ТУРИСТІК МАРШРУТТАР ЖӘНЕ ТУРИСТІК ЖОРЫҚТАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
ҚАЗАҚ СПОРТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ АКАДЕМИЯСЫ
М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева, Б.З.Зауренбеков,
Д.Н.Жүнісбек, М.Ахметкарим
СПОРТТЫҚ ТУРИЗМНІҢ
ТЕХНИКАСЫ МЕН
ТАКТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ СПОРТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ АКАДЕМИЯСЫ
М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева, Б.З.Зауренбеков,
Д.Н.Жүнісбек, М.Ахметкарим
СПОРТТЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕХНИКАСЫ
МЕН ТАКТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Оқу құралы
Алматы, 2019
ӘОЖ 379.5(075)
КБЖ 75.81я7
С-74
Басылымға Қазақ спорт және туриз академиясының ғылыми
кеңесінің шешімімен ұсынылған
(5 желтоқсан 2019 жыл Мо 4 хаттама)
Рецензенттер: В.Н. Вуколов педагогика ғылымының докторы, профессор.
Д.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымының кандидаты,
профессор.
Ж.И. Жунусбеков педагогика ғылымының кандидаты,
профессор.
С-74 М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева, Б.З.Зауренбеков, Д.Н.Жүнісбек,
М.Ахметкарим. Спорттык туризмнің техникасы мен тактикасының
негіздері. Оқу құралы: М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева,
Б.З.Зауренбеков, Д.Н.Жүнісбек, М.Ахметкарим - Алматы: ҚазСТА,
2019.- 184 6.
ІВМ 978-601-7964-36-8
Бұл оқу құралында туризмнің белсенді түрлерінің сипаттамасы,
техникасы мен тактикасының негізгі түсініктері, спорттық саяхаттардың
халықаралық жіктеу жүйесі көрсетілген. Спорттық туристік жорықта
қолданылатын құрал-жабдықтар, тамақтану және сулы-тұзды тепе-теңдік,
сондай ақ, жорық кезінде тап болуы мүмкін қауіптер, жарақаттану мен соған
қарсы қауіпсіздік шаралары, туристің моральдық-психологиялық
дайындығы мәселелері) қаралады. Оқу құралы студенттерге,
магистранттарға, ЖОО және колледж оқытушыларына арналған.
ӘОЖ 379.5 (075)
КБЖ 75.81я7
І8ВМ 978-601-7964-36-8 ОҚазақ спорт және туризм академиясы, 2019
СиИргебаев М.И., Дускаева Н.С., Зауренбеков Б.З.,
Жүнісбек Д.Н., Ахметкарим М. 2019
КІРІСПЕ
Қазіргі туризмге баулу саласында жүргізген зерттеулердің
қортындысы бойынша, адам уақыт пен кеңістікте қозғалысын мөлшері он
мың жыл бұрын бастағанын дәлелдейді. Соның ішінде мақсатты
саяхаттардың материалдық емес жағы, материалдық жағынан бұрын пайда
болған, олар неғұрлым күрделі, алдыңғы шепте және адамзат үшін мәңгі
болашағы бар. Адамның өмір салтының дәл осы қажеттілігі ғылымда
белсенді деп аталатын туризм түрі қалыптасты.
Белсенді деп, маршрутта қозғалу тәсілі туристің өз дене күшін
жұмсауын талап ететін сипаттағы туристік саяхат түрлері аталады. Белсенді
туризмге спорттық саяхаттардың алуан түрлері жатады: жаяу, шаңғы,
таудағы, судағы (қозғалтқышы жоқ жүзу құралдарды пайдаланатын),
велосипедті және басқалар, немесе бернешеуін әр телімде кезек пайдалануы
да мүмкін. Көлікті қолданатын жоспарлы туристік саяхаттарға көп жағдайда
белсенді бөлімдерін қосады. Соңғы 20-22 жылда, шетелдік туристік
топтарды қабылдайтын қазақстандық туристік фирмалар осындай турларды
жиі ұсынады.
Мамандардың ойынша, спорттық туризмнің спорттық шыңдалу
қызметі табиғи кедергілерді бағындыруды, яғни адамның жергілікті жерде
қауіпсіз жүруі үшін қажетті толық білім, дағды және икем кешенін
жетілдіру және күрделі жер бедерін өтуге қажетті физикалық дайындығын
жетілдіру.
Белсенді саяхаттарды Қазақстанның туристік индустриясында
кеңмасштабты пайдаланудың жаһандық сондай ақ, аймақтық Мағынасы бар.
өйткені белсенді туристік жорықтарда туризмнің әлемдік әлеуметтік
құбылыс ретінде барлық қызметтері: танымдық, әлеуметтік-
коммуникативтік, спорттық, эстетикалық, эмоционалды-психологиялық,
сауықтыру, шығармашылық, кей жағдайларда - қажылық қызметі де
3
атқарылады. Белсенді туризмнің жаһандық мағынасы осыда. Қазақстанның
туристік-рекреациялық ресурстарының барлық көлемінің негізгі бөлігін
табиғи ресурстар құрайды. Оның ішінде, табиғи туристік-рекреациялық
ресурстарының көп бөлігін экономикалық мақсатта, белсенді туристік
саяхаттарды насихаттау арқылы пайдалануға болады. Міне, Қазақстанның
туристік индустриясындағы белсенді туризмнің аймақтық мағынасы осыда.
Қазақстан Республикасының туристік ресурстарына (ТР) жүргізілген
сараптама бойынша, Қазақстан территориясында белсенді туристік
саяхаттарға қажетті алуан түрлі ТР бар. Осы ресурстардың көп бөлігі
біріншіден тау және су туризмін дамытуға әлеуеті мол. Оған - Орталық,
Солтүстік, Батыс Тянь-Шань, Алтай және Жетісу Алатауының Қазақстан
Республикасының территориясына жататын бөліктері кіреді.
Қазақстандық туристік фирмалар әлі күнге дейін, республика
территориясында отандық және шетелдік туристер үшін белсенді туристік
саяхаттарды ұйымдастыру саласында нашар жұмыс істейді. Алайда
қазақстандық туристік-рекреациялық ресурстарын жақын және алыс шетел
мемлекеттері пайдаланады.
Қазақстандық туристік фирмалардың өз жұмысында белсенді
саяхаттарды нашар қолдануында көптеген себептер бар. Оның ішінде
туризмнің осы бағытында интеллектуалдық және кадрлық тапшылығы
айқын көрінеді. Белсенді туристік саяхатты ұйымдастыру, салмақты
ғылыми жобаларды және қызмет көрсететін топты жоғары кәсіби деңгейде
даярлауды қажет етеді. Белсенді қозғалыста өтетін саяхаттарда, қызмет
көрсетудің деңгейіне тек қана қызмет көрсету сапасы емес, сонымен қатар
туристердің денсаулығыда тәуелді. Сондықтан да, қызмет көрсету топтарын
білмейтін адамдардан құру, қиын жағдайларға соғуы мүмкін.
Белсенді саяхаттарды тиімді ұйымдастыру спорттық туризмнің дамуы
белгілі бір деңгейге жетпей мүмкін емес. Турист журналында басылған
мәліметтерге сүйенсек 1974-1980 жылдары Туризмнен КСРО спорт
4
шебері атағын шамамен 400 адам алған. Туристік әдебиетте; спорттық
туризмге сұраныс білдірген 22 ірі орталықтардың ішінде, Алматы да бар.
Кеңестік одақтың құлдырауы спорттық туризмнің дамуына кері әсерін
тигізді. 1990 жылмен салыстырғанда 1991 жылы спорттық туристік
топтардың саны 20%, 23 мыңнан 19 мыңға қысқарды. Ал 1992 жылдан
бастап одан да күрт төмендей бастады. Соның зардабын әлі күнге дейін
көріп келеміз.
Оның бірден бір басты себебі білікті мамандардың тапшылығы. Өткен
ғасырдың 90-шы жылдары мамандар жақсы өмір іздеп көбі басқа салаға
ауысса, кейбіреулері жақын және алыс шетелге кетіп қалды. Үңірейіп
қалған сол орынды осы күнге дейін толтыру мүмкін болмай тұр.
Қазақ спорт және туризм академиясы, Қазақтың ұлттық педагогика
университеті және Тұран университеті сияқты жоғары оқу орындарында
Белсенді. туризм менеджері мамандарын даярлау жұмысы
жүргізілгенімен, қазіргі туризм нарығындағы сұранысқа ол жеткіліксіз. Бұл
мәселенің бірден-бір себебі -- жалақының төмендігі. Туристік фирмалардың
төлейтін бастапқы жалақысы, өмір сүру қажеттілігіне жеткіліксіз, ал ЖОО
жаңа тамамдаған маман, өз бетімен өмірлік жолын тауып кету үшін
қосымша табыс іздеуге мәжбүр. Сондықтан олар басқа табыс көздерін іздеп,
басқа салаға кетіп қалады. Осы мәселені шешу жолы - ол, туризм саласын
мемлекеттің қарауына алғаны жөн.
1 БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ БЕЛСЕНДІ ТҮРЛЕРІНІҢ
СИПАТТАМАСЫ
Адамзаттың ұйымдастырылған демалуының барлық түрлерінен,
соңғы уақытта туризм үлкен маңызға ие болуда. Адам қызметінің рухани
және әсіресе физикалық жақтарын жан-жақты дамытуға бағытталған
белсенді демалыстың осы түрінің әмбебап сипаты оған барлық жастағы
адамдардың кең қызығушылығын тудырады.
Ел халқының тұрақты тұратын жерінен тыс қысқа мерзімді және ұзақ
демалуға үздіксіз өсіп келе жатқан қажеттілігі демалысты ұйымдастыру
үшін жарамды аумақтарды бөлу және жайластыру; түнеу орындарын құру;
тұрақты тұратын жерінен тыс жерде халыққа қызмет көрсету саласын
дамыту; рекреациялық көші-қонға байланысты адам ағынын қалыптастыру
мақсатында көлік желісін ұйымдастыру және тасымалдарды ұстау; оны
қанағаттандыру үшін қажетті ресурстарды молайту және қорғауды
ұйымдастыру қажеттілігін айқындайды.
Туризмнің белсенді түріне көбіне жорық кезінде туристің өзінің
дене қуатына мол талап қоятын түрлері жатады. Мысалы: тау, жаяу,
шаңғымен, суда жүзу, велосипед т.б. түрлері, сонымен қатар аралас түрі де
болады. Автобус, поезд, теплоходтарды да пайдалана отырып жасалады.
Белгілі бір орынға жеткен соң, бір жерде бірнеше күнге созылатын
белсенді емес түрі де болады.
Спорттық туризм ұғымы - белгілі маршрутта әртүрлі қиындықтарды
жеңе отырып жасалатын жорықты білдіреді. Сондай ақ, туризм әдісі
бойынша жарыстарға т.б. туризм түрлерінен жарыстарға қатысып,
желілерде жүріп өту әдісін жетілдіріп, туристердің шеберлігін көтеріп
отырады. Жол қауіпсіздігінің алуан түрлі тәсілдерін қолдану ережелерін
жасайды. 1949-шы жылы спорт туризмі жеке түр ретінде, бұрынғы
кеңестер одағында Бірыңғай бүкілодақтық спорттық жіктелуге
6
еңгізілді. Спорттық санаттар мен туризм шебері атағы - қатысқан
жорықтарының санына және оның күрделілік дәрежесіне, сондай-ақ,
жорықтарға жетекшілік ету тәжірибесіне байланысты беріледі.
Жорықтың күрделілік дәрежесі - туристік маршруттардың
қиындық дәрежесіне қарай анықталады. Яғни топтық турдың жасақталу
тәртібі топтың мүшелерімен жетекшілерінің міндеті мен құқықтары,
құжаттардың реттелуі, туристік желіні айқындап дайындау, туристік
жорықты өткізу ережелері. Басында спорттық туризмнің төрт түрі болды:
жаяу, суда, шаңғы және велосипед. Уақыт ете келе оған тау туризмі,
моторлы туризм қосылды. 1969 жылдың соңына қарай спорттық
туризмнің бұқаралық сипатталған түрі - жаяу, су, тау, шаңғы түрі
болса, соның ішінде басқаларынан гөрі ырғақты дамығаны тау және су
туризмі болды.
Спорттық туризмге тән басты ерекшелік - неғұрлым ұзақ,
неғұрлым қиын маршруттағы жорықтарды ұдайы жетілдіріп отыру. Ол
әрине туристерден үнемі дене қуатын, техникасы мен тактикасын
шыңдап отыруды талап етеді. Ол туристерді табиғи қиындықтардың
бұрын белгісіз түрлерімен кездескенде, жаңа құрал- жабдықтар жасап,
оны жетілдіре беруге бастап отырады.
Спорттық туристік жорықтарға қойылатын талаптар, маршруттың
күрделілік дәрежесіне (КД) қарай үш топқа бөлінеді: арақашықтығына,
жұмсалған уақытқа және техникалық күрделілігіне қарай. Сипатына
қарай жолда кездесетін бөгеттердің саны, қиындығымен өлшенеді.
Жаяу, тау, шаңғы, су, жорықтарының маршруттары 6 к.д.-не,
велосипед, автокөлік, моторлы және спелео (үңгір) жорықтары 5 к.д.-
не бөлінеді. 1 к.д. қарапайым маршрутты көрсетеді, ал 5-ші, немесе 6-
шы к.д. күрделі жорық маршрутын көрсетеді. К.д. маршрутты
эталонмен салыстыру арқылы белгіленеді. Эталон - жорықтар
жіктелуінде берілген. Туризм жіктелуіндегі мерзім шамасы - турға
7
қатысатын шағын топтың толық дайындықтан өту мерзімі арқылы
белгіленеді. Маршруттың қашықтығы -- аталған маршрутқа сынақ
тапсыруға белгіленгев ең шағын қашықтық. Жорықтың қашықтығы мен
белгіленген уақыты маршруттың біліктілік комиссиясының (МБК)
шешімімен өзгеруі мүмкін. Мысалы: маршруттың өзгеруіне байланысты
ұзақтығы өзгеруі болмаса табиғи бөгеттердің санымен қиындығы
артуы, немесе ауа райы қолайсыздығына орай, маршрутты зерттеп,
зерделеу мерзімі де ұзартылуы мүмкін. Нормативтік мерзімге демалыс
күндері кірмейді, және ол демалыс күндері маршрут мерзімінің 20%
аспау керек. Маршрут мерзімін қысқартуға өте ерекше жағдайда ғана
жол беріледі және ол нормативтік мерзімнің 25% аспауға тиісті.
Маршруттың негізгі бөлігі - сызықты немесе шеңберлі болады,
қашықтығы барлық қашықтықтың 75% аспағаны жөн, және өте
күрделі бөгеттер жағдайында алынған к.д. бойынша. Шеңберлі
маршрут қашықтығының жүріп өткен жолы толық есептеледі де
сызықты маршруттың бір бағыты ғана алынады.
Кез келген к.д. маршруттың техникалық күрделілігін, туризмнің әр
түріне тән белгіленген шамалармен мөлшерленеді. Аталған к.д. -
қиындықтардан өтудің техникалық қиындығы, бөгеттердің сипатында
белгіленген ауданның жіктелілік күрделілігінен төмен болмауы тиіс.
Бөгеттер сипаттамасына орай маршруттық біліктілік комиссиясы (МБК)
- оған қатысушы туристердің техникалық шеберлігінің дәрежесін
анықтайды. Оны анықтау кезінде, аталған аймақтан өтудің толық
қауіпсіздігі ескеріледі.
Туризмнің тау маршрутын жіктеуде бағыттың қиындығын
айқындайтын асулар саны есепке алынады. Тау жорығын қиындата
түсетін жағдайда асулар санын азайтады. 6 к.д. жорық оған жатпайды.
Жорыққа қатысушылардың тәжірибесі мен біліктілігін ескеріп
МБК келісімімен, маршрутты қиындата түсетін асулар саны көбейуі де
8
мүмкін. 1989 жылдан бастап маршрут құрамына биік тау шыңдарына
көтерілу ендіріле бастады. Маршруттағы мұндай элементтер саны
(қиындығы - асулар қиындығынан ауыр емес) екіден аспағаны жөн. Тау
шыңдарына көтерілу шамасы МБК ұйғаруымен қысқартылуы да мүмкін.
Спелео саяхат маршруттарын бағалауда - жорықтың сипатын анықтайтын
үңгірлер саны ескеріледі. Егер әр жорық мезгілінде өтетін үңгірлер
ұзақтығы 1, 2 к.д. болса.
Туризм түріне қарай, жорықтардың күрделілік дәрежесі және
еліміздің негізгі туристік аудандары белгіленген. Шағын мерзімді, 1-ші
күрделілік дәрежеден төмен жорықтар - дәрежесіз жорық деп саналады.
Дәрежелі және дәрежесіз жорықтарда жоғары дәрежеге тән жерлер
кездесуі әбден мүмкін.
Мұндай жағдайға тап болған туристер тәжірибесі, қажет талаптарға
сәйкес келетіндей болғаны жөн. Туриске қабылдау кезінде, аталған
қиындықтардан өтуі ескерілгенмен, турист спортшы біліктілігімен спорт
санатын тағайындауда есепке алынбайды.
Қиындықтар күрделілігі, көрсеткіштер классификациясы
әртүрлі жорықтарда кездесетін бөгеттермен қиындықтар шамасына
қарай сипатталады. Мысалы: батпақ, құм, өткел, асу, орман, қар,
мұздық, су, үңгірлер т.б. Туристік жорықтың қозғалыс белсенділігін
көтеру үшін менеджер, спорттық туризмнің барлық түрлерінің жалпы
сипаттамасын, ерекшеліктерін толық білуі керек.
Авто-моторландырылған туризм -- автомобиль, мотоцикл және
мопедпен өткізілетін саяхаттар. Климаттық себептерге қатыссыз, жолда
әртүрлі табиғи аумақтан өтетін, елді мекендерден аулақтау, дене қуатын
салыстырмалы түрде аздау шығындап, негізгі күш авто-мото көлігіне
түсетін жорықты туризмнің белсенді түріне жатқызады. Бұл жорық үшін
желінің көп бөлігін қамтитын жолдар болуы керек. Автожорығында
басты кедергілер - бетінде қатты төсеніші жоқ батпақ, тас, қар, құм
9
бөгеттері көп жолдармен тау асулары саналады. Спорттық авто-мото
туризмі бірыңғай спорттық квалификацияға және жорықты өткізу
ережесіне сүйенеді. Спорттық авто-мото туризмі - ұзақтығы, қашық-
тығы және жорық күрделілігіне қарай алты дәрежелі күрделілікке бөлінеді.
Велосипед туризмі - велосипедпен өткізілетін жорықпен
саяхат. Велотуризм әр жастағы адамдарға қиын емес. Онымен жәй
жолдарда, соқпақтарда жүре беруге болады. Дене қуатына түсетін
салмақта аса ауыр емес. Велосипедпен терең жыралардан, шөл даладан,
тасы көп тау соқпақтарынан, әртүрлі борпылдақ, шөгінділерден де
оңай өтіп кетуге болады. Жүріс қарқыны, жол жағдайы, бөгеттер, ауа
райы құбылыстарына қарай велотуристер күніне 40-120 шақырымдай жол
жүре алады. Велосипед жорығына қажет құралдардың барлығы түгелдей
велосипедке бекітіледі. Экологиялық жағынан велотуризм ең тазаның
бірі болып саналады.
Су туризмі - өзендер, көлдер, теңіздер және су қоймаларында
туристік қайықтармен, мұхиттарда кемелермен (лайнер) өткізілетін
туризм түрі. Су туризмі -- сауықтыру. дене шынықтыру, көңілді демалыс
ұйымдастырудың бірден-бір тиімді жолы болып есептеледі. Туризм-
нің бұл түрі адамдардың жас шамасына қарамай, көпшілігіне
қолайлы және оған әркімнің мүмкіндігі бар. Оған, меншік қайықтар
мен құрастырмалы байдаркалардың көптігі, туристік кемелер молшы-
лығы жағымды ықпал етеді. Ең қарапайым су жорығында, турист жақсы
жүзе білуі, бүлінген қайықпен байдарканы тез, әрі оңай жөндей білуі,
тамақтары мен киімдерін су болмайтындай етіп, әдемілеп жинап сақтай
білуі, қайыққа дұрыс отырып, түсіп, шыға білуі, ескек есуге, басқара
білуге, жағалауға дұрыс келіп, одан шығып кетуді дұрыс орындауы шарт.
Сондай ақ, ол су жолында кездесетін бөгеттермен қиындықтардың тілін
біліп, кез болғанда одан құтылу амалдарын дұрыс, әрі жылдам колдана
білуге міндетті. Олай болмағанда денесіне әртүрлі жарақаттар алып,
10
тіпті суға батып кетуі де мүмкін. Өзін-өзі және топты қорғаудың әдістерін
жан-жақты игеріп, суға батқанда көрсетілетін алғашқы көмекке дайын
болуы шарт. Туристің шеберлігі мен жан-жақты білімділігі аса ауыр
жағдайларға тап болғанда ғана емес, аса қауіпті жерлерден өту кезінде де
қажет. Сақтандыру шараларының мақсаты-апатқа тап болғандарға
жылдам, әрі сауатты көмек көрсету. Қираған кемедегілерді барынша тез
жағаға шығару.
Тау шаңғысы туризмі - табиғи биік таулы шатқалдан сырғанау
және қолдан жасалған арнайы тау жолында өтетін екі топқа бөлінеді.
Тау шаңғысы спортынан тау шаңғысы туризмінің айырмашылығы,
төмен сырғанау кезінде уақыт есептелмейді. Тау шаңғы туризмі қолайлы,
құлама бұрышы 259, ұзындығы бірнеше жүз метрден, бірнеше шақырымға
жететін, бетінде 30 см. кем емес қар жабындысы бар орын таңдалады. Тау
шаңғы турисінің жеке құралдарынан басқа - автоматты түрде аяққа
бекітетін және құлаған кезде өздігінен ағытылып кететін шаңғы,
таяғы, бәтіңкесі, костюмдері, бас киімі, көзәйнек кіреді.
Тау шаңғы туризміне - тау шаңғысымен жасалатын тау
жорығы да жатады. Ондай жорықтар, оған қатысушылардан белгілі
мөлшерде техникалық дайындығы мен қатар дағдыларды да талап етеді.
Ат туризмі- атқа мініп немесе жеңіл арбаға жегіп алу тәсілін
пайдаланады. Ат туризмі, әсіресе атқа мініп жасалатын саяхаттар
денсаулыққа және денені шынықтыру үшін өте пайдалы. Атқа мінген
адамның барлық бұлшық еттерінің қызметі, сағатына 4,5-5 ҡм
жылдамдықпен жаяу жүрген адамнан кем болмайды. Ат жорық
кезінде, жаяу жүретін кездері де кездесіп отыруы мүмкін. Атпен саяхат
жасаған кезде ертоқымға артуға қолайсыз жүктер - арбаға, шаналарға
тиелуі немесе арнайы жабдықталған атқа артылады. Ат туризмі база-
ларында туристерді саяхатқа дайындау кезінде, атқа мініп жүруді, атты
жорыққа дайындауды, оны күтуді, қажет құрал-жабдықтарды пайда-
11
лануға үйретеді. Бұл іс-әрекет ашық алаңда, немесе 40х60 м қоршаулы
алаңда, ұзаққа созылатын жорықтарға дайындық далалық жағдайда
жүргізіледі. Оның бағдарламасына жаттығу жорықтары енгізіледі.
Негізгі жорыққа дайындық кезінде сыннан сүрінбей өткендер
жіберіледі. Атқа мініп өтетін жорық жолдары алуан түрлі болуы мүмкін.
Орманда, тау соқпақтарында, жолсыз жерлерде, далада, былқылдақ
шалғында, өзенмен көл жағасында да жүруге тура келуі де ғажап емес.
Тау туризмі - көбінесе қиын жолдармен (шаншылған тік құлама,
мұздық асу), таудан тауға өту арқылы өткізіле беретін түрі. Тау туризміне
тән жағдайлар: атмосфералық қысымның төмендігі, күн сәулесінің
радиациясы, биіктікте денеге өте жоғары жүктеме әсер етеді, әртүрлі
құралдарды және қозғалыс әдістерін пайдалана отырып, кездескен
қиындықтарды жеңу. Ол үшін әрине қауіпсіздік ережелерін, бағыттан
өтудің арнайы тәсілдерін де ұмытуға болмайды. Тау жорығының ең
басты табиғи кедергісі - асулар болып есептеледі. Асулардың саны мен
күрделілік дәрежесі маршруттың және жорықтың ауырлығы мен
қиындығын көрсетеді.
Таудағы аса қауіпті жерлер - құлама құздар мен шатқалдар (оларда -
сусып сырғанап кету, құлап түсуден зақымдар болады). Оған қоса қар
көшкіні, тас құлауы, сел, қар астындағы үлкен жарықтар, найзағай, жел,
жауын-шашын, тұман, күн радиациясының артып кетуі. Гаудағы табиғи
жағдайлар, таудағы жорық тәсілін белгілеп отырады. Биік тау жағ-
дайына калыптасу, жол дорбаны мүмкіндігінше ең төмен шегіне дейін
жеңілдету, аса қиын жерлерден көбінесе таңертеңгі уақыттарда өту, бұл
кездерде өзендерде су аз, қар көшкіні, тас құлау мүмкіндігі аз. Себебі-
бұл кезде, күн жер бетін қыздыра қоймайды. Яғни, бұл кезде қауіпті
құбылыстар, қайғылы оқиғалар мүмкіндігі өте төмен болады. Тау
саяхаты кезінде қауіпсіздік шаралары тәсілдеріне мыналар жатады:
құлама құз шатқалдан өтетін жолды белгілеу, түнде конуға лайықты,
12
қаупі аз орынды таңдап алу, жолдың көрінбейтін, белгісіз бөлігін
міндетті түрде барлап алу, қиын жерлерден өту әдісінің бірнеше
нұскасын қарастыру. тиімдісін таңдап алу, топ тұрған жерден, көрінетін
аралықты толық барлап, жүруге дайындау қажет. Ол үшін -- жолды барлау
және оны дайындау, әдетте қонатын жерден кешкі тамаққа дейін немесе
таңертең негізгі топ жолға шығарға дейін жасалады. Қазіргі
заманның тау туризмінің даму деңгейі - дені сау, әртүрлі жастағы
адамдарға қиын емес жорықтар жасай беруге қиындық келтірмейді. Тау
жорығы үшін қолайлы мерзім - маусым айының ортасынан, қыркүйек
айы толық деп есептеледі. 199! жылға дейін туризмнің спорттық түрін
КСРО туризм федерациясының арнайы комиссиясы басқарды. Оның
құрамына Қазақстан туризм федерациясы да кіретін. Соңғы кездерде
туристік жорықтарды белгілейтін барлық құжаттар Қазақстанның өкілетті
ұйымдарында жасалатын болды. 1993 жылы 29 шілдеде минтурист
коллегиясының қаулысымен Қазақстан Республикасы аумағында
туристік спорттық жорықтарын өткізудің ережесі бекітілді (2-ші
хаттама).
1994 жылы 19 ақпанда Қазақстан Республикасының спорттық
туризм федерациясының жарғысы қабылданды. Сол жылы 28 сәуірде
федерация, юстиция министрлігінде тіркеуден өтті (тіркеу күәлігі Хе 0424).
Сол күннен бастап Республикалық дербес ұйым ретінде танылады.
Федерацияны құрудағы басты мақсат - елімізде спорттық туризмді
құру, дене тәрбиесі және қозғалыс ойындарын дамыту, халықтың
денсаулығын жақсартуға ықпал ету, халықаралық туризмді жандандыру
және қайырымдылық акцияларын ұйымдастыру. Федерация белсен-
Ділерімен туристік фирмалардың арасында тығыз байланыс орнату
кажеттігінің туындауы, туризмнің белсенді түрлерін пайдалана отырып
коммерциялық желілер ашатын экспедициялық мамандар дайындау
қажеттігіне байланысты туындайды. 1991 жылға дейін туристік
ІЗ
мамандарды дайындау ісін туристік клубтар мен әртүрлі кәсіпорындар
мен мекемелердегі секциялар атқарып келді. Орта және жоғары
дәрежелі туризм мамандарын - туризм федерациясы, кәсіподақ
комитеттері бөлген қаражат есебінен дайындап отырды. Туристік
коғамдық мамандар ұғымына - ұйымдастырушылар, демалыс күндік
жорық жетекшілері, дәрежелік және көпкүндік жорық жетекшілері,
қоғамдық нұсқаушылар, федерация мүшелері, әртүрлі комиссиялар,
туристік клубтар мен секциялар басқармалары, сондай ақ. туристік
жарыс төрешілері, құтқару-бақылау клубтарының мүшелері де жатады.
Сонымен қатар, олар қоғамдық негізде өз бетімен ұйымдасқан
туристік топтардың жорығын ұйымдастыра алады. Міндетті түрде
жалпы және арнаулы дайындықтан өтеді (бастауыш, орта, жоғары
дәрежелі). Кәсіподақтар сонымен катар туристік экспедицияларды да
қаржыландырып отырды. Экспедиция латын тілінде -- жорық деген ұғым
береді. Желіге байланысты ұйымдастырылатын бір, немесе бірнеше
экспедициялар болады. Олар: туризмге қажет жаңа аудандарды зерттеп
игеру, жаңа желілерді белгілеу, белгілі желілерді анықтап классифи-
кациялау, жаңа мәліметтер жинау, табиғат қорғау жұмыстарын талдап,
ұсыныстар еңгізу, туризмнің жаңа түрін сынақтан откізу, қажет құрал-
жабдықтар мен қауіпсіздік шараларын тағайындау.
Ереже бойынша туристік экспедиция 12 адамнан аспайтын топтан
жасақталады. Оның құрамы жергілікті туристік клубтар мүшелерінен
тұрады. Бірінші күрделілік дәрежедегі жорықтан бастап, үшінші
күрделілік дәрежеге дейін топ құрамында кемінде төрт адам болуы
керек. Ал, одан жоғары күрделілік дәрежедегі жорықтарда кемінде алты
адамнан, яғни бір байламда үш адам болғаны дұрыс.
Туристік жорықтың басты құралы ретінде - өлкетану жұмыстары,
іздестіру-құтқару сипатындағы жұмыстары алынады. Жаңа туристік
фирмалар орналасатын жерлерді, туристік экспедициясыз белгілеу
14
мүмкін емес. Көптеген жағдайларда мұндай экспедициялармен туристік
жорықтар Қазақстан жерінде мүдделі шетелдік агенттіктер
есебінен қаржыландырылады. 1991 жылы орталық Тянь-Шаньға
экспедицияға шығып, қиындығы 6-шы дәрежедегі таулы жолдан
өтіп, Хан Тәңірі шыңын игерген Қазақстан құрама командасын
Чехословакия туристік фирмаларының бірі қаржыландырды.
Гиподинамизм ғасырында өте қажет көптеген ләззат беретін, миды
серілтіп, дененің шаршап-шалдығуын жеңілдететін әрекеттер тек қана
белсенді туризмнің жұмысы. Туризмнің белсенді түрі - ғалымдар мен
дәрігерлердің айтуынша, дене тербиесіне мұқият тұжырымдалған
тұрғыдан қараумен сәйкес келеді. Туристік жорықтарға қатысып
жүрген адамдардың әртүрлі ауруларға шалдығуы өте сирек кездеседі.
Әсіресе, гиподинамикаға байланысты олардың ағзасында жүйкелік
сырқаттар мүлде кездеспейді деуге болады. Шетелдіктердің
Қазақстанға белсенді саяхаттары біртіндеп етек ала бастады. Бірақ та
оларды толық қамтамасыз ете алатын мамандар жетіспейді. Тіпті ірі
қалалардағы ірі фирмалардың өзінде 1994-1995 жылдары шетелдік
туристерді сауатты жүк тасушымен, аспазшымен, аудармашымен, жол
бастаушымен қамтамасыз етудің өзі киын болды. Қазіргі таңда жағдай
қатты өзгере қойған жоқ. Өйткені елімізде Туризм мамандығы
бойынша білім беретін жоғары және орта арнайы оқу орындарында
белсенді және спорттық туризмнен гөрі халықаралық туризм жағы
басым. Тіпті кейбір ЖОО спорттық туризмге көңіл аудармайды да.
Қоғамдық туристік мамандарды дайындап, осы заманға сай
туристік бизнесті мамандармен қамтудың өзара тікелей байланысы,
әсіресе, шетелдік туристерді қабылдауға бейімделген туристік бизнес
құрылымында ерекше байқалады. Соның ішінде - тау, су туризмінің
маршруттарында айқын көрінеді. Елімізде туризмнің белсенді түрін
құрып, отандық және шетелдік туристер үшін де оны кеңінен дамытатын
15
мамандарды дайындаудың екі жолы бар. Оның бірінші жолы - спорттық
санаты бар туристерді, демалыс күн жорығы жетекшілерін, тау, су, т.б.
туризм нұсқаушыларын дайындауды қаржыландыруды мемлекет өз
міндетіне алуы. Екінші жолы - аталған мамандықтар бойынша қажет
нұсқаушыларды дайындауды туристік фирмалар арқылы атқару. Тау
және су туризмі үшін қажет- құтқарушылар, іздестіру. тасымалдау
мамандарын дайындау әлі ауыр жағдайда тұр. Бұл проблеманы шешу
үшін, еліміздегі мемлекеттік кәсіпорындардың кең ауқымды көмегі
қажет.
16
2 БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ БЕЛСЕНДІ ТҮРЛЕРІНІҢ ТЕХНИКАСЫ
МЕН ТАКТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕРІ
Берілген оқу курсының екі негізгі түсінігіне белсенді туристік
саяхатының техникасы және белсенді туристік саяхатының тактикасы
түсініктері жатады.
Туризм техникасы деп туристік маршрутта (немесе оның бір
бөлігінде) табиғи кедергілерді өту амалы мен қауыпсіздікті қамтитын, тиісті
құралдарды пайдалану дағдылар жиынтығы жатады. Туризмнің түріне
байланысты спортшыларға әртүрлі кедергілерді бағындыруға тура келеді.
Ол үшін мыналар қажет:
а) маршруттағы әртүрлі табиғи кедергілердің ерекшеліктерін білу
қажет;
6) туризм түріне байланысты кедергілерді өтуге қажет дағдыларды
қалыптастыру;
в) Жолда қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті құрал-
жабдықтарды іріктеу және жетілдіру.
Жорыққа қатысушылар мен жетекшілердің техникалық дайындығы-
ның деңгейінен, олардың маршрутта жіберетін техникалық қателіктерінің
саны мен сапасы құралады. Техникалық қателіктер - ол техникалық амалды
білмеу немесе оны қолдана алмаудың; жағдайдың талабына келмейтін
амалды қолдану нәтижесі болып табылады.
Туризм тактикасы. Кейбір авторлардың ойынша тактика - деп
маршрутты өту үшін қажетті әрекеттер мен құралдардың жиынтығы
аталады. Белгілі спорттық туризм саласының ғалымы, туризм мамандығы
бойынша ғылым докторы В.Н.Вуколовтың тұжырымы бойынша тактика
деп қойылған мақсаттарға неғұрлым аз күш, құрал, уақыт жұмсап, қажетті
қауіпсіздік деңгейінде жетуді қамтамасыз ететін шаралармен әрекеттердің
жиынтығын есептейді 30). Тактика жорықтың.жоспар-кестесін жасау және,
17
оны толыққанды, барлық жағдайларға байланысты, яғни маршруттың әр
бөлігін, бар құралдармен қажетті қауіпсіз дәрежеде өту үшін, қозғалыс
жолын анықтау және тиісті амалдар қолданудан құралады. Туризм
тактикасы: а) жорықалды (жорыққа дайындық) және б) жорықтық (жорық
барысында) болып бөлінеді.
Жорықалды тактикаға мыналар жатады: 1) маршрутты таңдау;
2) жорықтың жоспар-кестесін кұрастыру; 3) азық-түлік пен құрал-жабдық
тізімін жасау; 4) таңдаған маршрутты абыроймен өту үшін физикалық және
техникалық дайындығы, туристік тәжірибе деңгейі жеткілікті топ мүшелері.
мен жетекшіні іріктеу.
Жорықтық тактикаға мыналар жатады; І) жорықтың жалпы жоспарын
және жекелеген бөліктерінде үнемі түзетулер енгізіп отыру; 2) әртүрлі
жағдайда, нақты бедерде дұрыс жол таңдау; 3) маршруттың әр бөлігінде
топтың қозғалысының тәртібін реттеп нақты жүргізу; 4) маршруттың
берілген бөлігінде техникалық амалдар мен әрекеттерді таңдау.
Жорық барысында барлық тактикалық сауалдар жыл мен тәулік
мезгілі, жер бедері, ауа райы, физикалық жүктеме сондай ақ, құрал-жабдық
сапасына қарай шешіледі. Кейде шешуші фактор уақыт болса (мысалы, топ
түзу жолмен жүргенде), екінші жағдайда -- жер бедерінің күрделілігі, ауа
райы, күш және топ құралдары.
Туристік топтардың таңдап алған маршруттан шығып қалуы,
туристердің жарақат алуы, соның ішінде қазалы жағдайларыда кездесудің
негізгі бөлімі ол, туристік жетекшілердің, барлық сыртқы факторларды
есептей отырып, әр туристік маршруттың ұтымды тактикалық жоспарын
дұрыс дайындай алмауы.
Сонымен қатар, туризм мамандарының дұрыс тактикалық шешім
қабылдай алмауы, қаржылық және материалдық шығынға апарып соғады,
нәтижесінде туристік құрылымдардың әрекеттерінің коммерциялық
пайдасын төмендетеді. Сондықтан да, белсенді қозғалыс әдісімен өтетін
18
турларды насихаттайтын туристік құрылымдарды ұйымдастырушылардың
техникалық-тактикалық дайындығының қажеттілігі айқын.
Техникалық-тактикалық дайындық дегеніміз - маманның тиімді
маршрут жасау қауқары, белсенді туристік саяхат ұйымдастырып, оны
қатысушылардың қауіпсіздігін қамти отырып, өткізе білуі. Алайда, туристік
фирма менеджерінің техникалық-тактикалық дайындығын және дәл сол
фирманың көмегімен белсенді туристік саяхат өткізетін гид-жолсеріктіңде
сондай дайындығын ажырату керек. Егер, менеджердің міндеті көбіне
жорықалды тактиканы білу болса, гид-жолсеріктер өздерінің кәсіби
әрекетінде көбіне жорықтық тактикаға иек артады.
Жорық кезінде тактикалық міндеттердің шешілуі көптеген динамика-
лық факторларға байланысты. Бірінші кезеңде оған жататын ауа райының
күрт өзгеруі, апаттық құбылыстар, апатқа ұшыраған туристік топқа көмек
көрсету қажеттілігі, топ мүшелерінің біреуі жарақаттануы немесе ауыруы,
топтың көңіл-күйінің нашарлауы және т.с.с. Сондықтан есте сақтайтын жай,
туристік құрылымның менеджері туристік топтың мүшелерін іріктеуге және
олардың біліктілігіне де жауапты, соның ішінде гид-жолсеріктерге де байла-
нысты. Сондықтан ол белсенді туристік саяхаттың жорықалды, сонымен
қатар жорықтық тактика жөнінде жоғары деңгейде білімді болуы қажет.
Тактикалық түсініктердің негізгілеріне жататындар: мақсат, күш,
құралдар, уақыт, маршруттың қосалқы және апаттық жолдары, туристік
саяхаттың қауіпсіздігі.
Кез келген тактикалық өңдеудің бастамасы туристік шараның
Мақсаты болып табылады. Мақсаттар - спорттық, рекреациялық (сауықтыру
және демалыс), оқу, зерттеу (экологиялық, рекреациялық, гляциологиялық,
гидрологиялық, минералогиялық, медициналық, психологиялық), іздестіру-
құтқару болуы мүмкін.
Спорттық жорықтың мақсаты - қатысушылардың туристік
тәжірибесін арттыру, спорттық санаттарды шыңдау, жарыстарға қатысу.
19
Рекреациялық жорык көркем ауданда, аса ауыр жүктеме көздемейтін,
емдік қасиеті бар бұлақтардың қасында, өзендермен көлдердің жағалауында
демалып серуендеулерді жоспарлайды.
Оқу жорықтар анық бедерде тәжірибелік сабақтарды арнайы кесте
бойынша өткізуді қарастырады.
Зерттеулік жорықтар мен жаңа құралдарды тексеру көбіне шеңберлі
және радиалды тактикалық сызба және жағдайда өткізіледі. Ол үшін
құралдар жасалады, және бұл кезде салыстырмалы нұсқалары
пайдаланылады.
Күш түсінігі туристік топтың жорық кезінде кездесетін кедергі-
лерден өтетін салыстырмалы түрде мүмкіндіктері мен әлеуеті. Таңдаған
маршрутқа дайындыкты тексеру мақсатында, жорыққа қатысушылармен
жетекшілердің физикалық, техникалық және психологиялық мүмкіндік-
терін тексереді.
Туристік топтың күшін бағалау келесі талаптар бойынша жүргізіледі:
1) қажетті біліммен дағдыларды игері деңгейі;
2) техникалық, физикалық және моральдық ресурстары, жеке
тәжірибелері және шеберлігі;
3) мамандандырылуы, қатысушылардың өзара алмасымдылығы және
үйлесімділігі;
4) жетекші тұлғасы және топтағы жолбасшылар.
Туристік топтың күші бүтіндей және әр қатысушының жекелей
стандартты сынақтар, жарыстар арқылы бағаланады. Физикалық және
техникалық көрсеткіштердің өсуі - спортшылардың дайындалғанының
кепілі. Әр туристік маршруттың сипатына қарай, олар төзімділікті, биіктікке
бейімделуді, жүруді талап етеді.
Құралдар тактикалық түсінігі - ол туристік шараның ұйымдастыру
және материалды-техникалық қамтамасыз етілуін көздейді: қаражат, құрал-
жабдық, киім, тамақ, көлік, байланыс, медициналық қамтылуы.
20
Маңызды тактикалық түсініктің бірі Уақыт, оған күнтізбектік және
тәуліктік қозғалыс кестесі, күннің жұмыс ұзақтығы, маршруттың бөліктерін
өту уақыты кіреді. Туризмде көбіне қашықтық өту уақытымен есптелетіні
сондықтанда болады. Маршрутты сәтті өтудің шешуші факторлардың бірі
тактикалық жылдамдық яғни, тактикалық бірліктің (тау туризмінде --
байланым, су туризмінде -- жүзу құралы) болып саналады.
Туристік жорықтың тиімді тактикасы күш пен құрал резерві
түсінігімен байланысты. Климатты географиялық жағдайдың өзгеруін,
аяқастынан жарақаттануды немесе ауыруды және оның салдарын алдын ала
болжау өте қиын. Туристік топтар көбіне иен далада, тез арада қажетті
көмек күтетін мүмкіндік жоқ жерде жүреді. Сондықтан, мұңдай жағдайда
күш пен құралдардың резерві өте қажет. Тактикалық дайындығы мол
топтардың қағидасы бар: бірінші дәрежедегі жорыққа шықсаң, екінші
дәрежеге дайын бол - деген. Бұл қағида қозғалыс тактикалық
түсінігімен, яғни қиындық туған жағдайда, топтың қауіпсіздігін қамту үшін
шұғыл шешім қабылдау қажеттігімен тығыз байланысты. Ол үшін
маршруттың қосалқы және апаттық нұсқалары жасалады.
Белсенді туристік саяхатты жоспарлағанда, ұйымдастырушылар,
маршрутты жартылай өзгертуді, немесе ауданнан қысқа жолмен шығудың
мүмкіндігін қарастыруы керек. Сондықтан маршруттың қосалқы және
апаттық нұсқалары ойластырылады, және олар маршруттық кітапшаға
енгізіледі, фирма басшылары мен тиісті бақылау-құтқару қызметіне
хабарланады. Қосалқы нұсқаның апаттықтан айырмашылығы, бірінші
жағдайда топ негізгі маршруттың соңғы нүктесіне жетеді, ал апаттық
нұсқада топ ең кысқа мерзімде жақын жердегі елді мекенге жеткізу.
Туризмге қолданатын қауіпсіздік түсінігін сараптау мен ұғу үшін,
қарсы түсінігінен бастау керек. Қауіп - туристің өміріне немесе бүкіл топқа
қатер төңдіретін әрекеттер, жағдайлар мен табиғи құбылыстар жиынтығы.
Қауіптердің обьективті және субьективті деп дәстүрлі бөлінуі анықтауды
21
қажет етеді. Қауіптің тұғырыққа тіреуі, адамның қателіктері мен ережені
бузуының нәтижесі. Туристің қателіктері - ол белгілі немесе басқа
себептермен, тап болған жағдайдың шарттарымен ережесіне сай келмейтін
әрекеттер. Тактикалық қателіктер - тактикалық жағдайды білмеу немесе
бузу нәтижесі.
Маршруттың тактикалық сызбасын құру, мақсатына және өтетін
жердің сипатына қарай сызықты, шеңберлі, көптарамды, сызықты-
шеңберлі, тарамды-шеңберлі болады. Көбіне қолданатын түрі аралас
тактикалық сызба, оның ішінде жиі кездесетіні - тарамды мен шеңберлі
түрлерін қосатын маршруттың сызықты түрі. Бұл жағдайда тарамды және
шеңберлі сапарлардың мәртебесі үстем болады. Өйткені жорық аумағы
кеңірек болады. Спорттық жорықтарда, маршруттың тарамды бөлігі жалпы
қашықтықтың 25%-нан аспауы керек. Коммерциялық мақсатта қолданатын
белсенді туристік саяхаттарда оның маңызы жоқ.
22
3 БӨЛІМ. БЕЛСЕНДІ ТУРИСТІК САЯХАТТАРДЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖІКТЕУ ЖҮЙЕСІ
Жіктеулі туристік саяхат түсінігін қарау үшін оны құрайтын
бөліктерін түсініу керек. Жіктелу дегеніміз - бір салада, жалпы
нақыштармен аралық заңдылық байланысының негізінде топталған, іштей
бағынышты түсініктер, нысандар, құбылыстардың логикалық жүйесі.
Белсенді туризмде жіктеулі туристік саяхат деп - бір күрделілік
дәрежеге сай келетін белгілі бір маршрутты айтады. Туристік маршрут-- ол
белгілі бір уақыт аралығында, бағдарламада қарастырылған қызмет және
қосымша туристік-экскурсиялық қызмет алу мақсатында, алдын ала
жоспарланған, туристердің жүріп өтетін жолы.
Белсенді саяхаттар негізінде туризмнің ежелгі түрі жатыр. ХІХ және
ХХ ғасырдың басындағы классикалық саяхаттармен салыстыруға келетін
саяхаттар, белсенді туризмнің мақсаты мен тартымды күшін құрайды.
Оларды өту спорттық сипатта болады, өйткені уақыты шектелген, белгілі
бір жылдамдықта қозғалу, табиғи кедергілерден өту, адамның еркелік
қажеттіліктерін өтеуді көздемейді.
Маршруттарды жіктеу қажеттілігі, туризмнің белсенді түрлерінің
ерекшелігінен туындайды. Туристік әрекеттің осы бағытындағы қауіпсіздік,
алдымен туристердің физикалық дайындык деңгейі алдағы жоспарланған
саяхаттың күрделілігіне сай келуімен қамтамасыз етіледі. Маршруттарды
олардың күрделілік дәрежесіне сай ретімен орналастырып, олардың қай
жерде болсын, Солтүстік Тянь-Шань ба, Альп тауларында ұйымдастырыл-
ған болсын, бір-бірімен салыстыруға болады. Жіктеу табиғи және
Логикалық түрде құралған маршруттарға бағыттайды. Логикалық деп
берілген қашықтықта ауданның табиғи ландшафт түрлерімен танысуды
көздейтін, оның ішінде физикалық, техникалық және психологиялык
23
жүктемені және табиғи кедергілерді тиімді өзара байланысты бөлістірілген,
үзіліссіз өтетін маршрутты атайды.
Туристік саяхаттардың нақты жіктелуін туристік құрылымның
ұйымдастырушысына (менеджеріне) не үшін керек?
1) тапсырушының талаптарына сай келетін туристік маршруттарды
жоғары деңгейде дайындау немесе дайын маршруттарды дұрыс таңдау
үшін;
2) әртүрлі туристік маршруттың күрделілігіне сай қызмет көрсететін
топтың маусымалды дайындық жоспарын негізді түрде құрастыру, жүргізу
және орындалуын қадағалау үшін;
3) белсенді туристік саяхаттарға қызмет көрсету топтарын жоғары
деңгейде жасақтау үшін.
Белсенді туристік маршруттарды жіктеудің алғашқы талпыныстары
әлі Кеңес кезеңіне дейінгі Ресей империясында жасалған. Бұл талпыныс-
тардың мақсаттары тәжірибелік мағынаға ие болды. ХХ-шы ғасырдың
басында құрылған Орыс тау қоғамының алдына қойған міндеттері
тауларды жан-жақты зерттеу, олар туралы мәліметтерді тарату және
саяхаттар, экскурсия және шыңдарды бағындыру арқылы, тау табиғатымен
таныстыруды жеңілдету болып табылатын. 1902 жылдан бастап, қоғам
басқармасы Кавказ тауларына саяхаттаушыларға көмек көрсете алатын
жолсеріктерді іріктеу жұмысын бастап кетті. Жолсеріктерге Жолсерік
кітапшасы мен төсбелгі берілді. Кавказдың әр ауданына, маршруттың
қиындығына байланысты, атқарған жұмыс үшін белгілі бір мөлшерде
жалақы төленді.
Жолсеріктер ережесінде олар мойынына алған міндеттерді бұлжыт-
пай орындауы, яғни жолаушыны шартты жолмен өткізуі қажет, саяхатшы-
ларға қолайлы жағдай жасап, қауіпсіздігіне көңіл бөлуі тиіс. Осы айтқанға
қарағанда, РГҚның туристік маршруттарды күрделілігіне қарай бөлуі (және
24
жолсеріктің еңбегін бағалауы) туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында жүзеге асыра бастағаны.
1947 жылы спорттық топтардың жетекшілерінің қолдануына
О.А.Архангельскаяның Туристік саяхатты дұрыс ұйымдастыру атты оқу
құралы жарық көрді. КСРО Министрлер Кеңесінің қасындағы, дене
шынықтыру және спорт ісі бойынша Бүкілодақтық комитетінің күшімен
Туристік маршруттардың қиындығын анықтайтын көрсеткіштері
жасалды. 1949 жылдан бастап, спорттың басқа түрлерімен қатар, Бірыңғай
бүкілодақтық спорттық жіктелуге енгізілді.
Спорттық туризмнің жіктелуі өткізіліп, тіристік шеберліктің үш
сатысы және Туризм шебері атағы бекітілді. Кейінірек, олар туризм
бойынша спорттық санаттар және КСРО спорт шебері атағы деп атала
бастады. Күрделілігіне байланысты туристік жорықтар үш дәрежеге бөлінді.
ХХ ғасырдың соңына қарай Ресей федерациясының спорттық
туризмінде жаңа түрлері пайда болды: спорттық жіктелуге желкенді спорт
енгізілді, ал 2001 жылдан бастап ат туризмі және мүмкіндігі шектеулі
жандарға арналған туризм қосылды, спорттық санаттар мен атақтар
спорттық жорықтар мен туристік көпсайыс бойынша тағайындала бастады.
Осы кезде ұқсас өзгерістер Қазақстан Республикасының спорттық
туризмінде де жүргізіле бастады. Осы уақытқа дейін қолданыста болған
туристік жіктеу жүйесін өзгерту шаралары қолға алынды.
Күрделілік дәрежесі біріншіден жоғары, кейде бірінші кд.
жорықтарда да, адамның ден саулығы мен өміріне жоғары деңгейде қауіп
төндіретін жерлер кездеседі. Топтардың дайындық деңгейі төмен жағдайда
және тағы басқа факторға байланысты осындай жерлерде қайғылы
жағдайлар болуы мүмкін және болыпта жатыр.
Батыста туристік фирмалар мөлшерленген (батыстық есеппен) ақыға
жер бетіндегі барлық континенттердің тау шыңдарына көтерілуді
Ұйымдастырады. Әлем шыңдарына атты туристік маршруттары қызмет
25
көрсетеді. Фирмалардың міндеті қалаушыларды маршруттың бастапқы
нүктесіне жеткізу, қонақ үйлермен тау үйлерінде орынмен қамту. Негізгі
көтерілу еркін түрде жүргізілуі мүмкін, мысалы - Килиманджаро (Африка)
немесе Аконкагуа (Оң. Америка) жоталарында ерлі-зайыптыларды көру
ғажайып емес.
Маршрутты белгілі бір күрделілік дәрежеге жатқызу туралы соңғы
шешім, бүгінгі күнгі маршрутты-біліктілік комиссиясының жұмысына
белсенді қатысатын бірнеше (он шақты) тәжірибелі туристердің пікірі
бойынша берілген бағаларының сәйкестігі нәтижесінде қабылданылады.
Әр маршрутқа жіктелу жүйесінде белгілі бір орынды тағайындау,
маршруттағы кедергілерді алдын-ала бағалауға, яғни оның белгілі
дайындық деңгейіндегі қатысушылар тобына қолжетімді жағын анықтауға
мүмкіндік береді. Туристік саяхаттардың маршруттарын жіктеу, оған
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жұмысының негізі болып
табылады. КСРОда тау шыңдарын жіктеу алғашқы рет соғыс алды жылдары
басталған және үнемі жылдан-жылға жүйеленіп, жетілдіріп келеді. 1990
жылға дейін КСРО тау шыңдарының маршруттарының жіктеу кестесіне
4000 жуық маршруттар енгізілді, соның ішінде 1000-нан астамы 5 және 6
к.д..КСРОда альпинистік маршруттар жер бедеріне қарай жартасты, қарлы-
мұзды және аралас болып бөлінеді. Маршрутты жартасты немесе араласқа
жатқызу көбіне күрделілік дәрежесін анықтайтын күрделі жерлердің
сипатына қарай белгіленеді.
Шыңдарға көтерілу мен қатар траверстер де жіктеледі. Траверс -
кемінде екі шыңды өту, және алғашқы шыңнан түсу жолы, екіншісіне қарай
бағытта болуы керек, сонымен қатар, жоғары көтерілмегені жөн. Шыңға
көтерілу де, траверсте 11 дәрежеде жіктеледі: 16, 2а, 26, 3а, 36, 4а, 46, 5а, 56,
ба, 66. Мұнда бүкіл маршрутты жіктеу, яғни барлық бөліктерін қосу
қағидасы қолданылған. Бұл жіктеу жүйесі қазіргі таңда бұрыңғы КСРО
құрамына кірген республикаларлдың көбінде, соның ішінде Қазақстанда да
26
қолданыста. Алыс шетелде маршруттың әр бөліктерінің күрделілігін
жіктеуге негізделген өзгеше жүйе қалыптасқан. ХХ ғасырдың жиырмасын-
шы жылдарында, Батыс елдерінде Мюнхен жіктелуі аталған, Вальценбах-
тың алты сатылы қиындық бағанасы пайда болды. Ол қазіргі заманауи
УИАА (Опіоп Ішегпабопаіе йе Авзосіабопв 4" Аіріпівте) Халықаралық
альпинистік одақтың жіктелуіне сәйкес келеді. 1947 жылдан бері Альп
тауларында қолданылатын, УИАА кабылдаған альпинистік маршруттардың
халықаралық қиындық бағанасы, рим цифрларымен белгіленетін алты
дәрежеге бөлінеді. Бұл дәрежелер барлық жаңа жолсеріктерде қолданылады.
Анық болу үшін, үшінші дәрежеден жоғары қосымша -- (қосу) және -
(алу) белгілері енгізіледі.
І - төменгі қиындықта (қиын емес, жеңіл). Жүру үшін және тепе-
теңдікті сақтау үшін қолдың көмегі қажет. Бедердің бұзылуына байланысты
қолмен ұстайтын және аяқ тіреуге мүмкіндік мол, және негізінен ірі, алайда
жартас көбіне қирағандықтан қауіпті. Өту үшін сенімділік қажет және
биіктіктен қорықпау керек.
П-- орташа қиындықта. Қолдың көмегісіз тепе-теңдікті сақтап жүру
мүмкін емес. Тәжірибесі таяз альпинистер мұндай жерде, әсіресе тік
жартастар бұзылғандықтан тайып жығылу мүмкін жерде арқан аркылы
сақтандырумен жүреді. Қысқа арқанмен байланып, бірмезгілде жүру - тек
тәжірибелі альпинистер үшін.
ПІ- едәуір қиындау. Жартасқа өрмелеушілер үшін жоғары шек, ал
альпинистер үшін аса қиын емес. Ілмектер аса ірі емес және бір-бірінен
алшақтау орналасқан. Мұнда мықты жартасқа өрмелеушілер үшін де
қиындықтар басталады. Бірмезгілде жүруге мүмкіндік жоқ, кезек
сақтандыру әдісін қолдану қажет. Өзімен бірге қосымша жіптер, карабиндер
алып жүру керек. Жартастың тігіне байланысты түсерде немесе
көтерілгенде арқан арқылы сақтандыру қажет.
27
ТУ - өте қиындықта. Тік жартастармен еркін спорттық өрмелеу. Ол
үшін біріншіден жетекшінің мықты дағдысы мен тәжірибесі болуы қажет.
Қазықтармен және басқа да қосалқы құралдар арқылы ауыспалы және
аралық сақтандыруды ұйымдастыру керек. Тіпті мықты жартасқа өрмелеу-
шілер арқан арқылы сақтандырудың қажеттілігін мойындайды. Төмен түсу
арқан арқылы.
У - аса қиындықта. Үнемі жаттығумен қалыптасқан дағды,
шыңдалған техника, қосымша күш, арқанмен және қосымша құралдармен
сенімді жұмыс істей алу байламдағы көш басшыға қажетті қасиеттер.
Қосарланған арқанмен жүру тиімдірек. Жартасқа өрмелеу шеберлігі өте
қажет.
УІ - өте күрделі. Үздік жартасқа өрмелеушілер әлі еркін өрмелеуі
мүмкін. Ұсақ ілмектер жэне тек жанаса өтетін көптеген жерлер, арақашық-
тығы жақын, көптеген сақтандыру орындарын ұйымдастыруды қажет етеді.
Жасанды тірек ретінде қазық қолдану қажет телімдермен араласып тұратын,
еркін өрмелеуге келетін УІ қиындық дәрежесіндегі жерлер өте жиі кездеседі.
Жасанды тірек нүктелерін (қазыққа ілінетін сатылар, ілмектер, тұрақ)
қолдана отырып өрмелегенде, күрделілігі А1, А2, АЗ, А4-деп, 4 баллды
бағалауда жүргізіледі.
Батыстың әр мемлекетінде альпинистік маршруттарының күрделілігін
белгілеуде аздаған айырмашылығын айту керек. Мысалы, Францияда
қиындықты бағалау бағамы, немістермен салыстырғанда бір балл жоғары.
Француздық жүйедегі ГУ ҡ.д. неміс жүйесіндегі У к.д. сәйкес. Саксонияда
жолдың қиындығын бағалауда жеті сатылы бағана қабылданған және
жасанды тірек нүктесін қолдануға тиым салынған. Америкалық қиындық
бағанасы әртүрлі сандық жүйесімен белгіленген:
а) бөлек телімдердің қиындығы -- 1-5 санаттары және 5-ші санаттың
ішінде ондық жүйеге, яғни 5,1 ден 5,11 ге дейін бөлінген. Соңғысы жол
телімінің аса күрделілігін білдіреді.
28
6) альпинистік маршруттың қиындығына қойылатын жалпы
талаптарды римдік І ден ІУ дейінгі цифрларымен белгіленген. Сонымен
қатар, аса қиындықтағы телімдер кездесетін маршрут, бүтін қалпында Ш
қиындықта бағалануы әбден мүмкін.
Қиындық дәрежесі деп белсенді туристік саяхатта кездесетін жеке
кедергілерді өткеру қиындығының деңгейін (күрделілік дәрежесінен
айырмашылығы, ол тұтас жорыққа қатысты) сипаттайтын жіктеу көрсеткіші
аталады.
Техникалық кедергілер туризмнің әр түріне (жаяу, шаңғы, сумен,
велосипед және басқалары) жеке белгіленеді. Жаяу жорықтарда тартпа су,
ну орман мен бұталар, өзен өткелдері, шөпті беткейлер кедергі болып
есептеледі. Тау туризмі үшін мысалы, мұздықтар мен асулар негізгі
кедергілер болып саналады. Тау туризмі тәжірибесінде асу дегеніміз -
жотаны немесе оның аңғарын бір жазықтан екіншісіне қиып өтетін жол деп
түсіндіреді. Туристік мағынада, асу жолдың мүмкіндігінше қарапайым-
дығымен қауіпсіздігін ескере отырып, оның қисынын негіздеу талабын
қанағаттандыруы керек. Осыған орай, асу нүктесі жотаның ең төменгі
жерімен сәйкес болуы міндет емес.
Асулардың қиындық бағанасының негізіне төрт анықтаушы белгі
қойылған: 1) жолдың ең күрделі жерлерінің сипаты; 2) асуды өту үшін
қажетті қозғалыс техникасы мен тактикасы және түнейтін орындардың
ерекшеліктері; 3) маршруттың санды сипаттамасы (жүру уақыты, сақтан-
дыру нүкте саны); 4) қажетті арнайы құрал-жабдық.
Асудың қиындық дәрежесі барлық төрт белгінің жиынтығымен
анықталады. Егерде жоғары дәрежеге сай келетін белгілер байқалатын
болса, өтуді қиындататын фактор ретінде белгілеу керек, бірақ, асуды
жоғары дәрежеге көтеруге болмайды. Осындай асуларға жіберілген
топтарға тиісінше жоғарылатылған талаптар қойылуы тиіс.
29
Жіктеу белгілеріне табиғи қауіптер (қар көшкіні, тас құлауы және т.б.)
жатпайды, өйткені жол таңдағанда және жүру тактикасын анықтаған кезде
олар өз бетімен асу күрделілігін сипаттамайды. Ережеде Іа-дан жоғары
асулардан өтуге қатысушылардың барлығының, алдыңғы жарты дәрежедегі
асулардан өту тәжірибесі болуы, ал топ жетекшісі осы жартыдәрежедегі
асудан өткен тәжірибесі және жартыдәрежедеге төмен асуда жетекшілік
тәжірибесі болуы міндет. Үшінші қиындық дәрежедегі асудан өтуге
жетекшілік жасау үшін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева, Б.З.Зауренбеков,
Д.Н.Жүнісбек, М.Ахметкарим
СПОРТТЫҚ ТУРИЗМНІҢ
ТЕХНИКАСЫ МЕН
ТАКТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ СПОРТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ АКАДЕМИЯСЫ
М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева, Б.З.Зауренбеков,
Д.Н.Жүнісбек, М.Ахметкарим
СПОРТТЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕХНИКАСЫ
МЕН ТАКТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Оқу құралы
Алматы, 2019
ӘОЖ 379.5(075)
КБЖ 75.81я7
С-74
Басылымға Қазақ спорт және туриз академиясының ғылыми
кеңесінің шешімімен ұсынылған
(5 желтоқсан 2019 жыл Мо 4 хаттама)
Рецензенттер: В.Н. Вуколов педагогика ғылымының докторы, профессор.
Д.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымының кандидаты,
профессор.
Ж.И. Жунусбеков педагогика ғылымының кандидаты,
профессор.
С-74 М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева, Б.З.Зауренбеков, Д.Н.Жүнісбек,
М.Ахметкарим. Спорттык туризмнің техникасы мен тактикасының
негіздері. Оқу құралы: М.И.Иргебаев, Н.С.Дускаева,
Б.З.Зауренбеков, Д.Н.Жүнісбек, М.Ахметкарим - Алматы: ҚазСТА,
2019.- 184 6.
ІВМ 978-601-7964-36-8
Бұл оқу құралында туризмнің белсенді түрлерінің сипаттамасы,
техникасы мен тактикасының негізгі түсініктері, спорттық саяхаттардың
халықаралық жіктеу жүйесі көрсетілген. Спорттық туристік жорықта
қолданылатын құрал-жабдықтар, тамақтану және сулы-тұзды тепе-теңдік,
сондай ақ, жорық кезінде тап болуы мүмкін қауіптер, жарақаттану мен соған
қарсы қауіпсіздік шаралары, туристің моральдық-психологиялық
дайындығы мәселелері) қаралады. Оқу құралы студенттерге,
магистранттарға, ЖОО және колледж оқытушыларына арналған.
ӘОЖ 379.5 (075)
КБЖ 75.81я7
І8ВМ 978-601-7964-36-8 ОҚазақ спорт және туризм академиясы, 2019
СиИргебаев М.И., Дускаева Н.С., Зауренбеков Б.З.,
Жүнісбек Д.Н., Ахметкарим М. 2019
КІРІСПЕ
Қазіргі туризмге баулу саласында жүргізген зерттеулердің
қортындысы бойынша, адам уақыт пен кеңістікте қозғалысын мөлшері он
мың жыл бұрын бастағанын дәлелдейді. Соның ішінде мақсатты
саяхаттардың материалдық емес жағы, материалдық жағынан бұрын пайда
болған, олар неғұрлым күрделі, алдыңғы шепте және адамзат үшін мәңгі
болашағы бар. Адамның өмір салтының дәл осы қажеттілігі ғылымда
белсенді деп аталатын туризм түрі қалыптасты.
Белсенді деп, маршрутта қозғалу тәсілі туристің өз дене күшін
жұмсауын талап ететін сипаттағы туристік саяхат түрлері аталады. Белсенді
туризмге спорттық саяхаттардың алуан түрлері жатады: жаяу, шаңғы,
таудағы, судағы (қозғалтқышы жоқ жүзу құралдарды пайдаланатын),
велосипедті және басқалар, немесе бернешеуін әр телімде кезек пайдалануы
да мүмкін. Көлікті қолданатын жоспарлы туристік саяхаттарға көп жағдайда
белсенді бөлімдерін қосады. Соңғы 20-22 жылда, шетелдік туристік
топтарды қабылдайтын қазақстандық туристік фирмалар осындай турларды
жиі ұсынады.
Мамандардың ойынша, спорттық туризмнің спорттық шыңдалу
қызметі табиғи кедергілерді бағындыруды, яғни адамның жергілікті жерде
қауіпсіз жүруі үшін қажетті толық білім, дағды және икем кешенін
жетілдіру және күрделі жер бедерін өтуге қажетті физикалық дайындығын
жетілдіру.
Белсенді саяхаттарды Қазақстанның туристік индустриясында
кеңмасштабты пайдаланудың жаһандық сондай ақ, аймақтық Мағынасы бар.
өйткені белсенді туристік жорықтарда туризмнің әлемдік әлеуметтік
құбылыс ретінде барлық қызметтері: танымдық, әлеуметтік-
коммуникативтік, спорттық, эстетикалық, эмоционалды-психологиялық,
сауықтыру, шығармашылық, кей жағдайларда - қажылық қызметі де
3
атқарылады. Белсенді туризмнің жаһандық мағынасы осыда. Қазақстанның
туристік-рекреациялық ресурстарының барлық көлемінің негізгі бөлігін
табиғи ресурстар құрайды. Оның ішінде, табиғи туристік-рекреациялық
ресурстарының көп бөлігін экономикалық мақсатта, белсенді туристік
саяхаттарды насихаттау арқылы пайдалануға болады. Міне, Қазақстанның
туристік индустриясындағы белсенді туризмнің аймақтық мағынасы осыда.
Қазақстан Республикасының туристік ресурстарына (ТР) жүргізілген
сараптама бойынша, Қазақстан территориясында белсенді туристік
саяхаттарға қажетті алуан түрлі ТР бар. Осы ресурстардың көп бөлігі
біріншіден тау және су туризмін дамытуға әлеуеті мол. Оған - Орталық,
Солтүстік, Батыс Тянь-Шань, Алтай және Жетісу Алатауының Қазақстан
Республикасының территориясына жататын бөліктері кіреді.
Қазақстандық туристік фирмалар әлі күнге дейін, республика
территориясында отандық және шетелдік туристер үшін белсенді туристік
саяхаттарды ұйымдастыру саласында нашар жұмыс істейді. Алайда
қазақстандық туристік-рекреациялық ресурстарын жақын және алыс шетел
мемлекеттері пайдаланады.
Қазақстандық туристік фирмалардың өз жұмысында белсенді
саяхаттарды нашар қолдануында көптеген себептер бар. Оның ішінде
туризмнің осы бағытында интеллектуалдық және кадрлық тапшылығы
айқын көрінеді. Белсенді туристік саяхатты ұйымдастыру, салмақты
ғылыми жобаларды және қызмет көрсететін топты жоғары кәсіби деңгейде
даярлауды қажет етеді. Белсенді қозғалыста өтетін саяхаттарда, қызмет
көрсетудің деңгейіне тек қана қызмет көрсету сапасы емес, сонымен қатар
туристердің денсаулығыда тәуелді. Сондықтан да, қызмет көрсету топтарын
білмейтін адамдардан құру, қиын жағдайларға соғуы мүмкін.
Белсенді саяхаттарды тиімді ұйымдастыру спорттық туризмнің дамуы
белгілі бір деңгейге жетпей мүмкін емес. Турист журналында басылған
мәліметтерге сүйенсек 1974-1980 жылдары Туризмнен КСРО спорт
4
шебері атағын шамамен 400 адам алған. Туристік әдебиетте; спорттық
туризмге сұраныс білдірген 22 ірі орталықтардың ішінде, Алматы да бар.
Кеңестік одақтың құлдырауы спорттық туризмнің дамуына кері әсерін
тигізді. 1990 жылмен салыстырғанда 1991 жылы спорттық туристік
топтардың саны 20%, 23 мыңнан 19 мыңға қысқарды. Ал 1992 жылдан
бастап одан да күрт төмендей бастады. Соның зардабын әлі күнге дейін
көріп келеміз.
Оның бірден бір басты себебі білікті мамандардың тапшылығы. Өткен
ғасырдың 90-шы жылдары мамандар жақсы өмір іздеп көбі басқа салаға
ауысса, кейбіреулері жақын және алыс шетелге кетіп қалды. Үңірейіп
қалған сол орынды осы күнге дейін толтыру мүмкін болмай тұр.
Қазақ спорт және туризм академиясы, Қазақтың ұлттық педагогика
университеті және Тұран университеті сияқты жоғары оқу орындарында
Белсенді. туризм менеджері мамандарын даярлау жұмысы
жүргізілгенімен, қазіргі туризм нарығындағы сұранысқа ол жеткіліксіз. Бұл
мәселенің бірден-бір себебі -- жалақының төмендігі. Туристік фирмалардың
төлейтін бастапқы жалақысы, өмір сүру қажеттілігіне жеткіліксіз, ал ЖОО
жаңа тамамдаған маман, өз бетімен өмірлік жолын тауып кету үшін
қосымша табыс іздеуге мәжбүр. Сондықтан олар басқа табыс көздерін іздеп,
басқа салаға кетіп қалады. Осы мәселені шешу жолы - ол, туризм саласын
мемлекеттің қарауына алғаны жөн.
1 БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ БЕЛСЕНДІ ТҮРЛЕРІНІҢ
СИПАТТАМАСЫ
Адамзаттың ұйымдастырылған демалуының барлық түрлерінен,
соңғы уақытта туризм үлкен маңызға ие болуда. Адам қызметінің рухани
және әсіресе физикалық жақтарын жан-жақты дамытуға бағытталған
белсенді демалыстың осы түрінің әмбебап сипаты оған барлық жастағы
адамдардың кең қызығушылығын тудырады.
Ел халқының тұрақты тұратын жерінен тыс қысқа мерзімді және ұзақ
демалуға үздіксіз өсіп келе жатқан қажеттілігі демалысты ұйымдастыру
үшін жарамды аумақтарды бөлу және жайластыру; түнеу орындарын құру;
тұрақты тұратын жерінен тыс жерде халыққа қызмет көрсету саласын
дамыту; рекреациялық көші-қонға байланысты адам ағынын қалыптастыру
мақсатында көлік желісін ұйымдастыру және тасымалдарды ұстау; оны
қанағаттандыру үшін қажетті ресурстарды молайту және қорғауды
ұйымдастыру қажеттілігін айқындайды.
Туризмнің белсенді түріне көбіне жорық кезінде туристің өзінің
дене қуатына мол талап қоятын түрлері жатады. Мысалы: тау, жаяу,
шаңғымен, суда жүзу, велосипед т.б. түрлері, сонымен қатар аралас түрі де
болады. Автобус, поезд, теплоходтарды да пайдалана отырып жасалады.
Белгілі бір орынға жеткен соң, бір жерде бірнеше күнге созылатын
белсенді емес түрі де болады.
Спорттық туризм ұғымы - белгілі маршрутта әртүрлі қиындықтарды
жеңе отырып жасалатын жорықты білдіреді. Сондай ақ, туризм әдісі
бойынша жарыстарға т.б. туризм түрлерінен жарыстарға қатысып,
желілерде жүріп өту әдісін жетілдіріп, туристердің шеберлігін көтеріп
отырады. Жол қауіпсіздігінің алуан түрлі тәсілдерін қолдану ережелерін
жасайды. 1949-шы жылы спорт туризмі жеке түр ретінде, бұрынғы
кеңестер одағында Бірыңғай бүкілодақтық спорттық жіктелуге
6
еңгізілді. Спорттық санаттар мен туризм шебері атағы - қатысқан
жорықтарының санына және оның күрделілік дәрежесіне, сондай-ақ,
жорықтарға жетекшілік ету тәжірибесіне байланысты беріледі.
Жорықтың күрделілік дәрежесі - туристік маршруттардың
қиындық дәрежесіне қарай анықталады. Яғни топтық турдың жасақталу
тәртібі топтың мүшелерімен жетекшілерінің міндеті мен құқықтары,
құжаттардың реттелуі, туристік желіні айқындап дайындау, туристік
жорықты өткізу ережелері. Басында спорттық туризмнің төрт түрі болды:
жаяу, суда, шаңғы және велосипед. Уақыт ете келе оған тау туризмі,
моторлы туризм қосылды. 1969 жылдың соңына қарай спорттық
туризмнің бұқаралық сипатталған түрі - жаяу, су, тау, шаңғы түрі
болса, соның ішінде басқаларынан гөрі ырғақты дамығаны тау және су
туризмі болды.
Спорттық туризмге тән басты ерекшелік - неғұрлым ұзақ,
неғұрлым қиын маршруттағы жорықтарды ұдайы жетілдіріп отыру. Ол
әрине туристерден үнемі дене қуатын, техникасы мен тактикасын
шыңдап отыруды талап етеді. Ол туристерді табиғи қиындықтардың
бұрын белгісіз түрлерімен кездескенде, жаңа құрал- жабдықтар жасап,
оны жетілдіре беруге бастап отырады.
Спорттық туристік жорықтарға қойылатын талаптар, маршруттың
күрделілік дәрежесіне (КД) қарай үш топқа бөлінеді: арақашықтығына,
жұмсалған уақытқа және техникалық күрделілігіне қарай. Сипатына
қарай жолда кездесетін бөгеттердің саны, қиындығымен өлшенеді.
Жаяу, тау, шаңғы, су, жорықтарының маршруттары 6 к.д.-не,
велосипед, автокөлік, моторлы және спелео (үңгір) жорықтары 5 к.д.-
не бөлінеді. 1 к.д. қарапайым маршрутты көрсетеді, ал 5-ші, немесе 6-
шы к.д. күрделі жорық маршрутын көрсетеді. К.д. маршрутты
эталонмен салыстыру арқылы белгіленеді. Эталон - жорықтар
жіктелуінде берілген. Туризм жіктелуіндегі мерзім шамасы - турға
7
қатысатын шағын топтың толық дайындықтан өту мерзімі арқылы
белгіленеді. Маршруттың қашықтығы -- аталған маршрутқа сынақ
тапсыруға белгіленгев ең шағын қашықтық. Жорықтың қашықтығы мен
белгіленген уақыты маршруттың біліктілік комиссиясының (МБК)
шешімімен өзгеруі мүмкін. Мысалы: маршруттың өзгеруіне байланысты
ұзақтығы өзгеруі болмаса табиғи бөгеттердің санымен қиындығы
артуы, немесе ауа райы қолайсыздығына орай, маршрутты зерттеп,
зерделеу мерзімі де ұзартылуы мүмкін. Нормативтік мерзімге демалыс
күндері кірмейді, және ол демалыс күндері маршрут мерзімінің 20%
аспау керек. Маршрут мерзімін қысқартуға өте ерекше жағдайда ғана
жол беріледі және ол нормативтік мерзімнің 25% аспауға тиісті.
Маршруттың негізгі бөлігі - сызықты немесе шеңберлі болады,
қашықтығы барлық қашықтықтың 75% аспағаны жөн, және өте
күрделі бөгеттер жағдайында алынған к.д. бойынша. Шеңберлі
маршрут қашықтығының жүріп өткен жолы толық есептеледі де
сызықты маршруттың бір бағыты ғана алынады.
Кез келген к.д. маршруттың техникалық күрделілігін, туризмнің әр
түріне тән белгіленген шамалармен мөлшерленеді. Аталған к.д. -
қиындықтардан өтудің техникалық қиындығы, бөгеттердің сипатында
белгіленген ауданның жіктелілік күрделілігінен төмен болмауы тиіс.
Бөгеттер сипаттамасына орай маршруттық біліктілік комиссиясы (МБК)
- оған қатысушы туристердің техникалық шеберлігінің дәрежесін
анықтайды. Оны анықтау кезінде, аталған аймақтан өтудің толық
қауіпсіздігі ескеріледі.
Туризмнің тау маршрутын жіктеуде бағыттың қиындығын
айқындайтын асулар саны есепке алынады. Тау жорығын қиындата
түсетін жағдайда асулар санын азайтады. 6 к.д. жорық оған жатпайды.
Жорыққа қатысушылардың тәжірибесі мен біліктілігін ескеріп
МБК келісімімен, маршрутты қиындата түсетін асулар саны көбейуі де
8
мүмкін. 1989 жылдан бастап маршрут құрамына биік тау шыңдарына
көтерілу ендіріле бастады. Маршруттағы мұндай элементтер саны
(қиындығы - асулар қиындығынан ауыр емес) екіден аспағаны жөн. Тау
шыңдарына көтерілу шамасы МБК ұйғаруымен қысқартылуы да мүмкін.
Спелео саяхат маршруттарын бағалауда - жорықтың сипатын анықтайтын
үңгірлер саны ескеріледі. Егер әр жорық мезгілінде өтетін үңгірлер
ұзақтығы 1, 2 к.д. болса.
Туризм түріне қарай, жорықтардың күрделілік дәрежесі және
еліміздің негізгі туристік аудандары белгіленген. Шағын мерзімді, 1-ші
күрделілік дәрежеден төмен жорықтар - дәрежесіз жорық деп саналады.
Дәрежелі және дәрежесіз жорықтарда жоғары дәрежеге тән жерлер
кездесуі әбден мүмкін.
Мұндай жағдайға тап болған туристер тәжірибесі, қажет талаптарға
сәйкес келетіндей болғаны жөн. Туриске қабылдау кезінде, аталған
қиындықтардан өтуі ескерілгенмен, турист спортшы біліктілігімен спорт
санатын тағайындауда есепке алынбайды.
Қиындықтар күрделілігі, көрсеткіштер классификациясы
әртүрлі жорықтарда кездесетін бөгеттермен қиындықтар шамасына
қарай сипатталады. Мысалы: батпақ, құм, өткел, асу, орман, қар,
мұздық, су, үңгірлер т.б. Туристік жорықтың қозғалыс белсенділігін
көтеру үшін менеджер, спорттық туризмнің барлық түрлерінің жалпы
сипаттамасын, ерекшеліктерін толық білуі керек.
Авто-моторландырылған туризм -- автомобиль, мотоцикл және
мопедпен өткізілетін саяхаттар. Климаттық себептерге қатыссыз, жолда
әртүрлі табиғи аумақтан өтетін, елді мекендерден аулақтау, дене қуатын
салыстырмалы түрде аздау шығындап, негізгі күш авто-мото көлігіне
түсетін жорықты туризмнің белсенді түріне жатқызады. Бұл жорық үшін
желінің көп бөлігін қамтитын жолдар болуы керек. Автожорығында
басты кедергілер - бетінде қатты төсеніші жоқ батпақ, тас, қар, құм
9
бөгеттері көп жолдармен тау асулары саналады. Спорттық авто-мото
туризмі бірыңғай спорттық квалификацияға және жорықты өткізу
ережесіне сүйенеді. Спорттық авто-мото туризмі - ұзақтығы, қашық-
тығы және жорық күрделілігіне қарай алты дәрежелі күрделілікке бөлінеді.
Велосипед туризмі - велосипедпен өткізілетін жорықпен
саяхат. Велотуризм әр жастағы адамдарға қиын емес. Онымен жәй
жолдарда, соқпақтарда жүре беруге болады. Дене қуатына түсетін
салмақта аса ауыр емес. Велосипедпен терең жыралардан, шөл даладан,
тасы көп тау соқпақтарынан, әртүрлі борпылдақ, шөгінділерден де
оңай өтіп кетуге болады. Жүріс қарқыны, жол жағдайы, бөгеттер, ауа
райы құбылыстарына қарай велотуристер күніне 40-120 шақырымдай жол
жүре алады. Велосипед жорығына қажет құралдардың барлығы түгелдей
велосипедке бекітіледі. Экологиялық жағынан велотуризм ең тазаның
бірі болып саналады.
Су туризмі - өзендер, көлдер, теңіздер және су қоймаларында
туристік қайықтармен, мұхиттарда кемелермен (лайнер) өткізілетін
туризм түрі. Су туризмі -- сауықтыру. дене шынықтыру, көңілді демалыс
ұйымдастырудың бірден-бір тиімді жолы болып есептеледі. Туризм-
нің бұл түрі адамдардың жас шамасына қарамай, көпшілігіне
қолайлы және оған әркімнің мүмкіндігі бар. Оған, меншік қайықтар
мен құрастырмалы байдаркалардың көптігі, туристік кемелер молшы-
лығы жағымды ықпал етеді. Ең қарапайым су жорығында, турист жақсы
жүзе білуі, бүлінген қайықпен байдарканы тез, әрі оңай жөндей білуі,
тамақтары мен киімдерін су болмайтындай етіп, әдемілеп жинап сақтай
білуі, қайыққа дұрыс отырып, түсіп, шыға білуі, ескек есуге, басқара
білуге, жағалауға дұрыс келіп, одан шығып кетуді дұрыс орындауы шарт.
Сондай ақ, ол су жолында кездесетін бөгеттермен қиындықтардың тілін
біліп, кез болғанда одан құтылу амалдарын дұрыс, әрі жылдам колдана
білуге міндетті. Олай болмағанда денесіне әртүрлі жарақаттар алып,
10
тіпті суға батып кетуі де мүмкін. Өзін-өзі және топты қорғаудың әдістерін
жан-жақты игеріп, суға батқанда көрсетілетін алғашқы көмекке дайын
болуы шарт. Туристің шеберлігі мен жан-жақты білімділігі аса ауыр
жағдайларға тап болғанда ғана емес, аса қауіпті жерлерден өту кезінде де
қажет. Сақтандыру шараларының мақсаты-апатқа тап болғандарға
жылдам, әрі сауатты көмек көрсету. Қираған кемедегілерді барынша тез
жағаға шығару.
Тау шаңғысы туризмі - табиғи биік таулы шатқалдан сырғанау
және қолдан жасалған арнайы тау жолында өтетін екі топқа бөлінеді.
Тау шаңғысы спортынан тау шаңғысы туризмінің айырмашылығы,
төмен сырғанау кезінде уақыт есептелмейді. Тау шаңғы туризмі қолайлы,
құлама бұрышы 259, ұзындығы бірнеше жүз метрден, бірнеше шақырымға
жететін, бетінде 30 см. кем емес қар жабындысы бар орын таңдалады. Тау
шаңғы турисінің жеке құралдарынан басқа - автоматты түрде аяққа
бекітетін және құлаған кезде өздігінен ағытылып кететін шаңғы,
таяғы, бәтіңкесі, костюмдері, бас киімі, көзәйнек кіреді.
Тау шаңғы туризміне - тау шаңғысымен жасалатын тау
жорығы да жатады. Ондай жорықтар, оған қатысушылардан белгілі
мөлшерде техникалық дайындығы мен қатар дағдыларды да талап етеді.
Ат туризмі- атқа мініп немесе жеңіл арбаға жегіп алу тәсілін
пайдаланады. Ат туризмі, әсіресе атқа мініп жасалатын саяхаттар
денсаулыққа және денені шынықтыру үшін өте пайдалы. Атқа мінген
адамның барлық бұлшық еттерінің қызметі, сағатына 4,5-5 ҡм
жылдамдықпен жаяу жүрген адамнан кем болмайды. Ат жорық
кезінде, жаяу жүретін кездері де кездесіп отыруы мүмкін. Атпен саяхат
жасаған кезде ертоқымға артуға қолайсыз жүктер - арбаға, шаналарға
тиелуі немесе арнайы жабдықталған атқа артылады. Ат туризмі база-
ларында туристерді саяхатқа дайындау кезінде, атқа мініп жүруді, атты
жорыққа дайындауды, оны күтуді, қажет құрал-жабдықтарды пайда-
11
лануға үйретеді. Бұл іс-әрекет ашық алаңда, немесе 40х60 м қоршаулы
алаңда, ұзаққа созылатын жорықтарға дайындық далалық жағдайда
жүргізіледі. Оның бағдарламасына жаттығу жорықтары енгізіледі.
Негізгі жорыққа дайындық кезінде сыннан сүрінбей өткендер
жіберіледі. Атқа мініп өтетін жорық жолдары алуан түрлі болуы мүмкін.
Орманда, тау соқпақтарында, жолсыз жерлерде, далада, былқылдақ
шалғында, өзенмен көл жағасында да жүруге тура келуі де ғажап емес.
Тау туризмі - көбінесе қиын жолдармен (шаншылған тік құлама,
мұздық асу), таудан тауға өту арқылы өткізіле беретін түрі. Тау туризміне
тән жағдайлар: атмосфералық қысымның төмендігі, күн сәулесінің
радиациясы, биіктікте денеге өте жоғары жүктеме әсер етеді, әртүрлі
құралдарды және қозғалыс әдістерін пайдалана отырып, кездескен
қиындықтарды жеңу. Ол үшін әрине қауіпсіздік ережелерін, бағыттан
өтудің арнайы тәсілдерін де ұмытуға болмайды. Тау жорығының ең
басты табиғи кедергісі - асулар болып есептеледі. Асулардың саны мен
күрделілік дәрежесі маршруттың және жорықтың ауырлығы мен
қиындығын көрсетеді.
Таудағы аса қауіпті жерлер - құлама құздар мен шатқалдар (оларда -
сусып сырғанап кету, құлап түсуден зақымдар болады). Оған қоса қар
көшкіні, тас құлауы, сел, қар астындағы үлкен жарықтар, найзағай, жел,
жауын-шашын, тұман, күн радиациясының артып кетуі. Гаудағы табиғи
жағдайлар, таудағы жорық тәсілін белгілеп отырады. Биік тау жағ-
дайына калыптасу, жол дорбаны мүмкіндігінше ең төмен шегіне дейін
жеңілдету, аса қиын жерлерден көбінесе таңертеңгі уақыттарда өту, бұл
кездерде өзендерде су аз, қар көшкіні, тас құлау мүмкіндігі аз. Себебі-
бұл кезде, күн жер бетін қыздыра қоймайды. Яғни, бұл кезде қауіпті
құбылыстар, қайғылы оқиғалар мүмкіндігі өте төмен болады. Тау
саяхаты кезінде қауіпсіздік шаралары тәсілдеріне мыналар жатады:
құлама құз шатқалдан өтетін жолды белгілеу, түнде конуға лайықты,
12
қаупі аз орынды таңдап алу, жолдың көрінбейтін, белгісіз бөлігін
міндетті түрде барлап алу, қиын жерлерден өту әдісінің бірнеше
нұскасын қарастыру. тиімдісін таңдап алу, топ тұрған жерден, көрінетін
аралықты толық барлап, жүруге дайындау қажет. Ол үшін -- жолды барлау
және оны дайындау, әдетте қонатын жерден кешкі тамаққа дейін немесе
таңертең негізгі топ жолға шығарға дейін жасалады. Қазіргі
заманның тау туризмінің даму деңгейі - дені сау, әртүрлі жастағы
адамдарға қиын емес жорықтар жасай беруге қиындық келтірмейді. Тау
жорығы үшін қолайлы мерзім - маусым айының ортасынан, қыркүйек
айы толық деп есептеледі. 199! жылға дейін туризмнің спорттық түрін
КСРО туризм федерациясының арнайы комиссиясы басқарды. Оның
құрамына Қазақстан туризм федерациясы да кіретін. Соңғы кездерде
туристік жорықтарды белгілейтін барлық құжаттар Қазақстанның өкілетті
ұйымдарында жасалатын болды. 1993 жылы 29 шілдеде минтурист
коллегиясының қаулысымен Қазақстан Республикасы аумағында
туристік спорттық жорықтарын өткізудің ережесі бекітілді (2-ші
хаттама).
1994 жылы 19 ақпанда Қазақстан Республикасының спорттық
туризм федерациясының жарғысы қабылданды. Сол жылы 28 сәуірде
федерация, юстиция министрлігінде тіркеуден өтті (тіркеу күәлігі Хе 0424).
Сол күннен бастап Республикалық дербес ұйым ретінде танылады.
Федерацияны құрудағы басты мақсат - елімізде спорттық туризмді
құру, дене тәрбиесі және қозғалыс ойындарын дамыту, халықтың
денсаулығын жақсартуға ықпал ету, халықаралық туризмді жандандыру
және қайырымдылық акцияларын ұйымдастыру. Федерация белсен-
Ділерімен туристік фирмалардың арасында тығыз байланыс орнату
кажеттігінің туындауы, туризмнің белсенді түрлерін пайдалана отырып
коммерциялық желілер ашатын экспедициялық мамандар дайындау
қажеттігіне байланысты туындайды. 1991 жылға дейін туристік
ІЗ
мамандарды дайындау ісін туристік клубтар мен әртүрлі кәсіпорындар
мен мекемелердегі секциялар атқарып келді. Орта және жоғары
дәрежелі туризм мамандарын - туризм федерациясы, кәсіподақ
комитеттері бөлген қаражат есебінен дайындап отырды. Туристік
коғамдық мамандар ұғымына - ұйымдастырушылар, демалыс күндік
жорық жетекшілері, дәрежелік және көпкүндік жорық жетекшілері,
қоғамдық нұсқаушылар, федерация мүшелері, әртүрлі комиссиялар,
туристік клубтар мен секциялар басқармалары, сондай ақ. туристік
жарыс төрешілері, құтқару-бақылау клубтарының мүшелері де жатады.
Сонымен қатар, олар қоғамдық негізде өз бетімен ұйымдасқан
туристік топтардың жорығын ұйымдастыра алады. Міндетті түрде
жалпы және арнаулы дайындықтан өтеді (бастауыш, орта, жоғары
дәрежелі). Кәсіподақтар сонымен катар туристік экспедицияларды да
қаржыландырып отырды. Экспедиция латын тілінде -- жорық деген ұғым
береді. Желіге байланысты ұйымдастырылатын бір, немесе бірнеше
экспедициялар болады. Олар: туризмге қажет жаңа аудандарды зерттеп
игеру, жаңа желілерді белгілеу, белгілі желілерді анықтап классифи-
кациялау, жаңа мәліметтер жинау, табиғат қорғау жұмыстарын талдап,
ұсыныстар еңгізу, туризмнің жаңа түрін сынақтан откізу, қажет құрал-
жабдықтар мен қауіпсіздік шараларын тағайындау.
Ереже бойынша туристік экспедиция 12 адамнан аспайтын топтан
жасақталады. Оның құрамы жергілікті туристік клубтар мүшелерінен
тұрады. Бірінші күрделілік дәрежедегі жорықтан бастап, үшінші
күрделілік дәрежеге дейін топ құрамында кемінде төрт адам болуы
керек. Ал, одан жоғары күрделілік дәрежедегі жорықтарда кемінде алты
адамнан, яғни бір байламда үш адам болғаны дұрыс.
Туристік жорықтың басты құралы ретінде - өлкетану жұмыстары,
іздестіру-құтқару сипатындағы жұмыстары алынады. Жаңа туристік
фирмалар орналасатын жерлерді, туристік экспедициясыз белгілеу
14
мүмкін емес. Көптеген жағдайларда мұндай экспедициялармен туристік
жорықтар Қазақстан жерінде мүдделі шетелдік агенттіктер
есебінен қаржыландырылады. 1991 жылы орталық Тянь-Шаньға
экспедицияға шығып, қиындығы 6-шы дәрежедегі таулы жолдан
өтіп, Хан Тәңірі шыңын игерген Қазақстан құрама командасын
Чехословакия туристік фирмаларының бірі қаржыландырды.
Гиподинамизм ғасырында өте қажет көптеген ләззат беретін, миды
серілтіп, дененің шаршап-шалдығуын жеңілдететін әрекеттер тек қана
белсенді туризмнің жұмысы. Туризмнің белсенді түрі - ғалымдар мен
дәрігерлердің айтуынша, дене тербиесіне мұқият тұжырымдалған
тұрғыдан қараумен сәйкес келеді. Туристік жорықтарға қатысып
жүрген адамдардың әртүрлі ауруларға шалдығуы өте сирек кездеседі.
Әсіресе, гиподинамикаға байланысты олардың ағзасында жүйкелік
сырқаттар мүлде кездеспейді деуге болады. Шетелдіктердің
Қазақстанға белсенді саяхаттары біртіндеп етек ала бастады. Бірақ та
оларды толық қамтамасыз ете алатын мамандар жетіспейді. Тіпті ірі
қалалардағы ірі фирмалардың өзінде 1994-1995 жылдары шетелдік
туристерді сауатты жүк тасушымен, аспазшымен, аудармашымен, жол
бастаушымен қамтамасыз етудің өзі киын болды. Қазіргі таңда жағдай
қатты өзгере қойған жоқ. Өйткені елімізде Туризм мамандығы
бойынша білім беретін жоғары және орта арнайы оқу орындарында
белсенді және спорттық туризмнен гөрі халықаралық туризм жағы
басым. Тіпті кейбір ЖОО спорттық туризмге көңіл аудармайды да.
Қоғамдық туристік мамандарды дайындап, осы заманға сай
туристік бизнесті мамандармен қамтудың өзара тікелей байланысы,
әсіресе, шетелдік туристерді қабылдауға бейімделген туристік бизнес
құрылымында ерекше байқалады. Соның ішінде - тау, су туризмінің
маршруттарында айқын көрінеді. Елімізде туризмнің белсенді түрін
құрып, отандық және шетелдік туристер үшін де оны кеңінен дамытатын
15
мамандарды дайындаудың екі жолы бар. Оның бірінші жолы - спорттық
санаты бар туристерді, демалыс күн жорығы жетекшілерін, тау, су, т.б.
туризм нұсқаушыларын дайындауды қаржыландыруды мемлекет өз
міндетіне алуы. Екінші жолы - аталған мамандықтар бойынша қажет
нұсқаушыларды дайындауды туристік фирмалар арқылы атқару. Тау
және су туризмі үшін қажет- құтқарушылар, іздестіру. тасымалдау
мамандарын дайындау әлі ауыр жағдайда тұр. Бұл проблеманы шешу
үшін, еліміздегі мемлекеттік кәсіпорындардың кең ауқымды көмегі
қажет.
16
2 БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ БЕЛСЕНДІ ТҮРЛЕРІНІҢ ТЕХНИКАСЫ
МЕН ТАКТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕРІ
Берілген оқу курсының екі негізгі түсінігіне белсенді туристік
саяхатының техникасы және белсенді туристік саяхатының тактикасы
түсініктері жатады.
Туризм техникасы деп туристік маршрутта (немесе оның бір
бөлігінде) табиғи кедергілерді өту амалы мен қауыпсіздікті қамтитын, тиісті
құралдарды пайдалану дағдылар жиынтығы жатады. Туризмнің түріне
байланысты спортшыларға әртүрлі кедергілерді бағындыруға тура келеді.
Ол үшін мыналар қажет:
а) маршруттағы әртүрлі табиғи кедергілердің ерекшеліктерін білу
қажет;
6) туризм түріне байланысты кедергілерді өтуге қажет дағдыларды
қалыптастыру;
в) Жолда қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті құрал-
жабдықтарды іріктеу және жетілдіру.
Жорыққа қатысушылар мен жетекшілердің техникалық дайындығы-
ның деңгейінен, олардың маршрутта жіберетін техникалық қателіктерінің
саны мен сапасы құралады. Техникалық қателіктер - ол техникалық амалды
білмеу немесе оны қолдана алмаудың; жағдайдың талабына келмейтін
амалды қолдану нәтижесі болып табылады.
Туризм тактикасы. Кейбір авторлардың ойынша тактика - деп
маршрутты өту үшін қажетті әрекеттер мен құралдардың жиынтығы
аталады. Белгілі спорттық туризм саласының ғалымы, туризм мамандығы
бойынша ғылым докторы В.Н.Вуколовтың тұжырымы бойынша тактика
деп қойылған мақсаттарға неғұрлым аз күш, құрал, уақыт жұмсап, қажетті
қауіпсіздік деңгейінде жетуді қамтамасыз ететін шаралармен әрекеттердің
жиынтығын есептейді 30). Тактика жорықтың.жоспар-кестесін жасау және,
17
оны толыққанды, барлық жағдайларға байланысты, яғни маршруттың әр
бөлігін, бар құралдармен қажетті қауіпсіз дәрежеде өту үшін, қозғалыс
жолын анықтау және тиісті амалдар қолданудан құралады. Туризм
тактикасы: а) жорықалды (жорыққа дайындық) және б) жорықтық (жорық
барысында) болып бөлінеді.
Жорықалды тактикаға мыналар жатады: 1) маршрутты таңдау;
2) жорықтың жоспар-кестесін кұрастыру; 3) азық-түлік пен құрал-жабдық
тізімін жасау; 4) таңдаған маршрутты абыроймен өту үшін физикалық және
техникалық дайындығы, туристік тәжірибе деңгейі жеткілікті топ мүшелері.
мен жетекшіні іріктеу.
Жорықтық тактикаға мыналар жатады; І) жорықтың жалпы жоспарын
және жекелеген бөліктерінде үнемі түзетулер енгізіп отыру; 2) әртүрлі
жағдайда, нақты бедерде дұрыс жол таңдау; 3) маршруттың әр бөлігінде
топтың қозғалысының тәртібін реттеп нақты жүргізу; 4) маршруттың
берілген бөлігінде техникалық амалдар мен әрекеттерді таңдау.
Жорық барысында барлық тактикалық сауалдар жыл мен тәулік
мезгілі, жер бедері, ауа райы, физикалық жүктеме сондай ақ, құрал-жабдық
сапасына қарай шешіледі. Кейде шешуші фактор уақыт болса (мысалы, топ
түзу жолмен жүргенде), екінші жағдайда -- жер бедерінің күрделілігі, ауа
райы, күш және топ құралдары.
Туристік топтардың таңдап алған маршруттан шығып қалуы,
туристердің жарақат алуы, соның ішінде қазалы жағдайларыда кездесудің
негізгі бөлімі ол, туристік жетекшілердің, барлық сыртқы факторларды
есептей отырып, әр туристік маршруттың ұтымды тактикалық жоспарын
дұрыс дайындай алмауы.
Сонымен қатар, туризм мамандарының дұрыс тактикалық шешім
қабылдай алмауы, қаржылық және материалдық шығынға апарып соғады,
нәтижесінде туристік құрылымдардың әрекеттерінің коммерциялық
пайдасын төмендетеді. Сондықтан да, белсенді қозғалыс әдісімен өтетін
18
турларды насихаттайтын туристік құрылымдарды ұйымдастырушылардың
техникалық-тактикалық дайындығының қажеттілігі айқын.
Техникалық-тактикалық дайындық дегеніміз - маманның тиімді
маршрут жасау қауқары, белсенді туристік саяхат ұйымдастырып, оны
қатысушылардың қауіпсіздігін қамти отырып, өткізе білуі. Алайда, туристік
фирма менеджерінің техникалық-тактикалық дайындығын және дәл сол
фирманың көмегімен белсенді туристік саяхат өткізетін гид-жолсеріктіңде
сондай дайындығын ажырату керек. Егер, менеджердің міндеті көбіне
жорықалды тактиканы білу болса, гид-жолсеріктер өздерінің кәсіби
әрекетінде көбіне жорықтық тактикаға иек артады.
Жорық кезінде тактикалық міндеттердің шешілуі көптеген динамика-
лық факторларға байланысты. Бірінші кезеңде оған жататын ауа райының
күрт өзгеруі, апаттық құбылыстар, апатқа ұшыраған туристік топқа көмек
көрсету қажеттілігі, топ мүшелерінің біреуі жарақаттануы немесе ауыруы,
топтың көңіл-күйінің нашарлауы және т.с.с. Сондықтан есте сақтайтын жай,
туристік құрылымның менеджері туристік топтың мүшелерін іріктеуге және
олардың біліктілігіне де жауапты, соның ішінде гид-жолсеріктерге де байла-
нысты. Сондықтан ол белсенді туристік саяхаттың жорықалды, сонымен
қатар жорықтық тактика жөнінде жоғары деңгейде білімді болуы қажет.
Тактикалық түсініктердің негізгілеріне жататындар: мақсат, күш,
құралдар, уақыт, маршруттың қосалқы және апаттық жолдары, туристік
саяхаттың қауіпсіздігі.
Кез келген тактикалық өңдеудің бастамасы туристік шараның
Мақсаты болып табылады. Мақсаттар - спорттық, рекреациялық (сауықтыру
және демалыс), оқу, зерттеу (экологиялық, рекреациялық, гляциологиялық,
гидрологиялық, минералогиялық, медициналық, психологиялық), іздестіру-
құтқару болуы мүмкін.
Спорттық жорықтың мақсаты - қатысушылардың туристік
тәжірибесін арттыру, спорттық санаттарды шыңдау, жарыстарға қатысу.
19
Рекреациялық жорык көркем ауданда, аса ауыр жүктеме көздемейтін,
емдік қасиеті бар бұлақтардың қасында, өзендермен көлдердің жағалауында
демалып серуендеулерді жоспарлайды.
Оқу жорықтар анық бедерде тәжірибелік сабақтарды арнайы кесте
бойынша өткізуді қарастырады.
Зерттеулік жорықтар мен жаңа құралдарды тексеру көбіне шеңберлі
және радиалды тактикалық сызба және жағдайда өткізіледі. Ол үшін
құралдар жасалады, және бұл кезде салыстырмалы нұсқалары
пайдаланылады.
Күш түсінігі туристік топтың жорық кезінде кездесетін кедергі-
лерден өтетін салыстырмалы түрде мүмкіндіктері мен әлеуеті. Таңдаған
маршрутқа дайындыкты тексеру мақсатында, жорыққа қатысушылармен
жетекшілердің физикалық, техникалық және психологиялық мүмкіндік-
терін тексереді.
Туристік топтың күшін бағалау келесі талаптар бойынша жүргізіледі:
1) қажетті біліммен дағдыларды игері деңгейі;
2) техникалық, физикалық және моральдық ресурстары, жеке
тәжірибелері және шеберлігі;
3) мамандандырылуы, қатысушылардың өзара алмасымдылығы және
үйлесімділігі;
4) жетекші тұлғасы және топтағы жолбасшылар.
Туристік топтың күші бүтіндей және әр қатысушының жекелей
стандартты сынақтар, жарыстар арқылы бағаланады. Физикалық және
техникалық көрсеткіштердің өсуі - спортшылардың дайындалғанының
кепілі. Әр туристік маршруттың сипатына қарай, олар төзімділікті, биіктікке
бейімделуді, жүруді талап етеді.
Құралдар тактикалық түсінігі - ол туристік шараның ұйымдастыру
және материалды-техникалық қамтамасыз етілуін көздейді: қаражат, құрал-
жабдық, киім, тамақ, көлік, байланыс, медициналық қамтылуы.
20
Маңызды тактикалық түсініктің бірі Уақыт, оған күнтізбектік және
тәуліктік қозғалыс кестесі, күннің жұмыс ұзақтығы, маршруттың бөліктерін
өту уақыты кіреді. Туризмде көбіне қашықтық өту уақытымен есптелетіні
сондықтанда болады. Маршрутты сәтті өтудің шешуші факторлардың бірі
тактикалық жылдамдық яғни, тактикалық бірліктің (тау туризмінде --
байланым, су туризмінде -- жүзу құралы) болып саналады.
Туристік жорықтың тиімді тактикасы күш пен құрал резерві
түсінігімен байланысты. Климатты географиялық жағдайдың өзгеруін,
аяқастынан жарақаттануды немесе ауыруды және оның салдарын алдын ала
болжау өте қиын. Туристік топтар көбіне иен далада, тез арада қажетті
көмек күтетін мүмкіндік жоқ жерде жүреді. Сондықтан, мұңдай жағдайда
күш пен құралдардың резерві өте қажет. Тактикалық дайындығы мол
топтардың қағидасы бар: бірінші дәрежедегі жорыққа шықсаң, екінші
дәрежеге дайын бол - деген. Бұл қағида қозғалыс тактикалық
түсінігімен, яғни қиындық туған жағдайда, топтың қауіпсіздігін қамту үшін
шұғыл шешім қабылдау қажеттігімен тығыз байланысты. Ол үшін
маршруттың қосалқы және апаттық нұсқалары жасалады.
Белсенді туристік саяхатты жоспарлағанда, ұйымдастырушылар,
маршрутты жартылай өзгертуді, немесе ауданнан қысқа жолмен шығудың
мүмкіндігін қарастыруы керек. Сондықтан маршруттың қосалқы және
апаттық нұсқалары ойластырылады, және олар маршруттық кітапшаға
енгізіледі, фирма басшылары мен тиісті бақылау-құтқару қызметіне
хабарланады. Қосалқы нұсқаның апаттықтан айырмашылығы, бірінші
жағдайда топ негізгі маршруттың соңғы нүктесіне жетеді, ал апаттық
нұсқада топ ең кысқа мерзімде жақын жердегі елді мекенге жеткізу.
Туризмге қолданатын қауіпсіздік түсінігін сараптау мен ұғу үшін,
қарсы түсінігінен бастау керек. Қауіп - туристің өміріне немесе бүкіл топқа
қатер төңдіретін әрекеттер, жағдайлар мен табиғи құбылыстар жиынтығы.
Қауіптердің обьективті және субьективті деп дәстүрлі бөлінуі анықтауды
21
қажет етеді. Қауіптің тұғырыққа тіреуі, адамның қателіктері мен ережені
бузуының нәтижесі. Туристің қателіктері - ол белгілі немесе басқа
себептермен, тап болған жағдайдың шарттарымен ережесіне сай келмейтін
әрекеттер. Тактикалық қателіктер - тактикалық жағдайды білмеу немесе
бузу нәтижесі.
Маршруттың тактикалық сызбасын құру, мақсатына және өтетін
жердің сипатына қарай сызықты, шеңберлі, көптарамды, сызықты-
шеңберлі, тарамды-шеңберлі болады. Көбіне қолданатын түрі аралас
тактикалық сызба, оның ішінде жиі кездесетіні - тарамды мен шеңберлі
түрлерін қосатын маршруттың сызықты түрі. Бұл жағдайда тарамды және
шеңберлі сапарлардың мәртебесі үстем болады. Өйткені жорық аумағы
кеңірек болады. Спорттық жорықтарда, маршруттың тарамды бөлігі жалпы
қашықтықтың 25%-нан аспауы керек. Коммерциялық мақсатта қолданатын
белсенді туристік саяхаттарда оның маңызы жоқ.
22
3 БӨЛІМ. БЕЛСЕНДІ ТУРИСТІК САЯХАТТАРДЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖІКТЕУ ЖҮЙЕСІ
Жіктеулі туристік саяхат түсінігін қарау үшін оны құрайтын
бөліктерін түсініу керек. Жіктелу дегеніміз - бір салада, жалпы
нақыштармен аралық заңдылық байланысының негізінде топталған, іштей
бағынышты түсініктер, нысандар, құбылыстардың логикалық жүйесі.
Белсенді туризмде жіктеулі туристік саяхат деп - бір күрделілік
дәрежеге сай келетін белгілі бір маршрутты айтады. Туристік маршрут-- ол
белгілі бір уақыт аралығында, бағдарламада қарастырылған қызмет және
қосымша туристік-экскурсиялық қызмет алу мақсатында, алдын ала
жоспарланған, туристердің жүріп өтетін жолы.
Белсенді саяхаттар негізінде туризмнің ежелгі түрі жатыр. ХІХ және
ХХ ғасырдың басындағы классикалық саяхаттармен салыстыруға келетін
саяхаттар, белсенді туризмнің мақсаты мен тартымды күшін құрайды.
Оларды өту спорттық сипатта болады, өйткені уақыты шектелген, белгілі
бір жылдамдықта қозғалу, табиғи кедергілерден өту, адамның еркелік
қажеттіліктерін өтеуді көздемейді.
Маршруттарды жіктеу қажеттілігі, туризмнің белсенді түрлерінің
ерекшелігінен туындайды. Туристік әрекеттің осы бағытындағы қауіпсіздік,
алдымен туристердің физикалық дайындык деңгейі алдағы жоспарланған
саяхаттың күрделілігіне сай келуімен қамтамасыз етіледі. Маршруттарды
олардың күрделілік дәрежесіне сай ретімен орналастырып, олардың қай
жерде болсын, Солтүстік Тянь-Шань ба, Альп тауларында ұйымдастырыл-
ған болсын, бір-бірімен салыстыруға болады. Жіктеу табиғи және
Логикалық түрде құралған маршруттарға бағыттайды. Логикалық деп
берілген қашықтықта ауданның табиғи ландшафт түрлерімен танысуды
көздейтін, оның ішінде физикалық, техникалық және психологиялык
23
жүктемені және табиғи кедергілерді тиімді өзара байланысты бөлістірілген,
үзіліссіз өтетін маршрутты атайды.
Туристік саяхаттардың нақты жіктелуін туристік құрылымның
ұйымдастырушысына (менеджеріне) не үшін керек?
1) тапсырушының талаптарына сай келетін туристік маршруттарды
жоғары деңгейде дайындау немесе дайын маршруттарды дұрыс таңдау
үшін;
2) әртүрлі туристік маршруттың күрделілігіне сай қызмет көрсететін
топтың маусымалды дайындық жоспарын негізді түрде құрастыру, жүргізу
және орындалуын қадағалау үшін;
3) белсенді туристік саяхаттарға қызмет көрсету топтарын жоғары
деңгейде жасақтау үшін.
Белсенді туристік маршруттарды жіктеудің алғашқы талпыныстары
әлі Кеңес кезеңіне дейінгі Ресей империясында жасалған. Бұл талпыныс-
тардың мақсаттары тәжірибелік мағынаға ие болды. ХХ-шы ғасырдың
басында құрылған Орыс тау қоғамының алдына қойған міндеттері
тауларды жан-жақты зерттеу, олар туралы мәліметтерді тарату және
саяхаттар, экскурсия және шыңдарды бағындыру арқылы, тау табиғатымен
таныстыруды жеңілдету болып табылатын. 1902 жылдан бастап, қоғам
басқармасы Кавказ тауларына саяхаттаушыларға көмек көрсете алатын
жолсеріктерді іріктеу жұмысын бастап кетті. Жолсеріктерге Жолсерік
кітапшасы мен төсбелгі берілді. Кавказдың әр ауданына, маршруттың
қиындығына байланысты, атқарған жұмыс үшін белгілі бір мөлшерде
жалақы төленді.
Жолсеріктер ережесінде олар мойынына алған міндеттерді бұлжыт-
пай орындауы, яғни жолаушыны шартты жолмен өткізуі қажет, саяхатшы-
ларға қолайлы жағдай жасап, қауіпсіздігіне көңіл бөлуі тиіс. Осы айтқанға
қарағанда, РГҚның туристік маршруттарды күрделілігіне қарай бөлуі (және
24
жолсеріктің еңбегін бағалауы) туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында жүзеге асыра бастағаны.
1947 жылы спорттық топтардың жетекшілерінің қолдануына
О.А.Архангельскаяның Туристік саяхатты дұрыс ұйымдастыру атты оқу
құралы жарық көрді. КСРО Министрлер Кеңесінің қасындағы, дене
шынықтыру және спорт ісі бойынша Бүкілодақтық комитетінің күшімен
Туристік маршруттардың қиындығын анықтайтын көрсеткіштері
жасалды. 1949 жылдан бастап, спорттың басқа түрлерімен қатар, Бірыңғай
бүкілодақтық спорттық жіктелуге енгізілді.
Спорттық туризмнің жіктелуі өткізіліп, тіристік шеберліктің үш
сатысы және Туризм шебері атағы бекітілді. Кейінірек, олар туризм
бойынша спорттық санаттар және КСРО спорт шебері атағы деп атала
бастады. Күрделілігіне байланысты туристік жорықтар үш дәрежеге бөлінді.
ХХ ғасырдың соңына қарай Ресей федерациясының спорттық
туризмінде жаңа түрлері пайда болды: спорттық жіктелуге желкенді спорт
енгізілді, ал 2001 жылдан бастап ат туризмі және мүмкіндігі шектеулі
жандарға арналған туризм қосылды, спорттық санаттар мен атақтар
спорттық жорықтар мен туристік көпсайыс бойынша тағайындала бастады.
Осы кезде ұқсас өзгерістер Қазақстан Республикасының спорттық
туризмінде де жүргізіле бастады. Осы уақытқа дейін қолданыста болған
туристік жіктеу жүйесін өзгерту шаралары қолға алынды.
Күрделілік дәрежесі біріншіден жоғары, кейде бірінші кд.
жорықтарда да, адамның ден саулығы мен өміріне жоғары деңгейде қауіп
төндіретін жерлер кездеседі. Топтардың дайындық деңгейі төмен жағдайда
және тағы басқа факторға байланысты осындай жерлерде қайғылы
жағдайлар болуы мүмкін және болыпта жатыр.
Батыста туристік фирмалар мөлшерленген (батыстық есеппен) ақыға
жер бетіндегі барлық континенттердің тау шыңдарына көтерілуді
Ұйымдастырады. Әлем шыңдарына атты туристік маршруттары қызмет
25
көрсетеді. Фирмалардың міндеті қалаушыларды маршруттың бастапқы
нүктесіне жеткізу, қонақ үйлермен тау үйлерінде орынмен қамту. Негізгі
көтерілу еркін түрде жүргізілуі мүмкін, мысалы - Килиманджаро (Африка)
немесе Аконкагуа (Оң. Америка) жоталарында ерлі-зайыптыларды көру
ғажайып емес.
Маршрутты белгілі бір күрделілік дәрежеге жатқызу туралы соңғы
шешім, бүгінгі күнгі маршрутты-біліктілік комиссиясының жұмысына
белсенді қатысатын бірнеше (он шақты) тәжірибелі туристердің пікірі
бойынша берілген бағаларының сәйкестігі нәтижесінде қабылданылады.
Әр маршрутқа жіктелу жүйесінде белгілі бір орынды тағайындау,
маршруттағы кедергілерді алдын-ала бағалауға, яғни оның белгілі
дайындық деңгейіндегі қатысушылар тобына қолжетімді жағын анықтауға
мүмкіндік береді. Туристік саяхаттардың маршруттарын жіктеу, оған
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жұмысының негізі болып
табылады. КСРОда тау шыңдарын жіктеу алғашқы рет соғыс алды жылдары
басталған және үнемі жылдан-жылға жүйеленіп, жетілдіріп келеді. 1990
жылға дейін КСРО тау шыңдарының маршруттарының жіктеу кестесіне
4000 жуық маршруттар енгізілді, соның ішінде 1000-нан астамы 5 және 6
к.д..КСРОда альпинистік маршруттар жер бедеріне қарай жартасты, қарлы-
мұзды және аралас болып бөлінеді. Маршрутты жартасты немесе араласқа
жатқызу көбіне күрделілік дәрежесін анықтайтын күрделі жерлердің
сипатына қарай белгіленеді.
Шыңдарға көтерілу мен қатар траверстер де жіктеледі. Траверс -
кемінде екі шыңды өту, және алғашқы шыңнан түсу жолы, екіншісіне қарай
бағытта болуы керек, сонымен қатар, жоғары көтерілмегені жөн. Шыңға
көтерілу де, траверсте 11 дәрежеде жіктеледі: 16, 2а, 26, 3а, 36, 4а, 46, 5а, 56,
ба, 66. Мұнда бүкіл маршрутты жіктеу, яғни барлық бөліктерін қосу
қағидасы қолданылған. Бұл жіктеу жүйесі қазіргі таңда бұрыңғы КСРО
құрамына кірген республикаларлдың көбінде, соның ішінде Қазақстанда да
26
қолданыста. Алыс шетелде маршруттың әр бөліктерінің күрделілігін
жіктеуге негізделген өзгеше жүйе қалыптасқан. ХХ ғасырдың жиырмасын-
шы жылдарында, Батыс елдерінде Мюнхен жіктелуі аталған, Вальценбах-
тың алты сатылы қиындық бағанасы пайда болды. Ол қазіргі заманауи
УИАА (Опіоп Ішегпабопаіе йе Авзосіабопв 4" Аіріпівте) Халықаралық
альпинистік одақтың жіктелуіне сәйкес келеді. 1947 жылдан бері Альп
тауларында қолданылатын, УИАА кабылдаған альпинистік маршруттардың
халықаралық қиындық бағанасы, рим цифрларымен белгіленетін алты
дәрежеге бөлінеді. Бұл дәрежелер барлық жаңа жолсеріктерде қолданылады.
Анық болу үшін, үшінші дәрежеден жоғары қосымша -- (қосу) және -
(алу) белгілері енгізіледі.
І - төменгі қиындықта (қиын емес, жеңіл). Жүру үшін және тепе-
теңдікті сақтау үшін қолдың көмегі қажет. Бедердің бұзылуына байланысты
қолмен ұстайтын және аяқ тіреуге мүмкіндік мол, және негізінен ірі, алайда
жартас көбіне қирағандықтан қауіпті. Өту үшін сенімділік қажет және
биіктіктен қорықпау керек.
П-- орташа қиындықта. Қолдың көмегісіз тепе-теңдікті сақтап жүру
мүмкін емес. Тәжірибесі таяз альпинистер мұндай жерде, әсіресе тік
жартастар бұзылғандықтан тайып жығылу мүмкін жерде арқан аркылы
сақтандырумен жүреді. Қысқа арқанмен байланып, бірмезгілде жүру - тек
тәжірибелі альпинистер үшін.
ПІ- едәуір қиындау. Жартасқа өрмелеушілер үшін жоғары шек, ал
альпинистер үшін аса қиын емес. Ілмектер аса ірі емес және бір-бірінен
алшақтау орналасқан. Мұнда мықты жартасқа өрмелеушілер үшін де
қиындықтар басталады. Бірмезгілде жүруге мүмкіндік жоқ, кезек
сақтандыру әдісін қолдану қажет. Өзімен бірге қосымша жіптер, карабиндер
алып жүру керек. Жартастың тігіне байланысты түсерде немесе
көтерілгенде арқан арқылы сақтандыру қажет.
27
ТУ - өте қиындықта. Тік жартастармен еркін спорттық өрмелеу. Ол
үшін біріншіден жетекшінің мықты дағдысы мен тәжірибесі болуы қажет.
Қазықтармен және басқа да қосалқы құралдар арқылы ауыспалы және
аралық сақтандыруды ұйымдастыру керек. Тіпті мықты жартасқа өрмелеу-
шілер арқан арқылы сақтандырудың қажеттілігін мойындайды. Төмен түсу
арқан арқылы.
У - аса қиындықта. Үнемі жаттығумен қалыптасқан дағды,
шыңдалған техника, қосымша күш, арқанмен және қосымша құралдармен
сенімді жұмыс істей алу байламдағы көш басшыға қажетті қасиеттер.
Қосарланған арқанмен жүру тиімдірек. Жартасқа өрмелеу шеберлігі өте
қажет.
УІ - өте күрделі. Үздік жартасқа өрмелеушілер әлі еркін өрмелеуі
мүмкін. Ұсақ ілмектер жэне тек жанаса өтетін көптеген жерлер, арақашық-
тығы жақын, көптеген сақтандыру орындарын ұйымдастыруды қажет етеді.
Жасанды тірек ретінде қазық қолдану қажет телімдермен араласып тұратын,
еркін өрмелеуге келетін УІ қиындық дәрежесіндегі жерлер өте жиі кездеседі.
Жасанды тірек нүктелерін (қазыққа ілінетін сатылар, ілмектер, тұрақ)
қолдана отырып өрмелегенде, күрделілігі А1, А2, АЗ, А4-деп, 4 баллды
бағалауда жүргізіледі.
Батыстың әр мемлекетінде альпинистік маршруттарының күрделілігін
белгілеуде аздаған айырмашылығын айту керек. Мысалы, Францияда
қиындықты бағалау бағамы, немістермен салыстырғанда бір балл жоғары.
Француздық жүйедегі ГУ ҡ.д. неміс жүйесіндегі У к.д. сәйкес. Саксонияда
жолдың қиындығын бағалауда жеті сатылы бағана қабылданған және
жасанды тірек нүктесін қолдануға тиым салынған. Америкалық қиындық
бағанасы әртүрлі сандық жүйесімен белгіленген:
а) бөлек телімдердің қиындығы -- 1-5 санаттары және 5-ші санаттың
ішінде ондық жүйеге, яғни 5,1 ден 5,11 ге дейін бөлінген. Соңғысы жол
телімінің аса күрделілігін білдіреді.
28
6) альпинистік маршруттың қиындығына қойылатын жалпы
талаптарды римдік І ден ІУ дейінгі цифрларымен белгіленген. Сонымен
қатар, аса қиындықтағы телімдер кездесетін маршрут, бүтін қалпында Ш
қиындықта бағалануы әбден мүмкін.
Қиындық дәрежесі деп белсенді туристік саяхатта кездесетін жеке
кедергілерді өткеру қиындығының деңгейін (күрделілік дәрежесінен
айырмашылығы, ол тұтас жорыққа қатысты) сипаттайтын жіктеу көрсеткіші
аталады.
Техникалық кедергілер туризмнің әр түріне (жаяу, шаңғы, сумен,
велосипед және басқалары) жеке белгіленеді. Жаяу жорықтарда тартпа су,
ну орман мен бұталар, өзен өткелдері, шөпті беткейлер кедергі болып
есептеледі. Тау туризмі үшін мысалы, мұздықтар мен асулар негізгі
кедергілер болып саналады. Тау туризмі тәжірибесінде асу дегеніміз -
жотаны немесе оның аңғарын бір жазықтан екіншісіне қиып өтетін жол деп
түсіндіреді. Туристік мағынада, асу жолдың мүмкіндігінше қарапайым-
дығымен қауіпсіздігін ескере отырып, оның қисынын негіздеу талабын
қанағаттандыруы керек. Осыған орай, асу нүктесі жотаның ең төменгі
жерімен сәйкес болуы міндет емес.
Асулардың қиындық бағанасының негізіне төрт анықтаушы белгі
қойылған: 1) жолдың ең күрделі жерлерінің сипаты; 2) асуды өту үшін
қажетті қозғалыс техникасы мен тактикасы және түнейтін орындардың
ерекшеліктері; 3) маршруттың санды сипаттамасы (жүру уақыты, сақтан-
дыру нүкте саны); 4) қажетті арнайы құрал-жабдық.
Асудың қиындық дәрежесі барлық төрт белгінің жиынтығымен
анықталады. Егерде жоғары дәрежеге сай келетін белгілер байқалатын
болса, өтуді қиындататын фактор ретінде белгілеу керек, бірақ, асуды
жоғары дәрежеге көтеруге болмайды. Осындай асуларға жіберілген
топтарға тиісінше жоғарылатылған талаптар қойылуы тиіс.
29
Жіктеу белгілеріне табиғи қауіптер (қар көшкіні, тас құлауы және т.б.)
жатпайды, өйткені жол таңдағанда және жүру тактикасын анықтаған кезде
олар өз бетімен асу күрделілігін сипаттамайды. Ережеде Іа-дан жоғары
асулардан өтуге қатысушылардың барлығының, алдыңғы жарты дәрежедегі
асулардан өту тәжірибесі болуы, ал топ жетекшісі осы жартыдәрежедегі
асудан өткен тәжірибесі және жартыдәрежедеге төмен асуда жетекшілік
тәжірибесі болуы міндет. Үшінші қиындық дәрежедегі асудан өтуге
жетекшілік жасау үшін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz