Сөз тудырудағы грамматикалық қателер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Мектепке дейінгі балалардың грамматикалық
дағдыларын қалыптастыру
2.1 Тілдегі грамматикалық мағыналар, грамматикалық қателердің

сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.2 Бес – алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.3 Бес –алты жастағы бала үшін сөзбен елестетуге сүйену

тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 30

Кіріспе

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2030 Қазақстан халқына арналған
жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді. Біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының
жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өз елінің өкілдері болады
деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына
ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас
мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып,
олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін,
сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің
өзекті мәселесі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: “білім беру жүйесінің
басым міндеттеріңде: білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар
жасау және жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатын
байыту”—деп атап көрсеткен. Осыған сәйкес қоғам алдына білім жүйесін
саналық жағынан жаңарту, жалпы білім беретін XXI ғасыр мектебінің жаңа
моделін таңдау, балалардың жеке басын үйлесімді дамытуға бағыттайтын
міндеттер қойылып отыр.
Жұмыстың мақсаты: 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын
қалыптастыру туралы ұғым беру.
Жұмыстың міндеті:
- оқушылардың жас ерекшелігін ескеру;
- оқыту принциптерін басшылыққа алу;
- тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама
жасау;
- сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігін меңгерту, яғни сөздегі дыбыстарды
дұрыс айтуға үйрету.
Жұмыстың өзектілігі:
Тілді, оның ішінде балаларды ана тілін оқыту барысында балалардың
сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс
сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге көп
назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар
пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында
үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың
қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында балалар өздері-ақ үйренеді деген көзқарас
үстем болса, 30-жылдардың бас кезінен бастап кеңес мектептерінде балаларды
сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің грамматикалық жүйелерін меңгертумен
қатар жүргізіле бастады.
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- грамматиканы меңгерту;
- грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз
байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын
қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді
дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе
грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік
жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың
өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын
дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С.
Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық
ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70- жылдары
қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-
ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева,
О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу , грамматикалық
дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының
тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр
түрлі ыңғайда қарастырылды. Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі
балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында
өз шешімін әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Грамматиканы оқытуда басты
назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, келесіде, бастауыш
мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады. Сондықтан
тақырып өзекті.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ Мектепке дейінгі балалардың грамматикалық дағдларын
қалыптастыру

2.1 Тілдегі грамматикалық мағыналар, грамматикалық қателердің сипаты

Грамматикалық мағыналар - бұл болмыс кұбылыстары арасындағы сөз арқылы
білдірілетін қарым-қатынастар мағынасы, яғни бұл логикалық (ойлағыштық)
қатардың тілдік мағыналары. Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы
морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді
түсіну үшін оны құрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз, сонымен
бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну ксрек,
Мысалы, бала лексикалық мағынаны, яғни АЛМА ағашы, отырғызу сөздерінің
тілден тысқары болмыспен арақатынасын білуі мүмкін, алайда алма ағашы
отырғызылды немесе алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің құрамында
жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді (предикатты, яғни
баяндауыштық қатынастарды білдіретін зат есімнің атау септігі мен ырықсыз
етістін немесе толықтауыштык, заттық қатынастарды білдіретін зат есімнің
табыс септігі мен етістіктің 3-жағының шақ формаларының мағынасын
түсінбейді). Егер балаға грамматикалық тұлғаның мағынасы түсініксіз болса,
ол сөйлемдегі айтылған ойды да түсінбейді.
Ана тілінід грамматикалық мағыналарын үйретудің қиындығы мынада бұл
мағыналарды оқытушының өзі (ана, тәрбиеші, кейде тіпті мектептегі мұғалім)
жете түсінбейді және оларды ана тілін табиғи қабылдау процесінде меңгеріп,
интуициялық жолмен қолданады. Грамматикалық мағыналарды меңгерудің өзі
(интуициялық, жеткіліксіз дәрежеде) адамды ойлана білетін етеді.
Мұнан оқытушының (ананың, тәрбиешінің, мұғалімнің) ең маңызды
қамқорлығы балалар ана тілінің грамматикалық тұлғаларының бәрін де (бәрін!)
мүмкіндігінше ертерек естіп және олардың саналарына біртіндеп ене беруін
қамтамасыз етуге бағытталуы керек деген қорытынды шығады, Ана тілдің
грамматикалық, мағыналарын түсіну жас жеткіншекке ақыл кіру жене оның дамуы
процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін қайталап айтамыз.
Алайда егер бұл процесс нашар оқытылу арқылы бәсеңдетілетін болса, баланың
ақыл-ойының өсуі шектеліп қалады. Мектепке дейін ана тілінің грамматикалық
құрылысын үйренбеген бала нашар оқиды, өйткені ол мектепте оқылатын болмыс
құбылыстарынан арасындағы байланыстар мен қатынастарды түсінуге қабілеті
жетпейді (3).
Грамматикалық мағыналарды үйрену процесінде балада грамматикалық
дағдылар калыптасады.
Бала тіліндегі грамматикалық қателердің сипаты: Амал канша, біздің
методикада балалардың грамматикалық мағыналарды үйренуі үстінде онын артта
қалу жағдайын қалай ертерек анықтауға болатыны туралы ешқандай нұсқау жоқ.
Біз бұл қолайсыз жағдайды бала әбден мектепке барып, қашан I кластың
сабағын меңгеруге қабілеті жетпей қалғанда ғана сеземіз және ол кезде бұл
қателікті түзетудің өзі қиын.
Бірақ сөз тудыру мен сөз түрлендіру процесіндегі баланың грамматикалық
қателерін түзету құралдары жеткілікті түрде талдап зерттелген. Бұл қателер
грамматикалық мағыналарды үйрену процесінің қалыпты жүретінін, бала өз ана
тілінде қаншалықты грамматикалық мағыналар болатынын біліп алғанын және
оған сол грамматикалық мағыналарды бейнелейтін үлгілерді жеткізген өз
тәрбиешісінің педагогтық талантының шама-шарқына байланысты мөлшерде біліп
шыққанын көрсетеді. Тілдегі грамматикалық формаларды түсіну (интуициялық)
жолына дер кезінде бағытталмаған бала көбіне үндемей отыра беретіндіктен
мұннан қателерді болдырмайды.
Балалардың тіліндегі қолданылын жүрген грамматикалық формаларды олардың
түсінетіндігін, алайда оларды сөйлеу кезінде қалай жұмсауды әлі есте сақтай
алмағандығын - тілдік нормаларды әрі үйренбегендігін көрсететін
грамматикалық қателерден мысалдар келтірейік.
Сөз тудырудағы грамматикалық қателер. Балалар өздерінің үйренген,
сөздеріне құсас өзіндік сөздер жасап алады. Мысалы:
Тракторист сөзіне ұқсату арқылы: комбайнист - Комбайнист егін орып
жүр (5 жас); Электрист - Электристің резина қолғабы бар (4 жас);
Қыстық сөзіне ұқсату арқылы: көктемдік - Мамам маған көктемдік киім
сатып алып берді; балалық - Біздің үйде балалық кішкене үстел бар.
Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады: өз сөзін шығармай
дұрыс дамыған бала кемде - кем.
Ересек адамдар баланың бұл жаңа сөздерінің грамматикалық мағыналары сол
жан ғана себепке қатысты екенін дұрыс қалпында түсінеді, шын мәнісінде
мұнда мағына жағынан грамматикалық қате жоқ та жұрнақтар толығымен ойдан
шығарылған, олардың білдіріп тұрған мағынасы ғана дұрыс; мұндағы қате сол,
балалар бұл жұрнақтардың әдеби тілде қандай түбірлік морфемалармен бірге
келетіндерін есте сақтай алмаған.
Сөз түрлендірудегі грамматикалық қателер. Балалар сөйлегенде сөзді
әдетте септеудің немесе жіктеудін өнімді типі бойынша өзгертеді, ал өнімсіз
типті олар әдетте кейінірек үйренеді және де егер оларға мұндайда дер
кезінде көмек бермесе, сөз түрлендірудегі қателер оларды түзету әлде -
қайда қиынға соғатын кезге, яғни мектепке дейін ілесіп барады.
Сөз түрлендірудің өнімсіз типіне жеу, жүру (көлікпен), өсу тәрізді
етістіктер, фонетикалық өзгешеліктермен септелетін зат есімдер (барлығы 10
сөзге дейін) және басқа сөздер жатады, алайда бұл сөздер тілде ете
кездеседі, сондықтан олардың қате түрі әрқашан айқын білініп тұрады.
Мұндай типті грамматикалық қателердің түрлері мынадай:
• зат есімшенің көпше түрінің бір фонетикалық вариантының орнына
екіншісінің қолданылуы: жолдар, көлдер типі бойынша -лар (-лер)
вариантының орнына -дар (-дер) айтылады: үйдер, терезелер,
баладар, машинадар;
• зат есімнің септік жалғауларының фонетикалық варианттары бірінің
орнына бірі қолданылуы: баладың (баланың деудің орнына), столқа
(столға деудің орнына), адамты (адамды деудің орнына),
бақшатан (бақшадан деудің орнына), балабен (баламен деудің
орнына);
• стильдік жағынан бір септік жалғауының орнына екіншінің бір септік
жалғауының қолданылуы: үйде бардым (дұрысы - үйге бардым),
машинада міндім (дұрысы - машинаға міндім), жолда бардым (дұрысы
- жолмен бардым), орындыкқа отыр (дұрысы — орындыққа отыр),
орманда кетті (дұрысы - орманға кетті), кино бардым (дұрысы -
киноға бардым);
• табыс септігі жалғауын стильдік жағынан дұрыс қолдана білмеу: Мен
бейне суретті салдым (дұрысы - Мен кеше сурет салдым), Жазуды
жазды (дұрысы - Жазу жаздым);
• септелмейтін зат есімдерді септеу;
• салыстырмалы шырайдың жасалуы кезіндегі сын есім түбірлерінде
дауыссыздардың алмасуының болмауы;
• етістіктің жіктік жалғауларын бірінің орнына бірін қолдану:
тәрбиешінің қойған сұрағына орай жіктік жалғауының 1-жағы жекеше
түрдегі етістік 2-жақ жекеше түрде немесе 3-жақ жекеше түрде айтылады.
Мысалы: - Сен көп ойнадың ба? - Иә, мен көп ойнадым. - Мына суретті
кім салды? - Бұл суретті мен салдым;
• сан есіммен тіркесіп келген тәуелдік жалғаулы зат есім септелгенде
тәуелдік жалғауының түсіп қалуы: ит бес күшікпен келді (дұрысы -ит
бес күшігімен келді), тауық екі балапанмен келді (дұрысы -тауық
екі балапанымен келді) (7).
Әрине, балалар, әдет бойынша тілде етістіктің есімше, көсемше
тұлғаларын қолдана алмайды, себебі оларды үлкендердің сөзінен сирек естиді:
үлкендер балалар түсінбейді деп қорқып, бұл грамматикалық тұлғаларды аз
қолдануға тырысады, бірақ сонан соң, VI класта, яғни бұл тұлғаларды оқитын
кез келгенде, әдетте, балалар оларды үйренуге даярланбаған болып шығады.
Осының салдарынан көптеген баланың тілі грамматикалық катынасы жағынан
алғанда жүдеу болып шығады.
Тәрбиеші балалардың диалектік қателерін де есепке алуына тура келеді,
мысалы, олар баланың қай облыста тұруына байланысты болып келетін зат
есімнің ілік септік жалғауын немесе ілік септігіндегі сөзбен тіркесіп
келген тәуелдік жалғаулы сөзді қолдану кезіндегі және басқа да кездердегі
қателер: менің ойыншығым, менің ойыншық, сенікі қуыршақ, сенің
қуыршақ, біздің аюым, Балалардың тіліндегі диалектикалық қателерді жою
баланың үйдегі ересектердің сөзінен кейде тіпті бала бақшада да үнемі естіп
жүретіндіктен қиынға түседі.

2.2 Бес – алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері

Грамматика бойынша жүргізілетін жаттығулар балалардың осыған дейін
үйреніп болған лексикалық және фонетикалық материалдарын бекітуге арналған
жаттығуларымен қатар жүргізіледі. Балалар алдын ала аздаған сөз мөлшіерін
үйренбейінше, дыбыстарды қалай айтуды және сөйлем интонациясының
ерскшеліктерін білмейінше грамматикалық жаттығулар жүргізу мүмкін емес.
Балалардың тілін грамматикалық формалармен байыту олардың сөздік қорын
молайту мен фонетикалық дағдыларын дамыту процесінде жүреді.
Тәрбиешінің негізгі міндеті балаларды практикада фразалық тілді
пайдалана білуге үйрету, яғни тілде негізгі грамматикалық категорияларды
дұрыс пайдаланудан, сөзді практикада жекелік, көптік, септік, шақтық,
жақтық формалармен түрлендіру дағдысын қалыптастырудан тұратын себебі сол.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін тәрбиеші пәндік сабақтарда арнайы
грамматикалық жаттығулар жүргізеді.
Біздің тіліміздегі сөздердің жартысынан көбі зат есімдерден
құралатындықтан, грамматикалық құрылым үстінде жүргізілетін жұмысты зат
есімдермен танысудан бастау керек, зат есімдердің түрленуі негізінде басқа
сөз таптары да өзгеріске түсіп отырады: сын есімдер — септіктерге, жекеше,
көпше түрге; сын есімдер мен етістіктер өткен шақта — жекеше, көпше түрге
түрленеді (5).
Зат есімдердің түрленуі үстінде жүргізілетін жұмысты табыс септігінен,
яғни табыс септігін атау септігімен салыстыра отырып бастау керек, сонан
соң өте нақты және түсінуге жеңіл септіктер ретінде барыс пен көмектес
септікті үйрету керек, тек содан кейін ғана ілік септігі мен жатыс
септігінің кейбір мағыналарымен, осы септіктердің негізінде жасалған жатыс
септігіндегі тіркестермен және кайда? (кай жерде?), (қайда? (қай жақта?),
қайдан? деген сұрақтардың айырмашылықтарымен таныстыру керек.
Мекендік үстеулерді түсініп игеруге ерекше көңіл болу керек. Жатыс
септігіндегі тіркестер септіктердің басқа негізгі формаларымен байланысты
болып келеді, сондықтан практикада үстеулермен танысуды септіктермен бірге
жүргізген қолайлы. Ең алдымен балалар ішінде - үстінде; астында - түбінде;
жанында - қасында - маңында; алдында; артында деген үстеулердің
айырмашылықтарын түсінуі керек. Аталған үстеу сөздер күнделікті өмірде жиі
қолданылатын, түсінуге жеңіл әрі оңай сөздер. Мысалы: қарындашы қораптың
ішіне, үстіне, астына қой; қораптың үстінен қарындашты ал; қарындашты
қораптың ішінен алып таста; оны қораптың жанына қатарластырып қой. Бұл
түсінікті бекіту үшін әрекет пен тілді салыстырып отырған өте маңызды.
Балалар сөйлегенде үстеулерді пайдалана білуге үйрету кезінде оны
интонация арқылы бөлектеп, ерекшелеп көрсеткен дұрыс: үстел үстінде,
астында жатыр; үстел үстінен, терезе алдынан алып тастады; үстелдің астына
қойды, үстелдің астында отырды.
Балалар зат есімнің септік тұлғаларын үйреніп болғаннан кейін, оны сан
есімдермен бірге қолдана білуге үйрету керек. Ол үшін практикада зат есімді
бір деген сан есіммен тіркес құрап (бір шабдалы, бір алма, бір алмұрт)
пайдалануға болады. Әрине, бұл кезге дейін балалар бір, көп деген сөздерді
айыра білуге тиіс. Балалар әр түрлі сөздерді іріктеп ала отырып, бір сөзін
олармен байланыстыра айтып үйренеді.
Бала үш жасқа қарағанда белгілі мөлшерде етістік лексикасын: ішу, беру
етістіктерінің тұйық рай тұлғасын және жүре бер, алып бар, жу тәрізді
бірқатар етістіктердің бұйрық рай тұлғасын да меңгереді.
Балаларды етістіктің өткен шағымен таныстыруды олар зат есімдердің
септік жалғауларын үйренгеннен кейін бастау керек. Етістіктің өткен шағы,
әдетте, жеңіл меңгеріледі және балалардың негізгі сөздік қорына енеді.
Етістіктің өткен шағының материалдары негізінде балалардың тіліне сан
есімдер оңай енетін болады. Сонан соң бала боламын етістігімен келер шақ
тұлғасын меңгереді. Баланың тілінде келер шақ төрт жасқа қарай пайда
болады.
Балалардың тіліне етістіктің түрлі тұлғаларын енгізудің ең дұрысы
әрекет - тіл тәсілін пайдалана отырып, етістіктерге жалғанатын
қосымшаларды қарастыру үстінде жүргізілетін жұмыспен байланыстыру керек.
Мұнымен қоса бала белгілі бір картинаға сүйене отырып, қосымшамен келген
етістіктің (кетті, кірді, келді, шықты) мағыналық реңкін байқай алуы
мүмкін. Балалар қосымшалардың мағынасын үйреніп болғаннан кейін ғана, оның
үстеулермен арақатынасын белгілеуге болады (... ішіне кірді. ... артынан
кірді, ... ішінен шықты, ... сыртын айналып шықты және т. б.).
Болашақ тәрбиешілерге арнайы грамматикалық жаттығуларды жүргізу кезінде
мынадай үлгілік дидактикалық материалдарды ұсынамыз:
Зат есімдерді табыс, барыс, көмектес, ілік септіктері бойынша үстеу
сөздерсіз және табыс, барыс, көмектес, ілік, жатыс септіктері бойынша үстеу
сөздермен қолдану:
а) сабақты етістіктерден кейін келген табыс септігіндегі зат есімдер:
Балалар сурет салады, кітап оқиды, ертегі тыңдайды; Зоя тәтей ботқа
пісірді, пирог пісірді; Витя ойыншыктарды жинайды; Таня пол жуады; Мамам
ойыншық сатып әкелді; Мен телевизор көріп отырмын; Осы бөлімде өздік және
өзгелік етістіктердің қолданылуын бөліп көрсетуге болады: Мен киініп
жатырмын. - Мен қуыршақты киіндіріп жатырмын. Мен жуынып жатырмын. - Мен
аюды жуындырып жатырмын. Мамам таранып жатыр, - Мамам қызы Таняның шашын
тарап жатыр;
ә) болады, керек, болмайды сөздері қатысқан етістіктермен келген барыс
септігіндегі зат есімдер: Сережа Петяға қарындаш берді; Таня күтушіге
көмектеседі; Маған мамам қуыршақ сыйлады; Юра папасына кедергі жасайды;
Балалар елкаға қуанды; Кітапты Алешаға беру керек. Таняға бақшаға баруға
болады. Таняға бақшаға баруға болмайды;
б) ілік септігіндегі зат есімдер (меншіктілік, сан есіммен бірге ілік
септігінің қолданылуы): Бұл малақай Игорьдікі, бұл үй Мишканыкі, ағамның
кітабы; Мен бір (екі) қарындаш әкелдім; Ол үиі алмұрт жеді; Петя Таняға
төрт кубик (марка, қарындаш) берді;
в) көмектес септігіндегі зат есімдер (қимыл құралы): Мен қарындашпен,
бормен сурет саламын; Балалар қолын жылы сумен жуады; Таня тісін пастамен
тазалайды; қолды сүлгімен сүрту қажет;
г) кедістіктік қатынастарды білдіру үшін кызмет ететін, сөз тіркесінде
келіп, кайда (қай жерде?), кайда? деген сұрақтарға жауап беретін үстінде,
басында, ішінде, алдында, жанында, қасында деген үстеулері бар зат есімдер:
Бақшаға (қайда?) барамын; Бақшада (қайда?) болдым; Бақшадан (қайдан?)
келемін; Аю ағашқа (қайда?) шықты; Аю ағаштың үстінде (қайда?) отыр; Аю
ағаштан (қайдан?) түсті; Құс бұтаның басында (қайда?) отыр; Құс бұтадан
(қайдан?) ұшып кетті; Катя орманның ішіне (қайда?) кірді; Катя орманда
(қайда?) болды; Катя орманнан (қайдан?) қайтып келді; Балалар парктің
ішінде (қайда?) серуендеп жүр; Жүк машинасы көгалда (кайда?) кетіп барады;
Мен көшеде (қайда?) болдым; қаланың ішін (қай жерді?) араладым; Шкаф
терезенің (қабырғаның) алдында (жанында) тұр. Ағаштың үстінде отыр құрылымы
мен ағашта отыр құрылымын салыстыру;
д) қайда? қайдан? деген сұрақтарға сәйкес айтылып кеңістіктік қатынасты
білдіру үшін қызмет ететін үстеулермен келген зат есімдер: Петя ағашқа
жақын келді; Петя ағаштан алыс кетті. Қосымшалар мен үстеулердің сәйкес
келуі (6).
Етістіктер: а) қимыл етістіктсрі: кету, жүгіру және басқа, ә) хал-күйді
білдіретін етістіктер: ұйықтау, жеу, сөйлеу, б) әрекетті білдіретін
етістіктер: сурет салу, жапсыру, қозғау және басқа; в) қосымшалы және
қосымшасыз етістіктер: жүру келді; сурет салу - суретін салу; ... жөнінде
сұрау; г) өздік етістіктер: ертеңгілікті әзірлеу - ертенгілікке әзірлену,
ойыншықты көтеру - басқышпен көтерілу, лифтімен көтерілу.
Материалдың түсін, тұлғасын білдіретін сын есімдер, сын есімнің
салыстырмалы шырайы: көбірек, артығырақ, жіңішкерек, биігірек, қысқарақ,
ұзынырақ және т.б.
Біз бұрын айтып өткеніміздей, тәрбиеші арнайы сабақтарда балаларға
тілдік практика ұйымдастырады. Ондай сабақтарға арналған материал
ойыншықтар, киімдер, аяқ киімдер, ыдыстар, тағамдар болуы мүмкін.
Мысалы, тәрбиеші алдына балалар өз сөзін белгілі бір үлгі бойынша
жасалған сөйлем құрамында пайдалануды үйрету міндетін қояды: бастауыш-
тура толықтауыш баяндауыш, бастауыш-тура толықтауыш + жанама толықтауыш
баяндауыш. Бұл мақсат үшін сюжетті ойындар пайдаланылуы мүмкін. Балалар
ойнай жүріп, ересектердің қоршаған ортаға жасаған әрекетіне еліктейтін
болады. Мұндай сюжетті-рольдік ойын Қуыршақ үйіндегі таң ойыны болуы
мүмкін. Тәрбиеші белгілі мөлшерде ойын жағдайын жасай отырып, балалардан
әрбір кейіпкердің әрекетін сипаттайтын сөйлемдер құрастыруды талап етеді:
Мама - қуыршақ ерте тұрады. Мама ас үйге келеді. Мама ботқа пісіреді.
Қуыршақ Катя қолын, бетін жуады, тіс порошогымен тісін тазалайды. Катя
ботқа жейді, сүт ішеді. Катя ойыншықтарды жинайды. Катя самолеттің, гүлдің,
үйдің, ағаштың суретін салады. Катя пластилинмен саңырауқұлақ, жеміс
жасайды. Құрылатын сөйлемдердің әр түрлі болуы үшін ойынның сюжетін аздап
өзгерту керек, яғни жаңа ойынның кейіпкерлер енгізіледі: аю, ит, басқа
қуыршактар. Балаларға жетекші сұрақтар беріп, оларды сол фразалық үлгімен
жауап беруге үйрету керек, мысалы: Петя гүлді кімге берді? — Петя гүлді
мамасына берді. Ойыншық итті қуыршаққа қарай бағыттап жіберіп: Ит кімге
жақындады? - Ит Қатяға жақындады; Катя не істеді? - Катя иттің аяғын
ұстады; Аю не істеді? — Аю аяғын Петяға ұсынды; Осы кезде Буратино не
істеді? - Буратино машинаны жасырды, Буратино машинаны қайда жасырды?
- ... үстелдің астына, есіктің артына, шкафтын ішіне.
Көрсетілген әрекет бойынша біріккендік мағынаны білдіретін –мен, -пен
жалғауы бар құрылымды енгізген қолайлы: итпен, аюмен ойнады; Петрушкамен,
Незнайкамен сөйлесті; мамаммен, Танямен, Петямен, Ромамен бірге сурет
салдым.
Көрсетілген әрекет бойынша құрылған сөйлемдерді балалар толықтай айтып
шығуы керек. Егер бала сөйлемде қате жіберсе, тәрбиеші оны түзетуге және
баланың, сөйлемді тағы бір рет қайталауын сұрауға тиіс.
Балаларды кажетті грамматикалық тұлғалармен фраза жасауға үйрету үшін
ең қарапайым ойын әрекетін негізге алуға болады. Ойын әдісі белгілі бір
грамматикалық құрылым бойынша балалармен әңгімелесудің фоны ретінде барлық
септік тұлғаларын орнықтыру үшін пайдаланылады. Мысалы, тамақтандыру
процесін көз алдына елестете отырып, мынадай құрылымдар жасауға болады
Мамам Петяны (таб. с.) сорпамен, ботқамен (көм. с.) тамақтандырады;
Үстелге тағы кімді отырғызды? — Аюды (таб. с.) отырғызды; Оған не
берді? — Ас қасықпен шай қасықты (таб. с. зат есім мен сын есім); Неден
жейді? — Тарелкадан (шығ. с); Неден ішеді? — Шыныдан (шығ. с).
Ойынның өзі және сұрақтар жүйесі баланы фразаларға құлақ қоюға үйретеді, әр
түрлі септік тұлғаларын пайдаланып, сейлемдер құрастыруға көмектеседі.
Балаларға үстеулерді қолдануды үйрету сабақтарында міндетті түрде
заттардың кеңістіктегі арақатынастарын көрсету керек. Ол үшін кубиктерді,
пирамидаларды, кітаптар мен басқа да ойыншықтарды пайдалануға болады.
Көрсетілетін әрекетті, мысалы, үйшік салуды, сөйлей отырып жасау қажет:
Кубиктің үстіне кубик қойып, қабырға тұрғызамыз. Қабырғаға таяу үстел тұр.
(Зат пен қабырғаның орналасуын көрсету.) Үстелдің, жанында маймыл мен түлкі
отыр. (Көрсету.) Үстелдің үстінде шынылар, үстелдің астында скамейка тұр.
Нәрсенің, үстелдің астындағы және үстелдің үстіңдегі жағдайын міндетті
түрде көрсету керек, сонда бала үстеулермен келген сөз тіркестерін оңай
меңгереді және, ең бастысы, нәрселердің арасындағы нақты қатынасын ұрыс
атайтын болады (8).
Арнайы грамматикалық жаттығулар картиналарды пайдалана отырып еткізілуі
мүмкін. Оларды тиянақты түрде қарап шыққаннан кейін, сұрақтарға қысқаша
жауап қайтарған соң.
(Бала не ішіп отыр? - Сорпа; Кыз не салып отыр? - Самолет;
Катя сүтті неден ішіп отыр? - Шыныдан) толық сөйлем құрауға және айтып
беруге көшу керек. Мұндайда балаларға етістіктен болатын екінші тәуелді
мүшені жасау едәуір қиындық келтіретін жанама толықтауышты қалай
жасайтындарын қадағалаудың маңызы зор. Мысалы: Катя Петямен бірге доп ойнап
жүр; Кыз су сепкішпен ағаштарды суарып жүр.
Картиналар бойынша сөйлем құрауға арналған үлгі материал:
Зат есімнің атау с.- зат есімнің табыс септігі-етістік схемасы
бойынша сөйлемдер құрау:
Жеп (ішіп) отыр - сорпа, нан, кеспе, котлет, пирожное.
Ішіп отыр - шай, сүт, кампот, су, лимонад.
Мүсін жасап отыр - саңырауқұлақ, үй, қасқыр, түлкі.
Сурет салып отыр - итті, үйді, машинаны, гүлді, ракетаны.
Жуып жатыр - еденді, бетін, құлағын, раманы, ыдысты.
Алып барады - сусепкішті, банканы, қуыршақты, кубикті, мысықты, допты.
Тазалап жатыр - тістерін, пальтоны, ботинканы, тоңды, картопты.
Киіп жатыр - пальтоны, шарфты, тонды, пиманы, носкиді, биялайды.
Жинап жатыр - ойыншықтарды, қой бүлдіргенді.
Суарып жатыр - ауланы, ағаштарды, капустаны, помидорды, малинаны.
Қазып жатыр - жерді, топырақты, құмды.
Атау сеп. зат есім + таб. сеп. зат есім + жанама септіктегі зат есім-
етістік схемасы бойынша жасалған сөйлемдер:
Вова қантты кімге береді? - Итке (Вова қантты итке береді); Вова
нені қантпен тамақтандырды? - Итті (Вова итті қантпен тамақтандырды);
Вова итті немен тамақтандырды? - Қантпен, Әкей кітапты кімге оқиды? -
Светаға, Әкей кітапты кіммен бірге оқып отыр? - Светамен бірге;
Шешей кімнің көйлегін үтіктеп жатыр? - Оляның, Шешей көйлекті немен
үтіктеп жатыр? - Өтекпен, Шешей нанды немен кесіп жатыр? -
ІІышақпен, Петя гүлді немен салып жатыр? - Қарындашпен.
Бір картинка сюжетіне құрылған әр түрлі сұрақтар және оған берген
баланың жауаптары сұрақ-жауап жаттығуларының ұтымды түрі болып табылады.
Бала қолын жуып жатыр картинкасы бойынша бірнеше сұрақ қоюға болады:
Витя, Толя, Сережа не істеп жатыр?, Біз қолымызды немен жуамыз?,
Кімнің қолы таза болады? және т. б.
Ілік септігі арқылы жасалған құрылымдар.
Жануарлар туралы заттық картинкалар немесе лото, жұмбақтар
пайдаланылады. Сұрақтар: Ненің мүйізі?, Ненің құлағы ұзын?, Ненің жүні
жұмсақ?, Ненің тырнағы өткір?, Балалар өздері айтып жүретін заттары
туралы сөйлемдер құрай отырып, оларды картинадан көрсетуге тиіс.
Ішінде, үстінде үстеулері мен қосымшалардың өзгеруі арқылы жасалған
құрылымдар.
Картиналар қайда жатыр? - Папканың ішінде, үстелдің үстінде,
Жәшіктің ішінде отырған аюдың суреті салынған картинканы алып таста. Ол
қайда жатыр? Үстелдің үстіне алып қой. Енді ол қай жерде жатыр?.
Екі картинка бойынша сөйлемдер құру. Қай жерде? Қайда? Қайдан? деген
сұрақтарға жауап: Мысық орындықтың үстіне отырды, Мысық орындықтың
астында отыр, Ақтиін қарағайдың басында, ал қоян қарағайдың түбінде
отыр, құстар ағаштың басында отыр, мысық ағаштың, түбінде отыр, Құстар
ағаштан ұшып кетті, Қоян түбірдің үстіне қарғып шықты.
Көмектес септігімен және барыс септігі арқылы сөйлемдер құру Петя
кіммен сөйлесіп отыр? - Мамасымен, дәрігермен, Таня кіммен бірге келе
жатыр? - Аюмен, Буратиномен бірге, Ната кіммен бірге оқып отыр? —
папасымен, Ромамен; Вова кімге барды? — Сережаға, күтуші әйелге (9).
Балалар жаттап алуға арналған сөйлем үлгілері: Алеша машинамен
(пароходпен, велосипедпен) серуендеуге барады, Алеша шанамен (конькимен,
шаңғымен) сырғанақ тебеді. Аня доп (қуыршақ, кубик) ойнап жүр. Аня доп
(қуыршақ, кубик) ойнайды.
Етістіктің тұйық райы мен үшін шылауын пайдаланып сөйлемдер құру.
Витя не үшін барады? - Витя балық аулау үшін барады, Катя не үшін
су жылытады? - Кір жуу үшін.
Жекеше және көпше түрдегі зат есімнің атау мен табыс септіктеріндегі
грамматикалық тұлғаларының өзгешелігі: Қыз, шар, шарларды алып бара жатқан
суретті тап. Былай де: Ира шар алып барады. Ира шарларды алып барады.
Ираның көп шары бар. Петя, маған қарындаш (бірнеше қарындаш) берші. Таня,
допты (доптарды, көп допты) ал.
Жағдайдың ұксастығы бойынша бір-біріне жақын қимыл-әрекет түрлерін
айыра білуге үйрету: жуып жатыр, - жуынып жатыр - кір жуып жатыр; жүгіріп
барады - секіріп жатыр; жатыр - ұйықтап жатыр; алып барады - көлікпен алып
барады; тазалап жатыр - сыпырып жатыр; құрылыс салып жатыр - жөндеп жатыр.
Бұл сөздердің айырмашылығын сөз арқылы білдіретін белгілі бір уақиға
құру, қимыл-әрекетке еліктеу жолымен көрсеткен дұрыс. Мысалы: Таня
қуыршақты жуып жатыр; Таня кір жуып жатыр; Таня ойыншығын жуып жатыр.
Балаларды мағынасы жағынан қарама-қарсы әрекеттердің атауларын айыра
білуге үйрету. Мысалы: пальтоңды түймеле - пальтоңның түймесін ағыт;
пимаңды шеш - пимаңды ки, бантигіңді байла - бантигіңді шеш; бөлмеге кір -
бөлмеден шық; радионы қой - радионы өшір.
Мысалы, кішірейту, үлкейту жұрнақтары сияқты сөз тудырушы элементтердің
мәнін түсіну үшін заттарды атай отырып, сол заттар бейнеленген
картинкаларды пайдалануға болады және сол заттар бір-бірінен қандай
белгілері арқылы өзгешеленегінін айтып отырған дұрыс: шар - шарына, күрек -
күрекше, үй - үйшік, үстел - үстелше. Заттар аталып шыққаннан кейін,
картинкаларды салыстырып, нәрселердің көлемін анықтап отырған пайдалы
болады: үй - қандай? ал үйшік - қандай?, күрек - қандай? ал күрекше -
қандай?
Бала төрт жасқа келгенде оның бірыңғай мүшелерден сөйлем құрап
үйренуіне, сондай-ақ оның тіліне жалпы ұғымдарды енгізуге көп көңіл
бөлінеді. Сабақтарда әр түрлі жұмыстар жүргізіледі: картинкалар бойынша,
негізгі сөздер бойынша, көрсетілген қимыл-әрекеттер бойынша, сөйлемнің
жетпей тұрған сөздерін толықтыру арқылы сөйлемдер құру. Мысалы, балалардың
әр түрлі группаларында қоян, түлкі, ақтиін, қаскыр тәрізді андарды;
жемістерден: алмұрт, алма, қара өрік; мебель: үстел, орындық, шкаф тәрізді
заттарды бейнелейтін картинкалар болады. Балалар ең алдымен Картинкада не
бейнеленген? деген сұраққа жауап болатындай сөйлемдер құрастырады. Сонан
соң тәрбиеші: Орманда... мекендейді деп сөйлемнің бастамасын айтып
береді. Балалардың қай тобында аңдардың суреті бейнеленген картинка болса,
сол топ бұл сөйлемді әрі қарай жалғастырады: Орманда ақтиіндер, түлкілер,
қояндар, қасқырлар мекендейді. Қалған сөйлемдер де осылай құралады: Бақта
алмұрт, алма, қара өрік пісті. Бала бақшаға үстел, орындық шкафтар
әкелді. Осыдан кейін балалар жалпылаушы сөздерді атап, соларды қатыстырып
сөйлемдер құруының маңызы зор: Орманда аңдар: қасқыр, түлкі, қоян
мекендейді, Бала бақшаға жаңа мебель: үстел, орындық, шкафтар әкелді.
Сөйлем құрау барысында балаларды әр түрлі грамматикалық формаларды қолдана
білуге жаттықтыру керек: Бақта жемістер: алмұрт, алма, қара өрік көп,
Орманда аңдар: қоян, ақтиін, кірпі көп және басқалар (10).
Бірыңғай анықтауыштармен сөйлем құрау кезінде балалармен Мынау не
екенін тап ойынын ұйымдастырып өткізуге де болады. Ойынды жүргізуші
есіктен шығады, балалар бұл кезде тәрбиешімен бірге бір затты таңдап алып,
оны сипаттайтын белгілерді атайды. Ойынды жүргізуші ішке кіреді, ал
балалар: Ол дөңгелек, сары, тәтті, құйрықшасы бар, пайдалы, - деп
сипаттай бастайды. Бала оның шалқан екенін айтуға тиіс. Немесе: Ол үлкен,
дөңгелек, резеңке, қызыл (доп). Дұрыс тапқап бала аздаған сыйлық алады.
Бірыңғай баяндауыштары бар сөйлемдер құрастыру үшін Есіңе сақта да
ата ойынын өткізуге болады. Тәрбиеші ойынды жургізушіге ешкім
естімейтіндей етіп тапсырма береді: Үстелге жақында, қызыл қағазды ал, оны
екіге қи, оларды Петяға бер. Ойынды жүргізуші тапсырманы орындауға
кіріседі. бұл кезде балалар оны зер салып бақылайды. Қорытындыда балалар
оның не істегенінін бәрін бір-бірлеп айтып беруге тиіс, мысалы: Вова
үстелге жақындады, кызыл кағазды алды, екіге қиды, оларды Петяға берді.
Кім ойынды жүргізушінің істеген қимыл - әрекетінің барлығын дұрыс айтып
шықса, сол жеңіп шығады.
Тіл ұстарту - тілдік грамматикалық модельдерді қалыптастыру үшін
орындалатын жаттығулар жұмыстың басқа түрлерімен комилекстік формада,
мысалы, кітап оқумен байланысты жүргізілуі мүмкін. Бұл жаста оқылатын
материалдар үшін балаларға жақын әрі түсінікті шағын ертегілер, өлеңдер
алынады. Бұл шағын шығармаларды оқу оқылатын тексте сәйкес келетін ойынмен,
қимыл-әрекетпен ұштастырылады. Оқылған текст бойынша әңгімелесу балалардың
диалогтық тілінің дамуына жағдай жасайды.
Бұл жастағы балалар жекеше және көпше зат есімнің септік тұлғалары,
көптеген сын есімдердің септік, көптік жалғауларымен түрленуі, етістік
формаларының, үстеулердің дұрыс қолданылуы тәрізді негізгі грамматикалық
формаларды меңгере алады және меңгеруге тиіс. Бес жасқа келген бала кейбір
сөйлем типтерінің қиындық туғызатынына қарай жай сөйлеу кезінде күрделі
сөйлемдерді пайдаланады. Оларда үстеулер мен көмекші сөздер әр түрлі мәнде
жұмсалады. Ол әсіресе мебель, тамақ, ыдыс, өйыншықтар, транспорт деген
сияқты жалпылауыш сөздерді көп қолданады. Сөздік қорының молая түсуіне
байланысты онық тілі негұрлым байланысқан, жүйелі бола береді. Бес жастағы
балалар өздерінің құрған сейлемдерінде өздеріне қажет таныс себеп-
салдарлық құбылыстардың байланысып айтып бере алады, мысалы: Маған ертең-
бақшаға барудың қажеті жоқ, себебі ертең жексенбі; Түнде жаңбыр жауған,
сол себепті асфальттің үстінде көлшіктер жатыр және басқа (11).
Балалар бақшасында тәрбиелеу программасына сәйкес тәрбиеші осы
жастағы балаларға негізгі сөз таптарының грамматикалық тұлғаларын дұрыс
қолдана білуге үйретуді одан әрі жалғастырады.
Балаларды сөйлеу кезінде мезгілдік, мақсаттық, себептік синтаксистік
қатьшастарды (қашан? қандай мақсатпен? қандай мақсат үшін? неге? неліктен?
деген сұрақтарға жауап беретін) қолдана білуге үйрету қажет. Мысалы: Ертең
бізде ертеңгілік болады; Бізде дене шынықтыру сабағы жұма күні, түстен
кейін болады; Январьда, қар көп өте аулада; Осы аптада біз қуыршақ
театрына барамыз дегенде мезгілдік қатынастар бар.
Бұл азық кұстарға арналған, ал мынау балықтар үшін дегенде мақсаттық
қатынастар бар; Жаңбыр жауып тұрғандықтан, біз қыдыруға бармаймыз;
Қыдыруға бармаймыз, өйткені жаңбыр жауып тұр дегенде себептік қатынастар
бар. Келтірілген мысалдар тіл үйренуге арналған арнайы сабақтарда қандай
құрылымдарды үйрету қажет екендігін көрсетеді.
Тәрбиеші балаларды сөзге араластырады:
а)Не істеді? деген сұраққа жауап беретін өткен шақ
тұлғалы етістіктер:
шықты, кірді, жуды
өтіп шықты ойнады
сурет салды қыдырды
мүсін жасады бөлді
салды, тұрғызды ән салды шулады
Беріліп отырған етістіктермен сөз тіркестерін құрастырады, мысалы:
үйдің суретін салды, қыдыруға кетті, үйден шықты, жолдасына барды, көшені
кесіп өтті және т. б.
ә) сұраққа (не істеймін?) қатысты түбірі өзгеріп отыратын етістіктер:
саламын, тұрғызамын секіремін
оқимын айқайлаймын
б) тіркесте басқа етістіктермен келген, мысалы, қимыл- әрекеттін
басталу шағын білдіретін (Петя оңала бастады, Петя сауыға бастады),
білуді немесе білмеуді білдіру үшін жұмсалатын (Мен жапсыруды білемін,
бірақ әлі оқи білмеймін), мақсатты білдіру үшін қолданылатын (Біз
демалуға барамыз, Петя балық аулауға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.