Елбасы айтқандай Дәстүр мен мәдениет ұлттың генетикалық коды
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1.БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Жаһандану дәуреніндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет
1.2 Мәдениет - БАҚ-да 24 сағат ұлттық тәрбие көзінің бірі
2.МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕЛЕВИЗИЯДА НАСИХАТТАЛУ ЖӘНЕ КӨТЕРУ ДЕҢГЕЙІ
2.1 Телевизия тіл, діл, өнер құралы ретінде
2.2 Ұлттық арналардағы бүгінгі тележобалардың деңгейі
3.ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАРДА ЕЛ МӘДЕНИЕТІН ТАНЫСТЫРУ
3.1 Рейтинг қуалаған отандық жобалар
3.2 Музыкалық арналардағы ел мәдениеті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі журналистика - саналы жанның әлеуетін ашуға, қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, қоршаған ортаны философиялық тұрғыдан тануға болысатын, шығармашылық әдіс-амалды дамытуға көмек қолын созатын жанашырлық сипаты басым бірден-бір пән. Сол себептен салыстырымдылық қағидаты, генетика заңдары, табиғи сұрыптау әдісі, гравитация райлары, болжамдық математика амалдары, түрлі-түрлі алгоритмдер қисындық һәм қолданбалы масс-медиаға да жат емес. Бұны біз көбінесе талдамалы жанрлар блогы, журналистика социологиясы, тарихи дәстүр жалғастығы деп, ақпарат саласы мамандары мен жалпы пейілдес көпшілікке ұғымды тілмен әліптеп жүрміз. Қазіргіше айтсақ, ғылыми қызмет пен білім беру үдерісін қатар ұстап отырмыз. Оның бер жағында журналистиканың қалыптасқан классикалық білім беру жүйесі еліміздегі ақпарат құралдарының кадрлық қажетін өтеуге, орын басу принципін ұстануға әзірше бірсыдырғы жарап келеді. Халық алдында үлкен беделге ие бола отырып, бұқаралық ақпарат құралдары шынымен де белсенділік деңгейіне көтерілді. Қазақ журналистикасы халықпен бірге зардап шекті, елмен бірге ұлы мұраттарға ұмтылды, жаза бастады, жаңылды, түзелді, қайта жанданды. Қиын кездерде де ол ешқашан ұлт, тіл және менталитет сияқты қасиетті ұғымдарды өзгермелі науқандарға айналдырған емес.
Әр кезеңнің айтар өз сөзі, өз мақсаты, тіпті өз сән-салтанаты бар. Әрине, кешегі моноидеология заманында қазақ журналистикасы да дүрмекке ілесе шауып, билеуші режимнің қызметшісі күнін кешті. Бірақ қызмет ету құлшылық ету, бұдырсыз бас ұру, табансыз табыну дегенді білдірмейді. Ол белгілі бір дәрежеде зиялы қауым мен саяси топ-менеджерлер арасындағы қоғамдық келісім болатын. Кеңестік кезеңнің өзінде күн тәртібіне өткір мәдени, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық проблемалар қоя білетін озық үлгідегі журналистика мен өжет қаламгерлер күн кешкені әмбеге аян. Ал қазіргі демократиялық сипаттағы қоғам орнату дәуірінде баламалы журналистиканың, жарыспалы пікірдің ақпараттық кеңістікте өмір сүруі сол дәстүрдің жалғасы іспеттес және әбден заңды үдерістік құбылыс.
Біз ХХІ ғасырдың жаһандық картасында ешкімге ұқсамайтын, дербес орны бар ұлт боламыз десек, Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет жобасын іске асыруға тиіспіз. Әлем бізді қара алтынмен немесе сыртқы сая - сат - тағы ірі бастамаларымызбен ғана емес, мәдени жетістіктерімізбен де тануы керек.Ал еліміздің мәдениетін және оның жетістіктерін таныстыруда БАҚ-ның, әсіресе қазақ телевиясының маңызы зор.
Тақырыптың өзектілігі. Журналистиканың барлық қызметі демократиялық қоғам санасына, сөз бостандығы, пікір еркіндігіне негізделген. Сол фундаменталды базаларға сүйене отырып, ол кез келген фактіні, оқиғаны жан-жақты қарастырады. Бір жақты баға беруден бойын аулақ салады, тәрбиелі, жоғары мәдениетті журналистиканың жағымсыз эпитетті ұнатпайтыны да сондықтан. Бүгінгі қазақ телевиясындағы ел мәдениеті қаншалықты деңгейде таныстырылады, әсіресе тележобаларда ұлт мәдениеті қанша пайыз қарастырылады? Осы сұрақтарға жауап тақырыптың өзектілігін толықтай ашатындай. Тіл, өнер, білім, салт-дәстүр, дін-діл бәрі де қатар келе жатқан қазақ телевидениесі жыл санап дамып келетіні баршамызға мәлім. Сондықтан ондағы жобалар да уақыт легіне сай өзгеріп саны көбейіп келеді. Десе де ішінара жоба деп айтуға да тұрмайтындары да бар-ды. Ұлттық құндылықтарымызды сақтамаған кейбір жобалардың жайы тақырыбымыздың өзектілігін айқындамақшы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл зерттеу жұмысына дейін телевиязиялық жобаларда ел мәдениетін таныстырылу деңгейі ғалымдар зерттеулерінде, публицистикалық не ғылыми мақалаларда сөз болмаған. Айтар ойы мен арнасы кең - телевизиядағы ұлт мәдениетін бір жақты зерттеу жеткіліксіз. Журналистика саласында арнайы зерттеудің нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды. Зерттеу жұмысында негізгі бағыттарды ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстым. Болашақта да бұл тақырып тағы да қаралып, кеңінен зерттелсе деймін.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыста уақыт талабына сай еліміздің медиакеңістігінде болған жаңа бағыттар мен өзгерістер, отандық телевизияның даму және ілгерлеу бағытындағы ізденістері мен кәсіби деңгейлері талданады. Қазақ телевизиясындағы жобаларда ел мәдениетін жан-жақты кеңінен ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
oo Қазіргі тележобалардағы ұлттық мәдениет сипаты жайлы көрермендік сын-пікір, тұжырымдарды басшылыққа алу;
oo Ұлттық мәдениетті зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ тележобалардағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
oo Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипаты жайлы телевидениеде жарық көрген жобалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
oo Ұлттық мемлекет келешегін Елбасы жолдауы негізінде тележобалардағы көрінісін талдау үстінде оның аудиториямен кері байланыс процесіндегі маңызын көрсету, қазақ телевиясының тарихындағы алар орнын пайымдау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Жұмыстың басты нысаны - қазіргі қазақ журналистикасында, оның ішінде тележобалардағы ұлттық мәдениет мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға баса назар аударылды. Сонымен қатар, тақырыпқа қатысты әр жылдары жарық көрген тележобалар мысалға алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Ел келешегін жастар арқылы болжау принципі, ерекшелігі талданды. Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет мәселесінің тележобаларда таныстырылуы толыққанды жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
oo Қазіргі қазақ тележобаларындағы ұлттық мәдениет сипатын ашудағы бағыттар басшылыққа алынды;
oo Ұлттық мәдениетті зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ тележобалардағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
oo Журналистикадағы ұлттық мәдениет жайлы телеэкранда жарық көрген бағдарламалар идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
oo Ұлттық мәдениеттің телевизиядағы көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, ел тарихындағы алар орнын пайымдау;
oo Ұлттық сана, ұлттық дәстүрдің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдік шешіміне назар аударылды;
oo Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді. Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан (6 бөлімшеден), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Жаһандану дәуреніндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет
Жаһандық өркениет аясында ұлттық бірегейлікті сақтаудың жолдары ретінде ұлттық мәдениет, ұлттық дәстүр, атадан балаға табысталатын асыл мұралар бар қазақтың бір қазақ ретінде ұйысуына негіз болатыны анық. Ұлттық мәдениет және дәстүр тек алдыңғы буын ұрпақтардың рухани тәжірибесін ғана сақтап қоймай, мәдени мұрадағы құндылықтарды жаңғыртады. Елдің мәңгілік болуы рухани құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа ұласып, буындар бірлігін сақтаушы болатын сабақтастықта жатыр. Сондықтан ұлттық бірегейлікті сақтау мақсатында ұлттық дәстүр мен мәдениетті қайта жүйелі жаңғырту жүзеге асырылуда. Ең алдымен ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды қайтару, яғни адамдарды рухани тұрғыда оятатын ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғырту; ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы - мәдени-рухани мол мұрасын белсенді түрде меңгеру, ұлттық намыс пен жігерді, ұлттық рухты асқақтата түсу ұлттық генетикалық код негізін құрайтын мәдени құндылықтар мен ұлттық дәстүрдің, ұрпақаралық сабақтастықтың сақталу жолдарын негіздейді.
Елбасы айтқандай Дәстүр мен мәдениет ұлттың генетикалық коды. Қазақстандық мәдениет еліміздің барлық азаматтары үшін патриоттықтың өзегі болуы қажет [1]. Мәдени мұра бағдарламасы аясында елiмiздiң тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, айрықша маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткiштерiн қайта қалпына келтiру жөнiнде ауқымды жұмыс атқарылды. Бүгiнгi күнi мемлекеттiк мұражайларда екi миллионнан астам мәдени құндылықтар сақталуда. Ұлттық мәдениет пен жазудың сан ғасырлық тәжiрибесiн қорыту, әлемдiк ғылыми ой-сананың, мәдениет пен әдебиеттiң үздiк жетiстiктерi негiзiнде гуманитарлық бiлiмнiң мемлекеттiк тiлдегi толыққанды қорын құру жөнiнде жұмыс жүргiзiлдi.
Мәдени мұра бағдарламасы халықтың үлкен мәдени мұрасын, оның ішінде заманауи ұлттық мәдениет, фольклор және салт-дәстүрлерін; ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру; ұлттық әдебиет пен жазбаның ғасырлар бойындағы тәжірибесін жалпылау; мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлар, мәдениет және әдебиет жетістіктерінің үздіктері негізінде толымды қор жасауды зерттеу жүйесін құрды. Қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрі дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен көп ілгері болып келді, оның тұнып жатқан асыл маржандарын толықтай жинақтап қазіргі жастарға жеткізу жаһандық өркениет аясында ұлттық бірегейлікті сақтайды.
Әрбір ұлттық мәдениет өзінің дамуында руханият дүниесіне сүйенеді. Сол рухани інжу-маржандардың қадірін біліп, қаймағын бұзбай қазіргі күрделі жаһандану заманында жүйелі түрде жинақтап алуда және оны әрбір жаңадан келетін жас ұрпаққа рухани сабақтастықпен жүйелі түрде бере білу өзекті сипатқа ие. Аталған істер жүзеге асырылған жағдайда ғана еліміздің Еуразия кеңістігіндегі өзіндік ерекшелігі бар халық ретіндегі мәртебесі өседі, басқа халықтар алдындағы құрметімізді асқақтата түседі. Мәдени құндылықтар - барлық адамзат тарихының шығармашылық әрекетінің нәтижесі. Қазіргі адамзат мәдени құндылықтарды сақтау қажеттілігін мойындап отыр.Кез келген мемлекеттің мәдени мұрасын сақтау ЮНЕСКО конвенцияларымен, халықаралық құқық нормаларымен реттеледі, өйткені әр елдің ұлттық игілігі әлемдік мұраның құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Біздің еліміздің мәдени мұрасы өте бай.
Мәдениет тарихы - тек өзгеру үрдісі ғана емес, өткенді сақтап, мәдени құндылықтарды мұра ету үрдісі. Мәдени мұра - ұлттың рухани, мәдени, экономикалық және әлеуметтік капиталы. Табиғи байлықтармен қатар бұл әлемдік қауымдастық мойындайтын ұлт қадірінің негізі болып табылады. Мәдени құндылықтардың жоғалуы қазіргі және болашақ ұрпақ өмірлерінің барлық салаларында әсері байқалады, рухани азғырып, тарихи жадының үзіліп, қоғамның кедейленуіне әкеледі. Бұл зардаптар қазіргі заманғы мәдениеттің дамуымен де, жаңа маңызды туындылармен де қалпына келмейді. Мәдени құндылықтарды жинау және сақтау - өркениет дамуының негізі. Ұлттық рухын, ар-намысын асқақ та бекем ұстайтын халық қана біртұтас ұлт болып ұйысып, баянды болашаққа жол алмақ.Үш ғасырлық бодандық пен жетпіс жылдан астам уақыт кеңестік саясат кезінде жоғалтқан есеміздің орнын толтырып, рухани мерейімізді қандырып, қазақы салтдәстүр, әдет-ғұрып, әдеп пен иман секілді тектілік қасиеттерімізді жаңғырта дамыту - бүгінгі күннің басты талабы, Мәңгілік Қазақ елі болуының алғышарты. Қазақтың ұлттық идеяға негізделген төлтума мәдениетін қалпына келтіру үшін, ең алдымен оның дүниетанымдық негізін қалап алу керек. Бұл туралы белгілі философ М.С. Орынбеков былайша ой түйіндейді: Бүгінгі күні қазақтың өзіндік санасының ішкі логикасын табу өзекті мәселеге айналды.
Ал, негізгі мәселелердің қойылуы мен оған деген танымдық жолдарды іздестірудің және сана мәселелерін шешудің алдын алар еді. Бұл ізденіс нақты өмірде Батыс пен Шығыстың, дәстүршілдік пен қазіргі заман ағымының, мұра мен жаңашылдықтардың, жан дүние мен ақылдың, дін мен өмірдің, сенім мен атеизмнің арасындағы қайшылықтардың аясында өтіп жатыр. Ал, таным саласында бұл мәселе сенім мен білімнің, ой мен қимылдың, руханилық пен ақыл-парасаттылықтың, даналық пен құдіреттіліктің, адамның діни еркімен өзіндік еркі арасындағы қайшылықтардан көрінеді [2]. 2004 жылдың тамыз айында Казахстанская правда газетінде Мұхтар Құл-Мұхаммедтің Ұлттық болмыстың негізі деп аталатын көлемді ғылыми-көпшілік мақаласы жарияланды және бұл еңбекте ұлттық идея тілмен байланыстырылды. Автор бұл мақаласында мынандай ойлар түйіндеді: Тіл қашанда ұлттық идеяның басты құрамдасы және мемлекеттік идеологияның негізі болды. Оның үлгілерін қазіргі заманғы тарихтан көптеп келтіруге болады. Адамзат тарихы әуел бастан және көптеген мысалдар барысында тілдің тек коммуникацияның жай негізгі құралы ғана емес, сонымен қатар саяси, экономикалық, әлеуметтік мәжбүрлеу мен бағындырудың қуатты құралы екендігін де дәлелдеп келеді.
Тіл, ең алдымен, нақты бір ұлттың мәдени-тарихи тәжірибесінің жиынтығы, ерекшелік белгісі және атрибуты, күрделі бірегейлік рәміз және оның өзін-өзі өркениеттік анықтауының бастауы. Сонымен қатар автор еліміздегі мемлекеттік тілдің жағдайын талқылай отыра, тілді жаңғырту дегеніміз ұлтты жаңғырту екендігін, қазақ тілінің аясының кеңеюіне орай мемлекеттік тіл саясатын жүргізу қажеттігін айтты [3]. Мемлекет құруда тіл мен рухани тәрбие мәселесінің маңызы адамзаттың даму үрдісінде алатын орны ерекше екенін осыдан екі мың бес жүз жылдай бұрын өмір сүрген, әйгілі Дарий патша былай деп айтып кеткен: Баянды мемлекет болу үшін халықтың бір тілде, бір дінде болуын қамтамасыз ету керек. Осы қағида тарихтағы және қазіргі кездегі мықты мемлекеттердің тәжірибесімен өзінің өміршең заңдылық екенін көрсетіп отырғанына ешкім күмән келтіре алмайды. Ол үшін экономиканың, саясаттың, ғылымның, технологияның, білім беру мен рухани тәрбие жүйесінің, ақпарат кеңістігінің қазақ тілінде сөйлеуін бірінші кезекте іске асыру қажет.
Түркілер ұғымында Мәңгілік мақсатты көздемеген іс оңбайды, оны Тәңірі жарылқамайды [4,382-б]. Сондықтан да, елдік пен бірлік жолында ерік-жігерімізді аямауымыз, мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды ету үшін барлық қажыр-қайратымызды салуымыз Мәңгілік ел жолындағы мақсатмұрат, парызға деген адалдығымыз болмақ. Ата-бабаларымыздың тасқа таңбалап, мәңгіге жазып қалдырған кемеңгерлеріміз жалғастырып, дамытқан сан елдің өзара береке бірлігі мен татулығын, бейбітшілігін тілейтін іргетасы өзара түсіністікке негізделген Мәңгілік ел нысанасы, кемел қоғам ілімінің иісі түркі жұрты ғана емес, адамзат қоғамына берер тәсілі, тағылымы мол. Ұлттық дәстүрді тарихи қалыптасқан берік дәстүр ретінде қарау, ол: біріншіден, адамдардың, халықтың материалдық және рухани мәдениетіне тартылуына әсер етеді; екіншіден, халықтың тарихи танымын қалпына келтіреді, ұлттық психологияны дамытады, ұлттық дәстүр, өз Отаны мен халқына деген сүйіспеншілік пен құрметті күшейтеді. Ұлттың өзін-өзі тануына, жеке адамда өз халқының ерліктері арқылы ұлттық мақтаныш пайда болады [5,17-б]. Дегенмен, тарихи үрдістер барысында, әсіресе қазіргідей ғаламдану үрдісінің жедел қарқынмен дамып келе жатқан кезінде ұлттық дәстүрдің, тіпті ұлттық дәстүрге деген көзқарастың өзінің айтарлықтай трансформацияға ұшырауы мақсатымызға күмәнмен қарауға итермелейді.
Қазақ елінің әлемдік кеңістікте өз жолын таңдауы әрбір қазақтың емін-еркін өмір сүруінің кепілі. Ол сөзсіз ұрпақтар қамы деген ұғыммен үндеседі. Ел болу, мемлекет құру сонау түркі заманынан желісі үзілмей келе жатқан ұлттық арман-аңсар. Ел болу - болашаққа ашылған даңғыл жол. Ұлттық идея - талай ұрпақтың еңбегімен, қуаныш-қайғысымен сараланған рухани дүние. Бұл қайталанбас байлық өмірге ұлттық өзіндік тарихи болмысымен келген, сол себептен де ол ұлттық дүниетанымның айнасы. Көп этносты, көп конфессиялы Қазақстан қоғамы сияқты күрделі қоғамда идеяларға қойылатын басты талап, ол ел тұтастығын қамтамасыз ете алатын күшке ие болу кажеттілігі. Қоғамның барлық мүшелерінің жоғын жоқтап, бәрінің мүддесін бірдей қорғайтын идеялар мен көзқарастар ғана тұтастықты сақтауға көмектеседі. Көпэтносты Қазақстан жағдайында халықтың бірлігін сақтайтын, тәуелсіз мемлекет құру жолындағы олардың ерен еңбегін, қажымас жігерін тасытатын идеялардың бірі ретінде қазақ халқының рухани түлеу идеясының потенциалын пайдалануды ұсыну да осы талап-тілектен туған шаралар [6,38-б].
Ұлттық мәдениет - бұл адамзаттың біркелкі дамуындағы заңдылықты деңгейі. Әлемдік мәдениет - бұл, алдымен, ұлттық мәдениеттер жиынтығы. Ұлттық мәдениеттердің жалпы адамзаттық идеалдарға ие ең жоғарғы жетістіктері және оларды бүкіл әлем мойындаған соң, ұлтаралық мәдениет құрамына енеді. Ұлттық мәдениеттер мәселелері, мәнмағыналары және құндылықтары, олардың өзара байланыстары қазіргі уақытта жаһандану кеңістігінде болып жатқан процестермен тығыз байланысты. Яғни, қазіргі кездегі өркениетті, ақпаратты, постиндустриалды деген қоғам осы кеңістік ықпалында өзгеріп отырады.
Ежелден келе жатқан және жаңадан қалыптастасқан құндылықтарды қалыптастырудың өзі қазіргі кезде жаһандану илегінен өткізіп, қарастырмау сол құндылықтардың шынайы бағасын анықтауға талпынбаумен теңбе-тең. Қазақ халқы рухани мәдениетінің даму динамикасы, қалыптасқан әлеуметтік-мәдени жағдайларға байланысты, қайшылықты және күрделі процесс болып көрініс табады. Қазақстан тұрғындарының көп этникалық табиғаты, оның дамуының анық суреттемесін айқындауға мүмкіндік беретін, шектер мен өлшемдерді белгілеуде жүзеге асады. Қазақтардың рухани өмірі, қаншама ұлттық құндылықтар бүкіләлемдік, жалпыөркениеттік дерек, құбылыс маңыздылығына ие болғанда немесе бола алатындығында, соншама оқиғалығында және қоғамдық көркейтілуінде өзін көрсетеді. Оларды қайтадан жаңғырту тек қазақтар үшін ғана өзіндік құндылық емес, ол Қазақстанда өмір сүретін барлық ұлттар мен этникалық топтардың рухани өзін білдіруінің алғышарты мен жағдайы, қазақстандық ұлт институционализациясының жүйе құрастырушы факторы болып табылады.
Біздің өмір сүріп отырған кезеңіміз жалпы мәдениетке қауіп-қатер төндіріп отыр, соның ішінде, біздің ата-бабамыздың дәстүрлі көшпелі мәдениетіне қауіп-қатер төндіріп отыр. Шындығына келгенде, қазіргі уақытта ұлттың көп бөлігі дәстүрлі мәдениеттен тыс тіршілік етіп отыр. Егер біз дамыған әлемнің қалған құтқан және қоқыстары жиналған орынға-ұлтқа айналғымыз келмесе, онда біз өзіміздің еркіндігімізді және рух еркіндігін сақтап, әлпештеп қана қоймай, дамытуымыз қажет. Ата-баба мұрасы - шаң басқан мұражай экспонаты емес. Бірақ, өмірден өткен, мән-мазмұны және тірі рухы жоқ дәстүрлі мәдениеттің формасын дәл сол күйде қайта жаңғыртуға тырыспау қажет. Дәстүрлі өркениеттің әлемінде абыройлы орынға ие болған дүниелер қарама-қайшылыққа толы қазіргі уақыт әлемінде өзінің байырғы абыройлы орнына ие болып, өмір сүруге қабілетті болуы мүмкін бе екен?! Кезінде біздің ата-бабамыздың соғыстағы ұраны мынадай болған еді: Өлім жоқ, өмір әр уақытта бар! Яғни, олар адам баласының денесі өлгенімен, оның жаны еш уақытта өлмейді деп сенген болатын. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті ажал құрсауында бірнеше рет болған болатын, бірақ оның рухы өлген жоқ. Біздің борышымыз - оның қайта-қайта жаңғыруына мүмкіндік жасап отыру.
Сондықтан да, жаһандану кеңістігінде қазақ ұлты өз мәдениетін қастерлеп, қадірлеп өзге ұлт мәдениеттермен еш қорқынышүрейсіз абыроймен өз бойын және негізгі принциптерін көрсетуі қажет. Ұлт әлеуметтік организм, әлеуметтік қауымдастық бола отырып өзінің мәдени даму жолдарын жеке өзі анықтайды, бірақ, сонымен қатар, өте маңызды факторды да, яғни әлемдік мәдениетті (осы даму жолына әсер ететін) ұмытпаған жөн. Ұлттық мәдениетті (оның құрамындағы құнарлы және көпмағыналы бояуларын) әлемдік мәдениет дамуындағы заңды қадам ретінде және жалпы адамзат өркениетінің қажетті үлесі ретінде қарастыра отырып, оны ұлттық ерекшелік, өзге ұлттан ерекше және әлемдіктің (жалпы адамзаттықтың) синтезі ретінде анықтауға болады. Бұл жерде әрбір ұлттық мәдениеттің екі түрі байқалады: біріншіден, өзіндік ерекшелікке ие қалып ретінде; екіншіден, әлемдік мәдениеттің бір бөлігі ретінде сезінуі және көрсетуі. Қалай десек те, ұлттық мәдениет осы екі түрде өзінің ерекшелігін айқындайды және көрсетеді [7].
Әр ұлттық мәдениеттің өзінің жемістері болады: рухани ізденістер, қайғы-қасіреттер, өмірді көрудің, оны түйсінуі. Мәдениеттің дамуы әлеуметтік қарама-қайшылықтар, прогрессивті дәстүрлердің артта қалған және консервативті жағдайлармен күресі негізінде болады. Қазіргі уақытта әр халықтың болашағы ұлттық мәдениетпен байланысты болуы керек, өйткені ұлттық мәдениет абыройлы өмірдің және жалпы әлемдік мәдениетпен байланыста болудың басты кепілі болып табылады. Әрбір ұлттық мәдениет бүкіл адамзатқа тиесілі, сондықтанда ол бүкіл әлем алдында өз-өзін жүзеге асыруы тиіс.
Әр ұлт мәдениетті қайталанбас, таңғажайып, рухани және материалды дүниелерге толы, бұл адамзатты таң қалдыратын табиғаттың тамаша туындыларының бірі - кемпірқосақ тәріздес. Егер сол ұлттық мәдениеттердің бірі жойылса, онда сол кемпірқосақтың бір бояуының жоғалғаны деген сөз. Елбасының Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды.
Тәуелсіздік жылдарында жаһандану мен вестернденуге қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан - бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне бірі нәр беріп тұрады. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек деген болатын. Сондықтан да егеменді ел болып, өз тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілгендіктен, мәдениетімізді ата-бабаның салт-дәстүрімен суарып жандандыра алсақ қана оның ұлттық тарихи бейнесі сомдалмақшы.
Қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрі дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен көп ілгері болып келді, оның тұнып жатқан асыл маржандарын толықтап жинақтап қазіргі жас буындарға жеткізу парыз. Біздің еліміз - қазақтың көсемі халықтық мұраттың көксеген биігіне емін-еркін көтеріле алатын майталман болса екен деп тілейді. Ел мұраты жолындағы сол ұғым, сол мақсат билік жолындағы күрестің құрбандығына шалынып кетпесе болар еді деп уайымдайды. Сол бабаларымызыдң көксеген армандары қазір орындалып отырғанына тәуба дейміз.
Осылайша, біздің ұлы хан сұлтандарымыз, батырларымыз бен көсемдеріміз тәуелсіздігіміздің арқасында ғана қазақ халқының өркендеуіне және өркендеуіне айтарлықтай үлес қосты деп айта аламыз. Біз темір қоршау, жабық қараңғы түрме салмаған адамдармыз. Бұл көріністер әлемге белгілі және ту ретінде көтерілуі керек әлеуметтік адам мәдениетінің шыңы деп айтуға болады. Қазақ халқының өсиеттік ойларымен рухтандырылған, жоғары мәдениеттің қазынасы болып табылатын қазақ халқының өсиеттерін философиялық тұрғыдан зерттеудің жоғары деңгейі бар. Әрбір азаматтың және қоғамның әр класының жүрегінен шығатын ортақ ұлттық идеяны анықтау, дайын модель құру - әлеуметтік, саяси, экономикалық және рухани факторларды біріктіретін ең күрделі міндеттердің бірі. Қазақстанда ұлттық идеяның мазмұны мен түсінігі қарапайым және түсінікті болуы керек. Ұлттық идеяны анықтайтын факторларға қойылатын басты талап оның өміршеңдігі болады. Көбісі жаһандануды жалпы адамзаттық мәдениетке қол жеткізу процесі деп санайды. Әлемде мәдениеттері әртүрлі этникалық топтар бірігеді және айырмашылықтары азаяды, ал ғылым мен техниканың көмегімен бұл айырмашылықтарды жоюға болады және ортақ саяси, экономикалық және мәдени негізге қол жеткізуге болады дегендер де бар.
Негізінде этникалық топтар арасындағы айырмашылықтар сырт көзге ғана солай көрінеді, ал шындығында, негізгі құрылымдық мәселелерде топтардың әрдайым бір-бірлеріне ұқсас екендіктерін дәләлдеп жүрген теоретиктер де әрбір қоғамның бірыңғай процестерден өту арқылы нәтижесінде бір ғана адамзат қоғамына, яғни, әмбебап мәдениетке жететіндігіне сенеді.
Болашақтағы осындай әмбебап мәдениеттің діңгегі Батыс Өркениеті деген пікір кең етек алып келеді. Бұл теорияның төркінінде Батыс империализмі мен әмбебап мәдениеттің көзі Батыс Өркениеті деген түсінік жатыр. Бұл процессті Батыстың бүгінгі жүйесін сақтап қалу, капиталистік өндiріс, нарық пен капитал арасындағы кедергілер мен тығырықты кешеуілдету үшін ойлап тапқан шара деп білетіндер де кездеседі [5].
Осындай оғаш түрдегі өзгеру процесі - идеологияға айналып, қашып құтыла алмайтын процестің ішіндеміз деген сияқты үгіт-насихат белең алып барады. Олар, жаһандану арқылы барлық лаңкестіктер, соғыстар бітеді, бейбіт-мамыржай тіршілік басталады деп сендіруде. Жаңадан бас көтеріп келе жатқан соғыстар - халықаралық дәрежеде емес, мемлекет ішінде аймақтық-этникалық соғыстар болады дейді. Бұл жағдайда, жаһандануға қарсы бөгет болып тұрған ұлттық мемлекеттер, ұлттық мораль және мәдениет сияқты құрылымдарды жою, бөлу, ал аймақтық болмыстарды қолдау арқылы, жаһандану үшін оңай жұтылатын күлшеге айналдыру қажет екен.
Міне, көріп отырғанымыздай қазақ ұлты үшін, жаһанданудың аранына жұтылып кететін күлше болмау үшін, ұлттық сана мен ұлттық ізденістер және шешімдер үшін ең алдымен ұлттық саясат қажет болып тұр. Өйткені, қазақ болмысына қауіп төніп тұр, жаһандану идеологтары ұлттық бірлік пен мемлекеттің уақыты бітті деп жар салуда. Енді ғана ұлтымызды, қазақтық болмысымызды сезініп келе жатқан кезімізде бұл үлкен мәселе. Сондықтан алдымен мәдениеттік тұғырдың мәні мен ұстандарына көңіл бөлу шарт.
Адамның шыр етіп дүниеге келген уақыттан бастап өскен ортасы, кеңістігінен алған мәліметтері мен танымдары негізінде қабылдаған құндылықтар дүниесі мен қам қарекетіне кең мағынада мәдениет деп қараймыз. Мәдениеттің ең басты күретамырлары дін, дүниетаным, мағлұмат, тарихи сана мен жад.
Біз қолданатын материалдық және рухани дүниелер мен әрекетіміз біздің мәдениетіміздің көрінісі. Тіл осы мәдениетті сіңіруде және оны болашақ ұрпаққа жеткізуде басты рөл атқарады. Егер ана тілі тұншығып қалса, ақыл бұлдырап, мәдениет өледі. Бұл ұлттық мен немесе ұлттық бірегейліктің жоғалғандығын білдіреді. Ана тілі - ұлттық құндылықтарымыздың өрісі, ұлттық болмыстың еркін ойлауын және тыныс алуын, ұлттық өзіндік сананың үздіксіз жандануы мен жандануын, оның кеңістіктегі үйлесімділігін реттейтін рухани шабыт көзі.
Ана тіл және ұлттық болмыс немесе ұлттық сана арасында өте тығыз байланыс бар екендігі белгілі. Бұл жерде Ұлттық болмыс деп қандай да бір қоғамның ұлт екендігін айқындайтын қасиетті айтып отырмыз. Ал ұлттық сананың сол ұлттың болмысы мен тіршілігін жалғастырып, әрі оны басқа ұлттардан ерекшелеп тұратын құндылықтарға деген махаббаты арқылы тануға болады. Қандай да бір ұлттық құндылық деп халықтың оны (құндылықты) қабылдап, менікі, өзімдікі деп қастерлеу, құрметтеу қабілетінің деңгейін айтып отырмыз. Құндылықтар біздің дүниетанымдық әлеміміздегі ең негізгі түсініктер мен ұғымдар болса, бұлар ана тіліміздегі сөз әлемі мазмұндарының ғасырлар бойы қолданылып келген дүниетанымдық ұстындар негізінде қалыптасады. Әр мәдениеттің өзіне тән дүниетанымдық болмысы бар. Яғни қандай да бір ұлттың ана тіліндегі ұғымдардың мазмұны сол ұлттың белсенді дүниетанымдық сонымен қатар құндылықтық жүйесінің қуаты негізінде қалыптасқандығының көрінісі. Бұл шындық әрбір ұлттың әлемді өз ана тілі арқылы танитындығын тағы да айқындай түседі. Сонымен қатар бұл шындық ұлттық болмысты сомдайтын тездің (қалыптың) де қызметін атқаратындығын көрсетеді. Яғни, ана тіл ұлттың өзін анықтайтын және басқалардан ерекшелейтін қасиеттедің қайнар көзі. Міне, сондықтан да ұлттын ұлттығын жалғастырып тұрған арналардың басында тіл тұр дейміз. Тіліміздегі сөздер мен ұғымдар мәдениет әлемінен, тарихи сана қатпарларындағы ойлау қалыптары мен танымдық ұстандары еске салып, жаңғыртып отырады. Яғни, біз егер тіліміздегі ұғымдардың орнына жаппай басқа тілдегі кірме терминдерді қолданатын болсақ, төл дүнитанымдық дәстүрлер арасындағы негізгі ұстандар мен ойлау жүйеміздегі қалыпты қатпарларға жете алмаймыз. Бұл - ешқашан өзіндік сырлы ой мен пікірге терең бойлай алмаудың, яғни еркін ойлаудан мақрұм қалудың нышаны.
Егер мәдениет осы қоғамның материалдық және рухани салаларында дүниеге келген бала болса, яғни оның мұрасында болса, онда бұл мұраның иелері оны әр ғасырда ғасыр тоғысында қамқорлыққа алуы керек және өздерінің ақыл-ойлары мен іс-әрекеттерімен өздерінің мәдениеттеріне жанашыр екенін дәлелдеуі керек. Әйтпесе, мұндай қоғам жетім болады, ал оның мұрасының иесі емес. Бұл жағдай қоғам үшін тәртіпсіздік пен хаосқа әкеледі. Ал хаос ешқашан ұзаққа созылмайды. Оның бос болуы басқа мәдениеттермен оңай толтырылуы мүмкін. Бұл құбылыс әйгілі құлағы тілік яғни мен немесе ұлттық болмыс туралы сұрақ тудырады. Өзінің менін ұмытып кететін адам - залым. Тек жел оның мақсаты мен бағытын анықтайды. Бұл өз мәдениетін ұмытып кеткен қоғамдағы жағдай.
Шығыстың ойшылы, Нобeль сыйлығының иeгeрі М.Иқбал eзілгeн ұлттардың мeнін, болмысын ұмыттыру, оларды тарих бeтінeн жойып жібeрудің астыртын жүргізген әдісі мен ойыны екенін айтып, ...менін жоғалтқысы келмейтін ұлт өзінің өткені, бүгіні мен ертеңі арасындағы қан тамырларын үзіп алмауы керектігін ескертеді. Сондықтан әрбір ұлт қуатты тарихи сана арқылы төл тарихымен үлкен махаббат арқылы тұтастықта болу керек десе, тағы бірде тарих мәдениеттің жұлыны, оның тіршілігі сақталып, жаңғыртылуында деп айтпақшы болған ойымызды нықтай түседі [6]. Дегенмен тіл, дін, дәстүр, әдет-ғұрып, құндылықтар, тарихи сана мен сезім т.с.с. ұғымдармен берілген әрбір мәдениет ағзаларының ұлттық болмысты қалыптастыратын арналарын аршып, шынайлықпен білек түріп, сын көзбен елеп-екшеп әлі де болса кәдемізге жарата алмағанымыз да шындық.
Енді осы орайда ұлттық болмыс өзінің ойлау әлемінің төл ұғымдары мен оның мазмұнын өзінің киіз туырлықты мәдениетінен алуға арналып, басқалардың ойлау қорындағы танымдық-құндылықтық ұғымдарынан қарызға ала сала, сәл жұмсартып айтар болсақ, төл ұғымдары мен құндылықтарын осы заманға, оның талабына сай негіздеп ұлт әжетіне жарата алмай, қолда барды ұқсата алмаса, онда ұлттық болмыс қаласаң да қаламасаң да сенен жатсынап, өзінің берекетсіздігін (хаос) басқа бір мәдениет тарапынан толтырып, оның жетегінде жегіліп, ой сандығын тербетіп, сойылын соғып кете барады. Қандай да бір мәдениеттің басқа бір мәдениеттің шылауы мен қанжығасындағы өңгеріліп кете баруы оның әлсіздігінен емес, Ш.Айтматовтың тілімен түйетін болсақ, сол мәдениетті тасушы төл перзенттерінің мәңгүрттігі мен салғырттығынан. Бәлкім, бұл құбылыс басқа мәдениет қорындағы құндылықтық-танымдық ұғымдарды өзіне еншілеп алған сол әлжуаз перзенттеріне өкпешіл мәдениетке үлкен септігі мен көмегін тигізуі де мүмкін... Дегенмен, осындай күйге душар болған мен өз болмысынан безіп, қағынан жеріген құландай болып, басқалардың болмыстық қомына кіріптар болмай ма? Мен қанша дамып түрленсе де өзі ретінде емес, басқаның арнасын қуалай ағып негізінен аулақ жарықтап, өзіндік ерекшелігі мен табиғатынан ажырамас па екен? Өзінің Сары арқасы мен ел жайлауы қара шаңырағына жат болып кетпей ме екен деген сияқты қос құлақты сұрақтар шыға келеді.
Мәдениет - бұл ұлттың үздіксіз тарихи сабақтастығының жемісі мен жеңісі. Сондықтан, мәдениет туралы ойланғанда, біз ұлттық дәстүрлерімізді айтамыз. Соңында біз дәстүрлі дүниетанымнан өз ойымызды жеткізетін ұғымдар аламыз. Олар арқылы біз ана тіліміздің ұғымдарын ұрпақтан-ұрпаққа береміз. Осы қағидалар арқылы біз ойларымызды ғана емес, идеялар мен дүниетанымдық құндылықтар жиынтығынан тұратын мәдениетімізді болашақ ұрпаққа жеткізе аламыз. Басқаша айтқанда, егер адам мәдениеттің иесі болса, мәдениет осы адамның менін жүргізетін аруанаға ұқсас.
Қандай да бір ұлттың басқа ұлт мәдениетіне еліктеуі, біле тұрып барлық бақшасын одан алуы жақсылықтың нышаны емес. Әрине мен, басқа мәдениеттің озық әрі өскелең қырларымен сұхбатта (диалогта) болуы керек оның ешқандай зияны жоқ. Дегенмен осы сұхбатты сылтауратып, бүгінгі ашық қоғамымыздың құбыласы болып отырған Батысқа бас шұлғи беруге болмас. Тарихымызды аяқ асты етіп, Батысқа қарап тұлыпқа мөңіреген бұзаудың күйіне түссек, олар ертең өзіңді өзің қадірлей алмадың, енді құл болғаның болған десе, мұны тарих-атамыз, мәдениет-анамыз келер ұрпақ кешпес. Бұл жерде мен тарих-атамен тұтастықта, үндестікте болғанда ғана мәдениет-анамыз құлпырып, жандана алады. Басқаша айтқанда тарихсыз мәдениет, мәдениетсіз ұлттық болмыс ешқашан түлеп, көгере алмайды. Бүгін әлем кішірейіп бір ауылға, мәдениеттер де тек мәдениетке айналды деген жайдақ ойшылдар көбейген кезең [7].
Олай болса мені Мен қылып, басқалардан ерекшелеп, әлемдегі орнымды анықтап тұрған мәдениет пен тарихи сана жойылғаны емес пе? Мен де өлді дей беріңіз. Батыстың бір ойшылы осы мәселе бойынша былай дейді: ...егер бір ұлттың зиялылары тарихи санадан мақрұм қалса, олардан өз мәдениетінің қадіріне жетеді деп қалай үміттенесің? Тәңір басқа салмасын, ондай қоғам мәдени жағынан өз-өзін дарға асты дей беріңіз дейді. Батыстың зиялысы осылай ой түйеді. Тағы бір Батыстың әйгілі Кандерра деген ойшылы Еуропа күретамыры жағынан либералдық-демократия мен латын христиан мәдениетінен сусындап отырғанын [8] айтса, біздің қазақтың маңдайындағы бетке ұстар тарихшылары ұлтымыздың негізгі күретамырын мәдениет арнасынан емес, этногенез қаңқасынан іздеумен әлек. Тарихқа мұндай көзқарас, кешегі измнен қалған историцизм деген мезі қыңырлық әлі жалбағай тонын жалпылдатып қалар емес. Қайран Абайдың өткен ғасырдағы ...сөз түзелді тыңдаушы сен де түзел! деп, салған жанайқайы әлі Шыңғыстауда жаңғырып, бізге әлі жетпей жүр ме қалай?
Төл мәдениетіміздің айнымастан үздіксіз дамуын қамтамасыз ету керек десеңіз күл астындағы қордай сақталуы тиіс мәдени заңдылықтар мен қағидаларды анықтап алғанда ғана ұлттық мәдени дамуымыз соған орайлас бағытталып, реттеліп отырары сөзсіз. Осы орайда, Туркияның өткен ғасырдағы атақты ұлтшыл жазушысы Пейами Сафа өткенін ұмытатындай жады жоқ, келешегін қиялдайтындай жаны жоқ, армансыз, үмітсіз ұлт үшін тарих керуенінде орын жоқ, дейді [9]. Сірә, мәдениет ұлттық болмысты анықтайтын Мен субстанцияға өз бояуы нәрімен сипат беріп отыратын ең негізгі ұйытқы күш. Ол меннің өмір сүруінің ең басты шарты.
Терең ойлау ана тілінің дамуына септігін тигізетіні сияқты, ана тілін қолдану - терең ойлар мен айқын пікірлерді қалыптастырудың алтын бесігі. Яғни, Гумбольдт айтқандай, ғылым мен философияның дамуы ана тілінде сөйлесу мен қабілетіне байланысты, біз басқа тілді ана тіліндегі жаратылған әлемді басқа әлемге аудару үшін қолданамыз. Сондықтан философиялық ұғымдарды ана тілімізде қайта шығаруға баса назар аудару еркін ойдың қайнар көзін ашуға, тарихи санадағы ойлар желісін жандандыруға, негізгі дүниетанымдармен байланысты нығайтуға көмектеседі. Ана тілі білім мен ғылым тілі болған кезде ғана дамып, жанданады. Бұл жерлерде ана тілі қолданылмайтын қоғамда сау адамдардың пайда болуы екіталай. Сондықтан, жаңа азат елдің қоғамдық санасына серпіліс жасауы үшін оған осы ұлттың философиясы ғана ықпал етіп, болашаққа есік ашады.
Мен философия ақиқатын іздеудің ғасырлық тарихын және оны талқылау, түсіну, түсіну, өткендегі пікірлер мен ойларды ұсыну формасын терең құрметтеймін. Бірақ адамның мен демалатын мәдениеті тұрғысынан, менің күн сайын ... неге біз ... деп басталатын ішкі қуыстың психологиялық себептерге байланысты болатындығына күмәнім артады. Ұлттық дүниетанымның мәнін әр түрлі тіл арқылы дөңгелетудің орнына, біз оны бүгінгі батыстық философиялық идеялармен байланыстырамыз. Өз басым дүниетанымымыз бен философиямыздың ақиқатына жету үшін Батыстың табалдырығынан өту керек. Соңында, философия туралы кез-келген сұрақты қарастыра отырып, біз мұны Батыс тұрғысынан қарастыруға тырысамыз ... Егер философия бүкіл адамзаттың ортақ меншігі болса, онда неге өз мәдениетіміз тұрғысынан өз үлесімізді қоспасқа? Басқаша айтқанда, егер Мен санатының мәні мені дүниеге әкелген, бүкіл денемде тамақтанған және тамақтандырған мәдениет арқылы ашылса, онда неге мен Мен арқылы адамзаттың ортақ мұрасының философиясына үлес қоса алмаймыз?
Ия, философияны біз қалыптастырған жоқпыз. Дайын түрінде алдық. Алғанда да мирас-аманат ретінде алған сияқтымыз. Әу бастан ақ аманатқа қиянат жүрмейтіні белгілі емес пе?! Сондықтан философияны тек батыстық құндылықтарды таңбалаған ұғымдар арқылы оқып,оқытуға міндеттісің. Бірақ көп емес сәл ғана ойланып көрсең осындай аманат қалыбының тарихи дамуы онша алыста емес екен. Әрі кетсе бір-бір жарым ғасыр шамасы. Сонымен философияны оқып жүрміз. Зорлық, қысым жасаған ешкім жоқ, өз еркімізбен, қалауымызбен оқып жүрміз. Бірақ философ болуым үшін Батыстың ойлау жүйесі мен көзқарасы шеңберінен аспай оларға жағынып, сыны мен санағынан өткенде ғана нағыз философ деген атқа лайық болады екенмін.
Атың шықпаса жер өрте деген қазақтың ұрпағымыз ғой. Өз жерің ой-орманыңды, мәдени құндылықтарыңды өртеп, оны қайта сөндіру үшін Батыстық өлшемдермен су бүркіп, жалбағай тоныңды жалпылдатып, төл мәденитіңе, ұлтыңа қызмет етіп жүрмін деп жар салсаң, шаруа бітіп жатыр екен-ау.
Бірақ бүгін өз болмысыңның орнын іздеп, ойланатын болсаң, Батысқа, ой-орманға жағынып, қабағын аңдып, бірдеңе дәметіп, телміретін қоғамның емес, егеменді еңселі қазақ деген қоғамның өкілі ретінде өз сөзім өзімдікі, қалаған алсын деген Абайдың сарынына салып, мәдениетіміздің кең жазирасына оралу шарт. Өйткені, қазақтың балалық шағы өтті. Енді саналы, жауапкершілікті талап ететін егемендіктің, елдіктің талаптары мен жүгіне сай болмыстық мәнді өзгерту қажеттігін өзіңнің белгілі бір ұлттың, мәдениеттің өкілі ретінде қоғамдағы, әлемдегі орныңды жауапқа тартқанда ғана сезінесің. Бұл - өзімізді-өзіміз ретінде танып, танытудың арналы жолы мен өзекті де өнегелі мәдениетіміздің пензенттерінен сарғая күткен ертеңіне деген үмітінің ақталуы мен өз болмысының сақталуының ең басты шарты. Бұл психологиялық қайғырудың көзі қандай да бір қоғамның, мәдениеттің дәстүрлі дүниетанымындағы ұстындарының өзіндік ерекшелігі бар екендігі және оны тез арада анықтаудың жолын қарастыру керектігі. Осы ерекшеліктер мен ұстындарды сақтай отырып, философияға арқа сүйегенде ғана өзіндік ұлттық философия жасағанымыз.
Алайда, бүгінгі философиялық түсінікпен бұл оңай шаруа емес сияқты. Қорытындылай келе, біздің қоғам азат етілді дегенмен де (еркіндік табиғатпен біреуден туындамайды, бостандық пен құлдықтың басты себебі, бірақ көзі - рух, сана), оның мазмұны өзгерді біздің ақыл, сана, ойлау жүйесі және жағдайы. Алайда, егер сіз ел егемендігінің биіктіктеріне үңілсеңіз, әлеуметтік мазмұн таңғажайып екенін көресіз. Бұл саладағы қазақтың философиялық ойларының өсуі көңіл қуантарлық болғанымен, біз әлі де кәдімгі қазақтан тәуелсіз ойлауымыз керек. Біз ойлау бостандығын өткен мен қазіргі философияның бүкіл мұрасына қарсы шығу немесе қарсылық ретінде қарастырмауымыз керек. Өйткені бұл жағдайда бостандықтың құлы болуы мүмкін. Бостандық менің дүниемді тарихи жаратылысқа сәйкес түсіну және жалпылау арқылы қамтамасыз етіледі.
Адам адамнан үйренеді, адамның күні адаммен. Адамнан адамның артық кемі жоқ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Жаһандану дәуреніндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет
1.2 Мәдениет - БАҚ-да 24 сағат ұлттық тәрбие көзінің бірі
2.МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕЛЕВИЗИЯДА НАСИХАТТАЛУ ЖӘНЕ КӨТЕРУ ДЕҢГЕЙІ
2.1 Телевизия тіл, діл, өнер құралы ретінде
2.2 Ұлттық арналардағы бүгінгі тележобалардың деңгейі
3.ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАРДА ЕЛ МӘДЕНИЕТІН ТАНЫСТЫРУ
3.1 Рейтинг қуалаған отандық жобалар
3.2 Музыкалық арналардағы ел мәдениеті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі журналистика - саналы жанның әлеуетін ашуға, қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, қоршаған ортаны философиялық тұрғыдан тануға болысатын, шығармашылық әдіс-амалды дамытуға көмек қолын созатын жанашырлық сипаты басым бірден-бір пән. Сол себептен салыстырымдылық қағидаты, генетика заңдары, табиғи сұрыптау әдісі, гравитация райлары, болжамдық математика амалдары, түрлі-түрлі алгоритмдер қисындық һәм қолданбалы масс-медиаға да жат емес. Бұны біз көбінесе талдамалы жанрлар блогы, журналистика социологиясы, тарихи дәстүр жалғастығы деп, ақпарат саласы мамандары мен жалпы пейілдес көпшілікке ұғымды тілмен әліптеп жүрміз. Қазіргіше айтсақ, ғылыми қызмет пен білім беру үдерісін қатар ұстап отырмыз. Оның бер жағында журналистиканың қалыптасқан классикалық білім беру жүйесі еліміздегі ақпарат құралдарының кадрлық қажетін өтеуге, орын басу принципін ұстануға әзірше бірсыдырғы жарап келеді. Халық алдында үлкен беделге ие бола отырып, бұқаралық ақпарат құралдары шынымен де белсенділік деңгейіне көтерілді. Қазақ журналистикасы халықпен бірге зардап шекті, елмен бірге ұлы мұраттарға ұмтылды, жаза бастады, жаңылды, түзелді, қайта жанданды. Қиын кездерде де ол ешқашан ұлт, тіл және менталитет сияқты қасиетті ұғымдарды өзгермелі науқандарға айналдырған емес.
Әр кезеңнің айтар өз сөзі, өз мақсаты, тіпті өз сән-салтанаты бар. Әрине, кешегі моноидеология заманында қазақ журналистикасы да дүрмекке ілесе шауып, билеуші режимнің қызметшісі күнін кешті. Бірақ қызмет ету құлшылық ету, бұдырсыз бас ұру, табансыз табыну дегенді білдірмейді. Ол белгілі бір дәрежеде зиялы қауым мен саяси топ-менеджерлер арасындағы қоғамдық келісім болатын. Кеңестік кезеңнің өзінде күн тәртібіне өткір мәдени, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық проблемалар қоя білетін озық үлгідегі журналистика мен өжет қаламгерлер күн кешкені әмбеге аян. Ал қазіргі демократиялық сипаттағы қоғам орнату дәуірінде баламалы журналистиканың, жарыспалы пікірдің ақпараттық кеңістікте өмір сүруі сол дәстүрдің жалғасы іспеттес және әбден заңды үдерістік құбылыс.
Біз ХХІ ғасырдың жаһандық картасында ешкімге ұқсамайтын, дербес орны бар ұлт боламыз десек, Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет жобасын іске асыруға тиіспіз. Әлем бізді қара алтынмен немесе сыртқы сая - сат - тағы ірі бастамаларымызбен ғана емес, мәдени жетістіктерімізбен де тануы керек.Ал еліміздің мәдениетін және оның жетістіктерін таныстыруда БАҚ-ның, әсіресе қазақ телевиясының маңызы зор.
Тақырыптың өзектілігі. Журналистиканың барлық қызметі демократиялық қоғам санасына, сөз бостандығы, пікір еркіндігіне негізделген. Сол фундаменталды базаларға сүйене отырып, ол кез келген фактіні, оқиғаны жан-жақты қарастырады. Бір жақты баға беруден бойын аулақ салады, тәрбиелі, жоғары мәдениетті журналистиканың жағымсыз эпитетті ұнатпайтыны да сондықтан. Бүгінгі қазақ телевиясындағы ел мәдениеті қаншалықты деңгейде таныстырылады, әсіресе тележобаларда ұлт мәдениеті қанша пайыз қарастырылады? Осы сұрақтарға жауап тақырыптың өзектілігін толықтай ашатындай. Тіл, өнер, білім, салт-дәстүр, дін-діл бәрі де қатар келе жатқан қазақ телевидениесі жыл санап дамып келетіні баршамызға мәлім. Сондықтан ондағы жобалар да уақыт легіне сай өзгеріп саны көбейіп келеді. Десе де ішінара жоба деп айтуға да тұрмайтындары да бар-ды. Ұлттық құндылықтарымызды сақтамаған кейбір жобалардың жайы тақырыбымыздың өзектілігін айқындамақшы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл зерттеу жұмысына дейін телевиязиялық жобаларда ел мәдениетін таныстырылу деңгейі ғалымдар зерттеулерінде, публицистикалық не ғылыми мақалаларда сөз болмаған. Айтар ойы мен арнасы кең - телевизиядағы ұлт мәдениетін бір жақты зерттеу жеткіліксіз. Журналистика саласында арнайы зерттеудің нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды. Зерттеу жұмысында негізгі бағыттарды ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстым. Болашақта да бұл тақырып тағы да қаралып, кеңінен зерттелсе деймін.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыста уақыт талабына сай еліміздің медиакеңістігінде болған жаңа бағыттар мен өзгерістер, отандық телевизияның даму және ілгерлеу бағытындағы ізденістері мен кәсіби деңгейлері талданады. Қазақ телевизиясындағы жобаларда ел мәдениетін жан-жақты кеңінен ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
oo Қазіргі тележобалардағы ұлттық мәдениет сипаты жайлы көрермендік сын-пікір, тұжырымдарды басшылыққа алу;
oo Ұлттық мәдениетті зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ тележобалардағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
oo Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипаты жайлы телевидениеде жарық көрген жобалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
oo Ұлттық мемлекет келешегін Елбасы жолдауы негізінде тележобалардағы көрінісін талдау үстінде оның аудиториямен кері байланыс процесіндегі маңызын көрсету, қазақ телевиясының тарихындағы алар орнын пайымдау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Жұмыстың басты нысаны - қазіргі қазақ журналистикасында, оның ішінде тележобалардағы ұлттық мәдениет мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға баса назар аударылды. Сонымен қатар, тақырыпқа қатысты әр жылдары жарық көрген тележобалар мысалға алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Ел келешегін жастар арқылы болжау принципі, ерекшелігі талданды. Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет мәселесінің тележобаларда таныстырылуы толыққанды жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
oo Қазіргі қазақ тележобаларындағы ұлттық мәдениет сипатын ашудағы бағыттар басшылыққа алынды;
oo Ұлттық мәдениетті зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ тележобалардағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
oo Журналистикадағы ұлттық мәдениет жайлы телеэкранда жарық көрген бағдарламалар идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
oo Ұлттық мәдениеттің телевизиядағы көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, ел тарихындағы алар орнын пайымдау;
oo Ұлттық сана, ұлттық дәстүрдің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдік шешіміне назар аударылды;
oo Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді. Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан (6 бөлімшеден), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Жаһандану дәуреніндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет
Жаһандық өркениет аясында ұлттық бірегейлікті сақтаудың жолдары ретінде ұлттық мәдениет, ұлттық дәстүр, атадан балаға табысталатын асыл мұралар бар қазақтың бір қазақ ретінде ұйысуына негіз болатыны анық. Ұлттық мәдениет және дәстүр тек алдыңғы буын ұрпақтардың рухани тәжірибесін ғана сақтап қоймай, мәдени мұрадағы құндылықтарды жаңғыртады. Елдің мәңгілік болуы рухани құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа ұласып, буындар бірлігін сақтаушы болатын сабақтастықта жатыр. Сондықтан ұлттық бірегейлікті сақтау мақсатында ұлттық дәстүр мен мәдениетті қайта жүйелі жаңғырту жүзеге асырылуда. Ең алдымен ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды қайтару, яғни адамдарды рухани тұрғыда оятатын ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғырту; ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы - мәдени-рухани мол мұрасын белсенді түрде меңгеру, ұлттық намыс пен жігерді, ұлттық рухты асқақтата түсу ұлттық генетикалық код негізін құрайтын мәдени құндылықтар мен ұлттық дәстүрдің, ұрпақаралық сабақтастықтың сақталу жолдарын негіздейді.
Елбасы айтқандай Дәстүр мен мәдениет ұлттың генетикалық коды. Қазақстандық мәдениет еліміздің барлық азаматтары үшін патриоттықтың өзегі болуы қажет [1]. Мәдени мұра бағдарламасы аясында елiмiздiң тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, айрықша маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткiштерiн қайта қалпына келтiру жөнiнде ауқымды жұмыс атқарылды. Бүгiнгi күнi мемлекеттiк мұражайларда екi миллионнан астам мәдени құндылықтар сақталуда. Ұлттық мәдениет пен жазудың сан ғасырлық тәжiрибесiн қорыту, әлемдiк ғылыми ой-сананың, мәдениет пен әдебиеттiң үздiк жетiстiктерi негiзiнде гуманитарлық бiлiмнiң мемлекеттiк тiлдегi толыққанды қорын құру жөнiнде жұмыс жүргiзiлдi.
Мәдени мұра бағдарламасы халықтың үлкен мәдени мұрасын, оның ішінде заманауи ұлттық мәдениет, фольклор және салт-дәстүрлерін; ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру; ұлттық әдебиет пен жазбаның ғасырлар бойындағы тәжірибесін жалпылау; мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлар, мәдениет және әдебиет жетістіктерінің үздіктері негізінде толымды қор жасауды зерттеу жүйесін құрды. Қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрі дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен көп ілгері болып келді, оның тұнып жатқан асыл маржандарын толықтай жинақтап қазіргі жастарға жеткізу жаһандық өркениет аясында ұлттық бірегейлікті сақтайды.
Әрбір ұлттық мәдениет өзінің дамуында руханият дүниесіне сүйенеді. Сол рухани інжу-маржандардың қадірін біліп, қаймағын бұзбай қазіргі күрделі жаһандану заманында жүйелі түрде жинақтап алуда және оны әрбір жаңадан келетін жас ұрпаққа рухани сабақтастықпен жүйелі түрде бере білу өзекті сипатқа ие. Аталған істер жүзеге асырылған жағдайда ғана еліміздің Еуразия кеңістігіндегі өзіндік ерекшелігі бар халық ретіндегі мәртебесі өседі, басқа халықтар алдындағы құрметімізді асқақтата түседі. Мәдени құндылықтар - барлық адамзат тарихының шығармашылық әрекетінің нәтижесі. Қазіргі адамзат мәдени құндылықтарды сақтау қажеттілігін мойындап отыр.Кез келген мемлекеттің мәдени мұрасын сақтау ЮНЕСКО конвенцияларымен, халықаралық құқық нормаларымен реттеледі, өйткені әр елдің ұлттық игілігі әлемдік мұраның құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Біздің еліміздің мәдени мұрасы өте бай.
Мәдениет тарихы - тек өзгеру үрдісі ғана емес, өткенді сақтап, мәдени құндылықтарды мұра ету үрдісі. Мәдени мұра - ұлттың рухани, мәдени, экономикалық және әлеуметтік капиталы. Табиғи байлықтармен қатар бұл әлемдік қауымдастық мойындайтын ұлт қадірінің негізі болып табылады. Мәдени құндылықтардың жоғалуы қазіргі және болашақ ұрпақ өмірлерінің барлық салаларында әсері байқалады, рухани азғырып, тарихи жадының үзіліп, қоғамның кедейленуіне әкеледі. Бұл зардаптар қазіргі заманғы мәдениеттің дамуымен де, жаңа маңызды туындылармен де қалпына келмейді. Мәдени құндылықтарды жинау және сақтау - өркениет дамуының негізі. Ұлттық рухын, ар-намысын асқақ та бекем ұстайтын халық қана біртұтас ұлт болып ұйысып, баянды болашаққа жол алмақ.Үш ғасырлық бодандық пен жетпіс жылдан астам уақыт кеңестік саясат кезінде жоғалтқан есеміздің орнын толтырып, рухани мерейімізді қандырып, қазақы салтдәстүр, әдет-ғұрып, әдеп пен иман секілді тектілік қасиеттерімізді жаңғырта дамыту - бүгінгі күннің басты талабы, Мәңгілік Қазақ елі болуының алғышарты. Қазақтың ұлттық идеяға негізделген төлтума мәдениетін қалпына келтіру үшін, ең алдымен оның дүниетанымдық негізін қалап алу керек. Бұл туралы белгілі философ М.С. Орынбеков былайша ой түйіндейді: Бүгінгі күні қазақтың өзіндік санасының ішкі логикасын табу өзекті мәселеге айналды.
Ал, негізгі мәселелердің қойылуы мен оған деген танымдық жолдарды іздестірудің және сана мәселелерін шешудің алдын алар еді. Бұл ізденіс нақты өмірде Батыс пен Шығыстың, дәстүршілдік пен қазіргі заман ағымының, мұра мен жаңашылдықтардың, жан дүние мен ақылдың, дін мен өмірдің, сенім мен атеизмнің арасындағы қайшылықтардың аясында өтіп жатыр. Ал, таным саласында бұл мәселе сенім мен білімнің, ой мен қимылдың, руханилық пен ақыл-парасаттылықтың, даналық пен құдіреттіліктің, адамның діни еркімен өзіндік еркі арасындағы қайшылықтардан көрінеді [2]. 2004 жылдың тамыз айында Казахстанская правда газетінде Мұхтар Құл-Мұхаммедтің Ұлттық болмыстың негізі деп аталатын көлемді ғылыми-көпшілік мақаласы жарияланды және бұл еңбекте ұлттық идея тілмен байланыстырылды. Автор бұл мақаласында мынандай ойлар түйіндеді: Тіл қашанда ұлттық идеяның басты құрамдасы және мемлекеттік идеологияның негізі болды. Оның үлгілерін қазіргі заманғы тарихтан көптеп келтіруге болады. Адамзат тарихы әуел бастан және көптеген мысалдар барысында тілдің тек коммуникацияның жай негізгі құралы ғана емес, сонымен қатар саяси, экономикалық, әлеуметтік мәжбүрлеу мен бағындырудың қуатты құралы екендігін де дәлелдеп келеді.
Тіл, ең алдымен, нақты бір ұлттың мәдени-тарихи тәжірибесінің жиынтығы, ерекшелік белгісі және атрибуты, күрделі бірегейлік рәміз және оның өзін-өзі өркениеттік анықтауының бастауы. Сонымен қатар автор еліміздегі мемлекеттік тілдің жағдайын талқылай отыра, тілді жаңғырту дегеніміз ұлтты жаңғырту екендігін, қазақ тілінің аясының кеңеюіне орай мемлекеттік тіл саясатын жүргізу қажеттігін айтты [3]. Мемлекет құруда тіл мен рухани тәрбие мәселесінің маңызы адамзаттың даму үрдісінде алатын орны ерекше екенін осыдан екі мың бес жүз жылдай бұрын өмір сүрген, әйгілі Дарий патша былай деп айтып кеткен: Баянды мемлекет болу үшін халықтың бір тілде, бір дінде болуын қамтамасыз ету керек. Осы қағида тарихтағы және қазіргі кездегі мықты мемлекеттердің тәжірибесімен өзінің өміршең заңдылық екенін көрсетіп отырғанына ешкім күмән келтіре алмайды. Ол үшін экономиканың, саясаттың, ғылымның, технологияның, білім беру мен рухани тәрбие жүйесінің, ақпарат кеңістігінің қазақ тілінде сөйлеуін бірінші кезекте іске асыру қажет.
Түркілер ұғымында Мәңгілік мақсатты көздемеген іс оңбайды, оны Тәңірі жарылқамайды [4,382-б]. Сондықтан да, елдік пен бірлік жолында ерік-жігерімізді аямауымыз, мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды ету үшін барлық қажыр-қайратымызды салуымыз Мәңгілік ел жолындағы мақсатмұрат, парызға деген адалдығымыз болмақ. Ата-бабаларымыздың тасқа таңбалап, мәңгіге жазып қалдырған кемеңгерлеріміз жалғастырып, дамытқан сан елдің өзара береке бірлігі мен татулығын, бейбітшілігін тілейтін іргетасы өзара түсіністікке негізделген Мәңгілік ел нысанасы, кемел қоғам ілімінің иісі түркі жұрты ғана емес, адамзат қоғамына берер тәсілі, тағылымы мол. Ұлттық дәстүрді тарихи қалыптасқан берік дәстүр ретінде қарау, ол: біріншіден, адамдардың, халықтың материалдық және рухани мәдениетіне тартылуына әсер етеді; екіншіден, халықтың тарихи танымын қалпына келтіреді, ұлттық психологияны дамытады, ұлттық дәстүр, өз Отаны мен халқына деген сүйіспеншілік пен құрметті күшейтеді. Ұлттың өзін-өзі тануына, жеке адамда өз халқының ерліктері арқылы ұлттық мақтаныш пайда болады [5,17-б]. Дегенмен, тарихи үрдістер барысында, әсіресе қазіргідей ғаламдану үрдісінің жедел қарқынмен дамып келе жатқан кезінде ұлттық дәстүрдің, тіпті ұлттық дәстүрге деген көзқарастың өзінің айтарлықтай трансформацияға ұшырауы мақсатымызға күмәнмен қарауға итермелейді.
Қазақ елінің әлемдік кеңістікте өз жолын таңдауы әрбір қазақтың емін-еркін өмір сүруінің кепілі. Ол сөзсіз ұрпақтар қамы деген ұғыммен үндеседі. Ел болу, мемлекет құру сонау түркі заманынан желісі үзілмей келе жатқан ұлттық арман-аңсар. Ел болу - болашаққа ашылған даңғыл жол. Ұлттық идея - талай ұрпақтың еңбегімен, қуаныш-қайғысымен сараланған рухани дүние. Бұл қайталанбас байлық өмірге ұлттық өзіндік тарихи болмысымен келген, сол себептен де ол ұлттық дүниетанымның айнасы. Көп этносты, көп конфессиялы Қазақстан қоғамы сияқты күрделі қоғамда идеяларға қойылатын басты талап, ол ел тұтастығын қамтамасыз ете алатын күшке ие болу кажеттілігі. Қоғамның барлық мүшелерінің жоғын жоқтап, бәрінің мүддесін бірдей қорғайтын идеялар мен көзқарастар ғана тұтастықты сақтауға көмектеседі. Көпэтносты Қазақстан жағдайында халықтың бірлігін сақтайтын, тәуелсіз мемлекет құру жолындағы олардың ерен еңбегін, қажымас жігерін тасытатын идеялардың бірі ретінде қазақ халқының рухани түлеу идеясының потенциалын пайдалануды ұсыну да осы талап-тілектен туған шаралар [6,38-б].
Ұлттық мәдениет - бұл адамзаттың біркелкі дамуындағы заңдылықты деңгейі. Әлемдік мәдениет - бұл, алдымен, ұлттық мәдениеттер жиынтығы. Ұлттық мәдениеттердің жалпы адамзаттық идеалдарға ие ең жоғарғы жетістіктері және оларды бүкіл әлем мойындаған соң, ұлтаралық мәдениет құрамына енеді. Ұлттық мәдениеттер мәселелері, мәнмағыналары және құндылықтары, олардың өзара байланыстары қазіргі уақытта жаһандану кеңістігінде болып жатқан процестермен тығыз байланысты. Яғни, қазіргі кездегі өркениетті, ақпаратты, постиндустриалды деген қоғам осы кеңістік ықпалында өзгеріп отырады.
Ежелден келе жатқан және жаңадан қалыптастасқан құндылықтарды қалыптастырудың өзі қазіргі кезде жаһандану илегінен өткізіп, қарастырмау сол құндылықтардың шынайы бағасын анықтауға талпынбаумен теңбе-тең. Қазақ халқы рухани мәдениетінің даму динамикасы, қалыптасқан әлеуметтік-мәдени жағдайларға байланысты, қайшылықты және күрделі процесс болып көрініс табады. Қазақстан тұрғындарының көп этникалық табиғаты, оның дамуының анық суреттемесін айқындауға мүмкіндік беретін, шектер мен өлшемдерді белгілеуде жүзеге асады. Қазақтардың рухани өмірі, қаншама ұлттық құндылықтар бүкіләлемдік, жалпыөркениеттік дерек, құбылыс маңыздылығына ие болғанда немесе бола алатындығында, соншама оқиғалығында және қоғамдық көркейтілуінде өзін көрсетеді. Оларды қайтадан жаңғырту тек қазақтар үшін ғана өзіндік құндылық емес, ол Қазақстанда өмір сүретін барлық ұлттар мен этникалық топтардың рухани өзін білдіруінің алғышарты мен жағдайы, қазақстандық ұлт институционализациясының жүйе құрастырушы факторы болып табылады.
Біздің өмір сүріп отырған кезеңіміз жалпы мәдениетке қауіп-қатер төндіріп отыр, соның ішінде, біздің ата-бабамыздың дәстүрлі көшпелі мәдениетіне қауіп-қатер төндіріп отыр. Шындығына келгенде, қазіргі уақытта ұлттың көп бөлігі дәстүрлі мәдениеттен тыс тіршілік етіп отыр. Егер біз дамыған әлемнің қалған құтқан және қоқыстары жиналған орынға-ұлтқа айналғымыз келмесе, онда біз өзіміздің еркіндігімізді және рух еркіндігін сақтап, әлпештеп қана қоймай, дамытуымыз қажет. Ата-баба мұрасы - шаң басқан мұражай экспонаты емес. Бірақ, өмірден өткен, мән-мазмұны және тірі рухы жоқ дәстүрлі мәдениеттің формасын дәл сол күйде қайта жаңғыртуға тырыспау қажет. Дәстүрлі өркениеттің әлемінде абыройлы орынға ие болған дүниелер қарама-қайшылыққа толы қазіргі уақыт әлемінде өзінің байырғы абыройлы орнына ие болып, өмір сүруге қабілетті болуы мүмкін бе екен?! Кезінде біздің ата-бабамыздың соғыстағы ұраны мынадай болған еді: Өлім жоқ, өмір әр уақытта бар! Яғни, олар адам баласының денесі өлгенімен, оның жаны еш уақытта өлмейді деп сенген болатын. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті ажал құрсауында бірнеше рет болған болатын, бірақ оның рухы өлген жоқ. Біздің борышымыз - оның қайта-қайта жаңғыруына мүмкіндік жасап отыру.
Сондықтан да, жаһандану кеңістігінде қазақ ұлты өз мәдениетін қастерлеп, қадірлеп өзге ұлт мәдениеттермен еш қорқынышүрейсіз абыроймен өз бойын және негізгі принциптерін көрсетуі қажет. Ұлт әлеуметтік организм, әлеуметтік қауымдастық бола отырып өзінің мәдени даму жолдарын жеке өзі анықтайды, бірақ, сонымен қатар, өте маңызды факторды да, яғни әлемдік мәдениетті (осы даму жолына әсер ететін) ұмытпаған жөн. Ұлттық мәдениетті (оның құрамындағы құнарлы және көпмағыналы бояуларын) әлемдік мәдениет дамуындағы заңды қадам ретінде және жалпы адамзат өркениетінің қажетті үлесі ретінде қарастыра отырып, оны ұлттық ерекшелік, өзге ұлттан ерекше және әлемдіктің (жалпы адамзаттықтың) синтезі ретінде анықтауға болады. Бұл жерде әрбір ұлттық мәдениеттің екі түрі байқалады: біріншіден, өзіндік ерекшелікке ие қалып ретінде; екіншіден, әлемдік мәдениеттің бір бөлігі ретінде сезінуі және көрсетуі. Қалай десек те, ұлттық мәдениет осы екі түрде өзінің ерекшелігін айқындайды және көрсетеді [7].
Әр ұлттық мәдениеттің өзінің жемістері болады: рухани ізденістер, қайғы-қасіреттер, өмірді көрудің, оны түйсінуі. Мәдениеттің дамуы әлеуметтік қарама-қайшылықтар, прогрессивті дәстүрлердің артта қалған және консервативті жағдайлармен күресі негізінде болады. Қазіргі уақытта әр халықтың болашағы ұлттық мәдениетпен байланысты болуы керек, өйткені ұлттық мәдениет абыройлы өмірдің және жалпы әлемдік мәдениетпен байланыста болудың басты кепілі болып табылады. Әрбір ұлттық мәдениет бүкіл адамзатқа тиесілі, сондықтанда ол бүкіл әлем алдында өз-өзін жүзеге асыруы тиіс.
Әр ұлт мәдениетті қайталанбас, таңғажайып, рухани және материалды дүниелерге толы, бұл адамзатты таң қалдыратын табиғаттың тамаша туындыларының бірі - кемпірқосақ тәріздес. Егер сол ұлттық мәдениеттердің бірі жойылса, онда сол кемпірқосақтың бір бояуының жоғалғаны деген сөз. Елбасының Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды.
Тәуелсіздік жылдарында жаһандану мен вестернденуге қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан - бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне бірі нәр беріп тұрады. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек деген болатын. Сондықтан да егеменді ел болып, өз тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілгендіктен, мәдениетімізді ата-бабаның салт-дәстүрімен суарып жандандыра алсақ қана оның ұлттық тарихи бейнесі сомдалмақшы.
Қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрі дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен көп ілгері болып келді, оның тұнып жатқан асыл маржандарын толықтап жинақтап қазіргі жас буындарға жеткізу парыз. Біздің еліміз - қазақтың көсемі халықтық мұраттың көксеген биігіне емін-еркін көтеріле алатын майталман болса екен деп тілейді. Ел мұраты жолындағы сол ұғым, сол мақсат билік жолындағы күрестің құрбандығына шалынып кетпесе болар еді деп уайымдайды. Сол бабаларымызыдң көксеген армандары қазір орындалып отырғанына тәуба дейміз.
Осылайша, біздің ұлы хан сұлтандарымыз, батырларымыз бен көсемдеріміз тәуелсіздігіміздің арқасында ғана қазақ халқының өркендеуіне және өркендеуіне айтарлықтай үлес қосты деп айта аламыз. Біз темір қоршау, жабық қараңғы түрме салмаған адамдармыз. Бұл көріністер әлемге белгілі және ту ретінде көтерілуі керек әлеуметтік адам мәдениетінің шыңы деп айтуға болады. Қазақ халқының өсиеттік ойларымен рухтандырылған, жоғары мәдениеттің қазынасы болып табылатын қазақ халқының өсиеттерін философиялық тұрғыдан зерттеудің жоғары деңгейі бар. Әрбір азаматтың және қоғамның әр класының жүрегінен шығатын ортақ ұлттық идеяны анықтау, дайын модель құру - әлеуметтік, саяси, экономикалық және рухани факторларды біріктіретін ең күрделі міндеттердің бірі. Қазақстанда ұлттық идеяның мазмұны мен түсінігі қарапайым және түсінікті болуы керек. Ұлттық идеяны анықтайтын факторларға қойылатын басты талап оның өміршеңдігі болады. Көбісі жаһандануды жалпы адамзаттық мәдениетке қол жеткізу процесі деп санайды. Әлемде мәдениеттері әртүрлі этникалық топтар бірігеді және айырмашылықтары азаяды, ал ғылым мен техниканың көмегімен бұл айырмашылықтарды жоюға болады және ортақ саяси, экономикалық және мәдени негізге қол жеткізуге болады дегендер де бар.
Негізінде этникалық топтар арасындағы айырмашылықтар сырт көзге ғана солай көрінеді, ал шындығында, негізгі құрылымдық мәселелерде топтардың әрдайым бір-бірлеріне ұқсас екендіктерін дәләлдеп жүрген теоретиктер де әрбір қоғамның бірыңғай процестерден өту арқылы нәтижесінде бір ғана адамзат қоғамына, яғни, әмбебап мәдениетке жететіндігіне сенеді.
Болашақтағы осындай әмбебап мәдениеттің діңгегі Батыс Өркениеті деген пікір кең етек алып келеді. Бұл теорияның төркінінде Батыс империализмі мен әмбебап мәдениеттің көзі Батыс Өркениеті деген түсінік жатыр. Бұл процессті Батыстың бүгінгі жүйесін сақтап қалу, капиталистік өндiріс, нарық пен капитал арасындағы кедергілер мен тығырықты кешеуілдету үшін ойлап тапқан шара деп білетіндер де кездеседі [5].
Осындай оғаш түрдегі өзгеру процесі - идеологияға айналып, қашып құтыла алмайтын процестің ішіндеміз деген сияқты үгіт-насихат белең алып барады. Олар, жаһандану арқылы барлық лаңкестіктер, соғыстар бітеді, бейбіт-мамыржай тіршілік басталады деп сендіруде. Жаңадан бас көтеріп келе жатқан соғыстар - халықаралық дәрежеде емес, мемлекет ішінде аймақтық-этникалық соғыстар болады дейді. Бұл жағдайда, жаһандануға қарсы бөгет болып тұрған ұлттық мемлекеттер, ұлттық мораль және мәдениет сияқты құрылымдарды жою, бөлу, ал аймақтық болмыстарды қолдау арқылы, жаһандану үшін оңай жұтылатын күлшеге айналдыру қажет екен.
Міне, көріп отырғанымыздай қазақ ұлты үшін, жаһанданудың аранына жұтылып кететін күлше болмау үшін, ұлттық сана мен ұлттық ізденістер және шешімдер үшін ең алдымен ұлттық саясат қажет болып тұр. Өйткені, қазақ болмысына қауіп төніп тұр, жаһандану идеологтары ұлттық бірлік пен мемлекеттің уақыты бітті деп жар салуда. Енді ғана ұлтымызды, қазақтық болмысымызды сезініп келе жатқан кезімізде бұл үлкен мәселе. Сондықтан алдымен мәдениеттік тұғырдың мәні мен ұстандарына көңіл бөлу шарт.
Адамның шыр етіп дүниеге келген уақыттан бастап өскен ортасы, кеңістігінен алған мәліметтері мен танымдары негізінде қабылдаған құндылықтар дүниесі мен қам қарекетіне кең мағынада мәдениет деп қараймыз. Мәдениеттің ең басты күретамырлары дін, дүниетаным, мағлұмат, тарихи сана мен жад.
Біз қолданатын материалдық және рухани дүниелер мен әрекетіміз біздің мәдениетіміздің көрінісі. Тіл осы мәдениетті сіңіруде және оны болашақ ұрпаққа жеткізуде басты рөл атқарады. Егер ана тілі тұншығып қалса, ақыл бұлдырап, мәдениет өледі. Бұл ұлттық мен немесе ұлттық бірегейліктің жоғалғандығын білдіреді. Ана тілі - ұлттық құндылықтарымыздың өрісі, ұлттық болмыстың еркін ойлауын және тыныс алуын, ұлттық өзіндік сананың үздіксіз жандануы мен жандануын, оның кеңістіктегі үйлесімділігін реттейтін рухани шабыт көзі.
Ана тіл және ұлттық болмыс немесе ұлттық сана арасында өте тығыз байланыс бар екендігі белгілі. Бұл жерде Ұлттық болмыс деп қандай да бір қоғамның ұлт екендігін айқындайтын қасиетті айтып отырмыз. Ал ұлттық сананың сол ұлттың болмысы мен тіршілігін жалғастырып, әрі оны басқа ұлттардан ерекшелеп тұратын құндылықтарға деген махаббаты арқылы тануға болады. Қандай да бір ұлттық құндылық деп халықтың оны (құндылықты) қабылдап, менікі, өзімдікі деп қастерлеу, құрметтеу қабілетінің деңгейін айтып отырмыз. Құндылықтар біздің дүниетанымдық әлеміміздегі ең негізгі түсініктер мен ұғымдар болса, бұлар ана тіліміздегі сөз әлемі мазмұндарының ғасырлар бойы қолданылып келген дүниетанымдық ұстындар негізінде қалыптасады. Әр мәдениеттің өзіне тән дүниетанымдық болмысы бар. Яғни қандай да бір ұлттың ана тіліндегі ұғымдардың мазмұны сол ұлттың белсенді дүниетанымдық сонымен қатар құндылықтық жүйесінің қуаты негізінде қалыптасқандығының көрінісі. Бұл шындық әрбір ұлттың әлемді өз ана тілі арқылы танитындығын тағы да айқындай түседі. Сонымен қатар бұл шындық ұлттық болмысты сомдайтын тездің (қалыптың) де қызметін атқаратындығын көрсетеді. Яғни, ана тіл ұлттың өзін анықтайтын және басқалардан ерекшелейтін қасиеттедің қайнар көзі. Міне, сондықтан да ұлттын ұлттығын жалғастырып тұрған арналардың басында тіл тұр дейміз. Тіліміздегі сөздер мен ұғымдар мәдениет әлемінен, тарихи сана қатпарларындағы ойлау қалыптары мен танымдық ұстандары еске салып, жаңғыртып отырады. Яғни, біз егер тіліміздегі ұғымдардың орнына жаппай басқа тілдегі кірме терминдерді қолданатын болсақ, төл дүнитанымдық дәстүрлер арасындағы негізгі ұстандар мен ойлау жүйеміздегі қалыпты қатпарларға жете алмаймыз. Бұл - ешқашан өзіндік сырлы ой мен пікірге терең бойлай алмаудың, яғни еркін ойлаудан мақрұм қалудың нышаны.
Егер мәдениет осы қоғамның материалдық және рухани салаларында дүниеге келген бала болса, яғни оның мұрасында болса, онда бұл мұраның иелері оны әр ғасырда ғасыр тоғысында қамқорлыққа алуы керек және өздерінің ақыл-ойлары мен іс-әрекеттерімен өздерінің мәдениеттеріне жанашыр екенін дәлелдеуі керек. Әйтпесе, мұндай қоғам жетім болады, ал оның мұрасының иесі емес. Бұл жағдай қоғам үшін тәртіпсіздік пен хаосқа әкеледі. Ал хаос ешқашан ұзаққа созылмайды. Оның бос болуы басқа мәдениеттермен оңай толтырылуы мүмкін. Бұл құбылыс әйгілі құлағы тілік яғни мен немесе ұлттық болмыс туралы сұрақ тудырады. Өзінің менін ұмытып кететін адам - залым. Тек жел оның мақсаты мен бағытын анықтайды. Бұл өз мәдениетін ұмытып кеткен қоғамдағы жағдай.
Шығыстың ойшылы, Нобeль сыйлығының иeгeрі М.Иқбал eзілгeн ұлттардың мeнін, болмысын ұмыттыру, оларды тарих бeтінeн жойып жібeрудің астыртын жүргізген әдісі мен ойыны екенін айтып, ...менін жоғалтқысы келмейтін ұлт өзінің өткені, бүгіні мен ертеңі арасындағы қан тамырларын үзіп алмауы керектігін ескертеді. Сондықтан әрбір ұлт қуатты тарихи сана арқылы төл тарихымен үлкен махаббат арқылы тұтастықта болу керек десе, тағы бірде тарих мәдениеттің жұлыны, оның тіршілігі сақталып, жаңғыртылуында деп айтпақшы болған ойымызды нықтай түседі [6]. Дегенмен тіл, дін, дәстүр, әдет-ғұрып, құндылықтар, тарихи сана мен сезім т.с.с. ұғымдармен берілген әрбір мәдениет ағзаларының ұлттық болмысты қалыптастыратын арналарын аршып, шынайлықпен білек түріп, сын көзбен елеп-екшеп әлі де болса кәдемізге жарата алмағанымыз да шындық.
Енді осы орайда ұлттық болмыс өзінің ойлау әлемінің төл ұғымдары мен оның мазмұнын өзінің киіз туырлықты мәдениетінен алуға арналып, басқалардың ойлау қорындағы танымдық-құндылықтық ұғымдарынан қарызға ала сала, сәл жұмсартып айтар болсақ, төл ұғымдары мен құндылықтарын осы заманға, оның талабына сай негіздеп ұлт әжетіне жарата алмай, қолда барды ұқсата алмаса, онда ұлттық болмыс қаласаң да қаламасаң да сенен жатсынап, өзінің берекетсіздігін (хаос) басқа бір мәдениет тарапынан толтырып, оның жетегінде жегіліп, ой сандығын тербетіп, сойылын соғып кете барады. Қандай да бір мәдениеттің басқа бір мәдениеттің шылауы мен қанжығасындағы өңгеріліп кете баруы оның әлсіздігінен емес, Ш.Айтматовтың тілімен түйетін болсақ, сол мәдениетті тасушы төл перзенттерінің мәңгүрттігі мен салғырттығынан. Бәлкім, бұл құбылыс басқа мәдениет қорындағы құндылықтық-танымдық ұғымдарды өзіне еншілеп алған сол әлжуаз перзенттеріне өкпешіл мәдениетке үлкен септігі мен көмегін тигізуі де мүмкін... Дегенмен, осындай күйге душар болған мен өз болмысынан безіп, қағынан жеріген құландай болып, басқалардың болмыстық қомына кіріптар болмай ма? Мен қанша дамып түрленсе де өзі ретінде емес, басқаның арнасын қуалай ағып негізінен аулақ жарықтап, өзіндік ерекшелігі мен табиғатынан ажырамас па екен? Өзінің Сары арқасы мен ел жайлауы қара шаңырағына жат болып кетпей ме екен деген сияқты қос құлақты сұрақтар шыға келеді.
Мәдениет - бұл ұлттың үздіксіз тарихи сабақтастығының жемісі мен жеңісі. Сондықтан, мәдениет туралы ойланғанда, біз ұлттық дәстүрлерімізді айтамыз. Соңында біз дәстүрлі дүниетанымнан өз ойымызды жеткізетін ұғымдар аламыз. Олар арқылы біз ана тіліміздің ұғымдарын ұрпақтан-ұрпаққа береміз. Осы қағидалар арқылы біз ойларымызды ғана емес, идеялар мен дүниетанымдық құндылықтар жиынтығынан тұратын мәдениетімізді болашақ ұрпаққа жеткізе аламыз. Басқаша айтқанда, егер адам мәдениеттің иесі болса, мәдениет осы адамның менін жүргізетін аруанаға ұқсас.
Қандай да бір ұлттың басқа ұлт мәдениетіне еліктеуі, біле тұрып барлық бақшасын одан алуы жақсылықтың нышаны емес. Әрине мен, басқа мәдениеттің озық әрі өскелең қырларымен сұхбатта (диалогта) болуы керек оның ешқандай зияны жоқ. Дегенмен осы сұхбатты сылтауратып, бүгінгі ашық қоғамымыздың құбыласы болып отырған Батысқа бас шұлғи беруге болмас. Тарихымызды аяқ асты етіп, Батысқа қарап тұлыпқа мөңіреген бұзаудың күйіне түссек, олар ертең өзіңді өзің қадірлей алмадың, енді құл болғаның болған десе, мұны тарих-атамыз, мәдениет-анамыз келер ұрпақ кешпес. Бұл жерде мен тарих-атамен тұтастықта, үндестікте болғанда ғана мәдениет-анамыз құлпырып, жандана алады. Басқаша айтқанда тарихсыз мәдениет, мәдениетсіз ұлттық болмыс ешқашан түлеп, көгере алмайды. Бүгін әлем кішірейіп бір ауылға, мәдениеттер де тек мәдениетке айналды деген жайдақ ойшылдар көбейген кезең [7].
Олай болса мені Мен қылып, басқалардан ерекшелеп, әлемдегі орнымды анықтап тұрған мәдениет пен тарихи сана жойылғаны емес пе? Мен де өлді дей беріңіз. Батыстың бір ойшылы осы мәселе бойынша былай дейді: ...егер бір ұлттың зиялылары тарихи санадан мақрұм қалса, олардан өз мәдениетінің қадіріне жетеді деп қалай үміттенесің? Тәңір басқа салмасын, ондай қоғам мәдени жағынан өз-өзін дарға асты дей беріңіз дейді. Батыстың зиялысы осылай ой түйеді. Тағы бір Батыстың әйгілі Кандерра деген ойшылы Еуропа күретамыры жағынан либералдық-демократия мен латын христиан мәдениетінен сусындап отырғанын [8] айтса, біздің қазақтың маңдайындағы бетке ұстар тарихшылары ұлтымыздың негізгі күретамырын мәдениет арнасынан емес, этногенез қаңқасынан іздеумен әлек. Тарихқа мұндай көзқарас, кешегі измнен қалған историцизм деген мезі қыңырлық әлі жалбағай тонын жалпылдатып қалар емес. Қайран Абайдың өткен ғасырдағы ...сөз түзелді тыңдаушы сен де түзел! деп, салған жанайқайы әлі Шыңғыстауда жаңғырып, бізге әлі жетпей жүр ме қалай?
Төл мәдениетіміздің айнымастан үздіксіз дамуын қамтамасыз ету керек десеңіз күл астындағы қордай сақталуы тиіс мәдени заңдылықтар мен қағидаларды анықтап алғанда ғана ұлттық мәдени дамуымыз соған орайлас бағытталып, реттеліп отырары сөзсіз. Осы орайда, Туркияның өткен ғасырдағы атақты ұлтшыл жазушысы Пейами Сафа өткенін ұмытатындай жады жоқ, келешегін қиялдайтындай жаны жоқ, армансыз, үмітсіз ұлт үшін тарих керуенінде орын жоқ, дейді [9]. Сірә, мәдениет ұлттық болмысты анықтайтын Мен субстанцияға өз бояуы нәрімен сипат беріп отыратын ең негізгі ұйытқы күш. Ол меннің өмір сүруінің ең басты шарты.
Терең ойлау ана тілінің дамуына септігін тигізетіні сияқты, ана тілін қолдану - терең ойлар мен айқын пікірлерді қалыптастырудың алтын бесігі. Яғни, Гумбольдт айтқандай, ғылым мен философияның дамуы ана тілінде сөйлесу мен қабілетіне байланысты, біз басқа тілді ана тіліндегі жаратылған әлемді басқа әлемге аудару үшін қолданамыз. Сондықтан философиялық ұғымдарды ана тілімізде қайта шығаруға баса назар аудару еркін ойдың қайнар көзін ашуға, тарихи санадағы ойлар желісін жандандыруға, негізгі дүниетанымдармен байланысты нығайтуға көмектеседі. Ана тілі білім мен ғылым тілі болған кезде ғана дамып, жанданады. Бұл жерлерде ана тілі қолданылмайтын қоғамда сау адамдардың пайда болуы екіталай. Сондықтан, жаңа азат елдің қоғамдық санасына серпіліс жасауы үшін оған осы ұлттың философиясы ғана ықпал етіп, болашаққа есік ашады.
Мен философия ақиқатын іздеудің ғасырлық тарихын және оны талқылау, түсіну, түсіну, өткендегі пікірлер мен ойларды ұсыну формасын терең құрметтеймін. Бірақ адамның мен демалатын мәдениеті тұрғысынан, менің күн сайын ... неге біз ... деп басталатын ішкі қуыстың психологиялық себептерге байланысты болатындығына күмәнім артады. Ұлттық дүниетанымның мәнін әр түрлі тіл арқылы дөңгелетудің орнына, біз оны бүгінгі батыстық философиялық идеялармен байланыстырамыз. Өз басым дүниетанымымыз бен философиямыздың ақиқатына жету үшін Батыстың табалдырығынан өту керек. Соңында, философия туралы кез-келген сұрақты қарастыра отырып, біз мұны Батыс тұрғысынан қарастыруға тырысамыз ... Егер философия бүкіл адамзаттың ортақ меншігі болса, онда неге өз мәдениетіміз тұрғысынан өз үлесімізді қоспасқа? Басқаша айтқанда, егер Мен санатының мәні мені дүниеге әкелген, бүкіл денемде тамақтанған және тамақтандырған мәдениет арқылы ашылса, онда неге мен Мен арқылы адамзаттың ортақ мұрасының философиясына үлес қоса алмаймыз?
Ия, философияны біз қалыптастырған жоқпыз. Дайын түрінде алдық. Алғанда да мирас-аманат ретінде алған сияқтымыз. Әу бастан ақ аманатқа қиянат жүрмейтіні белгілі емес пе?! Сондықтан философияны тек батыстық құндылықтарды таңбалаған ұғымдар арқылы оқып,оқытуға міндеттісің. Бірақ көп емес сәл ғана ойланып көрсең осындай аманат қалыбының тарихи дамуы онша алыста емес екен. Әрі кетсе бір-бір жарым ғасыр шамасы. Сонымен философияны оқып жүрміз. Зорлық, қысым жасаған ешкім жоқ, өз еркімізбен, қалауымызбен оқып жүрміз. Бірақ философ болуым үшін Батыстың ойлау жүйесі мен көзқарасы шеңберінен аспай оларға жағынып, сыны мен санағынан өткенде ғана нағыз философ деген атқа лайық болады екенмін.
Атың шықпаса жер өрте деген қазақтың ұрпағымыз ғой. Өз жерің ой-орманыңды, мәдени құндылықтарыңды өртеп, оны қайта сөндіру үшін Батыстық өлшемдермен су бүркіп, жалбағай тоныңды жалпылдатып, төл мәденитіңе, ұлтыңа қызмет етіп жүрмін деп жар салсаң, шаруа бітіп жатыр екен-ау.
Бірақ бүгін өз болмысыңның орнын іздеп, ойланатын болсаң, Батысқа, ой-орманға жағынып, қабағын аңдып, бірдеңе дәметіп, телміретін қоғамның емес, егеменді еңселі қазақ деген қоғамның өкілі ретінде өз сөзім өзімдікі, қалаған алсын деген Абайдың сарынына салып, мәдениетіміздің кең жазирасына оралу шарт. Өйткені, қазақтың балалық шағы өтті. Енді саналы, жауапкершілікті талап ететін егемендіктің, елдіктің талаптары мен жүгіне сай болмыстық мәнді өзгерту қажеттігін өзіңнің белгілі бір ұлттың, мәдениеттің өкілі ретінде қоғамдағы, әлемдегі орныңды жауапқа тартқанда ғана сезінесің. Бұл - өзімізді-өзіміз ретінде танып, танытудың арналы жолы мен өзекті де өнегелі мәдениетіміздің пензенттерінен сарғая күткен ертеңіне деген үмітінің ақталуы мен өз болмысының сақталуының ең басты шарты. Бұл психологиялық қайғырудың көзі қандай да бір қоғамның, мәдениеттің дәстүрлі дүниетанымындағы ұстындарының өзіндік ерекшелігі бар екендігі және оны тез арада анықтаудың жолын қарастыру керектігі. Осы ерекшеліктер мен ұстындарды сақтай отырып, философияға арқа сүйегенде ғана өзіндік ұлттық философия жасағанымыз.
Алайда, бүгінгі философиялық түсінікпен бұл оңай шаруа емес сияқты. Қорытындылай келе, біздің қоғам азат етілді дегенмен де (еркіндік табиғатпен біреуден туындамайды, бостандық пен құлдықтың басты себебі, бірақ көзі - рух, сана), оның мазмұны өзгерді біздің ақыл, сана, ойлау жүйесі және жағдайы. Алайда, егер сіз ел егемендігінің биіктіктеріне үңілсеңіз, әлеуметтік мазмұн таңғажайып екенін көресіз. Бұл саладағы қазақтың философиялық ойларының өсуі көңіл қуантарлық болғанымен, біз әлі де кәдімгі қазақтан тәуелсіз ойлауымыз керек. Біз ойлау бостандығын өткен мен қазіргі философияның бүкіл мұрасына қарсы шығу немесе қарсылық ретінде қарастырмауымыз керек. Өйткені бұл жағдайда бостандықтың құлы болуы мүмкін. Бостандық менің дүниемді тарихи жаратылысқа сәйкес түсіну және жалпылау арқылы қамтамасыз етіледі.
Адам адамнан үйренеді, адамның күні адаммен. Адамнан адамның артық кемі жоқ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz