап отырады. Мақсат
– алыс, өмір – шақ деп Абайдың өзі айтпақшы, нағыз ақылды адам ешқашан
болдым-толдым деп айтпайды. Демек, ол қашан да ізденіс үстінде, жетілу
жолында болады.
Абай өз заманында осындай жан-жақты дамыған адамды армандады. Жастарға
үлкен сенім артқан ақын олардың ең алдымен білімді, еңбекқұмар, жігерлі
болуын қалады. Сондықтан, өз өлеңдері мен қарасөздерінде жастарға үлгі
боларлық өнегелі сөздерін айтып отырды. Белгілі ғалым М.Жолдасбековтің:
Мен Абай өлеңдерін, Абай сөздерін өз тілінде оқи алмайтын жандарға жаным
ашиды, олардың қаншама қазынадан құр қалғанын ойлағанда жүрегім ауырады, –
дейтіні де сондықтан [12].
Абай шығармаларының идеялық-мазмұндық астарларын саралау арқылы, оның
толық адам туралы ойларын жинақтай келе, ақын армандаған жаңа заман
адамының, азаматтың әлеуметтік-психологиялық портретін шығаруға болады.
Абай танымындағы толық адам – өмір-тіршіліктің мәнін түсініп, өзін
ұдайы жетілдіріп отыратын тұлға. Толыққанды өмір сүру үшін адам бойында
болуы керек қасиеттердің барлығы соның бойынан табылуы тиіс. Ол үшін
адамның ізденуі, еңбектенуі, қарекет қылып, тәрбие алуы шарт. Алланың өмір
сыйлағаны – ең үлкен сый. Ендеше, сол өміріңді қор қылып өткізбей, атыңды
адам қойған соң, адам деген атаққа сай болуы керек.
Абайдың адамгершілік туралы өлеңдеріндегі мейірбандылық, махаббат,
достық, сыйластық, бауырмалдық, еңбекқорлық, білімқұмарлық, мәдениеттілік
секілді сапа-қасиеттер – адамның бойынан табылуы тиіс, бірін-бірі
толықтырып отыратын қасиеттер. Өлеңдері мен қарасөздерінде ақын жастардың
бойында осы қасиеттердің болуына үндейді. Адамгершілік ережелері іспетті
адамдық қасиеттердің мән-маңызы мен өмірдегі көріністерін сипаттаумен
қатар, бұлардың еш риясыз, азаматтық борыш, кісілік келбет ретінде орнығуын
қалайды.
Абайдың 1902 жылы жазған Тоты құс түсті көбелек атты өлеңінен бұған
дейін қалыптасып, дамып келген толық адам туралы танымын анық байқауға
болады:
Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек.
Қарекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек.
Ақын шығармаларымен таныстығы тиянақты оқырман екінші жолдағы
жүректі, үшінші жолдағы қайратты, соңғы жолдан, өзі айтып тұрғандай ақылды
оп-оңай аңғара алады. Адамзат үшін қажет үш қасиеттің осы шумақтағы
бөлінбес бірлігін кездейсоқ құбылыс дей алмаймыз. Ақыл, қайрат, жүрек
үшеуінің бір кеудеден табылып, одан толық адам туатын танымы – ұлы
ақынның зор табысы [13].
Абай осылайша толық адам туралы танымын қалыптастыруымен қатар, өз
танымының мәні мен негізін жүрекке, жүрек арқылы сүю мен ізгілікке алып
барады. Ол шын пейіл мен сүйген жүректі бүкіл шығармаларының негізгі арнасы
етіп алады.
Адамды өсіретін – тәрбие. Ақын адам өміріндегі тәрбиенің орнын ерекше
атап көрсетеді. Үйренудің ең басты шарты – зерттеу, зерделеу, көріп-білу
мен көңілге түю екенін Абай бірнеше жерде айтып отырады.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайда білгені, көргені
көп адам білімді болады [14,114]. Яғни, білсем екен, көрсем екен деген
тілектің артында дүниетаным баспалдақтары жатпақ. Көргені көп, естігені мен
білгені көп білімді болмақ. Көрген-білгенін парықтап, ойға түйген, жақсы
мен жаманды пайымдай алған ақылды болмақ.
Абайдың шығармаларындағы адамгершілік туралы ойлар белгілі бір ғылыми-
педагогикалық еңбектің жүгін көтеріп тұр. Одан қазақ баласы әрқашан өзінің
іздегенін табады, өміріне ұмытылмастай сабақ, таусылмастай қазына алады.
Бала бесікте жатқаннан бастап ата-ананың тәрбиесін көріп өссе, кейін
ортасы мен құрбыларынан, сосын ұстазынан тәлім-тәрбие алады, адамгершілік
қасиеттер солардан дарып, бойға сіңеді, ақын мұны да айтып өтеді: Адамның
адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан
болады [14,104].
Абай тек адам бойындағы жағымды да жарасымды қасиеттерді үлгі етіп
қана қоймайды, оларды бойға сіңірудің жолдарын да әрқашан көрсетіп отырған.
Білім меңгеру, есті сөзді, жақсы қасиеттерді бойға сіңіру, әдетте, оқу мен
тыңдау арқылы келеді. Ал сол естіген немесе оқыған нәрсені ұмытпас үшін не
істеу керек? Психологиялық тұрғыдан түсіндірілетін осындай мәселені де Абай
назардан шығармай, былайша өз тұжырымын ұсынады: Естіген нәрсені
ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі көкірегі байлаулы берік болмақ
керек; екінші – сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибратлану керек,
көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек; үшінші – сол нәрсені ішінен
бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселді
нәрселерден қашық болу керек. Егер ой кез болып қалса, салынбау керек. Ой
кеселдері: уайымсыз, салғыттық, ойыншы, күлкішілдік, я бір қайғыға салыну,
я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен
ғылымды тоздыратұғын нәрселер [14,128].
Ақын, сол секілді, жастарды жаман әдеттен де әрқашан сақтандырып
отырған. Ақынның түсінігінше, адамды қор қылатын дүниедегі ең жаман
нәрселер – надандық, еріншектік пен залымдық. Надандық – өзі білмеу және
білмеймін деп есептемеу; еріншектік – бойға бір мініп алса, адамның
қол–аяғын матап, бой бермейтін дерт; залымдық – адам баласына жамандық
ойлайтын қара ниет жамандық. Ақын осылардан аулақ болуды ұсынып, олардың
зияндылығын сипаттап береді: Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар,
содан қашпақ керек: әуелі – надандық, екінші – еріншектік, үшінші –
залымдық. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы, білімсіздік – хайуандық,
еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны; талапсыздық, жігерсіздік,
ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан келіп шығады [14,152].
Абай:
Ақырын жүріп, анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстаздық қылған жалықпас,
Үйретуден балаға, –
деп, өмірдің мәні үйрету мен үйренуден тұратынын меңзейтін ақын бір нәрсені
(жақсы нәрсені) үйренгенде, ақырына дейін ұғынып, машықтанып алудың маңызын
айтады: Кімде кім үйренбей жатып үйренгенін қойса, оны құдай ұрады
[14,160].
Сондай-ақ өнерді үйренумен қатар, ұдайы жетілдіріп отырудың қажеттігін
алға тартады: Адам өзі тапқан өнерлерін күнде тексерсе, күнде өседі. Көп
заман тексермесең, тауып алған өнеріңнің жоғалғандығын және өзіңнің ол
мезгілдегіден бір басқа адам болып кеткеніңді білмей қаласың. Жоғалған өнер
мен жоғалдым деп хабар беріп жоғалмайды. Енді қусаң, бағанағы әуелгі
табуыңнан қиынырақ тиеді [14,157].
Адамның қызығып үйренген нәрсесі, сүйіп жасаған жұмысы қашан да
жемісін бермек. Оны адам ұмытпайды, берік меңгеріп, тұрақты машығына
айналдырады Сондықтан ақын: Адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Шәкәрім поэзиясының рухани-адамгершілік арналары
... ... ... ... ... ... .
1.1Көркем әдебиеттегі адамның көркемдік концепциясы 5
... ... ... ... ... ... ...
1.2Абайдың толық адам тұжырымдарының мәні және оның Шәкәрім
позиясында жалғастық табуы 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
1.3Шәкәрім дүниетанымындағы философиялық, діни көзқарастар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 Шәкәрім – адамгершілік құндылықтарды жырлаушы
2.1Ар ілімі – Шәкәрімнің адамгершілік позициясының тірегі 35
... ... ... ...
2.2Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік-имандылық мәселелері ... 50
Қорытынды 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдік даму жаһанданудың
аясында аса зор қарқынмен жүруде. Әлемдегі елдер мен халықтар бұл бағытта
өздерінің айқын тұжырымдамаларын ұстанып, жаһандану арнасында жұтылып
кетпеудің қамын ойластыруда. Бүгінгі таңда ұлттық оқшаулықпен күн көру
мүмкін емес, шама келгенше ұлттық құндылықтарды ұлықтай отырып, адамзат
баласы жинақтаған ақыл-ой қазыналарынан еркін сусындап, заман талабына сай
ілгерілеуді мақсат ету керек.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстанды әлемдегі бәсекеге қабілетті отыз
елдің қатарына кіру талабын қойып отыр. Бұл бағытта көптеген шаруалар
істелуде. Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдаулары мен басқа да
маңызды жарық көрген құжаттарда бәсекеге қабілеттілік мәселелері әр қырынан
қойылып келеді. Президент азаматтардың бойындағы еңбекке деген көзқарасты
жетілдіру, еңбек етуді өмірдің басты ұстанымы қылу мәселесін көтереді. Бұл
талап – Еңбекті қоғамдық идеологияның маңызды факторы ретінде ұсынуымен
құнды. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: баршаға ортақ еңбек қоғамына
қарай 20 қадам атты бағдарламалық мақаласында: Бүгінде еңбек – ХХІ ғасыр
жағдайындағы шешуші ұлттық фактор ретінде, жаһандық бәсекелестік
жағдайында, – алдыңғы кезекке ілгерілетілуі тиіс, – деп атап көрсеткен
Елбасымыз қоғамда кеңестік кезеңнен бері етектен тартып келе жатқан
әлеуметтік масылдыққа қарсы тегеурінді тосқауыл ретінде Жалпыға ортақ
еңбек қоғамы идеясын ұсынады. Әлеуметтік жаңғыру саясатының негізіне
шынайы өндірістік еңбекті қоюға тиіс екенімізді басым түрде айтады [1].
Бағдарламалық мақаласында Қазақстан Президенті ел дамуының маңызды
факторы ретінде еңбекке деген саналы көзқарас орнатып, әр азамат өз
еңбегіне сүйенетіндей өмір сүру керектігі туралы идеология ұсынды. Еңбекті
сүю дегеніміз – әркім өзі ұнатқан, қолынан келетін мамандығын жақсы игеріп,
тиімді маман болуы, өз орнында еңбек етіп, бақытты сол еңбектен табуы. Абай
атамыздың: Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар, қалан [2,54] –
дегеніндей, анық та орнықты принциппен өмір сүру.
Адам болу, адал еңбекті нәсіп ету, имандылық жолымен өмір сүру, ғылым-
білімге ұмтылу – жастарды тәрбиелеуде басты бағдар болуы керек екені
баршаға түсінікті. Бұл мақсатты орындау үшін оның қоғам мүшелерінің,
әсіресе жастарының қандай болу керектігі туралы ұлы Абай мен Шәкәрімдей ұлы
ойшылдардың көзқарас-тұжырымдарының тұрғысынан қараудың маңызы зор. Осы
тұрғыдан алғанда, Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік құндылықтар жүйесін
әдеби-теориялық тұрғыдан байыптап, ақын шығармаларын тақырыптық-мазмұндық,
идеялық-көркемдік талдау арқылы, оларды бүгінгі жастар тәрбиесіне пайдалану
маңызын ашу дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ш.Құдайбердиевтің өмірі мен
шығармашылығы туралы ақын ақталғаннан бері біршама еңбектер жазылып келеді.
Әсіресе, ақынның ағартушылық позициясы, адамгершілік қасиеттерді жырлауы
біршама зерттелуде. Шәкәрімнің жаңа заман адамына қояр талабы, адамның
толыққанды қоғам мүшесі болуы, оның өз мүмкіндіктерін жан-жақты ашуы
мәселелері бүгінгі күн үшін де өзекті болып табылады. Аталмыш еңбектердегі
Шәкәрімнің ақындық, азаматтық, ойшылдық қызметі әр түрлі қырынан
пайымдалып, қазіргі әдебиеттану ғылымында шәкәрімтанудың арналы ағысын
құрайды.
Шәкәрім Құдайбердиевтің өмірі мен шығармашылығы туралы
Қ.Мұхамедханов, М.Мағауин, Х.Сүйіншәлиев, М.Базарбаев, Р.Нұрғалиев,
С.Қирабаев, Ш.Сәтбаева, Ш.Елеукенов, Б.Әбдіғазиев, Е.Жармұхамбетов,
М.Мырзахметұлы, Т.Жұртбаев, Б.Сапар-Әлі, Р.Сейсенбаев, Т.Кәкішев,
С.Қарамендин, Қ.Шаяхметұлы, Б.Әбдіғазиұлы, Т.Шаңбай, А.Тілеуханова, т.б
көптеген әдебиеттанушы ғалымдар ғылыми еңбектер жазып, шәкірімтану
ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. Аталған ғылыми-зерттеу еңбектерде
Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік мәселелері көптеген ғылыми проблемалар
контексінде қарастырылып келеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымызда Шәкәрім
Құдайбердиев шығармаларындағы адамгершілік құндылықтардың жырлануын
қарастырып, оны ғылыми тұрғыдан пайымдауды, бүгінгі күн үшін де өзекті
болып отырған жастар тәрбиесіне пайдалануға ұсынуды мақсат тұттық. Бұл
мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Шәкәрім өлеңдеріндегі адами құндылықтар, адамгершілік қасиеттер, жаңа
заман жастарының бейнесі тұжырымдарын әдеби-рухани тұрғыдан пайымдау;
- Шәкірім ой-пікірлерінің ұлы Абай идеяларымен сабақтастығын, оны
дамытудағы еңбегін бағалап, ақындық позициясын ашып көрсету;
- Ақын көзқарастарының жалпыадамзаттық, ұлттық, халықтық тәрбиемен
байланысына назар аудару;
- Ақын көзқарастарын қазіргі өмір талабымен сабақтастырып, білім беру
мен тәрбиелеу процесінде пайдалануды ұсыну.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері: Әдебиеттану
ғылымының бүгінгі таңдағы жетістіктері, ондағы іргелі ғылыми еңбектер
дипломдық жұмыстың негізгі методологиялық әрі теориялық негізі болып
табылады. Қаламгерлер шығармашылығының идеялық табиғаты, эстетикалық мәні,
суреткерлік ізденістері, рухани мұраның табиғаты, шеберлік жетістіктері
жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымы тарихында іргелі еңбектер мол. Зерттеу
жұмысында осы мәселелермен ғылыми негізде айналысқан қазақ ғалымдарының
еңбектері – қазақ әдебиеттануының ғылыми-теориялық базасын кеңейткен
зерттеулері басшылыққа алынды. З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов,
Р.Нұрғалиев, М.Мағауин, Қ.Мұхамедханов, Б.Әбдіғазыұлы, Ш.Елеукенов,
Ж.Ысмағұлов, Б.Майтанов, Т.Кәкішев, А.Ісімақова, С.Негимов, т.б. белгілі
ғалым-мамандар еңбектерінде адамтану мәселесі, кейіпкердің жан дүниесі мен
психологиясын ашудағы көркемдік тәсілдер, психологиялық талдаудың көрнекті
түрлері, бейнені танудың және оның әлемін ашудың қыр-сыры және жазушылық,
шеберлік өнерге қатысты көптеген ғылыми тұжырымдар мен ой-пікірлер жан-
жақты қарастырылған. Сондай-ақ, орыс және шетел ғалымдарының іргелі
еңбектері пайдаланылып, тиісті тұстарда сілтеме жасалды.
Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік мәселелер, жалпыадамзаттық
құндылықтар, ар ілімі мәселесі философиялық-эстетикалық категориялар
аясында қарастырылып, суреткердің суреткерлік шеберлігі мен көркемдік
стиліне назар аударылды, зерттеу нысаны ретінде алынған мәселелерді
қарастыру барысында жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы әдістер басшылыққа
алынды.
Зерттеу нысаны: Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде Шәкәрімнің
поэзиялық шығармалары алынды. Ақын шығармаларының идеялық деңгейі мен
көркемдік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда пайымдаған әлімдік және қазақ
ғалымдарының ой-тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Шәкәрімнің поэзиялық шығармаларындағы
адам концепциясы тұңғыш рет ғылыми тұрғыдан қарастырылып отыр:
- Шәкәрім өлеңдеріндегі адами құндылықтар, адамгершілік қасиеттер, жаңа
заман жастарының бейнесі тұжырымдары әдеби-рухани тұрғыдан пайымдалды;
- Шәкәрім дүниетанымының әлем ойшылдарымен рухани сабақтастығы, әсіресе
ұлы Абай дәстүрін жалғастырудағы орны басты нысанаға алынды;
- Ақын көзқарастарының жалпыадамзаттық, ұлттық, халықтық тәрбиемен
байланысына назар аударылды;
- Ақын көзқарастары қазіргі өмір талабымен сабақтастырылып, білім беру
мен тәрбиелеу процесінде пайдаланудың тиімділігі қарастырылды;
Зерттеу әдістері. Зерттеуде әдеби-тарихи, жүйелі-сипаттамалық,
баяндау, жинақтау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Толыққанды тұлға мәселесі –
Шәкәрімнің рухани-ақындық қазынасының концептуалдық маңызды саласы болып
саналады.
1. Ар ілімі – ақынның суреткерлік-ойшылдық дүниетанымының негізі болып
табылады;
2. Шәкәрім – Абайдың ақындық мектебінің көрнекті өкілі ретінде оның
ағартушылық-гуманистік ой-тұжырымдарын дамытушы, қазақ мәдениетіндегі
ақын, ойшыл ізбасары;
3. Ақынның жаңа заман адамының қандай болу керек екендігі туралы ойлары
бүгінгі күн үшін де өте маңызды;
4. Ақын шығармаларын білім мекемелерінде оқыту мен жастар тәрбиесіне
тиімді пайдалану – халқымыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға
қызмет ете алады.
Абай мен Шәкәрім шығармашылығы туралы талай еңбектер жазылды, Біздің
мақсатымыз – Шәкәрімнің поэзиясындағы адам концепциясын, жаңа заман
адамының бейнесін қарастыру. Сөйтіп, ақын армандаған жан-жақты дамыған, ой-
санасы таза, көкірегі алғыр жастарды тәрбиелеп шығару үшін оқу орындарында,
қоғамдық орындарда, отбасында Шәкәрімнің көркем тұжырымдары мен
көзқарастарын пайдалануды ұсыну.
Дипломдық жұмысымыз екі тараудан тұрады. Бірінші тарауы Шәкәрім
поэзиясының рухани-адамгершілік мәселелеріне арналып, көркем әдебиеттегі
адамның көркемдік концепциясы, Шәкәрім көзқарасының Абаймен үндестігі, ақын
дүниетанымындағы философиялық, діни көзқарастар жүйесі қарастырылған.
Екінші тарауда Шәкәрімнің адамгершілік позициясының тірегі Ар ілімінің
мәні, Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік-имандылық мәселелері
қарастырылып, ақын шығармаларындағы адам концепциясының бәсекеге
қабілеттілік талаптары тұрғысынан маңызы зерделенеді. Бұл екі бөлім бірімен-
бірі жүйелі байланыста болып, тақырыпты ашып береді ғой деп ойлаймыз.
1. Шәкәрім поэзиясының рухани-адамгершілік арналары
1.1 Көркем әдебиеттегі адамның көркемдік концепциясы
Адам қашан да мәдениеттің басты құндылығы болып есептеледі. Адам
табиғаты, оның тіршіліктегі мәні туралы ойшылдар ежелден бері мәселе
көтеріп, соған жауап беруге талпынып келеді. Олардың бірі адам табиғатын
күнәмен байланыстыра қарастырса, енді бірі адамның саналылық сипатынан
іздейді, сондай-ақ кейбірі оның әлеуметтік мәніне басым назар аударады.
Ілкіде мифология, одан кейін дін бұл мәселеге жауап беруге тырысты. Халық
аңыздары адамның мәнін образды-символдық құралдармен бейнелесе, философтар
бұл мәселені мәдени-танымдық тұрғыдан қарастыруда. Олардың қай-қайсысы да
адамтануға қызмет етеді.
Жаңа дәуірдің басы – Қайта өрлеу дәуірінде ғылыми білімдердің дамуы мен
табиғатты бағындыру әрекеттерінің салдарынан дүниетаным өзгеріп,
ойшылдардың алдында Адамға не тәуелді? деген сұрақ тұрды. Бұл сұрақтың
жауабы да тосын болды: адамға қоршаған дүние де, оның өзі де тәуелді болып
шықты. Бұл жаңалық адам табиғатын танудың маңыздылығын ашып көрсетіп,
мәдениеттанудың өзекті мәселесіне айналды.
Қайта өрлеу дәуірінің философтары адамның қайсыбір сипатын алдыңғы
орынға шығара отырып, оны әр түрлі тұрғыдан қарастырды: ақыл-ойлық және
сезімдік бастаулар, индивидуальды және қоғамдық болмыс, саналы және санасыз
(көзсіз) әрекет т.б. Осы проблемаларды шешу барысында бірнеше негізгі
бағыттар пайда болды. Сөйтіп, адамның өмірдегі мәні туралы түрлі
позициялардың қай-қайсысы да маңызды әрі негіздемелі болғанымен, олардың
біржақтылығын барлығына ортақ кемшілігі ретінде көрсетуге болады.
Ғылымнан өзге рухани мәдениет, оның ішінде әдебиет пен өнер
дүниетанудың қуатты құралы болып табылады. Оның образдық табиғаты ғылымға
қарағанда адам мен дүние туралы толығырақ түсінік беруге қабілетті болып
келеді. Әлемдік әдебиет тарихында көптеген ақындар мен жазушылар дүниедегі
адамның орнын түрліше айшықтап, мүмкіндігінше ашып көрсетіп келеді. Адамның
өмір кезеңдері, ерлігі мен ездігі, асқақтығы мен жасықтығы, махаббаты мен
зұлымдығы, сұлулығы мен сұрықсыздығы, өрлігі мен аярлығы, жасампаздығы мен
пасықтығы т.б. туралы әдебиеттегі сандаған образдық бейнелер адам туралы
көркемдік тұрғыдан жан-жақты пайымдауға мүмкіндік береді.
Жаңа антропоцентристік өркениеттің қалыптасуымен адамның өзіндік
санасына деген қажеттілік пайда бола бастады. Осы кезеңнен бастап адам
рухын паш еткен әдеби туындылар дүниеге келді. Мысалы, Европа елдеріндегі
ертеден келе жатқан Фауст туралы аңыздар халықтың адам қайраты мен
еркіндігі туралы арманын бейнелеп келген болса, кейін осы тұлғаға
байланысты көптеген шығармалар туды. Солардың ішінде осы кейіпкердің
образын бейнелеудегі әдеби тенденцияның шыңы И.В.Гетенің Фауст трагедиясы
болып табылады.
Т.Большакова Гетенің Фауст трагедиясындағы адам концепциясы туралы
еңбегінде былай деп жазады: Фауст образында автор Қайта өрлеу дәуіріндегі
барлық философиялық проблемаларды біріктіріп, бұл образ дәуірдің негізгі
тенденциялары – ғылыми білімдерін тарату мен танымалдандыру болып табылатын
философиялық ізденісінің символына айналды. Гете дәуірдің өзекті
мәселелерін жинақтап, бір ғана тұлғаның – Фаустың мысалында қарастырды.
Гете кезбе сюжетті пайдаланды, алайда кейіпкер тағдырымен жинақталған
және кең көлемдегі адам тағдырын көрсетіп, заманәуи философиялық мазмұнмен
байытты [3].
Гете Фауст трагедиясында симолдық мәндегі қозғалыс – адам
тіршілігіндегі бірден-бір тіршілік ету құралы, қозғалыстың тоқтауы – кері
кету мен дағдарысқа әкеп соғады деген соны тоқтам ұсынады. Гете өз
шығармасында адамға деген сенімді, ақыл-ой дамуының шексіз мүмкіндіктерін
бекітеді. Күресті адамды жетілуге ұмтылдыратын мәңгілік сынақ болып
табылатын өмірдің заңдылығы ретінде бейнелейді.
Адам концепциясы – әдебиеттануда көптен бері зерделеніп келе жатқан,
көркем шығармашылықтың идеялық-тақырыптық болмысының бір қыры болып
табылатын әмбебап феномен. Қазақ әдебиетінде кейіпкер табиғатынан туындап
жататын характерлерді сомдаудың тақырыптық нысаны, идеялық бағдары мен
көркем жинақталуы сан алуан адам бейнелерін дүниеге әкелсе, өз заманы мен
қоғамына сәйкес адам концепциясы суреткерлік мақсатқа сай тұжырымдалып,
белгілі бір көркем көзқарас-пайымдар жасақталып келеді, олардың адам
бойындағы рухани құндылықтардың мәнін ашудағы ролі зор деп білеміз.
Ұлттық әдебиетімізде адамның жан әлеміне, рухани даму болмысына жете
үңіліп, тұлғаны дамыту жолдарын қарастыруға ерекше мән берген ойшыл
ақындардың бірі – Шәкәрім Құдайбердиев. Ол – әдебиетіміздегі Абайдан
кейінгі адам концепциясын жетілдіре түскен, жастардың болашағына үлкен үміт
артып, өнеге ұсынған ойшылдардың бірі.
Шәкәрім Қазан төңкерісінен бұрын сыншыл реалист ақын ретінде
қалыптасты, ой өрісі, идеялық мақсат-мұраттары жағынан демократтық-
халықтық, гуманистік-ағартушылық бағытты өмірінің соңына дейін ұстанды.
Шәкәрім шығармашылық қызметтің бірнеше саласында – поэзияда, прозада,
аудармада, трактат жазуда, журналистикада үлкен мұра қалдырды, - деп
жазады ақынның ақталғаннан кейін жарық көрген алғашқы көлемді еңбегіне
ьжазған алғысөздерінде белгілі ақын ӘбділдаТәжібаев пен әдебиеттанушы ғалым
Шәмсиябану Сәтбаева [4,7].
Шәкәрім өмірінің біраз жайы өз шығармаларында, әсіресе, Мұтылғанның
өмірі деген поэмасында жазылған:
Бесімде оқу білсін деп,
Ата-анам берді сабаққа.
Жеті жаста жетім боп
Түскендей болддым абаққа.
Ардақты кенже жетім деп,
Әлпештеді мені көп,
Надандыққа болдым сеп
Қақпай ешкім қабаққа... [5] –
деп бастайды ақын осы өлеңін. Ақын Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресінде былай деп жазады: Мен пақыр өз әкем өлген соң ұлық атамыз
хажы марқұмның тәрбиесінде қалсам да, бұрыннан ауылымыз, қыстауымыз бөлек
болғанда, хажы марқұм мені жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, жетімді
сылтау қылып, ойыма не келсе, соны істеп ғылымсыз өстім. Әйтсе де, түркі
танып, орысша хат танып қалдым [6,9].
Ақын ғылым-білімнің қадірін кештеу болса да терең түсініп, өз бетімен
оқып-үйреніп, рухани қазыналарға көп үңілген. Өз елінің сөз мұрасына қоса,
басқа жұрт асылдарын меңгерген Шәкәрім Абай мектебінен өтеді, оның ақыл-
кеңесімен өлеңдер шығара бастайды, поэмалар жазады. Оның жетімдік, жоқшылық
көрмей, сауатты да сергек болып өсуіне ұлы Абай қамқорлығында болуы қатты
ықпал еткен. Шәкәрім Абай аясында саналы, талантты ақын болып қалыптасты.
Ол Абайдың көзі тірісінде-ақ оның данышпан ақын екендігін алғаш танып, өлең
арнады:
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік
Бір білімді данышщпан жан табалық
Ал, енді олай болса, кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық.
Шын іздесек – табармыз шыны ғалым,
Жалыналық Абайға, жүр, баралық!
Ол қазақ қоғамының рухани өсуіне көмектесті, жастарды ғылым-білім,
өнер-өнегеге баулыды. Қырық жасқа таянған шағында ол поэзиямен бірыңғай
шұғылданып, Қазақ айнасындағы көптеген өлеңдерін шығарды, поэмалар жазды,
олардың көпшілігі әлеуметтік, гуманистік, ағартушылық арнадағы туындылар
еді.
Ш.Құдайбердиевтің бай әдеби мұрасының басым көпшілігі – поэзиялық
шығармалары. Сөз өнерінің осы байырғы түрі – поэзияда, ең алдымен, адам
өмірінің қат-қабат қыры мен сыры, қуар берер қуаныш пен қартайтар қайғысы,
алға тартар арманы мен жетелер үміті, сәулелі серпін туғызар мұрат-
мақсаттары – баршасы көркем бояуларымен, сан қилы ою-өрнегімен көрініс
тауып отырады. Шәкәрімнің поэзиялық шығармаларының мазмұны да бай, түрі де
мол. Егер тақырыптық және жанрлық мазмұн тұрғысынан қарасақ, Шәкәрімнің
поэзиясында азаматтық лирика да, философиялық лирика да, махаббат лирикасы
да, табиғат лирикасы да, ода, элегия, сонет, тарихи баллада, халық өлеңдері
түрінде жазылғын шығармалар да кездеседі. Ақынның қазақтың өлең жүйесіне
қосқан жаңалықтары да мол.
Дүниенің барлық көріністерін, адам өміріндегі сан алуан құбылыстарды
бүкіл болмасымен, барлық жүйе-сезімімен қабылдай білген ақынның түйсігінде
шек жоқ. Ол жердің сырын, желдің үнін, құстың әнін, адамның арман-қиялымен,
мұңымен бірге түсінді. Оқырмандар оның өлең ырғақтарынан өзінің жан
дүниесінің ырғағын таниды. Бұл – ақындықтың ең қымбат қасиеті болса керек.
Өмір бойы бір рет жалған сөйлеп көрмеген ақын: Не істеуіміз керек? –
дегенді түсіндіру үшін көбінесе: Не істеуім керек? деген сұраққа жауап
іздеді. Соған жауап берді. Олар өзінің жырларымен жақсылық пен жамандықтың
тегін танытты, сұлулықтың, әділдіктің не нәрселермен, қандай құбылыстармен
жарасқанда көрік табатын тектерін көрсетті. Бақыт деген не, бақытсыздықты
қалай түсінеміз, бақыттылықтан неге бақытсыздық туады? деген сұрақтардың
бәрін өз өмірі арқылы баяндады. Адам өміріне араласар, адам тағдырына сан
түрлі қозғау салар неше алуан себептер бар екенін біз Шәкәрімнің өмірі мен
шығармаларынан көреміз. Ол адамдарды жырыман жалған жарықтарға алданбауға,
болмашыны, бұлдыр мен сылдырды малданбауға үйретеді.
Шәкәрімнің жаңа заман адамына қояр талабының негізін оның өз бойынан
іздеуге болады. Ол арнайы оқу орынын бітірмесе, де Абайдың бастамасымен,
үлгі-өнегесімен өз бетімен іздену нәтижесінде сол кездегі қазақ қоғамындағы
білімді адамдардың бірі болған. Ол түрік, араб, парсы тілдерімен қатар орыс
тілін де жетік білген, классикалық шығыс поэзиясын, орыс және Европа
әдебиетінің озық үлгілерін терең түсініп оқумен қатар, дін тарихы мен
философия саласынан берқатар еңбектерді оқыған.
Шәкәрім билікке де араласып, болыс болып та көреді. Ол туралы белгілі
ғалым М.Мағауин: Құнанбай әулетінің дәстүрі бойынша ел ішінде де билік
құрып көреді, бұл кезде өнер жолына біржола ден қойған, дұшпаны көбейіп,
тынысы тарылған Абайға сүйеніп, демесін болады. Алайда, көп ұзамай-ақ
болыстықтың бар қызығын басқа інілеріне қалдырып, өзінің шын мұраты – сөз
патшалығын жаулауға бет қояды [7,7].
Шәкәрімнің адамдық санасы мен ақындық көзқарасына қазақ қоғамындағы
тұрмыс-салт ерекшеліктері, ел ішіндегі оқиғалармен қатар, орыс империясы
шегіндегі езілген ұлттар үміт артқан Ресейдегі 1905 жылғы алғашқы орыс
революциясының жеңіліске ұшырауы ерекше әсер еткен. Ол оқу, іздену аймағын
кеңейте түсіп, адам өмірінің мәні, тіршілік пен тағдыр туралы ойланып,
көптеген сұрақтарға жауап іздейді.
Оятқан мені ерте шығыс жыры, Жасымнан жетік білдім түрік тілін деп
өзі жырлағандай, Ш.Құдайбердиевтің қазақтың төл әдебиетінен өзге алғаш
сусындаған рухани қазынасы классикалық тәжік-парсы поэзиясы болды. Ол
әсіресе Хожа Хафиз, Физули мен Науаидің шығармаларымен молынан сусындап,
ерекше қадір тұтты. Оның Фердауси мен Сағдиді, Хожа-Ахмет Яссауи мен Софы
Аллаярды да жақсы білгені күмәнсіз дейді зерттеушілер. Осы жұлдыздай
жарқыраған көп ақын ішінде Шәкәрім әсіресе Хафизді жанына жақын тұтады.
Германиядағы Гетені де, Россиядағы Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі
Европа поэзиясына үлкен ықпал жасаған Хожа Хафизді Шәкәрім өзінің өзінің ең
ұлағатты ұстаздарының бірі санайды. Үнемі сырласып, мұңдасып отырады. Тіпті
өмірінің ең соңғы күндерінде де Хожа Хафизді аузына алады, оны түсінде
көргенін айтып, бұл – дәм-тұздың таусылғаны, фәнилік жарықтан бақилық
даңққа өтудің белгісі деп біледі. Бұл – өмір туралы толғаныстардың бастапқы
бір үлгісі секілді. Шәкәрім кейін де өмір жайлы талай ойларын өлеңіне
енгізген. Бір жерінде тіршіліктің кейпін үш-ақ ауыз өлеңге сыйғызады:
...Өмірдің басы – бала, ортасы – адам,
Қартайып шал болған соң кетті шамаң.
Мақтап жүрген өмірің осы болса,
Үш-ақ ауыз өлеңмен болды тәмәм.
Шәкәрім шариғаттың мұсылмандарға міндет еткен бес парызының бірі –
қажылық борышын өтеу үшін, сонымен қатар ел көру, жер тану мақсатымен
қажыға барып қайтады. Стамбул мен Париж қалаларында болып, біраз адамдармен
сұхбаттасады, бірқатар еңбектермен танысады. Бұл сапарында оның ой-танымы
одан әрі кеңейіп, ғылым-білімге қолы жеткен Европа халықтарының тұрмыс-
тіршіліктерін көреді. Болам деген елдің, өсем деген жұрттың жолы осы Европа
секілді оқу-білім мен ғылым жолы деген сенімі беки түседі.
Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім, – деп Абай Батыс
пен Шығыстың мәдениетімен сусындаса, Шәкәрім де екі жаққа бірдей назар
салып, олардағы бар жақсыны бойға сіңіруге тырысты. Орыс әдебиетінен
Шәкәрім Л.Н.Толстойды ерекше қадір тұтып, өзінің ұстазы санайды.
Танбаймын, шәкіртімін Толстойдың!, Толстой кәпір емес, кәпір өзің,
Ақиқат сырымды айтсам, Толстойдың, – Мың сопыны алмаймын тырнағына деп
кертартпа дін иелеріне, дүмше молдаларға соққы беріп, реакциялық көзқарасты
айыптайды, адамгершілік заңын жоғары қойған прогресшілдік позицияны
ұстанады.
Шәкәрім Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп танып, оның
данышпандығын, ұлы әділеттік қасиетін адал жүрек, ақ көңілмен ардақтап,
өзін Толстойдың шәкіртімін деп білген. Абай өлгеннен кейін Толстойды ұстаз
тұтып, одан ақыл сұрап хат жазған. Толстойға хат жазып, одан жауап алғаны
туралы Шәкірімнің өзі де жазады.
Шәкәрімнің Толстой мұрасына айрықша ден қоюы ұлы жазушының адамдық
тұлғасы мен ағартушылық қызметіне, ойшылдық болмысы мен суреткерлік
қарымына байланысты еді. Толстойдың ізгілікті, мейірбандық пен
бауырмалдықты уағыздаған әңгімелерін аударуы да қазақты ағарту, ізгілік
жолына салу талабынан туған қадам болатын.
Шәкәрім дүние жүзіне белгілі философ ғалымдардың еңбектерімен де жақсы
таныс болған. Ақын еңбектерінен неміс философы Шопенгауерді оқығанын
көреміз. Оқып қана қоймай, оның еңбектеріндегі ой-пікірлеріне өзінің ой-
танымының тұрғысынан баға беріп, пессимистік тұжырымдарын сынап та отырады:
Шопенгауердің дүние – тозақ, дүниеде тыныш өмір сүруге болмайды дегені
дұрыс емес, – дей келіп: – дүние тозақ емес, бейіс, бейісті тозақ етіп
отырған адам баласының, үстем таптың зорлығы, өзімшілдік күш қаруы,
қасқырлығы. Егер адам бір-біріне зорлық-зомбылық, қиянат жасамай, барлық
адам бір-біріне бауырдай болып, өнер-білімімен, таза еңбекпен табиғаттың
байлығынан пайдаланып отырса, дүниенің бейіс болуында сөз жоқ. Мұны сезбей,
Шопенгауер адасқан, – дейді.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы Абайдан кейінгі ұлы ақынымыз
Шәкәрімболып есептелуі тегін емес. Абай дүниеден өткен соң халық Шәкәрімді
екінші Абайымыз деп ерекше құрметтеген. Өзінің ұлы ұстазы Абай ағасының
Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың,
адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі
боласың, – деген ұлағатты сөзін Шәкәрім өмірлік мұраты етіп, барлық саналы
ғұмырын ұрпақ тәрбиесіне бағыштады. Оның:
Адамдық борышың, ар үшін,
Барша азамат қамы үшін,
Серт қылғам еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін, –
деген сөзі, шын мәнінде, ақынның айқын адамдық сертіндей, суреткерлік
бағдарламасындай естіледі. Ақын осы сертінен өле-өлгенше таймай өтті. Оның
ақындық һәм адамдық кредосы ұлы Абайдың Әкесінің баласы – адамның дұшпаны,
Адамның баласы – бауырың деген қағидасымен үндесіп жатады.
Адамның маған бәрі бір,
Не мұсылман, не кәпір.
Тамам адам бір бауыр,
Бөлінбесе өлген соң, –
дейді.
Қазақ философы Т.Рысқалиев: Дүниенің, өмірдің диалектикасын қазақ
ойшылдары ғылыми сараптау арқылы емес, қысқа да нұсқа поэзия тілімен шебер
суреттеп береді [8], – дейді. Шәкәрім поэзиясының философиялық астар-
үлгісі туралы ол былай деп жазады: Даналық пен түсініктің тағы бір үлгісін
Шәкәрімнің мына жолдары айқын паш етіп тұр:
Шаранамен туып едің,
Бөз оранып өтесің.
Бір сағымды қуып едің
Қай уақытта жетесің?
Қанша дәулет жиып едің,
Бәрі қалды, не етесің?
Мал үшін жан қиып едің,
Қайтіп алып кетесің?
Философиялық ойды қара сөз, ұғымдар арқылы жеткізіп берудің қиындығын
философиямен айналысқан адам біледі. Ал поэзия тілінде төгіліп, ағып тұрған
суырып салма философияны баяндау – философия тарихында сирек кездесетін
құбылыс. Қазақ философиясының ерекшелігі осында [8].
Шынында да, қазақтың философиялық ой-тұжырымдары пәлсапалық трактат
түрінде емес, жыр-толғау, қара өлең өрнегінде біздерге жеткен. Ол қазақтың
мақал-мәтелдері мен ғибратты қара сөздерінде, кешегі ақын-жырауларымыз бен
Абай, Шәкәрім секілді ойшыл ақындардың жырларында көптеп кездеседі.
Абайдың:
Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа.
Адамды сүй, Алланың хикметін сез,
Не қызық бар өмірде одан басқа?! [2,233];
Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарылқар, алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың, білемісің,
Өлмек үшін туғансың, ойла, шырақ [2,237];
Туысқаның, достарың – бәрі екіұшты,
Сол себепті досыңнан дұшпан күшті.
Сүйсе жалған, сүймесе аянбаған,
Бұл не деген заманға ісім түсті [2,241], –
деген жыр-толғауының жолдарынан өмірдің сан түрлі құбылыстарын айта отырып,
осыдан тірліктің мәнін табуға бастайтын ойшылдық сарынды айқын көреміз.
Шәкәрім – өз заманының перзенті. Ол жасы қырықтан асқан жетілу
жылдарында даналыққа бас ұрып, ақиқат, ұждан, шын иман, адамдық, кісілік
секілді адаспайтын айқын жол іздеді. Ол жолды барлық адам құмарланып,
мұрат тұтатын адастырмас жолбасшы деп білді. Ақиқатқа жетудің амалы осы
заманғы озық ғылым-білімді игеру, қатарыңнан кейін қалмау, қазіргі тілмен
айтсақ, бәсекеге қабілетті болу керек дегенге саяды. Бәсекелестік деген –
күштің, байлықтың, қызметтік лауазымның немесе қызыл сөздің әсіре
бәсекелестігі емес, білім мен ғылымның бәсекелестігі. Осы бағытта ақын
жастарға айқын жол көрсетіп отырады.
Осы бағытта ақын өз заманындағы кейбір қырсық мінездер мен кесірлі
құбылыстарды да сынайды.
...Пара алып, не қазынаның ақшасын жеп,
Адалсынып жүретін ұлықтар көп.
...Құба төбел дегенді ұқсаң керек,
Орынсызды істеме болсаң зерек.
Мүйізі бар кісідей едірейіп,
Өзге жаннан болмасын түрің бөлек.
...Осы күнде арамның жолдасы мол,
Құм мен сұмды кім жиса, шын мықты сол.
Мақтан, атақ іздесең, адамнан без,
Ардан күсіп, арамның біреуі бол.
Мұны қылсаң, боласың сен де мықты,
Қайдағы қу, алдампаз төрге шықты.
Ел ішінде сенен қор жан бола ма,
Ұстаймын деп отырсаң адалдықты.
Шәкәрім аға лирикасын шартты түрде үш салаға бөлуге болады, – дейді
ақын С.Жиенбаев, – махаббат-жастық, ғибрат-нақыл, ой-толғаныстар. Сырт
қарағанда, Шәкәрім аға сұсты, қатал да тәкаппар құз-жартас сияқты көрінуі
мүмкін. Ал, ішіне кірсең, сылдырап аққан суы бар, жұпар шашқан гүлі бар,
кәдімгі мәуелі бақ секілді, әсем дүние. Әрине, жастық, іңкәрлік жайындағы
жырлары соңғы екеуіндей аса көп емес, бірақ көркемдігі жағынан олардан бір
де кем емес [9].
Шәкәрімнің аса білімдарлығын, батыс-шығыс сөз маржандарынан мол
білімдар болғандығын тұтас жырларынан да, олардағы бірер жолдардан да
аңғару қиын емес. Шәкәрімді өмірдің өзі ерте есейткен секілді. Жиырма
жасында-ақ жан-жағына ой көзімен қарап, даналық сөздер айта бастаған,
өлеңдерінде даналықтың қалыбын құя білген. Ел ішіндегі небір сұрқия-
сұмдықты, алты бақан алауыздықты күнде көріп жүрген сезімтал ақын
жасөспірімдерді қызғыштай қорып, сол бәледен аулақ болуға шақырады. Бұл
жаңадан қалыптасып келе жатқан жас ақынның поэзиясындағы әлеуметтік
тынысты, бұқарашылдық ыңғайды танытып, жастарға ғибраттық сананың
өскелеңдігін көрсетеді.
Ақын дүниенің өткіншілігін, сол өткінші өмірде бір-біріне қайырымды
болуды, барынша адал болуды уағыздайды. Қара қазақ баласы әйтеуір, адам
болса екен дейді, олар да ел қатарына қосылса екен деп армандайды
Шәкәрімнің адамгершілік, ағартушылық позициясының негізі, мақсатты нысанасы
осында жатыр.
Ақын бірде күйінеді, бірде мұңаяды. Ертелі-кеш елтең-селтеңмен күн
өткізіп жүрген желөкпелерге ренжиді. Олардың өнер қуып, еңбек етпегендеріне
налиды. Адам жанының небір құпиясын жыр жолдарына өрнектеп тоқып, әлемді
алдына алып, тербетіп отыратын зергер ақын әлгілерді көріп, амалсыз
қарапайым тұрмыстық жайларды да жыр қылады.
Жасы ұлғайған сайын ақын өлеңдері де іріленіп, көкжиегі кеңейіп,
бояуы қалыңдай түседі. Ел туралы көп ойлайды. Ел ішіндегі талас-тартыс,
ырың-жырың, дау-дамай күндіз-түні маза бермейді. Бірақ, қолдан келер қайран
жоқ. Тек:
Көрінгенге көз сүзбей, күнін көріп,
Қазақ қашан ел болар, құдайым-ай, –
деп күрсінеді. Елді бірлікке шақырады. Жоғарыға жағынып, билікке таласып,
бір-бірінің үстінен арыз айдап, бір-біріне қақпан құрып, әбігер боп жүрген
әңгүдік әкімдерге назаланады. Күйінеді де, жыр жебесін ел тізгінін ұстаған
есер басшыларға қадайды. Байқап отырсақ, Шәкәрім жырлары бірте-бірте Абай
жырларына түр, мазмұн жағынан жақындап, салмақты қалыппен жетіліп келе
жатқанын аңғарамыз.
Шәкәрім поэзиясында өршіл рух, азаматтық әуен, халқының болашағына
деген оптимизм, жақсылық пен жаңалыққа құштарлық, жарқын келешекті
насихаттау идеялары оның ақын деген ардақты атқа әбден лайық екеніне күдік
келтірмейді. Халық мұңын жырлау, ел мұратын көздеу Шәкәрімнің басты
нысанасы болды – дейді шәкәрімтанушы ғалым Б.Әбдіғазиев [10,48].
Ақын өзінің өмірлік мақсатынан туындайтын өзекті ойларын ақын бір
өлеңінде:
Адам үшін еңбегім,
Өмірден барлық тергенім.
Қалағанын қарап ал,
Мұрам сол, жастар, бергенім, –
деп тұжырымдайды.
Ақын қазақ аулының тұрмысына арналған шығармаларында негізінен сол
дәуірдегі өмір шындығын, адал еңбек пен кәсіптің, өнер мен ғылымның
пайдасын шабыттана жарлайды. Халық өміріндегі кері тартар кемшілік атаулыға
жүрегі сыздап, бұқараны саналы тірлікке шақырады. Өз тұсындағы байлар мен
әкімдерді сынап алады. Осының бәрінде ол қалың бұқарадан қол үзбейді,
солардың арман-тілегін, қуаныш-сүйінішін, көрген қиындығы мен тартқан
қасіретін өз жырларына арқау етеді.
Шығармашылық жолының алғашқы кезеңінде Шәкәрім қаламынан формалық
жаңалығы мол жырлар туған. Бұл тұста ақын махаббат пен сұлулықты, жастықтың
жарқын бейнесі мен табиғат әсемдігін шабыттана жырлайды. Жастық туралы,
Жастарға, Жаз келер, Шын сырым, Арман сияқты көптеген өлеңдеріндегі
әсем суреттер айшықты тілмен көмкеріліп, терең философиялық ой-түйіндерімен
суарылған. Бозбала шағында жазылған осы өлеңдерінен-ақ Шәкәрімнің өмірге,
заманға, қоғамға, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа деген салиқалы
пайымдаулары белгі беріп жатады. Философиялық ой толғайтын Шаруа мен
ысырап, Ашу мен ынсап, Анық пен танық, Ер қоспақ пен сөз сөйлемек,
Дүние мен өмір, Мақтау мен сөгіс, Міндеу мен күндеу секілді
шығармаларының атынан-ақ аңғарылып тұрғандай, екі алуан ұғымды параллель
түрінде қатарластыра ала отырып, ақын өзіндік бір тиянақты пікір
түйіндейді. Мәселен, Ер қоспақ пен сөз сөйлемек өлеңінде Шәкәрім атқа
салынатын ертоқым мен адам мінезінің арасынан ұқсастық іздейді:
Кей ердің алды биік, арты аласа,
Оны көрсем қаламын таң-тамаша.
Алды қаңқақ, ерінің арты жалпақ,
Атын жауыр қылады-ау байқамаса.
Біреу сөйлер басында батыр шығып,
Жеп жіберер кісімсіп жерге тығып.
Ер жүректі еркекке жолыққанда,
Ыржың қағып жалынып кетеді ығып.
Шәкәрім поэзиясының халықтық сипаты оның ел билеуші әкімдерді, бай-
шонжарларды, оқу мен мәдениетке керенау надандарды сынайтын өлеңдерінен
айқын көрініп жатады. Сол кезеңде қазақ даласында патшалық Россия жүргізген
отарлау саясатының, жер реформасының салдарынан пайда болған билікке
таласу, партияшылдық секілді қоғамдық кемшіліктерді ақын көңіл көзімен
көріп, саналы түрде сараптай білді:
Партия қуған өңшең қырт,
Жазылмайды ол қылқұрт.
Мен тартам ел қайғысын,
Әкім – залым, би – әңгүрт, –
деп, сол кездегі қазақ тұрмысының қоғамдық-әлеуметтік болмысын әшкерелейді,
өзінің ел тағдыры үшін мазасызданатынын, соған күйзелетінін білдіреді.
Сондай-ақ адам бойындағы салақтық, еріншектік, жалқаулық,
көрсеқызарлық сияқты жағымсыз қасиеттер де ақынның назарынан тыс қалмайды.
Ол:
Жүрсе, тұрса бұлықсып,
Мұнысы тапқан қылықсып.
Өнер қалар, ат мінер,
Жығыла жаздап толықсып, –
деп әсіре сәнқойлықты сын садағына нысана етсе:
Жолыққан кісіге соқтық,
Қалжыңға қосып айт боқтық.
Осы ғой сәулесі жоқтық,
Сен күлдің, мен білдім, әйдә! –
деп адамгершілікке жат мерездерді өткір әжуалайды.
Абайдың ағартушылық-демократтық идеяларын бойына сіңірген Шәкәрім
бұқараны қараңғылық құрсауынан шығып, ғылым үйренуге үндеп отырады:
Ондай адам қазақтан,
Көп туса осы заманға.
Босар еді-ау азаптан
Қазақ шығып самалға, –
деп саналы болашақты арман етеді. Осы арманның жүзеге асар шағы туғанын жан-
жүрегімен сезінген ақын Қазан төңкерісінің жеңісінен соң жаңа үкіметке
сенім артып:
Бостандық таңы атты, қазағым, көріңдер,
Арға ие басшының соңынан еріңдер, –
деп қуана жырлайды.
Жинақтай айтқанда, қазақ әдебиетінің мысалында айтар болсақ, көркем
әдебиеттегі адам концепциясының жалпы және жеке-даралық бейнелеу тәсілдерін
кездестіреміз. Біріншісі, сюжетті шығармалардағы дастандар мен кейінгі
көлемді прозалық шығармалардағы кейіпкерлердің іс-әрекеттері, мінез-құлық
құбылыстары мен ұстанған позициясы арқылы көрінетін адамның тұлғалық
бейнесі болса, ол арқылы қаламгер жеке тұлғаның заманы мен қоғамы аясында
қалыптасу, өсуі мен дамуын ашық көрсетіп, оны жан-жақты қалыптасқын қоғам
өкілі ретінде бейнелейді.
Екіншісі, поэзиялық шығармалардағы ақынның өз тілімен, көзқарасы
тұрғысынан бейнелейтін замана адамының моделі. Ол ұнамды да, ұнамсыз да
тұлға болуы мүмкін, Ақын өз мақсаты бойынша сол кейіпкер арқылы, немесе
лирикалық кейіпкердің, жеке өзінің көзқарас, таным-түсінігі арқылы
суреттеп, адам бойындағы қасиеттерді жайып салады.
Абай мен Шәкәрім шығармаларында, әсіресе поэзиялық туындыларында жаңа
заман адамының бейнесін, ақын армандаған қазақтың жаңа заманының толыққанды
қожасын жан-жақты қырынан көруге болады: оларды ақын имандылық, ар-ұят пен
еңбекқорлық секілді қасиеттер арқылы оқырманға үлгі етеді.
1.2 Абайдың толық адам тұжырымдарының мәні және оның
Шәкәрім поэзиясындағы жалғастығы
Орыстың ұлы сыншысы В.Г. Белинский Пушкин туралы жазудың тұтас орыс
әдебиеті туралы жазу екенін айтқаны – жалпы орыс әдебиетінің арғы-бергі
тарихындағы Пушкин мұрасының халықтың ой-санасында, эстетикалық танымында
алар орнын, тұтар салмағын танып барып айтқаны. Дәл осы пікірді қазақ
әдебиетінің көлемінде Абайға да теліп барып айтуға болар еді. Өйткені,
белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметов айтқандай, Абай мұрасы өткендегі
рухани ой-санамыздың даму жолындағы сапалық жаңа құбылыс, әрі өзінен соңғы
әдебиеттің жаңа бағыт-бағдарын айқындаушы әдеби мұра болуында жатыр
[11,157].
Абай шығармаларын зерттеген ғалымдардың қай-қайсысы да ақын
шығармаларындағы оқу-білім мен өнер мәселесін, ақынның дидактикалық
принциптерін атап өтеді. Ағартушылық сарын, дидактика – шынында да, Абай
поэзиясының алтын тіні. Адамшылықты асқақтата жырлаған ұлы ақын адам
бойындағы ұлы қасиеттерді қашан да ұлықтап, оны адамшылықтың негізі ретінде
жастарға үлгі етіп отырады.
Ақынның өлеңдері мен қара сөздеріндегі ағартушылық сарынның, үлгі-
өнегелік сипаттың басты нысанасы – жаңа тұрпаттағы тұлға тәрбиелеу болды.
Тұлға концепциясы – Абайға дейінгі әдебиетте мұншалықты жоғары деңгейде
бейнеленбеген, халықтық қадыр-қасиет пен жаңа заманға, өскелең талаптарға
сай жастар тәрбиелеу мақсатынан туған тұжырым. Абай өзінің өмірлік
тәжірибесіне, оқыған-тоқығаны мен көңілге түйгендеріне негіздей отырып,
қазақтың болашағына алыстан көз салды, сөйтіп оқу-тоқуы мен өнер-білімі
дамыған елдердің қатарына жету үшін жастардың ғылым-білім игертуін аңсады.
Абай шығармаларының идеялық маңызы да қазіргі кезде өткір қойылып отырған
бәсекеге қабілеттілік мәселесімен айқын ұштасып жататыны сондықтан.
Абай шығармаларындағы толық адам концепциясы туралы соңғы жылдары
әдебиеттанушы ғалымдар толымды пікірлер айтып жүр. Толық адам дегеніміз –
ақыл-ойы мен білім-тәжірибесі толысқан, еңбекқұмар, кәсіпке бейімделген,
қазіргіше айтқанда жан-жақты дамыған тұлға. Адам жан-жақты жетіліп,
кемелденуі үшін бүкіл өмір бойы ізденеді, оқып-тоқу арқылы жетіледі,
кемшілігін жойып, жаңа сапа-қасиеттерді өз бойына жинақтап отырады. Мақсат
– алыс, өмір – шақ деп Абайдың өзі айтпақшы, нағыз ақылды адам ешқашан
болдым-толдым деп айтпайды. Демек, ол қашан да ізденіс үстінде, жетілу
жолында болады.
Абай өз заманында осындай жан-жақты дамыған адамды армандады. Жастарға
үлкен сенім артқан ақын олардың ең алдымен білімді, еңбекқұмар, жігерлі
болуын қалады. Сондықтан, өз өлеңдері мен қарасөздерінде жастарға үлгі
боларлық өнегелі сөздерін айтып отырды. Белгілі ғалым М.Жолдасбековтің:
Мен Абай өлеңдерін, Абай сөздерін өз тілінде оқи алмайтын жандарға жаным
ашиды, олардың қаншама қазынадан құр қалғанын ойлағанда жүрегім ауырады, –
дейтіні де сондықтан [12].
Абай шығармаларының идеялық-мазмұндық астарларын саралау арқылы, оның
толық адам туралы ойларын жинақтай келе, ақын армандаған жаңа заман
адамының, азаматтың әлеуметтік-психологиялық портретін шығаруға болады.
Абай танымындағы толық адам – өмір-тіршіліктің мәнін түсініп, өзін
ұдайы жетілдіріп отыратын тұлға. Толыққанды өмір сүру үшін адам бойында
болуы керек қасиеттердің барлығы соның бойынан табылуы тиіс. Ол үшін
адамның ізденуі, еңбектенуі, қарекет қылып, тәрбие алуы шарт. Алланың өмір
сыйлағаны – ең үлкен сый. Ендеше, сол өміріңді қор қылып өткізбей, атыңды
адам қойған соң, адам деген атаққа сай болуы керек.
Абайдың адамгершілік туралы өлеңдеріндегі мейірбандылық, махаббат,
достық, сыйластық, бауырмалдық, еңбекқорлық, білімқұмарлық, мәдениеттілік
секілді сапа-қасиеттер – адамның бойынан табылуы тиіс, бірін-бірі
толықтырып отыратын қасиеттер. Өлеңдері мен қарасөздерінде ақын жастардың
бойында осы қасиеттердің болуына үндейді. Адамгершілік ережелері іспетті
адамдық қасиеттердің мән-маңызы мен өмірдегі көріністерін сипаттаумен
қатар, бұлардың еш риясыз, азаматтық борыш, кісілік келбет ретінде орнығуын
қалайды.
Абайдың 1902 жылы жазған Тоты құс түсті көбелек атты өлеңінен бұған
дейін қалыптасып, дамып келген толық адам туралы танымын анық байқауға
болады:
Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек.
Қарекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек.
Ақын шығармаларымен таныстығы тиянақты оқырман екінші жолдағы
жүректі, үшінші жолдағы қайратты, соңғы жолдан, өзі айтып тұрғандай ақылды
оп-оңай аңғара алады. Адамзат үшін қажет үш қасиеттің осы шумақтағы
бөлінбес бірлігін кездейсоқ құбылыс дей алмаймыз. Ақыл, қайрат, жүрек
үшеуінің бір кеудеден табылып, одан толық адам туатын танымы – ұлы
ақынның зор табысы [13].
Абай осылайша толық адам туралы танымын қалыптастыруымен қатар, өз
танымының мәні мен негізін жүрекке, жүрек арқылы сүю мен ізгілікке алып
барады. Ол шын пейіл мен сүйген жүректі бүкіл шығармаларының негізгі арнасы
етіп алады.
Адамды өсіретін – тәрбие. Ақын адам өміріндегі тәрбиенің орнын ерекше
атап көрсетеді. Үйренудің ең басты шарты – зерттеу, зерделеу, көріп-білу
мен көңілге түю екенін Абай бірнеше жерде айтып отырады.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайда білгені, көргені
көп адам білімді болады [14,114]. Яғни, білсем екен, көрсем екен деген
тілектің артында дүниетаным баспалдақтары жатпақ. Көргені көп, естігені мен
білгені көп білімді болмақ. Көрген-білгенін парықтап, ойға түйген, жақсы
мен жаманды пайымдай алған ақылды болмақ.
Абайдың шығармаларындағы адамгершілік туралы ойлар белгілі бір ғылыми-
педагогикалық еңбектің жүгін көтеріп тұр. Одан қазақ баласы әрқашан өзінің
іздегенін табады, өміріне ұмытылмастай сабақ, таусылмастай қазына алады.
Бала бесікте жатқаннан бастап ата-ананың тәрбиесін көріп өссе, кейін
ортасы мен құрбыларынан, сосын ұстазынан тәлім-тәрбие алады, адамгершілік
қасиеттер солардан дарып, бойға сіңеді, ақын мұны да айтып өтеді: Адамның
адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан
болады [14,104].
Абай тек адам бойындағы жағымды да жарасымды қасиеттерді үлгі етіп
қана қоймайды, оларды бойға сіңірудің жолдарын да әрқашан көрсетіп отырған.
Білім меңгеру, есті сөзді, жақсы қасиеттерді бойға сіңіру, әдетте, оқу мен
тыңдау арқылы келеді. Ал сол естіген немесе оқыған нәрсені ұмытпас үшін не
істеу керек? Психологиялық тұрғыдан түсіндірілетін осындай мәселені де Абай
назардан шығармай, былайша өз тұжырымын ұсынады: Естіген нәрсені
ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі көкірегі байлаулы берік болмақ
керек; екінші – сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибратлану керек,
көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек; үшінші – сол нәрсені ішінен
бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселді
нәрселерден қашық болу керек. Егер ой кез болып қалса, салынбау керек. Ой
кеселдері: уайымсыз, салғыттық, ойыншы, күлкішілдік, я бір қайғыға салыну,
я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен
ғылымды тоздыратұғын нәрселер [14,128].
Ақын, сол секілді, жастарды жаман әдеттен де әрқашан сақтандырып
отырған. Ақынның түсінігінше, адамды қор қылатын дүниедегі ең жаман
нәрселер – надандық, еріншектік пен залымдық. Надандық – өзі білмеу және
білмеймін деп есептемеу; еріншектік – бойға бір мініп алса, адамның
қол–аяғын матап, бой бермейтін дерт; залымдық – адам баласына жамандық
ойлайтын қара ниет жамандық. Ақын осылардан аулақ болуды ұсынып, олардың
зияндылығын сипаттап береді: Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар,
содан қашпақ керек: әуелі – надандық, екінші – еріншектік, үшінші –
залымдық. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы, білімсіздік – хайуандық,
еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны; талапсыздық, жігерсіздік,
ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан келіп шығады [14,152].
Абай:
Ақырын жүріп, анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстаздық қылған жалықпас,
Үйретуден балаға, –
деп, өмірдің мәні үйрету мен үйренуден тұратынын меңзейтін ақын бір нәрсені
(жақсы нәрсені) үйренгенде, ақырына дейін ұғынып, машықтанып алудың маңызын
айтады: Кімде кім үйренбей жатып үйренгенін қойса, оны құдай ұрады
[14,160].
Сондай-ақ өнерді үйренумен қатар, ұдайы жетілдіріп отырудың қажеттігін
алға тартады: Адам өзі тапқан өнерлерін күнде тексерсе, күнде өседі. Көп
заман тексермесең, тауып алған өнеріңнің жоғалғандығын және өзіңнің ол
мезгілдегіден бір басқа адам болып кеткеніңді білмей қаласың. Жоғалған өнер
мен жоғалдым деп хабар беріп жоғалмайды. Енді қусаң, бағанағы әуелгі
табуыңнан қиынырақ тиеді [14,157].
Адамның қызығып үйренген нәрсесі, сүйіп жасаған жұмысы қашан да
жемісін бермек. Оны адам ұмытпайды, берік меңгеріп, тұрақты машығына
айналдырады Сондықтан ақын: Адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz