Эзотеризмнің мәдениет құндылықтарының балама жүйесін қалыптастырудағы орны
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Қорғауға жіберілді
______ ______ 2021 ж.
Дінтану және мәдениеттану
кафедрасы меңгерушісі ,
профессор__________ А.Д. Курманалиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Мәдениеттегі эзотерика феномені
5В020400- Мәдениеттану мамандығы бойынша
Орындаған :
4 курс студенті Нурсаинова А.Е
Ғылыми жетекшісі : Исмагамбетова З.Н
Норма бақылаушы __________________ Айтенова А. А.
Алматы, 2021 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Нурсаинова А.Е
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Мәдениеттегі эзотерика феномені
5В020400- Мәдениеттану мамандығы бойынша
Алматы 2021
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының атауы: Мәдениеттегі эзотерика феномені
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізі. Философтар, тарихшылар,
саясаттанушылар, мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар еңбектерінен көрініс
тапқан объективтіліктің диалектикалық принциптері, детерминизм, историзм
сияқты қоғамдық құбылыстарды жүйелік, кешенді талдау, өзара байланыстары
мен дамуын бейнелейтін объективті және субъективті факторлардың барлық
жиынтығын қарастыру болып табылады.
Салыстыру, талдау және синтездеу, идеалдау, жалпылау, дедукция және
индукция сияқты жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де қолданылады. Эзотерикалық
ұғымдарды нақтырақ түсіндіру үшін әдебиеттердің, мерзімді басылымдардың,
әртүрлі эзотерикалық қозғалыстардың бағдарламаларының мазмұнын талдау
қолданылды.
Бұл зерттеудің методологиялық және ғылыми бағыттары В.И.Вернадский, Т.Кун,
Э.Блулер еңбектеріндегі ғылыми және ғылыми емес білімдерді ажыратудың
тұжырымдамалық тәсілдері болып табылады.
Жұмыста әр түрлі әдістемелік тәсілдердің қолданылуы ғылыми емес
құбылыстардың танымдық дилеммасын ғылыми құралдармен түсіндіруге мүмкіндік
берді. Батыс зерттеушілерінің қуатты философиялық дәстүр түрінде
қалыптасқан әдістемелік тәжірибесі, атап айтқанда трансценденталдыны
зерттеген М.Вебер, М.Хайдеггер, Х.Гадамер және басқалардың еңбектерінде
ескерілді.
Эзотерикалық дереккөздерде, көп нәрсе жанама түрде баяндалатындықтан ,
көзқарастардың тек жарияланбай, шынымен іске асатынын ашуға көмектесуші
эзотерикалық доктриналардың құрылымы мен қалыптасуын қарайтын
артикуляцияның методологиялығы үлкен мәнге ие.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Эзотерика мәселесін
мәдени құбылыс ретінде қоюдан, оны түсінуге философиялық және мәдени
көзқарасты дамытудан, эзотеризмнің қоғамның рухани саласына әсерін
анықтаудан тұрады.
Зерттеу нәтижелерін, оның тұжырымдары мен ұсыныстарын ғылыми-зерттеу және
білім беру мекемелері мәдениет пен философия тарихы мәселелерін дамытуда
қолдана алады.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, алты бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен терминдер сөздігінен тұрады.
РЕФЕРАТ
Название дипломной работы: Феномен эзотерики в культуре
Методологической основой дипломной работы являются в первую очередь
диалектические принципы объективности, историзма, системного, комплексного
нализа общественных явлений, взаимосвязи и развития, всестороннего учета
всей совокупности объективных и субъективных факторов, которые нашли
отражение в работах философов, историков, политологов, культуроло-гов,
социологов.
Используются также такие методы, имеющие общенаучный характер, как
сравнение, анализ и синтез, идеализация, обобщение.
Исторически возникшая полярность религиозно-мистических форм духовности и
науки резко обозначается в наши дни, когда бурные социальные события
сталкивают самые разные виды миропонимания. Большое разнообразие и объем
эзотерического материала создали большие трудности в определении исходного
теоретического базиса и заставляло помнить о различных детерминантах
исследуемого предмета.
Методологическими и научными ориентирами в данном исследовании стали
подходы концептуального характера по разграничению научного и вненаучного
знания, заключенные в работах В.И.Вернадского, Т.Куна, Е. Блейлера.
Применение разнообразных методологических подходов в дипломной работе
позволило прояснить дилемму познания ненаучных феноменов научными
средствами. Это противоречие разрешалось путем обнаружения взаимосвязей в
предметных областях, фиксируя наличие системы, ее отсутствие или же
различные стадии ее становления. Учитывался методологический опыт западных
исследователей, существующий в виде мощной философской традиции, в
частности в работах М.Вебера, М.Хайдеггера, Х.Гадамера и др., которые
занимались изучением трансцендентного.
Поскольку в эзотерических источниках многое выражается косвенно, недого-
варивается (хотя и достаточно определенно подразумевается), то особое
значение имела методологическая задача артикуляции, структурирования и
реконструкции рассматриваемых эзотерических доктрин, помогающая выявить
действительную реализацию установок.
Теоретическое и практическое значение исследования состоит в постановке
проблемы эзотеризма как культурологического феномена, анализе философско-
исторического подхода к ее осмыслению, определении влияния эзотеризма на
духовную и культурную (духовную) сферы жизни общества.
Структура работы. Диссертация состоит из введения, двух глав, 6 параграфов,
заключения, списка источников по теме исследования и приложения, в котором
содержится словарь эзотерической терминологии.
REPORT
Thesis title: The phenomenon of esotericism in culture
The methodological basis of the thesis is, first of all, the dialectical
principles of objectivity, historicism, systemic, complex analysis of
social phenomena, interconnection and development, comprehensive
consideration of the entire set of objective and subjective factors that
are reflected in the works of philosophers, historians, political
scientists, sociologists.
As a general scientific methodology, the author tried in his dissertation
to implement an integrated approach arising from the general theory of
systems, which is actively being developed by modern science.
Also used are methods of a general scientific nature, such as comparison,
analysis and synthesis, idealization, generalization.
The historically arisen polarity of religious and mystical forms of
spirituality and science is sharply indicated today, when stormy social
events collide the most different types of world outlook. The wide variety
and volume of esoteric material created great difficulties in determining
the initial theoretical basis and made one remember the various
determinants of the subject under study.
The methodological and scientific guidelines in this study were conceptual
approaches to distinguish between scientific and non-scientific knowledge,
contained in the works of V.I. Vernadsky, T. Kuhn, E. Bleuler.
The theoretical and practical significance of the study consists in posing
the problem of esotericism as a culturological phenomenon, developing a
philosophical and historical approach to its understanding, determining the
influence of esotericism on the spiritual and cultural (spiritual) spheres
of society. Work structure. The dissertation consists of an introduction,
two chapters, 6 paragraphs, a conclusion, a list of sources on the research
topic and an appendix, which contains a dictionary of esoteric terminology
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
2
1 ЭЗОТЕРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эзотеризм түсінігін лигвистикалық-семантикалық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Эзотеризмнің мәдени құбылыс ретіндегі теориялық-концептуалды
негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Мәдениет тарихы аясындағы эзотеризмнің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ..23
2 ЭЗОТЕРИЗМНІҢ ЗАМАНАУИ РУХАНИ МӘДЕНИЕТТЕГІ ОРНЫ
2.1 Эзотеризмнің мәдениет құбылысы ретіндегі мән-
мағынасы ... ... ... ... ...29
2.2 Эзотеризмнің мәдениет құндылықтарының балама жүйесін қалыптастырудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 32
2.3 Эзотеризм өнер мен
дінде ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..47
ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары әлеуметтік тұрақсыздық пен
ақпараттық өрлеу жағдайында қоғамдық сана саласында болып жатқан
процестерді ұзақ уақыт бойы ғылым саласынан тыс болған әлеуметтік-мәдени
құбылыстарды терең түсінбей жатып, жемісті зерттеу мүмкін емес.Бұған
әлеуметтік өмірде байқалатын факторға айналған эзотеризм құбылысы жатады.
Ежелгі эзотерикалық және қазіргі заманғы психофизикалық жүйелердің
тәжірибесін қабылдаған, көпшіліктің санасында мифологиялық және қасиетті
компоненттердің кеңеюіне әкеліп соқтыратын жасырын-мистикалық
бірлестіктердің пайда болуы, халықтың рухани және әлеуметтік өміріне
айтарлықтай әсер етеді. Қоғамдық өмірдің салыстырмалы түрде тәуелсіз саласы
бола отырып, эзотерика белгілі бір деңгейде адамдардың мінез-құлқының
өзіндік құндылық-нормативтік бағдар жүйесін құрайды. Мәдениеттегі
эзотерикалық ілімдерді ұйымдастырудың және қызмет етудің теориялық
модельдерін құру күрделілігі оның формалары мен деңгейлерінің дәстүрлі
түсінігінен әлдеқайда асып түседі.Заманауи проблемалар мен қарама-
қайшылықтардың адекватты бейнесі үшін, эзотеризмнің мәдениеттегі орны мен
рөлін есепке алуға көмектесетін мәдениеттанулық параметрлерінің жаңа тобы
қажет.
Қазіргі әлеуметтік эволюцияда эзотеризм әсері айқын көрініс тапқан. Мысал
ретінде, қазіргі жағдайда әлемдегі жаңа геосаяси координаттар жүйесінің
қалыптасуын келтіруге болады. Эзотеризмнің тұжырымдамалық зерттеуінсіз
әлемнің бірқатар аймақтарындағы қуатты фундаменталистік тенденциялардың
бастаулары мен мәнін түсіну қиын, себебі олардың өткеннің белгілі бір
қасиетті және эзотерикалық дәстүрлерімен байланысы болуы ықтимал.Бұл
тенденциялар ұлттық мәдениетке, дәстүрлі діндер мен құндылықтар жүйесіне
айтарлықтай шоғырланып, әртүрлі өркениеттер қақтығысына әкелуі мүмкін.
Демек, эзотериканы қоғамның рухани және әлеуметтік-саяси салаларына әсер
етіп, мистицизммен, оккультизмнің нақты рәсімдерімен синкретті түрде өзара
байланысты интегралды әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде зерттеу мәселесі
өте өзекті болып болып табылады.Осы аспектілерді әле де толық назар
аудармаған және зерттелмеген.
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі мәдениетте эзотеризм атты феномен белгілі
бір сәнге айналды, оған дәлел кітап дүкендерінің әртүрлі эзотерикалық және
эзотерикалық әдебиеттерге толтырылған сөрелері, сонымен қатар эзотерикалық
тәжірибелерден бастау алатын әртүрлі ілімдер мен тренингтерге сұраныстың
артып келе жатқаны, олардың авторлары көбінесе өздері жүзеге асыратын әсер
ету механизмдерін толыққанды білмейді. Қоғамда сананың әртүрлі өзгерген
күйлерінің көрінісі өскен жағдайда, мәдениет пен тұлғаның құндылық-
семантикалық әлемдерін қалыптастыру процесінде эзотеризмнің рөлін зерттеу
ерекше өзекті болып табылады.Аталмыш мәселенің өзектілігіне сүйене отырып
және оның дамуының толық еместігін ескере отырып, мәселенің барлық
аспектілерін толық түсіну қажеттілігі туындады.
Зерттеу объектісі эзотеризмнің мәні мен мәдениетте алатын орны
Зерттеу пәні.Өзіндік құрылымы мен функциялары, қайнар көздері, мәдени
параметрлері және әлеуметтік-мәдени ортаға әсер етудің нақты тетіктері,
рухани мәдениет тарихындағы орны бар мәдени құбылыс – эзотеризм.
Осыған байланысты дипломдық жұмысқа арналған зерттеудің келесі
мақсаттары мен міндеттері анықталды.
Жұмыстың мақсаты.Мәдени-философиялық талдау аясында эзотеризмнің
мәнін, құрылымын, көздерін, функцияларын, әлеуметтік-психологиялық және
мәдени параметрлерін мәдени құбылыс ретінде және оның әлеуметтік-мәдени
ортаға әсерінің нақты тетіктерін, оның рухани мәдениет тарихындағы орнын
анықтау.
Дипломдық жұмысқа қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
анықталды:
- эзотеризмді тануға философиялық-әдіснамалық және мәдениетанулық
зерттеулердің тәсілдерді негіздеу, зерттеудің принциптері мен әдістерін
анықтау, жалпы мәдени кеңістіктегі бұл құбылыстың шекараларын анықтау;
-эзотеризмнің әртүрлі формаларын жіктеуді ұсыну, оларға сипаттама беру,
қарым-қатынас пен тарихи сабақтастықтарын анықтау;
-эзотеризмнің мәдени-тарихи құбылыс ретіндегі теориялық моделін жасау және
оның мәнін, мазмұнынашу
-эзотеризмнің қоғам санасындағы орны мен рөлін және мәдени құндылықтардың
балама жүйелерін құруды, оның дамуының негізгі тенденцияларын анықтау;
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізі. Философтар, тарихшылар,
саясаттанушылар, мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар еңбектерінен көрініс
тапқан объективтіліктің диалектикалық принциптері, детерминизм, историзм
сияқты қоғамдық құбылыстарды жүйелік, кешенді талдау, өзара байланыстары
мен дамуын бейнелейтін объективті және субъективті факторлардың барлық
жиынтығын қарастыру болып табылады.
Салыстыру, талдау және синтездеу, идеалдау, жалпылау, дедукция және
индукция сияқты жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де қолданылады. Эзотерикалық
ұғымдарды нақтырақ түсіндіру үшін әдебиеттердің, мерзімді басылымдардың,
әртүрлі эзотерикалық қозғалыстардың бағдарламаларының мазмұнын талдау
қолданылды.
Бұл зерттеудің методологиялық және ғылыми бағыттары В.И.Вернадский,
Т.Кун, Э.Блулер еңбектеріндегі ғылыми және ғылыми емес білімдерді
ажыратудың тұжырымдамалық тәсілдері болып табылады.
Дипломдық жұмыста әр түрлі әдістемелік тәсілдердің қолданылуы ғылыми емес
құбылыстардың танымдық дилеммасын ғылыми құралдармен түсіндіруге мүмкіндік
берді. Батыс зерттеушілерінің қуатты философиялық дәстүр түрінде
қалыптасқан әдістемелік тәжірибесі, атап айтқанда трансценденталдыны
зерттеген М.Вебер, М.Хайдеггер, Х.Гадамер және басқалардың еңбектерінде
ескерілді.
Эзотерикалық дереккөздерде, көп нәрсе жанама түрде баяндалатындықтан ,
көзқарастардың тек жарияланбай, шынымен іске асатынын (бұл нақты түрде
ашылған) ашуға көмектесуші эзотерикалық доктриналардың құрылымы мен
қалыптасуын қарайтын артикуляцияның методологиялығы үлкен мәнге ие.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Эзотерика мәселесін
мәдени құбылыс ретінде қоюдан, оны түсінуге философиялық және мәдени
көзқарасты дамытудан, эзотеризмнің қоғамның рухани саласына әсерін
анықтаудан тұрады.
1 ЭЗОТЕРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Эзотеризм түсінігін лигвистикалық-семантиrалық түрғыдан талдау
Біздің уақыт ежелгі дәстүрлермен дәріптелген және іс жүзінде сыналған
ізбасарларына, өмір жолдарының идеологиясы мен технологиясын, адамның
рухани кеңістіктегі орны мен қызметтерінің ауқымы мен түсінігін бере
отырып, көптеген рухани ілімдерді тудырды. Мәдениет тарихы эзотериканың
ерекше түрлері, типтері мен формаларының ерекше көптігін ашады.Тиісінше,
ежелгі дәуірден бастап, олардың теориялық түсіндірулеріне тырысулар
арасында эзотеризм терминін әр түрлі мазмұнмен толтыру әрекеттері белгілі
орын алды. Еуропалық білімді адамға эзотериканың күрделі экзотикалық
материалын түсінуге көмектесетін параметрлер мен анықтамалық нүктелер
жүйесін құру міндеті, бұл адам рухының ең күрделі зертханасында терминнің
өзін анықтаудан басталады. Сонымен Эзотеризм дегеніміз не?
Грек сөзі esoteros ішкі, жеке, жабық дегенді білдіреді. Ежелгі
грек философтарының арасында бұрыннан бар бұл тұжырымдама мұғалімнің
аузынан таңдалған оқушылардың аузына берілетін оқытуды білдірді. Мәселен,
Платон арқылы Александриялық неопифагорлықтарға жеткен Пифагор ілімдері
шәкірттің рухы мен жанына даналықты ұтымды сіңіруді мақсат еткен. Ежелгі
грек философиялық ілімдерінің алдында діни мистериялар, яғни құпия
әрекеттер тұрған. Мисттер Элевиндік жұмбақтар кезінде оларға ашылған
құпияларды жария етпеуге ант берді.
Ресейлік философиялық әдебиетте бұл ұғым өте кең түсіндіріледі.
Эзотеризм термині бойынша әртүрлі авторлар контекстке байланысты
құбылыстардың алуан түрлілігін білдіреді. Біз кең көзқарастар спектрін
анықтадық, оған сәйкес Эзотеризм:
- шындыққа деген қатынастың нақты формасы;
- адамның және қоғамның мәдени және рухани кеңістігіндегі құбылыстың түрі;
- әлеуметтік шындықтың ерекше көрінісі;
- әлеуметтік құбылыс;
- ежелгі дәуірдің діни-философиялық жүйелерінің ішкі мәні, магия, спиритизм
және т.б., өткеннің үздік ілімдерінен үзінді;
- әдеттегі жағдайдың өзгеруінен қорқудың рационализациясы ретінде табиғатқа
сену;
- ойлау мен көзқарас формасы, ғылымға балама;
- белгілі бір менталитет стилі; -рухани және өмірлік шындық;
- аутистикалық шағылысу;
- элиталық білім нысаны; -әлеуметтік және мәдени вице;
- арнайы ұйымдастырылған және салынған мәдениеттің қуатты қабаты;
- рухани трансценденталды мазмұнды ұтымды жоспарға аудару құралы;
- ақылға қонымсыз, бейсана күшін қолдануға болатын әдістер;
- ғылымнан тыс білім нысаны;
- миф тудыратын білім формалары және қызмет түрлері;
- діни негіздегі рухани сектанттық және партиялылық
мистикалық білім;
- масондықтың теориялық негіздері;
- гносеологиялық алдау;
- қолданыстағы мәдени контекстте көрсетілген шектеулерден шығу формасы және
белгілі бір мағынада оны сынау;
- адамзаттың көрінбейтін тарихының мәдени-философиялық моделі;
- шынайы вис терго (жасырын күш), ол халықтарды қозғалысқа келтіреді,
олардың тұрақтылығы мен күшін қамтамасыз етеді және т.б.
Байқап отырғандарыңыздай пікірлер мен идеялардың ауқымы өте кең. Мұның бәрі
бірдей құбылыстар ауқымына қатысты. Осы анықтамалардың кейбіреулері
эзотериканың мәніне емес, оның функциялары мен олардың көріну формаларына
сілтеме жасайды. Осылайша, эзотерика тұжырымдамасы аясында Веккердің
анықтамаларына сәйкес, оларды бөліп, басқаша атауға болатын бірқатар
формациялар пайда болады.
Автор қоғамның рухани дамуының қызмет ету ерекшеліктерін, жай-күйін және
сипатын талдау, эзотерика құбылысының мәнін құрайтын маңызды элементтерді
анықтауға мүмкіндік береді деп санайды.
Біріншіден, бұл болмыстың негізгі қағидалары мен заңдылықтары , әртүрлі
идеялармен, тұжырымдамалармен, жабық сипаттағы теориялармен және ілімдермен
берілген білім. Әдетте, ол қоғам қабылдаған парадигмаларға сәйкес келмейді,
бірақ ғылыми-логикалық өңдеуді және мәдениетке енгізуді қажет етеді.
Қолданыстағы жүйеге сәйкес келмейтін осы білімді қабылдау мәселесі
туындайды. Бұл ғылымға ғана емес, жалпы мәдениетке, оның ішінде өнерге де
қатысты.
Мәдениеттегі эзотеризм бағытына сипаттама бере отырып, бастапқы екіжақтылық
оның белгілері ретінде атап өтіледі: эзотерика тарихта әрдайым нақты және
жалпыға бірдей жарамды; бұл нақты тарихи уақыт пен белгілі бір қоғамға
байланысты және тұтастай әлеуметтік-мәдени процеске жатады; оның
тенденцияларын сіңіріп, оны өз идеяларымен қоректендіреді. Эзотеризм - бұл
дәстүрдің немесе жазудың арқасында адамзат тарихының бізге белгілі барлық
кезеңдерінде кез-келген адамзат қауымдастығының мәдени элементі ретінде
болатын өзіндік әмбебап құбылыс. Эзотеризм мәдениеттің жанын, адамзат
өркениетінің тұрақты құндылығын құрайтын дәуірден-дәуірге берілетін
мәңгілік мазмұнды қамтиды. Эзотерикалық ілімдер адамның терең табиғатына
жүгінеді, бұл олардың өміршеңдігі мен маңыздылығын анықтайды.
Көптеген философиялық сөздіктерге сәйкес [1, б. 585-586], эзотерика
термині тек бастамашыларға арналған, мамандарға ғана түсінікті идеяны,
теорияны білдіру үшін қолданылса, кейбір сөздіктерде керісінше,
экзотерика термині танымал, қарапайым адамға қол жетімді мағынасында
қолданылады. Бұл ұғымдар сонымен қатар құбылыстардың ішкі, маңызды
(эзотерикалық) және сыртқы (экзотериялық) байланыстарын түсіндіреді.
Кез келген азды-көпті терең оқытуда ілім рухы мен әрпі, мәні мен құбылысы,
өзегі мен қабығы бірін-бірі толықтыратын сияқты, бірін-бірі толықтыратын
эзотерикалық және экзотерикалық сәттер бар. Егер сөздің этимологиясын
ескеретін болсақ, онда эзотерра (грек тілінен аударғанда) - әртүрлі
философиялық мектептердің үй-жайлары мен аулаларының геометриялық
құрылымынан шыққан ішкі жер. Бұл ежелгі Грецияға тән ғимарат болған.
Платонның академиясының кіреберісінде: Мұнда геометрияны білмейтін адам
кірмесін деген жазу ілінген болған екен.
Оксфорд сөздігіне сәйкес: Esoterica [2, б.421] (Of philosophical doctrin es
ets.) термині эзотеризм философиялық және басқа сипаттағы кез-келген құпия
доктриналарға ғана емес, сонымен қатар белгілі бір пәндерге, тақырыптарға
бағышталуды ұсынатын кеңірек мағынаны қамтиды.
Көбінесе, эзотеризм бірқатар ілімдерді санаумен байланысты. Оларға
гностицизм, теософия, антропософия, магия, алхимия, астрология, масондық
және т.б. жатады. М.Волошиннің Теософия туралы мақаласында[3, б.27] құпия
ғылымдардың екі саласын ажыратады. Соның бірі - әлем заңдылықтарын іштен
зерттеу. Осыған ұқсас көзқарасты Э.Шюре мен А.Бесантан кездестіруге болады
[4, б.167].
Эзотерикалық ілім - бұл эзотерикалық шындықтың сипаттамасы, оған қарай
жылжу және оның шеңберінде қалу тәжірибесі. Ол эзотерикалық тәжірибенің
көрінісі мен бекітілуінің бір шарты ретінде қалыптастырумен қатар жасалады
және эзотерикалық мәдениет құтқару мұратымен сипатталады. Діннен
айырмашылығы, бұл құтқару Құдайда емес, алдын-ала емес, шынайы шындықты
жеке-дара алу ретінде көрінеді. Эзотерикалық құтқару үшін ерекше жол және
тұлғаны түбегейлі өзгерту қажет.
Кез-келген діни ілімнің эзотерикалық және экзотерикалық жағы бар. Дегенмен,
эзотеризм міндетті түрде діни сипатта болмайды. Эзотеризм рухтың интуиция,
ар-ождан және трансценденттік сфераларда жанның мистикалық қалуы сияқты
қабілеттері арқылы болмыстың түпкі мәнін түсінумен байланысты [5, б. 585-
586].
Тіл біліміндегі қазіргі жағдайды ғалымдар поли-парадигма ретінде анықтайды,
бұл объектінің әр түрлі білім парадигмаларында бір уақытта әр түрлі бағытта
талдауға байланысты. Сонымен, В.И. Шаховский лингвистикалық ғылыммен қатар
өмір сүретін парадигмаларын антропоцентристік, функционалдық,
коммуникативті, когнитивтік, текстоцетрлік, прагматикалық т.б деп атайды
[6, б.59]. ХХІ ғасырдағы орыс тіл біліміндегі антропоцентристік тәсілдің
үстем және жан-жақты рөлі - ғылыми координаттардың бүкіл жүйесінің
орталығында адамның айқын заңдастырылған жағдайына байланысты.ХХ ғасыр
тіл біліміндегі ең маңызды әдістемелік ауысым. - тіл білімінен
имманенттік лингвистикаға антропологиялық лингвистикаға көшу, егер ол тіл
табиғатына тек адамнан және оның әлемінен ғана жетуге болады деген оймен
одан әрі күшейеді [7,б.48]. Антропоцентристік мегапарадигманың негізгі
бағыты - тілдік тұлға, сөйлеу-ойлау қызметінің субъектісі, мәтіндік
массивтерге түсірілген әртүрлі типтегі дискурстарды құру немесе қабылдау.
Зерттелген лингвистикалық материал тұрғысынан бұл тараудың ғылыми
өзектілігі ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысында классикалық ретінде сақталған кең
мәтіндер қабаты ұсынылған оқырмандар мен заманауи авторлардың қызығушылығын
арттырған эзотеризм түсінігін зерттеуге байланысты. Эзотерика түсінігі
өмірдің рухани мәнін алдыңғы орынға қоятын және адам болмысының барлық
материалдық көріністерін өзге әлемнің көрінбейтін құбылыстарына
бағындыратын адамның ерекше дүниетанымын білдіреді.Мыңдаған жылдар бойы бұл
проблемалар адамзатты алаңдатқан, олардың әртүрлі түсініктемелері барлық
ұлттық мәдениеттер мен әр түрлі тілдердегі мәтіндерде көрініс
табады.Объективті жағынан, эзотерика түсінігінің жалпы – ортақ теориясын
қалыптастыру үшін ғылыми алғышарттар пісіп жетілді, оның кейбір аспектілері
енді дами бастады. Интернетте, эзотерикалық мәселелер тек қана қазіргі
заманғы гуманитарлық ғылымдардағы философиялық-мәдени білім шеңберінде
зерттеледі [8].
Эзотерикалық мәдениеттің модернизациясы көптеген құрылымдардың өзгеру
кезеңдерін қоса алғанда, дағдарыс ретінде белгіленген позициялардың
көптігімен байланысты. Эзотерикалық мәдениеттің тартымдылығы қазіргі кезде
болмыстың күрделі мәселелерін өзінің табиғаты бойынша түсіндіруге қабілетті
болуымен байланысты.Ол әлемнің құрылымын құрайтын және оның дамуын
анықтайтын күрделі қатынастардың себептерін, салдарын, мағыналары мен
үйлесімдігін түсіндіруге мүмкіндік беретін бірыңғай принциптің айналасында
ұйымдастырылған барлық таным құралдарын біріктіреді [3, б.52-54].
Эзотерикалық мәдениет элементтерінің адам өмірінің барлық салаларында -
ғылымда, өнерде, дінде, ертегілерде, эпостарда, рәсімдерде, дәстүрлерде
болуы туралы тезистер; оны жалпы адамзаттық мәдениеттің ажырамас бөлігі
ретінде қарастыруы; оны құндылықтарды сақтайтын арнайы аккумулятор ретінде
қарастыруы ; тұлға қабілетін дамытуда ерекше маңызы, оның құндылықтарын
қалыптастыруы негізгі ғылыми ережелерге айналады [8].
1.2 Эзотеризмнің мәдени құбылыс ретіндегі теоретика-концептуалды негізі
Эзотеризмнің мәдени құбылыс ретіндегі ерекшелігін С.Ржешевский сәтті
атап өтті [10, б.8]. Ол әйгілі эзотериктердің бірі Г.Гурджиефтің ілімін
сипаттай отырып, оған ғылым немесе философия ретінде қарауға болмайтынын
көрсетеді. Бұл екеуі де емес, Бұл эзотерикалық ілім деген пікір
қалдырған. Эзотерикалық ойлаудың ерекшелігі - ғылыми дәлелдемелер немесе
теорияның беріктігінде емес, құрылыстың өзіндік дәлелі мен әсемдігінде
болып табылады. Дүниеге деген ерекше эзотерикалық қатынас, біздің
мәдениеттің барлық құндылықтарын өткір сынға алынуы, адамдардың осы шынайы
әлемге ене алуға деген қабілеті, эзотерикалық ілімдерде толық
сенімділікпен және сеніммен жүзеге асырылуында, өйткені эзотерикалық
ілімнің ізбасарларында бұл тек білім деңгейінде ғана емес, сонымен қатар
өмірдің тәжірибесінде де расталады.Эзотерикалық оқыту мен эзотерикалық
білім эзотерикалық практикасыз болмайды[11, б.8].
Эзотеризм белгілі бір жолмен салынған және ұйымдастырылған мәдениеттің
қуатты қабаты ретінде сыйымды мазмұнға ие. Автордың пікірінше, эзотеризм
тұжырымдамасында келесі маңызды элементтерді ажырату қажет: идеялар,
тұжырымдамалар, доктриналар, теориялар, рухани және идеологиялық жүйелерді
қамтитын парано-ғылыми білім нысандары; психофизикалық тренингтер,
медитация, дұғалар, студенттер мен ізбасарларға тәжірибе мен білімді беру
әдістері кіретін қызметтің нақты түрлері; белгілі бір ұйымдық құрылымдар -
оккульт-мистикалық бірлестіктер.
Эзотеризмнің қоғамдық экзотеризмнен айырмашылығы, ол инициаттардың тар
шеңберіне арналған. Алайда, бұл қазіргі эзотерикалық мәдениеттің әдейі
мөрленгендігін білдірмейді. В.М.Розин орынды атап өткендей,
Х.П.Блавацкийдің, Р.Д.Интерьердің, Д.Кришнамурти, Рамакришна, Э.Н.Рерих,
Шри Ауробиндо Гхош, Свами Вивекананда, Д.Т.Сузуки, К.Кастанеда, Д.
Раджнештің эзотерикалық ілімдерінде құпия білім жоқ. Керісінше, олар
жалпыға бағытталған. Эзотерикалық ілімдерді жасаушылар өз көзқарастарын
жеке-жеке білдіріп қана қоймай, олар мыңдаған ізбасарлары мен жай ғана
тыңдаушыларының алдында көпшілік алдында сөз сөйледі. Алайда, бұл ілімде
кез-келген адам шәкірт бола алмайды, өйткені ілімді ұстану айтарлықтай
рухани күш-жігерді қажет етеді.
Концептуалды-теориялық көзқарас негізінде эзотерикалық жүйелерді
ұйымдастырудың және қызмет етудің әр түрлі модельдерін, олардың типтерінің,
мазмұны мен мағыналарының деңгейлік өзара әрекеттесуінің жалпы
тұжырымдамалық схемаларын қарастыра отырып, эзотерика идеясы комплексті
және зерттеуде оған жоғарыда аталған компоненттерді қосу керек деген
тұжырымға келеміз.
Жалпы, эзотерика тұжырымдамасы болашақтың ең маңызды элементтері туралы
ежелгі білімді - болашақ ұрпаққа беруді қамтамасыз ететін, әр түрлі
ұғымдармен, ілімдермен және ілімдермен анықталған, өте бай және сыйымды
мазмұнға ие. Сонымен бірге, тоталитарлық жартылай діни секталар мен
қауымдастықтардың, эзотерикалық сипаттағы басқа бірлестіктердің едәуір саны
бар екенін есте ұстаған жөн, олар қоғамдағы өздерінің жойқын әрекеттерін
асыл гуманитарлық идеялармен маскалап, шындыққа, жақсылық пен сұлулыққа
шақырады. Мұндағы басты қиындық дәл сыртқы белгілерге сәйкес құбылыстардың
шын мәнін анықтау мүмкін болмайтындығында. Сырттай тек оң нәрселер ғана
жария етіледі. ХІІІ ғасырда бесінші Зохардың эзотерикалық комментаторы
сандар кітабы туралы: Өтірікті растау үшін оны шындықпен араластырады деп
жазған екен.
Эзотеризм теориялық және күнделікті сана мен оны тасымалдаушылар арасындағы
қарама-қайшылықты шешудің формасы ретінде әрекет етеді. Олардың бір бөлігі
жоғары жабық білімді біртіндеп насихаттап, кең бұқаралық сана деңгейіне
шығарып, ғылыми білім жүйесіне енгізу керек деп санайды. Өкілдердің тағы
бір бөлігі бұл эзотерикалық білім элита үшін білім болып қалуы керек және
әрдайым тұйық, герметикалық болуы керек, оның негізінде кез-келген қоғамның
интеллектуалды элитасының бұқараны бақылау құралы ретінде әрекет ете
отырып, осы рухани және идеологиялық мифтер мен клишелерді қолдануы керек
деп санайды.
Эзотеризм дүниетанымның ерекше тарихи және мәдени типі ретінде әр
түрлі діндер мен ілімдердің мыңжылдық мәдени дәстүрлерін қайта қарастыра
отырып, бастапқыда құпияның - тек болмысты ұйымдастыруды ғана емес, сонымен
бірге шешілмейтін бастапқы негіздерді болжайды. Мәдениеттің көптеген
иррационалды-эзотериялық тұжырымдамалары оның әлеуметтік табиғатын жоққа
шығарып, мәдениеттің бастауын ғарыштық, трансценденталды кеңістіктен
іздегенімен, автор мәдениеттегі иррационалды мазмұнды жүзеге асырудың
өзіндік әлеуметтік және гносеологиялық тамырлары бар деп санайды.
Эзотеризмді тар және кең мағынада қарастыруға болады.Сөздің кең
мағынасында эзотерикизм дегеніміз - бұл сектанттық, партиялылық, сырттан
келгендерге жабық болатын білім, идеялар мен мәдени құндылықтар саласына
берілгендік, яғни әдетте герметизм терминімен белгіленетін нәрсе.Тар
мағынасында дәлірек айтсақ, сөз мағынасында бұл діни-мистикалық
иррационалды білім және оған негізделген рухани-идеологиялық қызмет.
Осылайша, эзотериканың келесі анықтамасын тұжырымдауға
болады.Эзотеризм - бұл құпия паранаукалық білімнің рухани-идеологиялық
жүйесі түрінде, оккульт, мистикалық және басқа да жабық бірлестіктердің
қызметімен байланысты қоғамдық сананың белгілі бір саласын бейнелейтін
мәдени-тарихи құбылыс.
Эзотеризм тыйым салулармен байланысты:
а) кез-келген қолөнердің, ғылымның, өнердің, діннің, мистикалық
философияның құпияларын ашуға;
б) бөгде адамдарға құпия доктринаның ауызша немесе жазбаша символикасын
үйретуге
кесте 1
Эзотеризмнің ең төменгі деңгейі - бұл тыныштықта қабылданған құпия; орта
деңгей -айтуға тыйым салынған нәрселер; ең жоғарғы деңгей - бұл ең терең
шындықтардың [12] объективті түсіндірілмеуі салдарынан айтуға қиын нәрсе.
Эзотеризмнің қалыптасуының жалпы тарихи көрінісін жалпы мағынада екі
дәстүрдің - Шығыс және Батыс (ежелгі еуропалық) құндылықтар жүйелерінің
бірігуі ретінде ұсынуға болады. Егер идеялар, әдетте, жұқтырылғанын
ескеретін болсақ, онда құрылымдық-логикалық диаграмма келесідей көрінуі
мүмкін (1-суретті қараңыз).
І Схема. Эзотеризмнің қалыптасуының тарихи суреті
ШЫҒЫС ДӘСТҮР (Персия, Халдея, Вавилония, Ассирия, Иудея, Ежелгі Үндістан,
Египет және Қытай) Гермес Трисмегист, Зороастр, Будда, Рама және Кришна,
Мұса, Христ, Конфуций, Нагаржуна, Лао-Цзы жүйелері
веданта дзэн дао йога суфизм аюрведа зороастризм индуизм
ӘЛЕМДІК ДІҢДЕРДІҢ эзотеричекалық бөлігі
"Рерихфеномені "
" Гурджиева-Успенский феномені "
"Блаватская феномені "
Пифагор, Платон, Д.Ареопагита жүйелері
АРИЙ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ДІНИ-РУХАНИ ЖҮЙЕЛЕРІ ЕУРОПА ХАЛЫҚТАРЫ (орыс
магиялары, кельт друидтері, скандинавия халықтары және христианға
дейінгі грек және рим өркениеттерінің діни жүйелері).
Әлемдік мәдени-тарихи даму процесінде шығыс және батыс деп аталатын
құндылықтар жүйесі бір-біріне айтарлықтай әсер етті, бір-бірімен араласып
немесе бір-бірін әртүрлі жолдармен алмастырып отырды . Мысалы, солтүстік
арийліктер біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықтың ортасында Еуразия
континентінің оңтүстік-шығысына еніп, қазір сенімнің бір бөлігі болып
табылатын зороастризм, индуизм сияқты діни жүйелерді құрды.
Вавилония, Египет және Иудеяның кейбір мәдени құндылықтар жүйесі
эллинистік батыстық дәстүрмен араласқанда дін мен батыстың христиандық
мәдени дәстүрін жасады. Сонымен қатар, кейінірек Парсы, Вавилония, Египет
және Иудея мәдени дәстүрлері исламның діни рухани және идеологиялық
дәстүрін құрды, ол қазірде шығыс эзотерикалық дәстүріне жатады.
Осындай елеулі және белсенді интерпенетрацияның арқасында эзотерикалық
дәстүрлерді батыстық және шығысқа бөліп, бинарлы (дәлірек айтсақ,
дуалистік) - дәстүрлі және иллюстрациялық тәсілмен қолдануға болады. Бұл
жерде шығыс дәстүрі деп біз - семиттің рухани мұрасын, сондай-ақ Еуразия
тұрғындарының сары нәсілдерін, ал батыс дәстүрі бойынша арийлер нәсілін
(антропологиялық тұрғыдан) түсінеміз.
Бұл жерде шығыс дәстүрі дегенде біз семиттің рухани мұрасын, сондай-ақ
Еуразия тұрғындарының сары нәсілдерін түсінеміз, ал батыс дәстүрі бойынша
біз арийлер нәсілін (антропологиялық тұрғыдан) түсінеміз.
Шығыс діни-философиялық ойы абсолютті абстракцияға бағытталғанына
қарамастан, әрдайым практикалық болып табылады, өйткені абстракцияны түсіну
тереңдігі адам психикасының жай-күйімен корреляцияланған, оны тек нақты
өмір немесе эзотерикалық практика ұсынған қызмет арқылы жақсартуға болады.
. Ежелгі даналыққа сәйкес теория мен практиканың арасындағы байланыс таным
процесінің шексіздігін қамтамасыз етеді: ойлау мен бүкіл психиканы
жаттықтыру сананың үнемі кеңеюіне әкеледі және сол арқылы шындықтың жаңа,
бұрын белгісіз тереңдіктерін ашады .
Өткен дәуірлердегі данышпандар мен эзотериктердің ілімдерінің нақты
әлеуметтік-мәдени жағдайлармен корреляциясы бұл ілімдердің мазмұны мен
табиғатын сарқпайды (не исчерпывает). Сонымен қатар бірқатар тәуелділіктер,
нақтырақ: бұл ілімдердің қазіргі мәдениеттің жалпы адамзаттық өрісімен және
қазіргі адамның рухани-психологиялық тепе-теңдік сипатымен байланысы;
әлемде басым болған Батыс өркениетіндегі эго мен рационалдылық
гипертрофиясы, сондай-ақ гипер-рационның көмегімен ғаламдық гипер-эгодан
қалыптасатын виртуалды гипер-шындық жалпы манипуляция жүйесінің қалыптасуы.
Осы факторлардың барлығы қазіргі рухани-идеологиялық жүйелердің
қалыптасуында көрініс табуда.
Эзотеризмнің барлық дерлік түрлері, егер қазіргі ғылым тұрғысынан
қарастырылса, иррационалды. Эзотерикалық доктриналардың көпшілігі ғаламның
соңғы құпияларын ашуға қабілетсіз адам білімінің шектеулерін айтады.
Эзотерикалық шындықтар дәлелдеуді қажет етпейтін, керісінше дәлелдеуді
емес, берілген ретінде қабылдауды қажет ететін алғашқы фактілер деп
анықталады. Философиялық иррационализм туралы мәселені иррационалдың
теориялық мәселесінен ажырату керек. Кейбір иррационалды мазмұнның болуын
мойындайтын кез-келген теоретикті иррационалист деп атауға болмайды.
Әйтпесе, осы санатқа иррационал шамалардың бар екенін мойындайтын,
өздерінің өрнектері үшін иррационал сандарды қолданатын барлық математиктер
иррационалист болар еді.
Ар-ұят, аяушылық, кінә, еркіндік, жауапкершілік сияқты категорияларды
ғылыми тұрғыдан толық рационализациялаудың түбегейлі мүмкін еместігі
олардың тек сана деңгейінде ғана емес, сонымен қатар санадан тыс деңгейде
тамырлас болуынан туындайды. Бұл қасиеттер адам өмірінің барлық саласын
қамтиды, олардан толықтай арылу мүмкін емес. Эзотерикалық ілімдер көбінесе
осы этикалық категориялармен жұмыс жасайтындықтан, ғылымға оларды адекватты
интерпретациялау қиынға соғады. Эзотерикалық дәстүр оқушыларға логикалық
және ойлау-пайымдау шектеулі екендігін түсінуге мәжбүр ететін парадоксалды
жұмбақтар әдісін шебер қолданады. Атап айтқанда, дзен дәстүрі ой арқылы
шешілмейтін коан деп аталатын мағынасыз болып көрінетін жұмбақтар арқылы
ауызша емес нұсқау жүйесін дамытты. Ойлау процесін тоқтату және оқушыны
шындықтың вербальды емес тәжірибесіне дайындау үшін арнайы жасалған, барлық
коандар білгір мұғалімнің бірден танитын азды-көпті ерекше рұқсаттарына ие.
Теориялық физиктер мен шығыс мистиктері осыған ұқсас мәселелермен бетпе-
бет келіп, бүкіл әлем күмән мен күмән тудыратын психикалық тығырыққа,
тұрақты шиеленіске тапболған кезең де болды. Заттардың маңызды табиғатын
интеллект талдаған кезде, бұл абсурдтық немесе парадоксальды болып
көрінеді. Бұл эзотерикалық мектептерде әрдайым белгілі болған, бірақ бұны
ғылым проблема деп жақында ғана тапты.
Эзотеризм - бұл мәдениеттің фактісі, ал мәдениет - бұл тұтастық, оның
элементтерінің әрқайсысы осы тұтастық пен оны құрайтын элементтердің
сипаттамаларын көтереді. Мәдениеттің эзотерика мен ғылым сияқты
элементтерінің арасында ұқсастықтар болғанымен, әрқашан априори берілетін,
дәлелдеуді қажет етпейтін, логикаға бағынбайтын және көбінесе қисынсыз
болып табылатын эзотерикалық білім мен шындықты барынша адекватты түрде
көрсетуге ұмтыла отырып, шынайы ойлаумен сипатталатынғылым және ғылыми
білімнің арасындағы түбегейлі айырмашылықты нақты анықтау қажет.
Оның дүниетанымның негізгі қағидасына айналуын және, сәйкесінше,
гносеологияның негізгі талабы екендігі фактісін біржақты аюсолютизациялау,
яғни тек гипертрофия жағдайында ғана иррационалдық мазмұнын мойындау
фактісінің өзі философиялық измге (иррационализмге) айналып кетуі мүмкін
екені айқын.
Бұл зерттеу авторлық позицияны, эзотерикалық құбылыстардың табиғатын
дәлелді және жеткілікті түрде тұжырымдамалы нақты негіздеуді талап етеді.
Зерттеу барысында автордың айқын және бірмәнді позициясы дәл эзотеризмді
мәдени феномен (құбылыс) ретінде ашуға тырысумен маңызды. Бұл зерттеудің ең
жақсы әдістерін таңдауға және негізделген қорытындыларалуға көмектеседі.
Эзотеризм сияқты тұжырымдаманы анықтаудағы басты қиындықты келесі қарама-
қайшылықтардан көре аламыз: тұжырымдаманы анықтау үшін бұл феномен туралы
жеткілікті тұжырымдалған тиісті білім алу қажет және ол тұжырымдаманың
шындыққа сәйкес келуіне көз жеткізу. Шындығында, құбылыстардың бұл ауқымы
салыстырмалы, өйткені құбылыстар туралы түсінік және олар туралы білімнің
жалпы көлемі үздіксіз даму процесінде. Шын мәнінде, біз белгілі
құбылыстарды сол кезеңдегі өзміздің түсінігімізге қол жетімді, санамызға
сыйымды түрінде қарастырамыз.
Құбылыстардың алдын ала және соңғы тұжырымдамаларын ажырату қажет. Бізде
ешқашан құбылыстардың түпкілікті, барабар дәл тұжырымдамасы болмайды.
Мұндай ұғым ғылыми ойлаудың алдында тек тұжырымдаманы дамытудағы өте
идеалды күй ретінде пайда болады. Ғылым алдын-ала анықталмаған, аяқталмаған
ұғымдармен айналысады. Эзотеризмнің жоғарыда келтірілген анықтамасы
өзгереді, жақсарады (зерттелетін құбылыстың мәнін дәлірек көрсетуге
мүмкіндік беретін анықтамаға жақындайды).
Эзотеризмді қарастыру әдістемесін негіздеу мен тұжырымдау кезінде
автор әр ғылым саласы, оның ішінде теорияны қалыптастыру үшін қандай да бір
тұрақты анықтамалық шеңберді қажет ететіндігіне сүйенді.
А.Эддингтон, сонымен қатар К.Поппер кейінірек теорияны біз әлемге
лақтыратын тормен салыстырды. Зерттеу саласына объектілердің қай түрі
түсетіндігі әдістің торының сипатына, оның ұяшықтарының көлеміне, олардың
конфигурациясына және т.б. байланысты болады.
Біз таным надандықтан білімге өту процесі ретінде, қазіргі кезде
жетіспейтін нәрсені іздеу және табу ретінде, негізінен болжанбайтын,
қауіпті, бұрын ойлап тапқан әдіс шындыққа кепілдік бермейді деп санаймыз.
Белгілі бір көзқарасты, әдісті, теорияны жақтаушылар шын деп таныған
нәрсені олардың қарсыластары алдау деп бағалауға болады. Сол факт бір
теорияны растап, екінші теорияны жоққа шығара алады.Бірқатар авторлардың
ғылыми еңбектеріндегі әдіснамалық аспектілерді зерттеу әр түрлі
философиялық мәселелерді қарастыру тәсілдері мен принциптерінің
өзгергіштігі өте кең екендігін, әлеуметтік ғылым саласында әлі күнге дейін
шындық пен тиімділіктің критерийлері жоқ екенін, барлығы нақты әдістемеге,
жүйенің қондырғыларына, анықтамалық нүкте мен автордың позициясына
байланысты екенін көрсетті
Ғылыми білімнің тарихы тұтастай алғанда рационалды іс-әрекеттің
критерийлерін дамыта отырып, өзіне ғана тән нормаларды барлығына, соның
ішінде болмыс пен сананың ең жақын салаларына таратуға тырысты деп
болжайды. Бірақ ғылымға жұмыс істеген нәрсе көбінесе, тұтастай алғанда,
мәдени процеске пайдасын тигізе алмаған.Ал білімнің өзі тек ұтымды
процедуралардың қатаң шеңберімен шектеліп, көп нәрсені жоғалтты.Дүниені
рухани игерудің түрлі жолдарын зерттеуге арналған білім теориясы тек ғылым
саласымен шектелді, атап айтқанда - табиғаттану. Әр түрлі эзотерикалық
ілімдермен жан-жақты дамыған адам субъективтілігінің онтологиясы ұзақ уақыт
бойы философтардың назарынан тыс қалып келді.
Мақсаттар мен міндеттерге сәйкес автор дерек көздерін және
әдебиеттерді зерттеудің тарихи-философиялық әдісін және эзотерикалық
көзқарастарды басты көзқарас ретінде қарастырған кезде нақты әдіснамалық
тәсілді таңдады. Оларды нақтырақ түсіндіру үшін әдебиеттердің, әртүрлі
эзотерикалық қозғалыстардың бағдарламаларының және т.с.с. қолданылды.
Историзм принципін жүзеге асыру рухани мәдениеттің осы маңызды
формасының даму логикасын анықтау мақсатында эзотериканың қалыптасуы мен
даму тарихын оның барлық көлемімен және мазмұнымен тұтас, жан-жақты, терең
және жүйелі түрде талдауды болжайды. Ежелгі мәдениеттерден бастап қазіргі
заманғы түрлеріне дейінгі барлық даму барысын кешенді түрде қарастыру
қажет.
Зерттеудің жалпы әдіснамалық негізі диалектикалық әдістің мәні мен
мазмұнын, жалпы жүйелер теориясын, синергетиканы, инвариантты модельдеуді
білдіретін әдіснамалық қатынастар жүйесі болып табылады. Өзара байланысты
әдістердің жиынтығы ретінде материалистік гносеологияның принциптері мен
білімнің әртүрлі деңгейлеріндегі жүйелік көзқарас ерекше орын алады. Сондай-
ақ арнайы әдістер мен зерттеу әдістері (философиялық, жалпы және нақты
ғылыми) қолданылды, олар төменде ашылады.
Мәдениеттің эзотерикалық аспектілерін зерттеушілер, эзотеризм құбылысын
талдауда қолдануға болатын бірқатар құнды ойларды айтады. Атап айтқанда,
олар пәнді тануға емес, оған қарсы тұруға бағытталған ғылымнан айырмашылығы-
сыртқы, объективті шындық, философия (және эзотерикалық ілімдердің
көпшілігі) ең алдымен субъектіге, адамға бағытталғанын атап өтеді.
Білімнің диалектикалық теориясының әдіснамасы философиялық методология
ретінде, интегративті, идеологиялық, нормативті-аксиологиялық және сыни-
конструктивті функцияларды орындай отырып, зерттеушінің теориялық және
практикалық қызметін ұйымдастырудың, құрудың принциптері мен әдістерінің
философиялық білімнің генезисі мен даму тарихын ескеру жүйесі ретінде
қолданылады. Э.Гуссерлдің пікірінше, философия құбылыстар өрісін (сананың
іргелі қабатын) терминдер тұрғысынн зерттеп , сайып келгенде барлық ғылыми
тұжырымдар мен анықтамаларды ғана қалыптасырып қоймай, өзінің негізінде
арнайы жеке философиялық пәндердің тұтас сериясын зерттейтін кезде ғана
қатал ғылым болып саналады [13, б.354].
Әрбір философиялық әдістің өзінің онтологиялық, гносеологиялық,
идеологиялық, логикалық, психологиялық және қолданбалы мәнін білдіретін
өзіндік негіздері бар. Бұл негіздер таным әдісінің функциялары арқылы
жүзеге асырылады, оған сәйкес ерекшеліктер мен нақтылықтар беріледі. Егер
біз осы позициялардан танымның заманауи философиялық әдісін түсіндіруге
келер болсақ, онда біздің зерттеуіміз үшін келесі бастапқы, негізгі
принциптер маңызды болды:
1) мәдениеттанулық, тек сол немесе басқа білім саласына қатысты жеке
әдістерден айырмашылығын, философиялық әдістің өз дәуіріндегі бүкіл
мәдениетпен байланысын білдіретін;
2) оңтайлылық (оптималдық), қазіргі білімнің конструктивті
трансформациялық сипатын көрсететін;
3) объективтілік, материалистік диалектиканың негізгі ережелерінің мәнін
білдіретін;
4) күрделілік, танымдағы барлық факторларды ескеруге, белгілі бір мәселені
шешудің барлық формалары мен әдістерін біріктіруге бағытталған.
Бірқатар авторлар [14, б.126-127.] философиялық әдіс құрылымына, ғылыми
проблемаларды шешуге,аталған принциптерден басқа: ынтымақтастық, жүйелілік,
сызықтық емес, есептелімді, конструктивтілік, бағалау принципі, жеке
принцип және т.б. қолданады.Зерттеу барысында біз жүйенің жалпы теориясынан
туындайтын интеграцияланған тәсілді жүзеге асыруға тырыстық, бұны қазіргі
заманғы ғылым [15, б.213] белсенді түрде дамытты, атап айтқанда,
эзотерикалық құбылыстардың табиғатын түсіну үшін объект туралы әр түрлі
білімдердің синтезін қолданды. Салыстыру, талдау және синтез, идеализация,
жинақтау, дедукция және индукция, абстрактылыдан нақтыға өту сияқты әдістер
де қолданылады.
Автор құрылымдық және логикалық модельдеуді белсенді қолданды. Оның
көмегімен эзотерикалық белсенділіктіңәмбебап схемалары мен тетіктері (бұл
біршама қате болып көрінуі мүмкін), әртүрлі формалар мен түрлерде
ерекшеленді.
Әр түрлі әдістемелік жүйелерді қолдану ғылыми емес құбылыстардың танымдық
дилеммасын ғылыми құралдармен нақтылауға мүмкіндік берді. Бұл қайшылық
тақырыптық қатынастарды анықтау, жүйенің болуы болмауы, немесе, оның
қалыптасуының әр түрлі кезеңдерін анықтау арқылы шешілді [16].
20-шы ғасырдың бүкіл батыстық әлеуметтік-философиялық ойына кең әсер
еткен ұтымдылық тұжырымдамасын жасаған М.Вебер. Атап айтқанда, осы әлемді
мифологиядан құтқару идеясын алға тартып, құпиясыз, ғылымның рөлі
түбегейлі мифтен таза әлемде рационализация бағытын белгілеп, жаңа
маңызды алғышарт ретіндегі тұжырымға әкелді.
М.Хайдеггер өзінің кейінгі еңбектерінде [17] тілді болмыс үйі,
мәдениеттің шынайы бағыты ретінде талдауға көп көңіл бөлді, алыпсатарлық
филология идеяларын дамытты. Оның бірқатар тұжырымдарының эзотериканың
категориялық аппаратымен жұмысында маңызы зор.
Эзотеризм туралы жаңа білімге көшу актісі гнесеомәдени акт болып табылады,
өйткені, жаңа және ескі сөздіктер, ең болмағанда,жаңаның енгізілген
тұжырымдамалардың гносеологиялық дәйектілігін талап етеді. Экстраполяцияның
төрт түрін ажыратуға болады: модельдік, құрылымдық (формальды-логикалық),
номологиялық және фактуалдық. Номологиялық және фактуалдық экстраполяция
мүмкіндіктері ұғымдардың мағынасын өзгерту қажеттілігіне байланысты
айтарлықтай шектеулі. Процедураның мәдениеттанулық аспектісі білім берудің
номологиялық типіндегі терминдердің мағынасының категориялық бөлігін
сақтауды және экстраполяцияның нақты түрімен бақылаулардың теориялық
бейтарап тілінің болуын болжайды.
Эзотерикалық білімдерді экстраполяциялау мәселелеріне олардың әлеуметтік-
мәдени жай-күйі тұрғысынан көзқарас таным процестерінің мәдениеттің басқа
компоненттеріне тәуелділігін ғылыми теориялар терминдерінің категориялық
мағынасына философиялық және идеялық мазмұнды тартуға байланысты.
Эзотеризмді мәдениеттің жүйелік объектісінің жаңа түрі ретінде қарастыру
ілімді түсіндірудің, негіздеудің және ұйымдастырудың жаңа нормаларын қажет
етеді. Демек, жаңа білімге көшу, оны қабылдау үшін эзотериканың жаңа
культурологиялықмоделін енгізу қажет, оның негіздерін біз [См.Лысенко ВТ.
Компаративная философия в России Вопросы философии. 1992]келесі тарауда
белгіледік.
Философиялық герменевтиканың жетекші теоретиктерінің бірі Х.Гадамер белгілі
бір тарихи және философиялық мәтіндерді философиялық тұрғыдан түсіндіруде
жұмыс істеді және бұл мәселеде бізде де қолданылған едәуір тәжірибе
жинақталды.
Бұл зерттеу әдістемесінде маңызды орынды салыстырмалы философиядан
туындайтын тәсілдер алады [18, б.45]. Үнді және қытай философиясы
саласындағы бірқатар мамандар бұл әдістемені әртүрлі философиялық
дәстүрлерді проблемалық салыстырмалы талдау үшін сәтті қолданады. Оның
әдістемесі мен мәселелері бойынша көптеген материалдар Шығыс және Батыс
философиясы философиялық салыстырмалы зерттеулердің ең маңызды баспа
органының беттерінде жарияланған.
Басқа әдістемелік құралдармен қатар салыстырмалы философияның келесі
тәсілдері қолданылды;
1. Әр түрлі өркениеттердегі әлемдік тарихи-философиялық процестің бірлігі
идеясына негізделген салыстырулар. Демек, әртүрлі өркениеттердегі
эзотерикалық жүйелердегі кез-келген тақырыптық және тұжырымдамалық
параллельдер эзотерикалық ойлау мен практика дамуының жалпы тарихи
заңдылықтарының ерекше көріністері ретінде түсіндіріледі.
2. Екінші топ белгілі бір жүйені немесе дәстүрді тереңірек түсінуге
бағытталған салыстыруларды біріктіреді; дегенмен, онымен салыстырылатын
нәрсе - басқа эзотерикалық жүйелер немесе дәстүрлер - оның бірегейлігі мен
ерекшелігіне баса назар аударатын проблемасыз қарама-қарсы фон ретінде
әрекет етеді. Басқаша айтқанда, басқа дәстүрлер белгілі нәрсе ретінде
қабылданып, оның көмегімен белгісіз нәрсе зерттеледі.
3. Үшінші топқа ешқандай салыстырмалы емес салыстырулар жатады. Олар
теориялық тұрғыдан ынталандырылмайтын, зерттеушінің эрудициясы, оның
интеллектуалды талғамы және тіпті қиялының нәтижелері ретінде пайда болады
Қысқаша айтқанда, бұл ассоциация бойынша немесе, керісінше,
бойыншаиллюстративтістихиялық салыстыруболып табылады.
Бұл тәсілдер әртүрлі эзотерикалық дәстүрлердегі параллельдер мен
айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік берді, бұл өз кезегінде біз зерттеп
отырған құбылыстың теориялық моделін құруға көмектесті.
Бұл модельді немесе үлгіні американдық ғалым Т.Кун енгізген парадигма
тұжырымдамасымен де белгілеуге болады. Ол парадигмалардың әртүрлі ғылыми
зерттеулерде алатын рөлі туралы айтты. Қалыпты ғылым перспективаны жүзеге
асырудан тұрады, өйткені парадигма шеңберінде ішінара көрсетілген фактілер
туралы білім кеңейеді. Бұл перспективаны жүзеге асыруға осы фактілерді
парадигма негізінде болжамдармен барған сайын кеңірек салыстырудың
арқасында және парадигма негізінде қол жеткізіледі. парадигманың өзін одан
әрі дамыту [18, б. 58] .
Т.Кун фактілерінің белгісі бір саланың ғалыми түрғыдан зертеуде тек ұш
орталық нүкте болады деп санады; оларды бир-биринен күрт бөлуге болмайды,
кейде оларды бир-биринен ажырату мүмкін емес.
1. Парадигма дәлелдейтін фактілер класы, әсіресе заттардың мәнін ашуға
индикативті болып табылады. Бұл фактілерді шешім қабылдау үшін
пайдаланылатынпроблемалар, парадигма оларды нақтылау және бейімділікке
иежағдайлардың кең ауқымында тану. (Мысалы,астрономия - жұлдыздар мен
шамалардың, периодтардың орнын анықтаудапланеталардың тұтылуы).
2. Нақты анықтамалар класы, жиі кездесетін фактілерге сілтеме
жасайтын,қызығушылықтың өзімен тікелей байланысты болуы
мүмкінпарадигматикалық теорияның болжамдары. Парадигманың болуы-мәселені
шешуге болатындығын болжайды.
3. Тәжірибелер мен бақылаулар класы, эмпирикалық жұмыстанқалған түсініксіз
жағдайларды шешу және бұрын тек үстірт қозғалған мәселелердің шешімін
жақсарту мақсатында парадигма теориясын жасауды қолға алды. Бұл сынып ең
маңызды және оны сипаттау аналитикалық тәсілді қажет етеді.
Оның пікірінше, проблемалардың осы үш тобы - маңызды фактілерді
анықтау, фактілер мен теорияны салыстыру, теорияны дамыту - қалыпты ғылым
өрісін эмпирикалық та, теориялық жағын қамтиды. Зерттеудің бұл логикасын
біз өзімізге қажетті талдау жүргізуге және эзотериканың өзіндік
тұжырымдамалық көзқарасын дамытуға мүмкіндік беретін әдістемелік
нұсқаулардың бірі ретінде қабылдадық.
Қазіргі заманғы білім теориясының алдында оның типологиясының
жеткілікті негіздерін анықтау мәселесі тұр. Білімнің пәндік және
әдістемелік өлшемдері жеткіліксіз болып шығады, өйткені олардың өзі
білімнің тарихи құрамына кіретін әлеуметтік байланыстар мен қатынастар
жүйелеріне, осы білім түрі байланысты болатын қызмет түріне сілтеме жасауды
қажет етеді.
Кез-келген автохтонды эзотерикалық жүйенің - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Қорғауға жіберілді
______ ______ 2021 ж.
Дінтану және мәдениеттану
кафедрасы меңгерушісі ,
профессор__________ А.Д. Курманалиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Мәдениеттегі эзотерика феномені
5В020400- Мәдениеттану мамандығы бойынша
Орындаған :
4 курс студенті Нурсаинова А.Е
Ғылыми жетекшісі : Исмагамбетова З.Н
Норма бақылаушы __________________ Айтенова А. А.
Алматы, 2021 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Нурсаинова А.Е
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Мәдениеттегі эзотерика феномені
5В020400- Мәдениеттану мамандығы бойынша
Алматы 2021
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының атауы: Мәдениеттегі эзотерика феномені
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізі. Философтар, тарихшылар,
саясаттанушылар, мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар еңбектерінен көрініс
тапқан объективтіліктің диалектикалық принциптері, детерминизм, историзм
сияқты қоғамдық құбылыстарды жүйелік, кешенді талдау, өзара байланыстары
мен дамуын бейнелейтін объективті және субъективті факторлардың барлық
жиынтығын қарастыру болып табылады.
Салыстыру, талдау және синтездеу, идеалдау, жалпылау, дедукция және
индукция сияқты жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де қолданылады. Эзотерикалық
ұғымдарды нақтырақ түсіндіру үшін әдебиеттердің, мерзімді басылымдардың,
әртүрлі эзотерикалық қозғалыстардың бағдарламаларының мазмұнын талдау
қолданылды.
Бұл зерттеудің методологиялық және ғылыми бағыттары В.И.Вернадский, Т.Кун,
Э.Блулер еңбектеріндегі ғылыми және ғылыми емес білімдерді ажыратудың
тұжырымдамалық тәсілдері болып табылады.
Жұмыста әр түрлі әдістемелік тәсілдердің қолданылуы ғылыми емес
құбылыстардың танымдық дилеммасын ғылыми құралдармен түсіндіруге мүмкіндік
берді. Батыс зерттеушілерінің қуатты философиялық дәстүр түрінде
қалыптасқан әдістемелік тәжірибесі, атап айтқанда трансценденталдыны
зерттеген М.Вебер, М.Хайдеггер, Х.Гадамер және басқалардың еңбектерінде
ескерілді.
Эзотерикалық дереккөздерде, көп нәрсе жанама түрде баяндалатындықтан ,
көзқарастардың тек жарияланбай, шынымен іске асатынын ашуға көмектесуші
эзотерикалық доктриналардың құрылымы мен қалыптасуын қарайтын
артикуляцияның методологиялығы үлкен мәнге ие.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Эзотерика мәселесін
мәдени құбылыс ретінде қоюдан, оны түсінуге философиялық және мәдени
көзқарасты дамытудан, эзотеризмнің қоғамның рухани саласына әсерін
анықтаудан тұрады.
Зерттеу нәтижелерін, оның тұжырымдары мен ұсыныстарын ғылыми-зерттеу және
білім беру мекемелері мәдениет пен философия тарихы мәселелерін дамытуда
қолдана алады.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, алты бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен терминдер сөздігінен тұрады.
РЕФЕРАТ
Название дипломной работы: Феномен эзотерики в культуре
Методологической основой дипломной работы являются в первую очередь
диалектические принципы объективности, историзма, системного, комплексного
нализа общественных явлений, взаимосвязи и развития, всестороннего учета
всей совокупности объективных и субъективных факторов, которые нашли
отражение в работах философов, историков, политологов, культуроло-гов,
социологов.
Используются также такие методы, имеющие общенаучный характер, как
сравнение, анализ и синтез, идеализация, обобщение.
Исторически возникшая полярность религиозно-мистических форм духовности и
науки резко обозначается в наши дни, когда бурные социальные события
сталкивают самые разные виды миропонимания. Большое разнообразие и объем
эзотерического материала создали большие трудности в определении исходного
теоретического базиса и заставляло помнить о различных детерминантах
исследуемого предмета.
Методологическими и научными ориентирами в данном исследовании стали
подходы концептуального характера по разграничению научного и вненаучного
знания, заключенные в работах В.И.Вернадского, Т.Куна, Е. Блейлера.
Применение разнообразных методологических подходов в дипломной работе
позволило прояснить дилемму познания ненаучных феноменов научными
средствами. Это противоречие разрешалось путем обнаружения взаимосвязей в
предметных областях, фиксируя наличие системы, ее отсутствие или же
различные стадии ее становления. Учитывался методологический опыт западных
исследователей, существующий в виде мощной философской традиции, в
частности в работах М.Вебера, М.Хайдеггера, Х.Гадамера и др., которые
занимались изучением трансцендентного.
Поскольку в эзотерических источниках многое выражается косвенно, недого-
варивается (хотя и достаточно определенно подразумевается), то особое
значение имела методологическая задача артикуляции, структурирования и
реконструкции рассматриваемых эзотерических доктрин, помогающая выявить
действительную реализацию установок.
Теоретическое и практическое значение исследования состоит в постановке
проблемы эзотеризма как культурологического феномена, анализе философско-
исторического подхода к ее осмыслению, определении влияния эзотеризма на
духовную и культурную (духовную) сферы жизни общества.
Структура работы. Диссертация состоит из введения, двух глав, 6 параграфов,
заключения, списка источников по теме исследования и приложения, в котором
содержится словарь эзотерической терминологии.
REPORT
Thesis title: The phenomenon of esotericism in culture
The methodological basis of the thesis is, first of all, the dialectical
principles of objectivity, historicism, systemic, complex analysis of
social phenomena, interconnection and development, comprehensive
consideration of the entire set of objective and subjective factors that
are reflected in the works of philosophers, historians, political
scientists, sociologists.
As a general scientific methodology, the author tried in his dissertation
to implement an integrated approach arising from the general theory of
systems, which is actively being developed by modern science.
Also used are methods of a general scientific nature, such as comparison,
analysis and synthesis, idealization, generalization.
The historically arisen polarity of religious and mystical forms of
spirituality and science is sharply indicated today, when stormy social
events collide the most different types of world outlook. The wide variety
and volume of esoteric material created great difficulties in determining
the initial theoretical basis and made one remember the various
determinants of the subject under study.
The methodological and scientific guidelines in this study were conceptual
approaches to distinguish between scientific and non-scientific knowledge,
contained in the works of V.I. Vernadsky, T. Kuhn, E. Bleuler.
The theoretical and practical significance of the study consists in posing
the problem of esotericism as a culturological phenomenon, developing a
philosophical and historical approach to its understanding, determining the
influence of esotericism on the spiritual and cultural (spiritual) spheres
of society. Work structure. The dissertation consists of an introduction,
two chapters, 6 paragraphs, a conclusion, a list of sources on the research
topic and an appendix, which contains a dictionary of esoteric terminology
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
2
1 ЭЗОТЕРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эзотеризм түсінігін лигвистикалық-семантикалық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Эзотеризмнің мәдени құбылыс ретіндегі теориялық-концептуалды
негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Мәдениет тарихы аясындағы эзотеризмнің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ..23
2 ЭЗОТЕРИЗМНІҢ ЗАМАНАУИ РУХАНИ МӘДЕНИЕТТЕГІ ОРНЫ
2.1 Эзотеризмнің мәдениет құбылысы ретіндегі мән-
мағынасы ... ... ... ... ...29
2.2 Эзотеризмнің мәдениет құндылықтарының балама жүйесін қалыптастырудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 32
2.3 Эзотеризм өнер мен
дінде ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..47
ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары әлеуметтік тұрақсыздық пен
ақпараттық өрлеу жағдайында қоғамдық сана саласында болып жатқан
процестерді ұзақ уақыт бойы ғылым саласынан тыс болған әлеуметтік-мәдени
құбылыстарды терең түсінбей жатып, жемісті зерттеу мүмкін емес.Бұған
әлеуметтік өмірде байқалатын факторға айналған эзотеризм құбылысы жатады.
Ежелгі эзотерикалық және қазіргі заманғы психофизикалық жүйелердің
тәжірибесін қабылдаған, көпшіліктің санасында мифологиялық және қасиетті
компоненттердің кеңеюіне әкеліп соқтыратын жасырын-мистикалық
бірлестіктердің пайда болуы, халықтың рухани және әлеуметтік өміріне
айтарлықтай әсер етеді. Қоғамдық өмірдің салыстырмалы түрде тәуелсіз саласы
бола отырып, эзотерика белгілі бір деңгейде адамдардың мінез-құлқының
өзіндік құндылық-нормативтік бағдар жүйесін құрайды. Мәдениеттегі
эзотерикалық ілімдерді ұйымдастырудың және қызмет етудің теориялық
модельдерін құру күрделілігі оның формалары мен деңгейлерінің дәстүрлі
түсінігінен әлдеқайда асып түседі.Заманауи проблемалар мен қарама-
қайшылықтардың адекватты бейнесі үшін, эзотеризмнің мәдениеттегі орны мен
рөлін есепке алуға көмектесетін мәдениеттанулық параметрлерінің жаңа тобы
қажет.
Қазіргі әлеуметтік эволюцияда эзотеризм әсері айқын көрініс тапқан. Мысал
ретінде, қазіргі жағдайда әлемдегі жаңа геосаяси координаттар жүйесінің
қалыптасуын келтіруге болады. Эзотеризмнің тұжырымдамалық зерттеуінсіз
әлемнің бірқатар аймақтарындағы қуатты фундаменталистік тенденциялардың
бастаулары мен мәнін түсіну қиын, себебі олардың өткеннің белгілі бір
қасиетті және эзотерикалық дәстүрлерімен байланысы болуы ықтимал.Бұл
тенденциялар ұлттық мәдениетке, дәстүрлі діндер мен құндылықтар жүйесіне
айтарлықтай шоғырланып, әртүрлі өркениеттер қақтығысына әкелуі мүмкін.
Демек, эзотериканы қоғамның рухани және әлеуметтік-саяси салаларына әсер
етіп, мистицизммен, оккультизмнің нақты рәсімдерімен синкретті түрде өзара
байланысты интегралды әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде зерттеу мәселесі
өте өзекті болып болып табылады.Осы аспектілерді әле де толық назар
аудармаған және зерттелмеген.
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі мәдениетте эзотеризм атты феномен белгілі
бір сәнге айналды, оған дәлел кітап дүкендерінің әртүрлі эзотерикалық және
эзотерикалық әдебиеттерге толтырылған сөрелері, сонымен қатар эзотерикалық
тәжірибелерден бастау алатын әртүрлі ілімдер мен тренингтерге сұраныстың
артып келе жатқаны, олардың авторлары көбінесе өздері жүзеге асыратын әсер
ету механизмдерін толыққанды білмейді. Қоғамда сананың әртүрлі өзгерген
күйлерінің көрінісі өскен жағдайда, мәдениет пен тұлғаның құндылық-
семантикалық әлемдерін қалыптастыру процесінде эзотеризмнің рөлін зерттеу
ерекше өзекті болып табылады.Аталмыш мәселенің өзектілігіне сүйене отырып
және оның дамуының толық еместігін ескере отырып, мәселенің барлық
аспектілерін толық түсіну қажеттілігі туындады.
Зерттеу объектісі эзотеризмнің мәні мен мәдениетте алатын орны
Зерттеу пәні.Өзіндік құрылымы мен функциялары, қайнар көздері, мәдени
параметрлері және әлеуметтік-мәдени ортаға әсер етудің нақты тетіктері,
рухани мәдениет тарихындағы орны бар мәдени құбылыс – эзотеризм.
Осыған байланысты дипломдық жұмысқа арналған зерттеудің келесі
мақсаттары мен міндеттері анықталды.
Жұмыстың мақсаты.Мәдени-философиялық талдау аясында эзотеризмнің
мәнін, құрылымын, көздерін, функцияларын, әлеуметтік-психологиялық және
мәдени параметрлерін мәдени құбылыс ретінде және оның әлеуметтік-мәдени
ортаға әсерінің нақты тетіктерін, оның рухани мәдениет тарихындағы орнын
анықтау.
Дипломдық жұмысқа қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
анықталды:
- эзотеризмді тануға философиялық-әдіснамалық және мәдениетанулық
зерттеулердің тәсілдерді негіздеу, зерттеудің принциптері мен әдістерін
анықтау, жалпы мәдени кеңістіктегі бұл құбылыстың шекараларын анықтау;
-эзотеризмнің әртүрлі формаларын жіктеуді ұсыну, оларға сипаттама беру,
қарым-қатынас пен тарихи сабақтастықтарын анықтау;
-эзотеризмнің мәдени-тарихи құбылыс ретіндегі теориялық моделін жасау және
оның мәнін, мазмұнынашу
-эзотеризмнің қоғам санасындағы орны мен рөлін және мәдени құндылықтардың
балама жүйелерін құруды, оның дамуының негізгі тенденцияларын анықтау;
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізі. Философтар, тарихшылар,
саясаттанушылар, мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар еңбектерінен көрініс
тапқан объективтіліктің диалектикалық принциптері, детерминизм, историзм
сияқты қоғамдық құбылыстарды жүйелік, кешенді талдау, өзара байланыстары
мен дамуын бейнелейтін объективті және субъективті факторлардың барлық
жиынтығын қарастыру болып табылады.
Салыстыру, талдау және синтездеу, идеалдау, жалпылау, дедукция және
индукция сияқты жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де қолданылады. Эзотерикалық
ұғымдарды нақтырақ түсіндіру үшін әдебиеттердің, мерзімді басылымдардың,
әртүрлі эзотерикалық қозғалыстардың бағдарламаларының мазмұнын талдау
қолданылды.
Бұл зерттеудің методологиялық және ғылыми бағыттары В.И.Вернадский,
Т.Кун, Э.Блулер еңбектеріндегі ғылыми және ғылыми емес білімдерді
ажыратудың тұжырымдамалық тәсілдері болып табылады.
Дипломдық жұмыста әр түрлі әдістемелік тәсілдердің қолданылуы ғылыми емес
құбылыстардың танымдық дилеммасын ғылыми құралдармен түсіндіруге мүмкіндік
берді. Батыс зерттеушілерінің қуатты философиялық дәстүр түрінде
қалыптасқан әдістемелік тәжірибесі, атап айтқанда трансценденталдыны
зерттеген М.Вебер, М.Хайдеггер, Х.Гадамер және басқалардың еңбектерінде
ескерілді.
Эзотерикалық дереккөздерде, көп нәрсе жанама түрде баяндалатындықтан ,
көзқарастардың тек жарияланбай, шынымен іске асатынын (бұл нақты түрде
ашылған) ашуға көмектесуші эзотерикалық доктриналардың құрылымы мен
қалыптасуын қарайтын артикуляцияның методологиялығы үлкен мәнге ие.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Эзотерика мәселесін
мәдени құбылыс ретінде қоюдан, оны түсінуге философиялық және мәдени
көзқарасты дамытудан, эзотеризмнің қоғамның рухани саласына әсерін
анықтаудан тұрады.
1 ЭЗОТЕРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Эзотеризм түсінігін лигвистикалық-семантиrалық түрғыдан талдау
Біздің уақыт ежелгі дәстүрлермен дәріптелген және іс жүзінде сыналған
ізбасарларына, өмір жолдарының идеологиясы мен технологиясын, адамның
рухани кеңістіктегі орны мен қызметтерінің ауқымы мен түсінігін бере
отырып, көптеген рухани ілімдерді тудырды. Мәдениет тарихы эзотериканың
ерекше түрлері, типтері мен формаларының ерекше көптігін ашады.Тиісінше,
ежелгі дәуірден бастап, олардың теориялық түсіндірулеріне тырысулар
арасында эзотеризм терминін әр түрлі мазмұнмен толтыру әрекеттері белгілі
орын алды. Еуропалық білімді адамға эзотериканың күрделі экзотикалық
материалын түсінуге көмектесетін параметрлер мен анықтамалық нүктелер
жүйесін құру міндеті, бұл адам рухының ең күрделі зертханасында терминнің
өзін анықтаудан басталады. Сонымен Эзотеризм дегеніміз не?
Грек сөзі esoteros ішкі, жеке, жабық дегенді білдіреді. Ежелгі
грек философтарының арасында бұрыннан бар бұл тұжырымдама мұғалімнің
аузынан таңдалған оқушылардың аузына берілетін оқытуды білдірді. Мәселен,
Платон арқылы Александриялық неопифагорлықтарға жеткен Пифагор ілімдері
шәкірттің рухы мен жанына даналықты ұтымды сіңіруді мақсат еткен. Ежелгі
грек философиялық ілімдерінің алдында діни мистериялар, яғни құпия
әрекеттер тұрған. Мисттер Элевиндік жұмбақтар кезінде оларға ашылған
құпияларды жария етпеуге ант берді.
Ресейлік философиялық әдебиетте бұл ұғым өте кең түсіндіріледі.
Эзотеризм термині бойынша әртүрлі авторлар контекстке байланысты
құбылыстардың алуан түрлілігін білдіреді. Біз кең көзқарастар спектрін
анықтадық, оған сәйкес Эзотеризм:
- шындыққа деген қатынастың нақты формасы;
- адамның және қоғамның мәдени және рухани кеңістігіндегі құбылыстың түрі;
- әлеуметтік шындықтың ерекше көрінісі;
- әлеуметтік құбылыс;
- ежелгі дәуірдің діни-философиялық жүйелерінің ішкі мәні, магия, спиритизм
және т.б., өткеннің үздік ілімдерінен үзінді;
- әдеттегі жағдайдың өзгеруінен қорқудың рационализациясы ретінде табиғатқа
сену;
- ойлау мен көзқарас формасы, ғылымға балама;
- белгілі бір менталитет стилі; -рухани және өмірлік шындық;
- аутистикалық шағылысу;
- элиталық білім нысаны; -әлеуметтік және мәдени вице;
- арнайы ұйымдастырылған және салынған мәдениеттің қуатты қабаты;
- рухани трансценденталды мазмұнды ұтымды жоспарға аудару құралы;
- ақылға қонымсыз, бейсана күшін қолдануға болатын әдістер;
- ғылымнан тыс білім нысаны;
- миф тудыратын білім формалары және қызмет түрлері;
- діни негіздегі рухани сектанттық және партиялылық
мистикалық білім;
- масондықтың теориялық негіздері;
- гносеологиялық алдау;
- қолданыстағы мәдени контекстте көрсетілген шектеулерден шығу формасы және
белгілі бір мағынада оны сынау;
- адамзаттың көрінбейтін тарихының мәдени-философиялық моделі;
- шынайы вис терго (жасырын күш), ол халықтарды қозғалысқа келтіреді,
олардың тұрақтылығы мен күшін қамтамасыз етеді және т.б.
Байқап отырғандарыңыздай пікірлер мен идеялардың ауқымы өте кең. Мұның бәрі
бірдей құбылыстар ауқымына қатысты. Осы анықтамалардың кейбіреулері
эзотериканың мәніне емес, оның функциялары мен олардың көріну формаларына
сілтеме жасайды. Осылайша, эзотерика тұжырымдамасы аясында Веккердің
анықтамаларына сәйкес, оларды бөліп, басқаша атауға болатын бірқатар
формациялар пайда болады.
Автор қоғамның рухани дамуының қызмет ету ерекшеліктерін, жай-күйін және
сипатын талдау, эзотерика құбылысының мәнін құрайтын маңызды элементтерді
анықтауға мүмкіндік береді деп санайды.
Біріншіден, бұл болмыстың негізгі қағидалары мен заңдылықтары , әртүрлі
идеялармен, тұжырымдамалармен, жабық сипаттағы теориялармен және ілімдермен
берілген білім. Әдетте, ол қоғам қабылдаған парадигмаларға сәйкес келмейді,
бірақ ғылыми-логикалық өңдеуді және мәдениетке енгізуді қажет етеді.
Қолданыстағы жүйеге сәйкес келмейтін осы білімді қабылдау мәселесі
туындайды. Бұл ғылымға ғана емес, жалпы мәдениетке, оның ішінде өнерге де
қатысты.
Мәдениеттегі эзотеризм бағытына сипаттама бере отырып, бастапқы екіжақтылық
оның белгілері ретінде атап өтіледі: эзотерика тарихта әрдайым нақты және
жалпыға бірдей жарамды; бұл нақты тарихи уақыт пен белгілі бір қоғамға
байланысты және тұтастай әлеуметтік-мәдени процеске жатады; оның
тенденцияларын сіңіріп, оны өз идеяларымен қоректендіреді. Эзотеризм - бұл
дәстүрдің немесе жазудың арқасында адамзат тарихының бізге белгілі барлық
кезеңдерінде кез-келген адамзат қауымдастығының мәдени элементі ретінде
болатын өзіндік әмбебап құбылыс. Эзотеризм мәдениеттің жанын, адамзат
өркениетінің тұрақты құндылығын құрайтын дәуірден-дәуірге берілетін
мәңгілік мазмұнды қамтиды. Эзотерикалық ілімдер адамның терең табиғатына
жүгінеді, бұл олардың өміршеңдігі мен маңыздылығын анықтайды.
Көптеген философиялық сөздіктерге сәйкес [1, б. 585-586], эзотерика
термині тек бастамашыларға арналған, мамандарға ғана түсінікті идеяны,
теорияны білдіру үшін қолданылса, кейбір сөздіктерде керісінше,
экзотерика термині танымал, қарапайым адамға қол жетімді мағынасында
қолданылады. Бұл ұғымдар сонымен қатар құбылыстардың ішкі, маңызды
(эзотерикалық) және сыртқы (экзотериялық) байланыстарын түсіндіреді.
Кез келген азды-көпті терең оқытуда ілім рухы мен әрпі, мәні мен құбылысы,
өзегі мен қабығы бірін-бірі толықтыратын сияқты, бірін-бірі толықтыратын
эзотерикалық және экзотерикалық сәттер бар. Егер сөздің этимологиясын
ескеретін болсақ, онда эзотерра (грек тілінен аударғанда) - әртүрлі
философиялық мектептердің үй-жайлары мен аулаларының геометриялық
құрылымынан шыққан ішкі жер. Бұл ежелгі Грецияға тән ғимарат болған.
Платонның академиясының кіреберісінде: Мұнда геометрияны білмейтін адам
кірмесін деген жазу ілінген болған екен.
Оксфорд сөздігіне сәйкес: Esoterica [2, б.421] (Of philosophical doctrin es
ets.) термині эзотеризм философиялық және басқа сипаттағы кез-келген құпия
доктриналарға ғана емес, сонымен қатар белгілі бір пәндерге, тақырыптарға
бағышталуды ұсынатын кеңірек мағынаны қамтиды.
Көбінесе, эзотеризм бірқатар ілімдерді санаумен байланысты. Оларға
гностицизм, теософия, антропософия, магия, алхимия, астрология, масондық
және т.б. жатады. М.Волошиннің Теософия туралы мақаласында[3, б.27] құпия
ғылымдардың екі саласын ажыратады. Соның бірі - әлем заңдылықтарын іштен
зерттеу. Осыған ұқсас көзқарасты Э.Шюре мен А.Бесантан кездестіруге болады
[4, б.167].
Эзотерикалық ілім - бұл эзотерикалық шындықтың сипаттамасы, оған қарай
жылжу және оның шеңберінде қалу тәжірибесі. Ол эзотерикалық тәжірибенің
көрінісі мен бекітілуінің бір шарты ретінде қалыптастырумен қатар жасалады
және эзотерикалық мәдениет құтқару мұратымен сипатталады. Діннен
айырмашылығы, бұл құтқару Құдайда емес, алдын-ала емес, шынайы шындықты
жеке-дара алу ретінде көрінеді. Эзотерикалық құтқару үшін ерекше жол және
тұлғаны түбегейлі өзгерту қажет.
Кез-келген діни ілімнің эзотерикалық және экзотерикалық жағы бар. Дегенмен,
эзотеризм міндетті түрде діни сипатта болмайды. Эзотеризм рухтың интуиция,
ар-ождан және трансценденттік сфераларда жанның мистикалық қалуы сияқты
қабілеттері арқылы болмыстың түпкі мәнін түсінумен байланысты [5, б. 585-
586].
Тіл біліміндегі қазіргі жағдайды ғалымдар поли-парадигма ретінде анықтайды,
бұл объектінің әр түрлі білім парадигмаларында бір уақытта әр түрлі бағытта
талдауға байланысты. Сонымен, В.И. Шаховский лингвистикалық ғылыммен қатар
өмір сүретін парадигмаларын антропоцентристік, функционалдық,
коммуникативті, когнитивтік, текстоцетрлік, прагматикалық т.б деп атайды
[6, б.59]. ХХІ ғасырдағы орыс тіл біліміндегі антропоцентристік тәсілдің
үстем және жан-жақты рөлі - ғылыми координаттардың бүкіл жүйесінің
орталығында адамның айқын заңдастырылған жағдайына байланысты.ХХ ғасыр
тіл біліміндегі ең маңызды әдістемелік ауысым. - тіл білімінен
имманенттік лингвистикаға антропологиялық лингвистикаға көшу, егер ол тіл
табиғатына тек адамнан және оның әлемінен ғана жетуге болады деген оймен
одан әрі күшейеді [7,б.48]. Антропоцентристік мегапарадигманың негізгі
бағыты - тілдік тұлға, сөйлеу-ойлау қызметінің субъектісі, мәтіндік
массивтерге түсірілген әртүрлі типтегі дискурстарды құру немесе қабылдау.
Зерттелген лингвистикалық материал тұрғысынан бұл тараудың ғылыми
өзектілігі ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысында классикалық ретінде сақталған кең
мәтіндер қабаты ұсынылған оқырмандар мен заманауи авторлардың қызығушылығын
арттырған эзотеризм түсінігін зерттеуге байланысты. Эзотерика түсінігі
өмірдің рухани мәнін алдыңғы орынға қоятын және адам болмысының барлық
материалдық көріністерін өзге әлемнің көрінбейтін құбылыстарына
бағындыратын адамның ерекше дүниетанымын білдіреді.Мыңдаған жылдар бойы бұл
проблемалар адамзатты алаңдатқан, олардың әртүрлі түсініктемелері барлық
ұлттық мәдениеттер мен әр түрлі тілдердегі мәтіндерде көрініс
табады.Объективті жағынан, эзотерика түсінігінің жалпы – ортақ теориясын
қалыптастыру үшін ғылыми алғышарттар пісіп жетілді, оның кейбір аспектілері
енді дами бастады. Интернетте, эзотерикалық мәселелер тек қана қазіргі
заманғы гуманитарлық ғылымдардағы философиялық-мәдени білім шеңберінде
зерттеледі [8].
Эзотерикалық мәдениеттің модернизациясы көптеген құрылымдардың өзгеру
кезеңдерін қоса алғанда, дағдарыс ретінде белгіленген позициялардың
көптігімен байланысты. Эзотерикалық мәдениеттің тартымдылығы қазіргі кезде
болмыстың күрделі мәселелерін өзінің табиғаты бойынша түсіндіруге қабілетті
болуымен байланысты.Ол әлемнің құрылымын құрайтын және оның дамуын
анықтайтын күрделі қатынастардың себептерін, салдарын, мағыналары мен
үйлесімдігін түсіндіруге мүмкіндік беретін бірыңғай принциптің айналасында
ұйымдастырылған барлық таным құралдарын біріктіреді [3, б.52-54].
Эзотерикалық мәдениет элементтерінің адам өмірінің барлық салаларында -
ғылымда, өнерде, дінде, ертегілерде, эпостарда, рәсімдерде, дәстүрлерде
болуы туралы тезистер; оны жалпы адамзаттық мәдениеттің ажырамас бөлігі
ретінде қарастыруы; оны құндылықтарды сақтайтын арнайы аккумулятор ретінде
қарастыруы ; тұлға қабілетін дамытуда ерекше маңызы, оның құндылықтарын
қалыптастыруы негізгі ғылыми ережелерге айналады [8].
1.2 Эзотеризмнің мәдени құбылыс ретіндегі теоретика-концептуалды негізі
Эзотеризмнің мәдени құбылыс ретіндегі ерекшелігін С.Ржешевский сәтті
атап өтті [10, б.8]. Ол әйгілі эзотериктердің бірі Г.Гурджиефтің ілімін
сипаттай отырып, оған ғылым немесе философия ретінде қарауға болмайтынын
көрсетеді. Бұл екеуі де емес, Бұл эзотерикалық ілім деген пікір
қалдырған. Эзотерикалық ойлаудың ерекшелігі - ғылыми дәлелдемелер немесе
теорияның беріктігінде емес, құрылыстың өзіндік дәлелі мен әсемдігінде
болып табылады. Дүниеге деген ерекше эзотерикалық қатынас, біздің
мәдениеттің барлық құндылықтарын өткір сынға алынуы, адамдардың осы шынайы
әлемге ене алуға деген қабілеті, эзотерикалық ілімдерде толық
сенімділікпен және сеніммен жүзеге асырылуында, өйткені эзотерикалық
ілімнің ізбасарларында бұл тек білім деңгейінде ғана емес, сонымен қатар
өмірдің тәжірибесінде де расталады.Эзотерикалық оқыту мен эзотерикалық
білім эзотерикалық практикасыз болмайды[11, б.8].
Эзотеризм белгілі бір жолмен салынған және ұйымдастырылған мәдениеттің
қуатты қабаты ретінде сыйымды мазмұнға ие. Автордың пікірінше, эзотеризм
тұжырымдамасында келесі маңызды элементтерді ажырату қажет: идеялар,
тұжырымдамалар, доктриналар, теориялар, рухани және идеологиялық жүйелерді
қамтитын парано-ғылыми білім нысандары; психофизикалық тренингтер,
медитация, дұғалар, студенттер мен ізбасарларға тәжірибе мен білімді беру
әдістері кіретін қызметтің нақты түрлері; белгілі бір ұйымдық құрылымдар -
оккульт-мистикалық бірлестіктер.
Эзотеризмнің қоғамдық экзотеризмнен айырмашылығы, ол инициаттардың тар
шеңберіне арналған. Алайда, бұл қазіргі эзотерикалық мәдениеттің әдейі
мөрленгендігін білдірмейді. В.М.Розин орынды атап өткендей,
Х.П.Блавацкийдің, Р.Д.Интерьердің, Д.Кришнамурти, Рамакришна, Э.Н.Рерих,
Шри Ауробиндо Гхош, Свами Вивекананда, Д.Т.Сузуки, К.Кастанеда, Д.
Раджнештің эзотерикалық ілімдерінде құпия білім жоқ. Керісінше, олар
жалпыға бағытталған. Эзотерикалық ілімдерді жасаушылар өз көзқарастарын
жеке-жеке білдіріп қана қоймай, олар мыңдаған ізбасарлары мен жай ғана
тыңдаушыларының алдында көпшілік алдында сөз сөйледі. Алайда, бұл ілімде
кез-келген адам шәкірт бола алмайды, өйткені ілімді ұстану айтарлықтай
рухани күш-жігерді қажет етеді.
Концептуалды-теориялық көзқарас негізінде эзотерикалық жүйелерді
ұйымдастырудың және қызмет етудің әр түрлі модельдерін, олардың типтерінің,
мазмұны мен мағыналарының деңгейлік өзара әрекеттесуінің жалпы
тұжырымдамалық схемаларын қарастыра отырып, эзотерика идеясы комплексті
және зерттеуде оған жоғарыда аталған компоненттерді қосу керек деген
тұжырымға келеміз.
Жалпы, эзотерика тұжырымдамасы болашақтың ең маңызды элементтері туралы
ежелгі білімді - болашақ ұрпаққа беруді қамтамасыз ететін, әр түрлі
ұғымдармен, ілімдермен және ілімдермен анықталған, өте бай және сыйымды
мазмұнға ие. Сонымен бірге, тоталитарлық жартылай діни секталар мен
қауымдастықтардың, эзотерикалық сипаттағы басқа бірлестіктердің едәуір саны
бар екенін есте ұстаған жөн, олар қоғамдағы өздерінің жойқын әрекеттерін
асыл гуманитарлық идеялармен маскалап, шындыққа, жақсылық пен сұлулыққа
шақырады. Мұндағы басты қиындық дәл сыртқы белгілерге сәйкес құбылыстардың
шын мәнін анықтау мүмкін болмайтындығында. Сырттай тек оң нәрселер ғана
жария етіледі. ХІІІ ғасырда бесінші Зохардың эзотерикалық комментаторы
сандар кітабы туралы: Өтірікті растау үшін оны шындықпен араластырады деп
жазған екен.
Эзотеризм теориялық және күнделікті сана мен оны тасымалдаушылар арасындағы
қарама-қайшылықты шешудің формасы ретінде әрекет етеді. Олардың бір бөлігі
жоғары жабық білімді біртіндеп насихаттап, кең бұқаралық сана деңгейіне
шығарып, ғылыми білім жүйесіне енгізу керек деп санайды. Өкілдердің тағы
бір бөлігі бұл эзотерикалық білім элита үшін білім болып қалуы керек және
әрдайым тұйық, герметикалық болуы керек, оның негізінде кез-келген қоғамның
интеллектуалды элитасының бұқараны бақылау құралы ретінде әрекет ете
отырып, осы рухани және идеологиялық мифтер мен клишелерді қолдануы керек
деп санайды.
Эзотеризм дүниетанымның ерекше тарихи және мәдени типі ретінде әр
түрлі діндер мен ілімдердің мыңжылдық мәдени дәстүрлерін қайта қарастыра
отырып, бастапқыда құпияның - тек болмысты ұйымдастыруды ғана емес, сонымен
бірге шешілмейтін бастапқы негіздерді болжайды. Мәдениеттің көптеген
иррационалды-эзотериялық тұжырымдамалары оның әлеуметтік табиғатын жоққа
шығарып, мәдениеттің бастауын ғарыштық, трансценденталды кеңістіктен
іздегенімен, автор мәдениеттегі иррационалды мазмұнды жүзеге асырудың
өзіндік әлеуметтік және гносеологиялық тамырлары бар деп санайды.
Эзотеризмді тар және кең мағынада қарастыруға болады.Сөздің кең
мағынасында эзотерикизм дегеніміз - бұл сектанттық, партиялылық, сырттан
келгендерге жабық болатын білім, идеялар мен мәдени құндылықтар саласына
берілгендік, яғни әдетте герметизм терминімен белгіленетін нәрсе.Тар
мағынасында дәлірек айтсақ, сөз мағынасында бұл діни-мистикалық
иррационалды білім және оған негізделген рухани-идеологиялық қызмет.
Осылайша, эзотериканың келесі анықтамасын тұжырымдауға
болады.Эзотеризм - бұл құпия паранаукалық білімнің рухани-идеологиялық
жүйесі түрінде, оккульт, мистикалық және басқа да жабық бірлестіктердің
қызметімен байланысты қоғамдық сананың белгілі бір саласын бейнелейтін
мәдени-тарихи құбылыс.
Эзотеризм тыйым салулармен байланысты:
а) кез-келген қолөнердің, ғылымның, өнердің, діннің, мистикалық
философияның құпияларын ашуға;
б) бөгде адамдарға құпия доктринаның ауызша немесе жазбаша символикасын
үйретуге
кесте 1
Эзотеризмнің ең төменгі деңгейі - бұл тыныштықта қабылданған құпия; орта
деңгей -айтуға тыйым салынған нәрселер; ең жоғарғы деңгей - бұл ең терең
шындықтардың [12] объективті түсіндірілмеуі салдарынан айтуға қиын нәрсе.
Эзотеризмнің қалыптасуының жалпы тарихи көрінісін жалпы мағынада екі
дәстүрдің - Шығыс және Батыс (ежелгі еуропалық) құндылықтар жүйелерінің
бірігуі ретінде ұсынуға болады. Егер идеялар, әдетте, жұқтырылғанын
ескеретін болсақ, онда құрылымдық-логикалық диаграмма келесідей көрінуі
мүмкін (1-суретті қараңыз).
І Схема. Эзотеризмнің қалыптасуының тарихи суреті
ШЫҒЫС ДӘСТҮР (Персия, Халдея, Вавилония, Ассирия, Иудея, Ежелгі Үндістан,
Египет және Қытай) Гермес Трисмегист, Зороастр, Будда, Рама және Кришна,
Мұса, Христ, Конфуций, Нагаржуна, Лао-Цзы жүйелері
веданта дзэн дао йога суфизм аюрведа зороастризм индуизм
ӘЛЕМДІК ДІҢДЕРДІҢ эзотеричекалық бөлігі
"Рерихфеномені "
" Гурджиева-Успенский феномені "
"Блаватская феномені "
Пифагор, Платон, Д.Ареопагита жүйелері
АРИЙ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ДІНИ-РУХАНИ ЖҮЙЕЛЕРІ ЕУРОПА ХАЛЫҚТАРЫ (орыс
магиялары, кельт друидтері, скандинавия халықтары және христианға
дейінгі грек және рим өркениеттерінің діни жүйелері).
Әлемдік мәдени-тарихи даму процесінде шығыс және батыс деп аталатын
құндылықтар жүйесі бір-біріне айтарлықтай әсер етті, бір-бірімен араласып
немесе бір-бірін әртүрлі жолдармен алмастырып отырды . Мысалы, солтүстік
арийліктер біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықтың ортасында Еуразия
континентінің оңтүстік-шығысына еніп, қазір сенімнің бір бөлігі болып
табылатын зороастризм, индуизм сияқты діни жүйелерді құрды.
Вавилония, Египет және Иудеяның кейбір мәдени құндылықтар жүйесі
эллинистік батыстық дәстүрмен араласқанда дін мен батыстың христиандық
мәдени дәстүрін жасады. Сонымен қатар, кейінірек Парсы, Вавилония, Египет
және Иудея мәдени дәстүрлері исламның діни рухани және идеологиялық
дәстүрін құрды, ол қазірде шығыс эзотерикалық дәстүріне жатады.
Осындай елеулі және белсенді интерпенетрацияның арқасында эзотерикалық
дәстүрлерді батыстық және шығысқа бөліп, бинарлы (дәлірек айтсақ,
дуалистік) - дәстүрлі және иллюстрациялық тәсілмен қолдануға болады. Бұл
жерде шығыс дәстүрі деп біз - семиттің рухани мұрасын, сондай-ақ Еуразия
тұрғындарының сары нәсілдерін, ал батыс дәстүрі бойынша арийлер нәсілін
(антропологиялық тұрғыдан) түсінеміз.
Бұл жерде шығыс дәстүрі дегенде біз семиттің рухани мұрасын, сондай-ақ
Еуразия тұрғындарының сары нәсілдерін түсінеміз, ал батыс дәстүрі бойынша
біз арийлер нәсілін (антропологиялық тұрғыдан) түсінеміз.
Шығыс діни-философиялық ойы абсолютті абстракцияға бағытталғанына
қарамастан, әрдайым практикалық болып табылады, өйткені абстракцияны түсіну
тереңдігі адам психикасының жай-күйімен корреляцияланған, оны тек нақты
өмір немесе эзотерикалық практика ұсынған қызмет арқылы жақсартуға болады.
. Ежелгі даналыққа сәйкес теория мен практиканың арасындағы байланыс таным
процесінің шексіздігін қамтамасыз етеді: ойлау мен бүкіл психиканы
жаттықтыру сананың үнемі кеңеюіне әкеледі және сол арқылы шындықтың жаңа,
бұрын белгісіз тереңдіктерін ашады .
Өткен дәуірлердегі данышпандар мен эзотериктердің ілімдерінің нақты
әлеуметтік-мәдени жағдайлармен корреляциясы бұл ілімдердің мазмұны мен
табиғатын сарқпайды (не исчерпывает). Сонымен қатар бірқатар тәуелділіктер,
нақтырақ: бұл ілімдердің қазіргі мәдениеттің жалпы адамзаттық өрісімен және
қазіргі адамның рухани-психологиялық тепе-теңдік сипатымен байланысы;
әлемде басым болған Батыс өркениетіндегі эго мен рационалдылық
гипертрофиясы, сондай-ақ гипер-рационның көмегімен ғаламдық гипер-эгодан
қалыптасатын виртуалды гипер-шындық жалпы манипуляция жүйесінің қалыптасуы.
Осы факторлардың барлығы қазіргі рухани-идеологиялық жүйелердің
қалыптасуында көрініс табуда.
Эзотеризмнің барлық дерлік түрлері, егер қазіргі ғылым тұрғысынан
қарастырылса, иррационалды. Эзотерикалық доктриналардың көпшілігі ғаламның
соңғы құпияларын ашуға қабілетсіз адам білімінің шектеулерін айтады.
Эзотерикалық шындықтар дәлелдеуді қажет етпейтін, керісінше дәлелдеуді
емес, берілген ретінде қабылдауды қажет ететін алғашқы фактілер деп
анықталады. Философиялық иррационализм туралы мәселені иррационалдың
теориялық мәселесінен ажырату керек. Кейбір иррационалды мазмұнның болуын
мойындайтын кез-келген теоретикті иррационалист деп атауға болмайды.
Әйтпесе, осы санатқа иррационал шамалардың бар екенін мойындайтын,
өздерінің өрнектері үшін иррационал сандарды қолданатын барлық математиктер
иррационалист болар еді.
Ар-ұят, аяушылық, кінә, еркіндік, жауапкершілік сияқты категорияларды
ғылыми тұрғыдан толық рационализациялаудың түбегейлі мүмкін еместігі
олардың тек сана деңгейінде ғана емес, сонымен қатар санадан тыс деңгейде
тамырлас болуынан туындайды. Бұл қасиеттер адам өмірінің барлық саласын
қамтиды, олардан толықтай арылу мүмкін емес. Эзотерикалық ілімдер көбінесе
осы этикалық категориялармен жұмыс жасайтындықтан, ғылымға оларды адекватты
интерпретациялау қиынға соғады. Эзотерикалық дәстүр оқушыларға логикалық
және ойлау-пайымдау шектеулі екендігін түсінуге мәжбүр ететін парадоксалды
жұмбақтар әдісін шебер қолданады. Атап айтқанда, дзен дәстүрі ой арқылы
шешілмейтін коан деп аталатын мағынасыз болып көрінетін жұмбақтар арқылы
ауызша емес нұсқау жүйесін дамытты. Ойлау процесін тоқтату және оқушыны
шындықтың вербальды емес тәжірибесіне дайындау үшін арнайы жасалған, барлық
коандар білгір мұғалімнің бірден танитын азды-көпті ерекше рұқсаттарына ие.
Теориялық физиктер мен шығыс мистиктері осыған ұқсас мәселелермен бетпе-
бет келіп, бүкіл әлем күмән мен күмән тудыратын психикалық тығырыққа,
тұрақты шиеленіске тапболған кезең де болды. Заттардың маңызды табиғатын
интеллект талдаған кезде, бұл абсурдтық немесе парадоксальды болып
көрінеді. Бұл эзотерикалық мектептерде әрдайым белгілі болған, бірақ бұны
ғылым проблема деп жақында ғана тапты.
Эзотеризм - бұл мәдениеттің фактісі, ал мәдениет - бұл тұтастық, оның
элементтерінің әрқайсысы осы тұтастық пен оны құрайтын элементтердің
сипаттамаларын көтереді. Мәдениеттің эзотерика мен ғылым сияқты
элементтерінің арасында ұқсастықтар болғанымен, әрқашан априори берілетін,
дәлелдеуді қажет етпейтін, логикаға бағынбайтын және көбінесе қисынсыз
болып табылатын эзотерикалық білім мен шындықты барынша адекватты түрде
көрсетуге ұмтыла отырып, шынайы ойлаумен сипатталатынғылым және ғылыми
білімнің арасындағы түбегейлі айырмашылықты нақты анықтау қажет.
Оның дүниетанымның негізгі қағидасына айналуын және, сәйкесінше,
гносеологияның негізгі талабы екендігі фактісін біржақты аюсолютизациялау,
яғни тек гипертрофия жағдайында ғана иррационалдық мазмұнын мойындау
фактісінің өзі философиялық измге (иррационализмге) айналып кетуі мүмкін
екені айқын.
Бұл зерттеу авторлық позицияны, эзотерикалық құбылыстардың табиғатын
дәлелді және жеткілікті түрде тұжырымдамалы нақты негіздеуді талап етеді.
Зерттеу барысында автордың айқын және бірмәнді позициясы дәл эзотеризмді
мәдени феномен (құбылыс) ретінде ашуға тырысумен маңызды. Бұл зерттеудің ең
жақсы әдістерін таңдауға және негізделген қорытындыларалуға көмектеседі.
Эзотеризм сияқты тұжырымдаманы анықтаудағы басты қиындықты келесі қарама-
қайшылықтардан көре аламыз: тұжырымдаманы анықтау үшін бұл феномен туралы
жеткілікті тұжырымдалған тиісті білім алу қажет және ол тұжырымдаманың
шындыққа сәйкес келуіне көз жеткізу. Шындығында, құбылыстардың бұл ауқымы
салыстырмалы, өйткені құбылыстар туралы түсінік және олар туралы білімнің
жалпы көлемі үздіксіз даму процесінде. Шын мәнінде, біз белгілі
құбылыстарды сол кезеңдегі өзміздің түсінігімізге қол жетімді, санамызға
сыйымды түрінде қарастырамыз.
Құбылыстардың алдын ала және соңғы тұжырымдамаларын ажырату қажет. Бізде
ешқашан құбылыстардың түпкілікті, барабар дәл тұжырымдамасы болмайды.
Мұндай ұғым ғылыми ойлаудың алдында тек тұжырымдаманы дамытудағы өте
идеалды күй ретінде пайда болады. Ғылым алдын-ала анықталмаған, аяқталмаған
ұғымдармен айналысады. Эзотеризмнің жоғарыда келтірілген анықтамасы
өзгереді, жақсарады (зерттелетін құбылыстың мәнін дәлірек көрсетуге
мүмкіндік беретін анықтамаға жақындайды).
Эзотеризмді қарастыру әдістемесін негіздеу мен тұжырымдау кезінде
автор әр ғылым саласы, оның ішінде теорияны қалыптастыру үшін қандай да бір
тұрақты анықтамалық шеңберді қажет ететіндігіне сүйенді.
А.Эддингтон, сонымен қатар К.Поппер кейінірек теорияны біз әлемге
лақтыратын тормен салыстырды. Зерттеу саласына объектілердің қай түрі
түсетіндігі әдістің торының сипатына, оның ұяшықтарының көлеміне, олардың
конфигурациясына және т.б. байланысты болады.
Біз таным надандықтан білімге өту процесі ретінде, қазіргі кезде
жетіспейтін нәрсені іздеу және табу ретінде, негізінен болжанбайтын,
қауіпті, бұрын ойлап тапқан әдіс шындыққа кепілдік бермейді деп санаймыз.
Белгілі бір көзқарасты, әдісті, теорияны жақтаушылар шын деп таныған
нәрсені олардың қарсыластары алдау деп бағалауға болады. Сол факт бір
теорияны растап, екінші теорияны жоққа шығара алады.Бірқатар авторлардың
ғылыми еңбектеріндегі әдіснамалық аспектілерді зерттеу әр түрлі
философиялық мәселелерді қарастыру тәсілдері мен принциптерінің
өзгергіштігі өте кең екендігін, әлеуметтік ғылым саласында әлі күнге дейін
шындық пен тиімділіктің критерийлері жоқ екенін, барлығы нақты әдістемеге,
жүйенің қондырғыларына, анықтамалық нүкте мен автордың позициясына
байланысты екенін көрсетті
Ғылыми білімнің тарихы тұтастай алғанда рационалды іс-әрекеттің
критерийлерін дамыта отырып, өзіне ғана тән нормаларды барлығына, соның
ішінде болмыс пен сананың ең жақын салаларына таратуға тырысты деп
болжайды. Бірақ ғылымға жұмыс істеген нәрсе көбінесе, тұтастай алғанда,
мәдени процеске пайдасын тигізе алмаған.Ал білімнің өзі тек ұтымды
процедуралардың қатаң шеңберімен шектеліп, көп нәрсені жоғалтты.Дүниені
рухани игерудің түрлі жолдарын зерттеуге арналған білім теориясы тек ғылым
саласымен шектелді, атап айтқанда - табиғаттану. Әр түрлі эзотерикалық
ілімдермен жан-жақты дамыған адам субъективтілігінің онтологиясы ұзақ уақыт
бойы философтардың назарынан тыс қалып келді.
Мақсаттар мен міндеттерге сәйкес автор дерек көздерін және
әдебиеттерді зерттеудің тарихи-философиялық әдісін және эзотерикалық
көзқарастарды басты көзқарас ретінде қарастырған кезде нақты әдіснамалық
тәсілді таңдады. Оларды нақтырақ түсіндіру үшін әдебиеттердің, әртүрлі
эзотерикалық қозғалыстардың бағдарламаларының және т.с.с. қолданылды.
Историзм принципін жүзеге асыру рухани мәдениеттің осы маңызды
формасының даму логикасын анықтау мақсатында эзотериканың қалыптасуы мен
даму тарихын оның барлық көлемімен және мазмұнымен тұтас, жан-жақты, терең
және жүйелі түрде талдауды болжайды. Ежелгі мәдениеттерден бастап қазіргі
заманғы түрлеріне дейінгі барлық даму барысын кешенді түрде қарастыру
қажет.
Зерттеудің жалпы әдіснамалық негізі диалектикалық әдістің мәні мен
мазмұнын, жалпы жүйелер теориясын, синергетиканы, инвариантты модельдеуді
білдіретін әдіснамалық қатынастар жүйесі болып табылады. Өзара байланысты
әдістердің жиынтығы ретінде материалистік гносеологияның принциптері мен
білімнің әртүрлі деңгейлеріндегі жүйелік көзқарас ерекше орын алады. Сондай-
ақ арнайы әдістер мен зерттеу әдістері (философиялық, жалпы және нақты
ғылыми) қолданылды, олар төменде ашылады.
Мәдениеттің эзотерикалық аспектілерін зерттеушілер, эзотеризм құбылысын
талдауда қолдануға болатын бірқатар құнды ойларды айтады. Атап айтқанда,
олар пәнді тануға емес, оған қарсы тұруға бағытталған ғылымнан айырмашылығы-
сыртқы, объективті шындық, философия (және эзотерикалық ілімдердің
көпшілігі) ең алдымен субъектіге, адамға бағытталғанын атап өтеді.
Білімнің диалектикалық теориясының әдіснамасы философиялық методология
ретінде, интегративті, идеологиялық, нормативті-аксиологиялық және сыни-
конструктивті функцияларды орындай отырып, зерттеушінің теориялық және
практикалық қызметін ұйымдастырудың, құрудың принциптері мен әдістерінің
философиялық білімнің генезисі мен даму тарихын ескеру жүйесі ретінде
қолданылады. Э.Гуссерлдің пікірінше, философия құбылыстар өрісін (сананың
іргелі қабатын) терминдер тұрғысынн зерттеп , сайып келгенде барлық ғылыми
тұжырымдар мен анықтамаларды ғана қалыптасырып қоймай, өзінің негізінде
арнайы жеке философиялық пәндердің тұтас сериясын зерттейтін кезде ғана
қатал ғылым болып саналады [13, б.354].
Әрбір философиялық әдістің өзінің онтологиялық, гносеологиялық,
идеологиялық, логикалық, психологиялық және қолданбалы мәнін білдіретін
өзіндік негіздері бар. Бұл негіздер таным әдісінің функциялары арқылы
жүзеге асырылады, оған сәйкес ерекшеліктер мен нақтылықтар беріледі. Егер
біз осы позициялардан танымның заманауи философиялық әдісін түсіндіруге
келер болсақ, онда біздің зерттеуіміз үшін келесі бастапқы, негізгі
принциптер маңызды болды:
1) мәдениеттанулық, тек сол немесе басқа білім саласына қатысты жеке
әдістерден айырмашылығын, философиялық әдістің өз дәуіріндегі бүкіл
мәдениетпен байланысын білдіретін;
2) оңтайлылық (оптималдық), қазіргі білімнің конструктивті
трансформациялық сипатын көрсететін;
3) объективтілік, материалистік диалектиканың негізгі ережелерінің мәнін
білдіретін;
4) күрделілік, танымдағы барлық факторларды ескеруге, белгілі бір мәселені
шешудің барлық формалары мен әдістерін біріктіруге бағытталған.
Бірқатар авторлар [14, б.126-127.] философиялық әдіс құрылымына, ғылыми
проблемаларды шешуге,аталған принциптерден басқа: ынтымақтастық, жүйелілік,
сызықтық емес, есептелімді, конструктивтілік, бағалау принципі, жеке
принцип және т.б. қолданады.Зерттеу барысында біз жүйенің жалпы теориясынан
туындайтын интеграцияланған тәсілді жүзеге асыруға тырыстық, бұны қазіргі
заманғы ғылым [15, б.213] белсенді түрде дамытты, атап айтқанда,
эзотерикалық құбылыстардың табиғатын түсіну үшін объект туралы әр түрлі
білімдердің синтезін қолданды. Салыстыру, талдау және синтез, идеализация,
жинақтау, дедукция және индукция, абстрактылыдан нақтыға өту сияқты әдістер
де қолданылады.
Автор құрылымдық және логикалық модельдеуді белсенді қолданды. Оның
көмегімен эзотерикалық белсенділіктіңәмбебап схемалары мен тетіктері (бұл
біршама қате болып көрінуі мүмкін), әртүрлі формалар мен түрлерде
ерекшеленді.
Әр түрлі әдістемелік жүйелерді қолдану ғылыми емес құбылыстардың танымдық
дилеммасын ғылыми құралдармен нақтылауға мүмкіндік берді. Бұл қайшылық
тақырыптық қатынастарды анықтау, жүйенің болуы болмауы, немесе, оның
қалыптасуының әр түрлі кезеңдерін анықтау арқылы шешілді [16].
20-шы ғасырдың бүкіл батыстық әлеуметтік-философиялық ойына кең әсер
еткен ұтымдылық тұжырымдамасын жасаған М.Вебер. Атап айтқанда, осы әлемді
мифологиядан құтқару идеясын алға тартып, құпиясыз, ғылымның рөлі
түбегейлі мифтен таза әлемде рационализация бағытын белгілеп, жаңа
маңызды алғышарт ретіндегі тұжырымға әкелді.
М.Хайдеггер өзінің кейінгі еңбектерінде [17] тілді болмыс үйі,
мәдениеттің шынайы бағыты ретінде талдауға көп көңіл бөлді, алыпсатарлық
филология идеяларын дамытты. Оның бірқатар тұжырымдарының эзотериканың
категориялық аппаратымен жұмысында маңызы зор.
Эзотеризм туралы жаңа білімге көшу актісі гнесеомәдени акт болып табылады,
өйткені, жаңа және ескі сөздіктер, ең болмағанда,жаңаның енгізілген
тұжырымдамалардың гносеологиялық дәйектілігін талап етеді. Экстраполяцияның
төрт түрін ажыратуға болады: модельдік, құрылымдық (формальды-логикалық),
номологиялық және фактуалдық. Номологиялық және фактуалдық экстраполяция
мүмкіндіктері ұғымдардың мағынасын өзгерту қажеттілігіне байланысты
айтарлықтай шектеулі. Процедураның мәдениеттанулық аспектісі білім берудің
номологиялық типіндегі терминдердің мағынасының категориялық бөлігін
сақтауды және экстраполяцияның нақты түрімен бақылаулардың теориялық
бейтарап тілінің болуын болжайды.
Эзотерикалық білімдерді экстраполяциялау мәселелеріне олардың әлеуметтік-
мәдени жай-күйі тұрғысынан көзқарас таным процестерінің мәдениеттің басқа
компоненттеріне тәуелділігін ғылыми теориялар терминдерінің категориялық
мағынасына философиялық және идеялық мазмұнды тартуға байланысты.
Эзотеризмді мәдениеттің жүйелік объектісінің жаңа түрі ретінде қарастыру
ілімді түсіндірудің, негіздеудің және ұйымдастырудың жаңа нормаларын қажет
етеді. Демек, жаңа білімге көшу, оны қабылдау үшін эзотериканың жаңа
культурологиялықмоделін енгізу қажет, оның негіздерін біз [См.Лысенко ВТ.
Компаративная философия в России Вопросы философии. 1992]келесі тарауда
белгіледік.
Философиялық герменевтиканың жетекші теоретиктерінің бірі Х.Гадамер белгілі
бір тарихи және философиялық мәтіндерді философиялық тұрғыдан түсіндіруде
жұмыс істеді және бұл мәселеде бізде де қолданылған едәуір тәжірибе
жинақталды.
Бұл зерттеу әдістемесінде маңызды орынды салыстырмалы философиядан
туындайтын тәсілдер алады [18, б.45]. Үнді және қытай философиясы
саласындағы бірқатар мамандар бұл әдістемені әртүрлі философиялық
дәстүрлерді проблемалық салыстырмалы талдау үшін сәтті қолданады. Оның
әдістемесі мен мәселелері бойынша көптеген материалдар Шығыс және Батыс
философиясы философиялық салыстырмалы зерттеулердің ең маңызды баспа
органының беттерінде жарияланған.
Басқа әдістемелік құралдармен қатар салыстырмалы философияның келесі
тәсілдері қолданылды;
1. Әр түрлі өркениеттердегі әлемдік тарихи-философиялық процестің бірлігі
идеясына негізделген салыстырулар. Демек, әртүрлі өркениеттердегі
эзотерикалық жүйелердегі кез-келген тақырыптық және тұжырымдамалық
параллельдер эзотерикалық ойлау мен практика дамуының жалпы тарихи
заңдылықтарының ерекше көріністері ретінде түсіндіріледі.
2. Екінші топ белгілі бір жүйені немесе дәстүрді тереңірек түсінуге
бағытталған салыстыруларды біріктіреді; дегенмен, онымен салыстырылатын
нәрсе - басқа эзотерикалық жүйелер немесе дәстүрлер - оның бірегейлігі мен
ерекшелігіне баса назар аударатын проблемасыз қарама-қарсы фон ретінде
әрекет етеді. Басқаша айтқанда, басқа дәстүрлер белгілі нәрсе ретінде
қабылданып, оның көмегімен белгісіз нәрсе зерттеледі.
3. Үшінші топқа ешқандай салыстырмалы емес салыстырулар жатады. Олар
теориялық тұрғыдан ынталандырылмайтын, зерттеушінің эрудициясы, оның
интеллектуалды талғамы және тіпті қиялының нәтижелері ретінде пайда болады
Қысқаша айтқанда, бұл ассоциация бойынша немесе, керісінше,
бойыншаиллюстративтістихиялық салыстыруболып табылады.
Бұл тәсілдер әртүрлі эзотерикалық дәстүрлердегі параллельдер мен
айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік берді, бұл өз кезегінде біз зерттеп
отырған құбылыстың теориялық моделін құруға көмектесті.
Бұл модельді немесе үлгіні американдық ғалым Т.Кун енгізген парадигма
тұжырымдамасымен де белгілеуге болады. Ол парадигмалардың әртүрлі ғылыми
зерттеулерде алатын рөлі туралы айтты. Қалыпты ғылым перспективаны жүзеге
асырудан тұрады, өйткені парадигма шеңберінде ішінара көрсетілген фактілер
туралы білім кеңейеді. Бұл перспективаны жүзеге асыруға осы фактілерді
парадигма негізінде болжамдармен барған сайын кеңірек салыстырудың
арқасында және парадигма негізінде қол жеткізіледі. парадигманың өзін одан
әрі дамыту [18, б. 58] .
Т.Кун фактілерінің белгісі бір саланың ғалыми түрғыдан зертеуде тек ұш
орталық нүкте болады деп санады; оларды бир-биринен күрт бөлуге болмайды,
кейде оларды бир-биринен ажырату мүмкін емес.
1. Парадигма дәлелдейтін фактілер класы, әсіресе заттардың мәнін ашуға
индикативті болып табылады. Бұл фактілерді шешім қабылдау үшін
пайдаланылатынпроблемалар, парадигма оларды нақтылау және бейімділікке
иежағдайлардың кең ауқымында тану. (Мысалы,астрономия - жұлдыздар мен
шамалардың, периодтардың орнын анықтаудапланеталардың тұтылуы).
2. Нақты анықтамалар класы, жиі кездесетін фактілерге сілтеме
жасайтын,қызығушылықтың өзімен тікелей байланысты болуы
мүмкінпарадигматикалық теорияның болжамдары. Парадигманың болуы-мәселені
шешуге болатындығын болжайды.
3. Тәжірибелер мен бақылаулар класы, эмпирикалық жұмыстанқалған түсініксіз
жағдайларды шешу және бұрын тек үстірт қозғалған мәселелердің шешімін
жақсарту мақсатында парадигма теориясын жасауды қолға алды. Бұл сынып ең
маңызды және оны сипаттау аналитикалық тәсілді қажет етеді.
Оның пікірінше, проблемалардың осы үш тобы - маңызды фактілерді
анықтау, фактілер мен теорияны салыстыру, теорияны дамыту - қалыпты ғылым
өрісін эмпирикалық та, теориялық жағын қамтиды. Зерттеудің бұл логикасын
біз өзімізге қажетті талдау жүргізуге және эзотериканың өзіндік
тұжырымдамалық көзқарасын дамытуға мүмкіндік беретін әдістемелік
нұсқаулардың бірі ретінде қабылдадық.
Қазіргі заманғы білім теориясының алдында оның типологиясының
жеткілікті негіздерін анықтау мәселесі тұр. Білімнің пәндік және
әдістемелік өлшемдері жеткіліксіз болып шығады, өйткені олардың өзі
білімнің тарихи құрамына кіретін әлеуметтік байланыстар мен қатынастар
жүйелеріне, осы білім түрі байланысты болатын қызмет түріне сілтеме жасауды
қажет етеді.
Кез-келген автохтонды эзотерикалық жүйенің - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz