Жалпы географиялық карталар
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті
Қорғауға жіберіледі
Кафедра меңгерушісі _________
__________Г. Юнусова
_____________20__ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: География сабағында оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру
5В011600 - Географиябілім беру бағдарламасы
Орындаған: Сагитова А.Ж., күндізгі оқу
нысанының 4 курс студенті
Ғылыми жетекші: Баймаганбетова К.Т.,
туризм магистрі, аға оқытушы
Қостанай, 2021
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 География сабақтарында географиялық карталармен жұмыс ... ... ... ... ...
5
1.1
Географияны оқытудағы картаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Картографиялық білімнің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.3
Географиялық карталармен жұмыс істеу тәсілдерінің типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.4
Географиялық картамен жұмыс істеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
14
2 География сабағында оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1
Білім көзі ретінде картографиялық құралдармен жұмыс істеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2
География сабақтарында жаңа білімді игеруде карталармен жұмыстың әдістемелік тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.3
Оқушыларда карталармен әр түрлі жұмыс барысында қайталау және білімді тексеру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
27
2.4
Интерактивті карталармен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
33
2.5 Географиялық карталарды сабақта оқыту әдістері
36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Пайдаланған дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Географияны зерттеуде картографиялық ақпаратты пайдаланбай елестету мүмкін емес. Ертеден бері адам географиялық картаны құрал ретінде пайдаланып келеді. Карта жер бетінің жазықтықтағы әдеттегі бейнесін ғана емес, қазіргі уақытта ақпараттық технологиялар аясында жекелеген аумақтарды зерттеудің картографиялық әдістерінен алынған, белгілі бір ақпараттық өнім ретінде ұсынылуы мүмкін ақпарат көзі ретінде қарастырылады.
Карта жерді дұрыс бағыттау үшін, осы немесе басқа объектінің орналасқан жерін анықтау үшін қажет. Картаның көмегімен кең аумақтарды қарап, тауларды, өзендерді, ормандарды және т.б. көре алуға болады. Карта - көп өлшемді географиялық кеңістікті игеруге көмектесетін адамдардың мәдени қоғамдастығының халықаралық тілі. Онда барлық географиялық білімнің 99% бар, сондықтан география курсын аяқтаған кезде оқушылардың картаны оқу мүмкіндігі маңызды. Карта - бұл ақпаратпен жұмыс істеудің барлық спектрі жүзеге асырылатын құрал: ақпаратты жинау-сақтау-беру-өңдеу-жаңа ақпараттық өнімді алу. Картаны оқып үйрену және әрбір білімді адам оны өз қажеттіліктері үшін пайдалана білуі керек.[1]
Карталар құрлықта және мұхитта, әскерлер мен туристік жорықтарда, әуе кемесінде және жаяу жүру бағытында сенімді нұсқаулық ретінде қызмет етеді. Әскери істерде олар жергілікті жер туралы негізгі ақпарат көзі және әскерлерді басқару және олардың өзара іс-қимылын ұйымдастыру үшін міндетті құрал болып табылады. Қазіргі мұғалім әрдайым оқушыларға пәннің мазмұнын жеткізу, білімді бақылау қаншалықты жақсы және тиімді деп санайды. География пәнінің ерекшелігі - мәтіннің картамен, схемалармен, суреттермен, профильдермен үйлесуі. Географияны картасыз оқу мүмкін емес.
Картографиялық ақпаратты электронды немесе баспа түрінде зерттеу бүгінгі таңда мектеп географиясының басты міндеттерінің бірі болып табылады.
География сабағында картаны оқып-үйрену, дұрыс пайдалану және оның дүние жүзін тануда маңызды құрал екенін анықтауға бағытталады.
Жұмыстың мақсаты. Жұмысты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз - география сабағында географиялық карталарды қолдану мен пайдалану жолдарын анықтау. Оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру. Географиялық картаның көмегімен оқушылардың практикалық құзыреттілігін қалыптастыру болып табылады
Жұмыстың міндеттері: Жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, жұмыс мазмұнын нәтижелі алу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
+ Карта мен картография ұғымдарына түсінік беру;
+ Географиялық карталардың ерекшелігіне, карта түрлеріне түсінік беру;
+ Картаны география сабағында пайдалану жолдарының маңызын анықтау;
+ География сабағындағы картаны оқып-тану әдістерін зерттеу,
+ Географиялық карта бойынша жергілікті жерді зерделеу;
+ Қазіргі таңдағы интерактивті карталардың маңызын айқындау;
Жұмыстың міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады.
Ғылыми жаңашылдығы. Тәжірибені жалпылаудың ғылыми жаңалығы - сабақта географиялық карталарды қолданудың өзіндік шығармашылық тәсілін дамыту.
Бұл тәсіл оқушылардың картографиялық материалдармен жұмыс жасауда арнайы шеберліктері мен дағдыларды біртіндеп игеруінен көрінеді.
Бұл идеяны іске асыру картамен жұмыс істеудің вариативті формаларын сынақтан өткізуді білдіреді; оқушының автоматтандырылған әрекеттерін болдырмайтын шығармашылық жұмыс түрлерінің таралуы, картамен жұмыс жасаудағы шығармашылық тәсілдің балама негізі ретінде картаны мұқият оқу.
Осы формалардың ішінде автор белгілі бір тарихи оқиғалармен, әдеби шығармалармен байланысты географиялық объектілердің картасынан зерттеуді қолданады, онда белгілі бір жерлердің түрлі-түсті сипаттамалары, сонымен қатар оқушылардың әртүрлі географиялық аймақтардың табиғатын жеке қабылдауы берілген.
Оқу процесінде көп деңгейлі тапсырмаларды қолдануда көрінетін тұлғаға бағытталған тәсіл жүзеге асырылады.
Дәстүрлі емес сабақтар өткізіледі, мысалы: сабақ - саяхат, сабақ-іскерлік ойын, сабақ - практикумдар.
Оқытудың іс-әрекеттік түрлеріне: практикалық тапсырмаларға, презентацияларға, атқарылған жұмыс туралы есепке, зерттеу қорытындыларына, сондай-ақ практикалық бағыттағы оқушылардың шығармашылық жұмыстарына (жеке бақылауларды, географиялық объектілердің фотосуреттерін пайдалана отырып, өз хабарламасын жасау) артықшылық беріледі.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, тоғыз бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған дерек көздерінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: Жұмыс барысында салыстырмалы-аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, картографиялық және топографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
1 География сабақтарында географиялық карталармен жұмыс
1.1 Географияны оқытудағы картаның рөлі
Қазіргі уақытта картографиялық сауаттылық әр адамға компьютерден кем емес қажет. Карталарды пайдалану, олардан қажетті ақпаратты алу дағдылары мен дағдыларының болмауы көбінесе экономикалық және ұлттық саясаттағы елеулі қателіктерге, экологиялық жағдай мен адамдардың өмір сүру жағдайларын нашарлататын қателіктерге әкеледі.
Картаның географиядағы рөлін Н. Н. Баранский жақсы анықтады: Карта-географияның екінші тілі, сонымен қатар тіл үнемді және түсінікті. Оқушылар үшін бұл ғылыми білім мен жан-жақты ақпарат көзі. Мұғалім оқушыларға географиялық картаның мазмұнын барынша пайдалануға үйретуі керек, бірақ оқушыларға күрделі тапсырмалардың ойластырылған жүйесін жүзеге асырған кезде ғана әртүрлі мазмұндағы карталармен жұмыс істеуге үйрету мүмкін.
Карта оқушылардың назарын аударады, зейін қоюға көмектеседі және визуалды жадты жұмысқа қосады. Оқулықтың картасы мен мәтіні бір-бірін толықтырады, берік білім алуға ықпал етеді. Оқушылардың назарын карталарға аудара отырып, мұғалім әр оқушының оларға деген қызығушылығын оятуы керек, олардың мазмұнын толық түсінуге және оның маңызды бөлігін есте сақтауға, картаны зерттеуді оқулықтың тиісті бөлімін игерумен байланыстыруы керек.
Оқулықтарда оқушыларға картографиялық әліпбиді меңгеруге мүмкіндік беретін көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығулар бар. Алайда, кейбір тапсырмалар, сондай-ақ мәтін мазмұны оқушыларға әрдайым түсінікті бола бермейді. Бұл мұғалімді оқушыларды жаңа карталармен таныстырудың әдістемелік тәсілдерін мұқият ойластыруға міндеттейді.[10]
Оқу процесінде карта әртүрлі білім беру функцияларын орындайды:
1. Карта географияның негізгі көрнекі құралы ретінде қызмет етеді. Онда бірден жер бетінің және бүкіл жер шарының кеңдіктерін байқауға болады. Тіпті жазық және ашық жерлерде де көрінетін көкжиектің радиусы 5 км болатынын ескерсек, бұл фактінің ерекше мәні айқын көрінеді, бұл жер бетінің жеті миллионнан бір бөлігі. Картаның көмегімен жасалған, тікелей көруге болмайтын кеңістіктің визуалды бейнесі ол туралы идеяларды қалыптастыруға негіз болады.
Оқушыларға Кавказ, Ұлыбритания, Оңтүстік Америка және т.б елдердің жағалау сызығына, рельефіне, климатына, гидрографиялық желісіне, өсімдік жамылғысына және т.б. тән барлық ерекшеліктерімен дұрыс түсінік беру мүлдем үмітсіз міндет болар еді., - деп жазады профессор В. П. Буданов, егер оқушылар кем дегенде сипатталған аумақтың схемалық картасын көрмеген болса.
2. Картаның негізгі функциясы-жер бетіндегі заттардың орналасуы туралы ақпаратты көрсету. Осыған байланысты ол танымның ерекше таптырмас құралы ретінде қызмет етеді, өйткені ешқандай басқа құралдар -- сөз де, сурет те, тіпті рельефпен жеке танысу да заттарды кеңістікте орналастыру, бағыттар, құрылымдар мен комбинациялар туралы нақты және дәл түсінік бермейді. Мұндай білім адамдар үшін іс-әрекеттің барлық салаларында қажет, сондықтан карта адамдардың өмірінде маңызды болды. Карта географияда ерекше маңызды. Кез келген географиялық зерттеудің бастапқы нүктесі бола отырып, оны жұмыстың барлық сатыларында сүйемелдей отырып, карта сонымен бірге өзінің түпкілікті нәтижесі болып табылады. Оны географияның альфа және омегасы деп атауға әбден болады,-деп академик-географ Л.С. Берг картаның ғылыми географиядағы рөлін бағалайды. Бұл картаның негізгі функциясы мектепте қалай қолданылады?
Картаны қарапайым визуалды тексеру қазірдің өзінде объектілерді орналастыру туралы белгілі бір түсінік береді. Сонымен, картадан сіз пішіндерді, аудандардың өзара орналасуы мен өлшемдерін, онда бейнеленген географиялық объектілер арасындағы қашықтықты көзбен бағалай аласыз. Мұғалімдер картаны осы мақсаттар үшін кеңінен қолданады, мысалы, оқушыларды географиялық орналасуы, объектілердің салыстырмалы өлшемдері, объектілер арасындағы қашықтық және т. б. туралы сұрақтарға жауап беруге дағдыландырады.
3. Карта шартты белгілердің тілінде тек орналастыруды ғана емес, сонымен бірге онда бейнеленген заттардың сипаттамасын, жай-күйін ғана емес, сонымен бірге олардың қозғалысын, дамуы мен өзгеруін де көрсетеді. Мысал ретінде тарихи, кейбір экономикалық және басқа да арнайы карталарды алуға болады.
Көрсетілген қатынаста картаның мүмкіндіктері объектілерді бір-бірімен салыстыру және кеңістіктік байланыстар мен олардың арасындағы өзара әрекеттесуді орнату кезінде айтарлықтай артады. Бұл жағдайда сіз картада көрсетілмеген, бірақ картада көрсетілгеніне байланысты заттардың осындай қасиеттері туралы қорытынды жасай аласыз. Мысалы, картадан географиялық орнын анықтай отырып, оқушы елдің климатын, оның өсімдіктерін жеткілікті түрде сипаттай алады. Бұл деректерді картадағы рельеф пен гидрографияның бейнесімен салыстыра отырып, ол өзендердің су режимі, топырақтың табиғаты, тіпті осы табиғи ортадағы адамдардың экономикалық қызметінің ерекшеліктері туралы қорытынды жасай алады. Ол өзінің бай мазмұнын тек картографиялық және географиялық білімі бар және оларды қолдана алатын, яғни картаны оқи алатын адамға ашады. Картаның өзі, оны шебер оқи отырып, бай және әр түрлі білім көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар оқушылардың ақыл-ой дамуының стимуляторы ретінде де әрекет етеді. Картаны оқу оқушылардың логикалық, диалектикалық ойлау, үлкен категорияларда ойлау қабілеттерін дамытады, құбылыстар мен заттарды кеңінен қамтиды, картада бейнеленген аумақ туралы жан-жақты, тірі идеялардың қалыптасуына әкеледі және, сайып келгенде, географияны саналы және берік білудің жақсы негізі болып табылады.
4. Карта географияны оқыту процесінде өте маңызды психологиялық-педагогикалық рөл атқарады-білімді реттеуге ықпал етеді, оларды игеру мен есте сақтауды жеңілдетеді.[12]
Бұл рөл картада тек мектепте ғана емес, сонымен бірге ересек адам өзінің географиялық білімін кітаптардан, газеттерден, журналдардан және т.б. толықтырған кезде де сақталады. Картаны жақсы білетін болсаңыз, географиялық білім қоры бұрын алынған кеңістіктік негізде өсіп, үнемі өсіп отырады. Сондықтан мектепте картадағы географиялық номенклатураның белгілі бір мөлшерінің орналасуы оқушылардың жадында мықтап бекітілген болуы өте маңызды. Сондықтан мектепте картадағы географиялық номенклатураның белгілі бір мөлшерінің орналасуы оқушылардың жадында мықтап бекітілген болуы өте маңызды. Осы мақсатта мұғалімдер картографиялық суретті есте сақтауға әкелетін әртүрлі әдістерді кеңінен қолданады: карталарды немесе карта диаграммаларын жадқа салу, контурлық карталарды толтыру, үнсіз карталармен жұмыс және т. б.
Карталармен жұмыс оқушылардың қиялын, жадын, логикалық ойлауын және сөйлеуін, талдау, салыстыру, қарама-қайшылыққа келу және қорытынды жасау қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Бұл оқушылардың дербестігін дамыту, олардың пәнге деген қызығушылығын ояту және мектеп географиясының өмірмен, білімді қолдану тәжірибесімен байланысын орнату тұрғысынан оқуды жандандырудың ең қол жетімді және өте тиімді құралы. Мысалы, карталармен географияның кез-келген сабағында мазмұны мен формасы бойынша әр түрлі фронтальды және жеке практикалық жұмыстар жүргізілуі мүмкін, білім беру мекемесіне, өнеркәсіптік кәсіпорынға іргелес аумақты зерттеуге және экономикалық дамытуға байланысты барлық мәселелер шешілуі мүмкін.
Оқу саяси карталары, экономикалық карталар-оқушыларды тәрбиелеудің маңызды құралы. Олар біздің еліміздегі мәселелердің табысты шешілуін, елдер арасындағы географиялық еңбек бөлінісінің жаңа түрін, әлемдік қоғамның ұлттық интеграциясындағы жетістіктерді көрнекі түрде көрсетуге мүмкіндік береді.
Осылайша, біздің алдымызда географияны оқытуда картаның өте маңызды мәні пайда болады. Оны асыра бағалау қиын. Картасыз география жоқ қанатты формуласы терең мағынаны қамтиды.
Географиялық ғылымның өзі картасыз өмір сүре алмайтындықтан, онсыз географияны оқыту мүмкін емес. Бірақ осыдан тағы бір жағдай туындайды: картографиялық мәдениет мәселелеріне мән бермей, географияны оқытуды жақсартуға сенуге болмайды. Соңғысы мектеп қамтамасыз ететін карталар мен басқа да картографиялық құралдардың сапасы мен санымен емес, картаны оқытуда қолдану деңгейімен, оқу процесінде картамен жұмыс істеудің жалпы құрылымымен анықталады.[3]
1.2 Картографиялық білімнің құрылымы
Жас балаларға картаны үйрету, оларды картамен жұмыс істеуге дағдыландыру оңай жұмыс емес, бұл үшін оқушыға көптеген нақты жұмыстар істеуге тура келеді. Оқушылардың картаны білу және картаны оқу қабілеттілігін дамытуға тура келеді. Сондықтан, ең алдымен картаны білу және оқу дегеніміз не екенін анықтап алайық. Өйткені кейбіреулер картаны білу деп карта бетіндегі жазылған өзенді, көлді, қаланы тағы басқаларды жылдам көрсету деп түсінеді. Шынында бұл пікірлер мүлдем дұрыс емес.
И. И. Заславский мұғалімдер тәжірибесінде картаны білуді құрайтын төрт негізгі ұғымды ажырату керек екенін айтады: 1) карта құру, 2) оны оқу, 3) түсіну, 4) жер бетіндегі географиялық заттар мен құбылыстардың кеңістіктік орналасуы туралы түсінік. Сондай-ақ, ол картаны оқу ұғымы картаны түсіну ұғымына бағынышты екенін ескертеді, дегенмен олар көбінесе қате шатастырылған, өйткені картаны оқу үшін оның шартты белгілерін білу керек, ал түсіну үшін оқып, географиялық білімнің белгілі бір қорына ие болуы керек.
Картаны түсіну карталар туралы білімнің болуын көрсетеді: географиялық карта дегеніміз не, оның басты белгілері қандай, басқа жер бедерінің суреттерінен қандай айырмашылығы бар. Сонымен бірге, картаны түсіну үшін масштаб және градус торымен жұмыс істей білу керек.
Картаны оқу - іс-әрекетті, құбылысты танып білу, шартты белгілер арқылы нақты дүниені, әлемді тану, картада белгіленген территорияның сапалық және сандық мағлұматтарын сараптау.
Картаның оқуы негізінен - оқушының қажетті ақпарат алу үшін белгілерді, кескіндерді, таңбалы тіркесімдерді қабылдау әрқашан көздейтін нысанды іздестіру болып табылады.
Карта оқу процесі үш кезеңді біріктіреді:
1. Алдын-ала көру және бастапқы ақпаратты алу, яғни алғашқы оқу;
2. Анықтауы және таңбалы тіркесімдерінің алғашқы қабылдаулары және оқырманның өздігінен үйретуімен бірге жүретін ақпараттың негізінде алынған;
3. Таңбалы тіркесімдерді қабылдаудың ақырғы бекітуі және алынған ақпаратты маңызды түсіндіру.
Кез келген картада суреттер және белгілер салынады, олар кеңістік қарым-қатынас жүйесін, жер бетінің құрылымдық жүйесін қалыптастырады. Картографиялық суреттер құбылысты көру арқылы қабылдау нәтижесін көрсетеді, сондықтан олардың көрнекі құрал ретіндегі деңгейі өте жоғары. Мысалы, құрлықтардың шекарасы, жеке елдердің шекарасы, гидрологиялық торлардың объектілері.[4]
Түсіндірмелі бейнелер мен кей кезде тіпті қабылданбайтын құбылыстар үшін арнайы белгілер қолданылады. Көп жағдайда олар бейнеленген объектілер мен құбылыстарға ұқсамайды. Бұл категорияға климаттық көрсеткіштер, геологиялық және тектоникалық құрылымдардың бейнелуін жатқызуға болады. Олардың объектілерінің және белгілерінің ұқсастығының болмауына қарамастан, олар бір-бірімен байланысты, бірақ олардың байланыс механизмі өте қиын. Белгілердің болуы оқушылардың саналы қатынасын қалыптастыруды көздейді. Белгілердің мағынасын түсінбеген оқушы үшін олар сәйкес бейнелерді қалыптастырмайды.
Сонымен қатар, картада құбылыстардың бейнеленген саны шартты белгілер санынан көп екенін естен шығармау керек. Бұл әр түрлі құбылыстардың әр түрлі карталарда ұқсас болып келуіне әкеп соқтырады. Атап айтқанда, жасыл түс топографиялық карталарда құрлықтың төмен бөлігін, яғни ойпат, жазықты жерлерді, ал тектоникалық картада мезозой қатпарлық құрылымын белгілейді. Сонымен, картаны оқу оқушы үшін қиын әрекет және арнайы іскерліктің қалыптасуын қажет етеді.[7]
Бастапқы картаны оқу кезінде оқушыларды оның жалпы мазмұнымен және оны көрсету әдістерімен таныстыру қажет. Ондай жағдайда сызбанұсқа арқылы түсіндірген тиімді:
№1 сызбанұсқа
Климаттық карта
Басты климаттық көрсеткіштер
Жел бағыты
Жылдық жауын - шашын мөлшері
Ауа температурасы
А
Абсолюттік
Орташа
Изолиниялар
(изогиеталар)
Түспен көрсету
max
min
шілде
қаңтар
Қозғалыс белгілері
Изолиниялар
(изотермалар)
Температура белгілері
Бейнелеу тәсілдері
Сызбанұсқа құрумен ғана емес, сондай-ақ, сәйкес құбылыстардың алгоритмін сипаттауға да болады. Олар келесідей болуы мүмкін.
Белгілі бір жердің қаңтар айының орташа температурасын анықтау үшін мыналар қажет:
1. берілген пункті картадан табу;
2. оның қандай қаңтар изотермаларының арасында орналасқанын анықтау;
3. қаңтар айының орташа температурасының шамамен ауысу интервалын анықтау.
Мектеп карталарын пайдалану әдісі бойынша (қабырға, қосымша, оқулыққа қоса берілген, контурлы, рельефті және атластар), масштабы бойынша (кең ауқымды және кішігірім), мазмұны бойынша (жалпы географиялық және арнайы), жүктеме және дизайн бойынша бөлінеді.
Географиялық карталар территорияларына, маңызына, мазмұнына және масштабына қарай жіктеледі:
- аумақты қамту бойынша: дүниежүзілік, құрлықтық, жеке елдер, т. б.;
- мазмұны бойынша: жалпы географиялық (жердің негізгі элементтері шамамен бірдей: рельеф, өзендер, көлдер, өсімдіктер, елді мекендер және т.б. бұл топографиялық карталар.) және тақырыптық карталар (табиғаттың бір немесе екі компоненті, мысалы, жер бедері мен су; климат пен топырақ);
- масштабы бойынша: ірі - (1:200000 және одан үлкен), орташа - (1:200000 және 1: 1000000 қоса алғанда) және ұсақ масштабты карталар (1: 1000000 және одан кіші);
- мақсаты бойынша: ғылыми-анықтамалық, оқулықтар, туристік, техникалық карталар.
Географиялық карталардың ішінен неғұрлым көп қолданылатыны - жер беті мен ондағы объектілер көрсетілетін жалпы географиялық карталар.[1]
Жалпы географиялық картаның құрамдас бөліктері. Картаны жасап шығару, толыққанды пайдалану үшін оның қасиеттері мен ерекшеліктерін білу қажет. Сондықтан картаны оқып-үйрену мен құру оны түзетін құрамдас бөліктеріне жіктеп, мән мағынасын түсінуді, әрбір құрамдас бөлігінің маңызы мен атқаратын қызметін білуді, олардың арасындағы байланысты анықтауды талап етеді. Картаның құрамдас бөліктеріне картографиялық кескіндеу, математикалық негіздері, қосымша жабдықтау элементтері жатады.
Картографиялық түсіру кез-келген картада қамтылған табиғи және әлеуметтік-экономикалық нысандар мен олардың орналасу ерекшеліктері, өзара байланыстары туралы үйлесімді ақпарат беретін ең басты бөлігі болып табылады. Картаның мазмұнын айқындайтын бұл деректер кескінделген нысандардың біртекті тобына қарай жекелеген географиялық элементтерге бөлшектеніп кетуі мүмкін. Мысалы, топографиялық карта мазмұнының негізгі элементтеріне су нысандары, жер бетінің бедері, өсімдіктер жамылғысы, қатынас жолдары, байланыс және электр желілері, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық, мәдени-ағарту тағы да басқа нысандар жатады.
Мазмұнының элементтер кешені әр түрлі карталарда бірдей болмайды. Атап айтсақ, тақырыптық карталарда мазмұнының басты құрамдас бөлігі пайдалы қазбалар, топырақ жамылғысы, жануарлар дүниесі, өнеркәсіп кәсіпорындары болуы мүмкін. Бірақ солардың ішінде бір құрамдас бөлігі басқа элементтерді бір-бірімен байланыстыруға мүмкіндік беретін бастысы болып табылады.
Картографиялық кескіндерді талдау барысында мазмұны мен олардың белгілі бір картографиялық шартты белгілер мен жазулар жүйесімен берілу нышанына мән беру қажет.
Картографиялық кескіндерді құрудың геометриялық заңдылықтары мен олардың геометриялық қасиеттерін картаның математикалық негіздері айқындайды. Картаның бұл құрамдас бөлігіне картографиялық проекциялар және онымен тығыз байланысты координаттар торы, масштаб пен геодезиялық тірек торлары жатады.
Картографиялық проекцияның мәні жер эллипсойдының бетіндегі нүктелердің координаты мен олардың жазықтықта кескінделуінің арасындағы байланыстың болуы картаны құруды эллипсойд бетімен сәйкес келетін жазықтық координаттар сызығынның жүйесін жасаудан бастауға міндеттейді.[15]
Қандай да бір координаттар торы кез-келген географиялық картаны құрудың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады. Бірақ шағын кеңістікті қамтыған кескінделген құбылыстарды өлшеуді қажет етпейтін сызба-нұсқа түріндегі кейбір карталарда координаттар торы болмайды.
Геодезиялық тірек торлары жердің физикалық бетінен эллипсойдтың бетіне өтумен қатар, картаның географиялық құрамдас бөліктерінің координаттар тобына қатысты орнын дұрыс анықтауды қамтамасыз етеді. Геодезиялық тор жергілікті жерді кескіндеу жұмыстарын жүргізу үдерісінде қолданылып, топографиялық карталарда көрсетіліп, мазмұнының құрамына енгізіледі. Масштабына сәйкес координатар торының жалпы өлшемін анықтап, нысандардың орналасуы мен бағдарлауды, ірі аумақты қамтыған карталарды жеке беттерге бөлуді бұрыштамалар қамтамасыз етеді.[8]
Картаны оқуды, онымен жұмыс істеуді жеңілдететін картографиялық кескіндеуден басқа қосымша құрамдас бөліктері болады. Олардың қатарына картада пайдаланылған картографиялық шартты белгілер мен кестелер, диаграммалар, ірі масштабты карталарда жүргізілетін картометриялық өлшемдердің түсініктемелері жатады. Оның құрамына карта мен баспаның аттары, шыққан жылы сияқты шыққан орны деректері де жатады. Кейде картаның бұрыштамаларының ішіндегі бос орында қосымша карталар карталар мен графиктік құрулар (көлденең қима-сызбалар, блок диаграммалар, жеке диаграммалар) кестелер, мәтіндік деректер беріледі (сурет 1.1).
Жалпы географиялық карталар
Картографиялық кескіндеу
Математикалық негізі
проекциясы
масштабы
кескінделген нысандарды бұрыштамаға қатысты орналастыру және бағдарлау
геодезиялық негіздері
Мазмұнының құрамдас бөліктері
әкімшілік-аумақтық бөліну
қатынас жолдары мен байланыс құралдары
елді мекендер экономика мен мәдениеттің элементтері
жер бедері
су нысандары
өсімдіктер
мен топырақ жамылғысы
Қосымша деректер
Қосымша жабдықталуы
шартты белгілердің картометриялық графиктері түсініктемелері
деректер
анықтамалар
қосымша карталар мен көлденең
қима-сызбалар
мәтіндік және сандық деректер
диаграмма
графиктер
Сурет 1.1 Жалпы географиялық картаның құрамдас бөліктерінің сызбасы
Тақырыптық карталар дегеніміз - негізгі мазмұны нақты тақырыпты қамтып, арнайы бір элементке немесе құбылысқа арналған карталар, мысалы: климаттық, топырақ, көлік кешеніне, тарихи оқиғаларға т.с.с.
Төмендегі кесте оқу процесінде сипаттаманың қосымша элементтерінің рөлін көрсетеді.
Карта атауы
Зерттеуші үшін олардың мағынасы
І. Табиғат құбылыстарының картасы
1.
Геологиялық карта
Пайдалы қазбалар, жаһандық геологиялық жүйемен (литосфера тақталары, рифт аймақтары) таныстыру үшін картаны пайдаланады, сонымен қатар пайдалы қазбаларды іздестіру, қазіргі геологиялық процестерді бағалау және қауіпті оқиғалар.
2.
Геофизикалық карта
Геодинамикалық оқиғалар мен процесстерді зерделеу және іздестіру үшін, пайдалы қазбаларды барлау үшін пайдаланылады.
3.
Рельефтік (бедер) карта
Морфологияны зерделеу үшін пайдаланады. Генезис, бедер жасы бедердің серпіні.
4.
Климаттық карта
Аумақтағы ауа райының болжамын талдау үшін және оның элементтері үшін пайдаланылады.
5.
Гидрологиялық карта
Су балансы мен ресурстық территориялар үшін, су режимін, құрамын зерделеу үшін пайдаланады.
6.
Мұхиттық карта
Мұхиттың табиғат серпінін, құрылымын зерделеу және түптің бедері, су қоймасын, ауа райы, биогеография және т.б. үшін пайдаланады.
7.
Топырақ картасы
Топырақты экономикалық бағалау, агрономия мен суландыру үшін, сонымен бірге ауылшаруашылық аумақтарды игеру үшін пайдаланылады.
8.
Өсімдіктер картасы
Өсімдік ресурстарды зерделеу үшін және қоршаған ортаны факторлары бар өсімдіктердің байланыстарын анықтау; ауылшаруашылықты игеру үшін пайдаланады.
9.
Зоогеографиялық карта
Жануарлардың орналасқан жерін зерттеу үшін, көшуін, олардың қоршаған ортамен байланысы, жануарлар әлемін қорғау үшін қолданылады.
10.
Ландшафттық (көрініс) карта
Табиғаттың кешенді зерттеулері үшін және қоршаған ортаның адам мен өзара байланысын зерттеу үшін пайдаланады.
ІІ. Әлеуметтік-экономикалық карта
Әлеуметтік-экономикалық карта жер ғылымында және әлемдік мұхит ресурстарын игеру жобасын әзірлеуде, экономика үшін ресурстарды бағалау, қорғау үшін жоспарлау, дамыту, пайдалы қазбалар өндіру мен қайта өндірулерді орналастыру және ғылыми зерттеулер мен жобаларда қолданылады.
Кесте 1 Тақырыптық карталар және оның мазмұны
Мектепте қазіргі географияны оқыту бөлінеді:
Карталардың, атластардың түрлерін зерттеу;
Карта тілін меңгеру.
Мектеп бағдарламасын талдау негізінде картографиялық білімнің үш негізгі тобы бөлінеді:
1. картографиялық көріністер,
2. картографиялық ұғымдар,
3. картографиялық іскерліктер мен дағдылар. Бұл бірінші ретті компоненттер тобы.
Екінші ретті компоненттер тобы оған бағынады. Мысалы, картографиялық біліктер мен дағдылар тобының құрамына өзара байланысты үш компонент кіреді: картаны оқу, картографиялық біліктер мен дағдылар, картаны құрастыру біліктері мен дағдылары. (қосымша А) [24]
3.1 Географиялық карталармен жұмыс істеу тәсілдерінің типологиясы
Картографиялық көздер бойынша географиялық шындықты тану, карталарда көрсетілген құбылыстар арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерді анықтау білігін қалыптастыру картографиялық әдісті игеруге бағытталған (Н. Н. Баранский, А. М. Берлянт, Т. С. Комиссарова, В. П. Максаковский, Н. Н. Петрова, А. И. Преображенский, В. А. Щанев). Мектептің географиялық білімінің мазмұнында бұл әдіс бейімделген түрде ұсынылған.
Әрбір тәжірибелі мұғалім өз қызметінде картографиялық ақпаратпен жұмыс істеудің әртүрлі формалары мен әдістерін қолданады. Географиялық карталармен жұмыс істеу әдістерінің типологиясы әр түрлі болуы мүмкін және сабақтың әр кезеңінде карталарды пайдалану мақсатына байланысты әр мұғалім жеке құрастыра алады. Оқытудың әртүрлі деңгейлерінде мұғалім аумағы мен мазмұны жағынан әртүрлі карталарды қолданады. Географияны алғашқы зерттеу оқушыларды картографиялық ақпаратпен жұмыс істеудің алғашқы әдістерімен ғана емес, сонымен қатар оны контурлық карталарда көрсету дағдыларымен де таныстырады.
1. Мазмұны бойынша географиялық карталарды пайдалану.
Жұмыс әдістері мұғалімнің жұмысты бастау алдында қойған міндеттеріне байланысты оқушылардың жеке, жұптық немесе топтық жұмысына бағытталуы мүмкін.
2. Географиялық картаны қолданатын тапсырмалар түрлері функционалды тапсырмада әр түрлі болуы мүмкін. Логикалық және шығармашылық тапсырмаларды үй тапсырмасы немесе сыныптағы жаттығу ретінде орнатуға болады. Логикалық есептерді шешу сабақтың 10 минутынан аспауы керек. Оқытудың бастапқы кезеңінде мұндай міндеттерді қолдану шешім қабылдау дағдыларын қалыптастыру үшін нақты алгоритммен берілуі керек, келесі сыныптарда оларды шешу қиынға соғуы және саралануы мүмкін.
3. Топографиялық номенклатурасы бар тапсырмаларға ерекше рөл бөлу керек, өйткені көбінесе бұл ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындық кезінде мектеп оқушыларына қиындық тудыратын номенклатура мәселелері. Емтихан материалдарының географиялық номенклатураны білу мәселелерімен қанықтылығы кез-келген география мұғалімін осы мәселеге байыпты қарауға, атап айтқанда, бұл мәселені шығармашылықпен шешуге мәжбүр етуі керек.
4. География - бұл әмбебап ғылым және әр сабақта мұғалім басқа пәндермен байланыс таба алады. Картографиялық әдісті қолдану да ерекшелік емес. Сонымен, атластың әртүрлі карталарымен жұмыс жасау дағдыларын дамыту кезінде мұғалім басқа пәндердің дағдыларын дамыту тапсырмаларын қолдана алады. Пәнаралық байланыстарды орнатудың негізгі міндеті-табиғат пен қоғам құбылыстарындағы объективті логикалық байланыстарға тереңірек ену арқылы оқушылардың білім, білік және даму деңгейін сапалы көтеру.[18]
1.4 Географиялық картамен жұмыс істеу тәсілдері
Қазіргі мектептің міндеті - жан-жақты, белсенді жеке тұлғаны тәрбиелеу. Қазіргі әлемде батыл, дәстүрлі емес, шығармашылық шешімдер қабылдай алатын адам қажет. Бүгінгі таңда оған жаңа технологиялық әдістер, атап айтқанда жалпы білім беретін мектепте географияны оқытудың заманауи технологиялары қолайлы. Оқытудың дәстүрлі формасы оң және нәтижелі әдістерге ие. Бірақ үнемі дамып келе жатқан қоғамда білім беру сапасының қажетті нәтижелеріне қол жеткізу толық қамтамасыз етілмейді: оқушы мұғалімнің басым ықпалында болады және педагогикалық ықпалдың пассивті объектісі болып табылады. Сондықтан біз, мұғалімдер, білім беру процесін ұйымдастырудың жаңа әдістері мен тәсілдерін үнемі іздейміз. Әрбір мұғалімнің міндеті-өзінің барлық әдістемелік жетістіктерін оқушылардың ойлау және ақыл-ой, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал ететін зерттеу, іздеу сипатын қамтамасыз ететіндей етіп өзгерту, жаңғырту, оқу процесін өзгерту.
Мұғалім мен оқушы арасындағы өзара әрекеттестіктің жаңа формалары оқушылардың білім алу қажеттілігін, оқу мәселелерін шешудің ең оңтайлы жолдарын таңдауды, білімді игеру бойынша жұмысты өз бетінше ұйымдастыра білуді, білім беру қызметін жоспарлауды, позитивті өзін-өзі бағалауды қалыптастыруы керек. Мұның бәрі педагогикалық тәжірибеде заманауи педагогикалық технологияларды қолданғанда мүмкін.
Оқу процесінде тек оқу тәжірибесінде кең таралған түсіндірме, иллюстрациялық және репродуктивті әдістерге ғана сүйенуге болмайды. Заманауи педагогикалық технологияларды қолдану қажет. Бұл оқытуды ұйымдастырудың дәстүрлі емес әдістері мен формалары. Алайда, оқыту технологияларын енгізу, олардың дәстүрлі оқыту әдістемесін алмастырады дегенді білдірмейді. Технологиялар оқыту әдістерінің орнына емес, олармен бірге қолданылады, өйткені олар пән әдістемесінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Географиялық карталар білім алушылар үшін географиялық ақпараттың ең маңызды және қолжетімді көзі болып қала береді. Алайда, қазіргі оқушылар үшін карта ақпараттың өте күрделі түрі болып көрінеді. Қазіргі уақытта оқушылар барлығы электронды құрылғыларға ие, ешқандай күш жұмсамай, іздеу жүйесінде теріп, кез-келген географиялық нысанды тез табады. Бірақ географиялық картаға жүгіну кезінде, оқушылар оларды әрең басқарады, ойлары бөлінеді, географияға деген қызығушылық азаяды. Картамен жұмыс жасау кезінде география сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту және жандандыру үшін келесі әдістерді қолданды.
1. Мазмұны бойынша географиялық карталарды қолданатын тапсырмалардың түрлері.
1.1 Жалпы географиялық карталарды пайдалану:
Көкжиек тұстары әдісі.
Бұл әдіс кеңістіктік көріністі қалыптастыруға көмектеседі, картаны жақсы есте сақтауға көмектеседі.
1-Мысал. Батыс және шығыс жарты шардың континенттерін көрсетіңіз.
2-Мысал. Әлемнің тауларын солтүстіктен оңтүстікке қарай орналастырыңыз: Тибет, Кавказ, Анд, Кордильера, Альпі, Тянь-Шань.
3-Мысал. Ресей өзендерін шығыстан батысқа қарай орналастырыңыз: Обь, Ертіс, Енисей, Амур, Еділ, Лена.
1.2 Топографиялық карталарды пайдалану:
Мені тап әдісі.
Картадан бір оқушы қалған оқушыларға топографиялық белгілерді қолдана отырып, картадан өзінің орналасқан жерін оқиды, оны қалған оқушыларға көрсетеді. Балалар оның орналасқан жерін анықтауы керек.
Мысалы. Мен Марфино қаласынан (ауылдық елді мекеннің шартты белгісі) оңтүстік-шығыста жүрмін. Менің орналасқан жерімнің айналасында орналасқан (тар орман белдеулерінің шартты белгісі). Орналасқан жерімнің үш жағынан қоршалған (жолдың шартты белгісі). Менің орналасқан жерім? (шартты белгі клубы).
1.3 Саяси карталарды пайдалану:
Артығын тап әдісі.
Артық географиялық нысанды тауып, не себепті таңдағаны туралы түсінік беру.
1-Мысал. Бразилия, Аргентина, Перу, Колумбия, Парагвай (Парагвай теңізге шыға алмайды, қалғандары теңіз порттарына ие).
2-Мысал. Моңғолия, Сирия, Албания, Қытай, Түркия. (Албания, Еуропада, қалғандары Азияда орналасқан).
3-Мысал. Ресей, Канада, АҚШ, Бразилия, Австралия, Италия (Италия кішкентай мемлекет, қалғандары үлкен).
Бұл әдісті кез-келген тақырыпты зерттеуде қолдануға болады. Ол әмбебап әдіс болып табылады.
1.4 Контурлық карталарды пайдалану:
Үнсіз карта әдісі.
Географиялық номенклатура бойынша білімді тексерудің ыңғайлы әдісі. Оқушыларға белгіленген сандар жазылған контур карталары таратылады. Тиісті санның астында орналасқан географиялық нысанды дұрыс атау керек. Сандармен көрсетілген барлық географиялық нысандарды тізімдеңіз (сурет 1.2).
Сурет 1.2 Контурлық карталарды пайдалану
1.5 Географиялық карталармен жұмыс істеудің топтық және жеке тәсілдері. Географиялық карталармен жұмыс істеудің топтық формаларын қолдану:
Географиялық пошта әдісі.
Бұл әдіс жарыс кезінде жақсы қолданылады. Екі топқа да, жұптарға да бірдей мөлшерде карталар беріледі, тек әр түрлі фонда, оларды қорытындылауды жеңілдету үшін. Уақытқа орындалады.
Саралау қатары әдісі.
Бұл әдіс топтардың жеке немесе жалпы ұғымдарды саралау қабілетін тексереді.
1-Мысал. Таулардың аттарын аласа таулардан биік тауларға дейін реттеңіз: Гималай, Альпі, Кавказ, Анд, Орал. Біреулер, керісінше, биік таулардан аласа тауларға дейін реттейді.
2-Мысал. Экономикалық даму деңгейіне немесе экономикалық топқа жататындығына байланысты бірқатар мемлекеттер құрыңыз.
1.6 Географиялық карталармен жұмыс істеудің жұптық формаларын қолдану:
Келісемін, келіспеймін әдісі.
Жұпта оқушылардың бірі шамамен 10 тұжырымның тізімін оқиды, олардың әрқайсысында толық ой бар. Ой шынайы да, жалған да болуы мүмкін. Екінші оқушы сұрақтарға жауап береді. Содан кейін олар жұмыс формасын өзгертеді, тапсырманы орындағаннан кейін дұрыс жауаптары бар кілт шығарылады және өзара бағалау жүргізіледі.
Мысалы.
1. Оңтүстік Американың көп бөлігі оңтүстік жарты шарда орналасқан;
2. Магеллан бұғазы Дрейк бұғазынан оңтүстікке қарай орналасқан;
3. Оңтүстік Американың батыс бөлігі жазық, ал материктің шығысында үлкен тау тізбегі -- Анд созылып жатыр;
4. Оңтүстік Американың ең биік нүктесі-Аконкагуа тауы-7 км-ден бірнеше метр жоғары;
5. Инка тілінен аударылған Анд атауы күміс дегенді білдіреді;
6. Оңтүстік Америкада экватордан бастап субантарктикаға дейінгі климаттың барлық түрлері ұсынылған;
7. Атлантика жағынан Оңтүстік Америка жылы ағындармен жуылады, ал Тынық мұхитынан суық;
8. Амазонка-әлемдегі ең терең өзен;
9. Амазонка өзенінде, Атлант мұхитының жағалауынан 1 мың км-ден астам қашықтықта теңіз порты орналасқан;
10. Оңтүстік Американың саванналарында ағаштар жоқ.
1.7 Географиялық карталармен жұмыс істеудің жеке нысанын пайдалану:
Артығын тап әдісі.
Артық географиялық нысанды тауып, не себепті таңдағаны туралы түсінік беру.
1-Мысал. Орал таулары, Аппалач, Скандинавия таулары, Анд. (Анд жаңа қатпарлық, қалғандары ежелгі).
2-Мысал. Амазонка, Замбези, Еділ, Анхель, Янцзы. (Анхель - сарқырама, қалғаны-өзендер).
Бұл не, бұл кім? әдісі.
Мысалы. Терминді түсіндіріп, картада көрсетіңіз.
1.Титикака 2.Маракайбо
3.Ангел 4.Игуасу
5.Мулаттар 6.Бразилия
7.Аконкагуа 8.Амазонка
Ең-ең әдісі.
Мысалы: Оңтүстік Америка-әлем рекордтарының материгі. Картадан осы жазбаларды атаңыз.
1. Анд - әлемдегі ең ұзын тау жүйесі.
2. Оңтүстік Америка - жердің ең ылғалды материгі.
4. Анхель - әлемдегі ең биік сарқырама.
1.8 Географиялық карталармен жұмыс істеудің фронтальды формасын қолдану:
Сәйкестікті орнату әдісі.
Мысалы:
Миссури
Әулие Лаврентий
Ниагара
Колорадо
а) Үлкен каньонды құрайды;
ә) Ұлы көлдердің суын жинап, Атлант мұхитына құяды;
б) Үндіс тілінен аударғанда Гүрілдеуік су дегенді білдіреді;
в) Үндіс тілінен аударғанда Суы лай өзен дегенді білдіреді;
г) Солтүстік Америкадағы ең ұзын;
е) Үлкен атырауды құрайды;
ж) Эри және Онтарио көлдерін байланыстырады;
з) Калифорния шығанағына құяды;
и) Мексика шығанағына құяды;
к) Ол ағып жатқан ұзындықтан асып түседі.
2. Географиялық карталармен жұмыс істеуге арналған тапсырмалар типологиясы
2.1 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде шығармашылық тапсырмаларды қолдану.
Мен капитанмын әдісі.
Мысалы. Канберра қаласынан (Австралия) Хельсинки қаласына (Финляндия) дейін өз кемеңіздің қозғалыс бағытын әзірле, жолда кездесетін барлық географиялық объектілерді жаз.
2.2 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде жобалық тапсырмаларды пайдалану.
Мысалы. Сомали жағалауында қарақшылардың сауда кемелеріне шабуылдары жиілеп кетті. Сомалиге жақын жерде Парсы шығанағы мен Азия елдерінен Суэц каналы арқылы Жерорта теңізіне, сондай-ақ Африканың Үнді жағалауындағы айлақтарға (порттарға) баратын кемелер өтеді. Азия мен Еуропа елдерінің қарқынды сауда байланыстарын ескере отырып, құнды жүктері бар кемелердің үлкен ағыны көптеген нысандарды білдіреді.
Жүктерді тасымалдаудың экономикалық тиімді әдісін ұсыныңыз. Жыл мезгілдері бойынша климаттың, мұхиттық ағымдардың сипаттамаларын ескере отырып, маршрутты негіздеңіз.
2.3 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде ассоциативті тапсырмаларды қолдану.
Аналогтарды іздеу әдісі.
Кез-келген географиялық объект аталады, ал оқушылар белгілі бір белгілері бойынша оның географиялық аналогтарын мүмкіндігінше көп табуы керек.
Мысалы. Буэнос-Айрес қаласының географиялық аналогтарын табыңыз.
- Буэнос - Айрес-Бұхара - (екеуі де "Б" әрпінен басталады).
- Буэнос-Айрес-Будапешт - (мемлекет астаналары).
- Буэнос-Айрес-Копенгаген - (екеуі де теңіз жағасында жатыр).
- Буэнос-Айрес-Кейптаун - (екеуі де оңтүстік жарты шарда жатыр).
- Буэнос-Айрес-Вашингтон - (екеуі де батыс жарты шарда жатыр).
- Буэнос-Айрес-Мадрид - (екі қаланың тұрғындары испан тілінде сөйлейді).
- Буэнос-Айрес-Мехико - (екі қала да өз елдеріндегі халық саны жағынан ең үлкен қала).
Жалпыға ортақ нәрселерді іздеу әдісі.
Кездейсоқ таңдалған екі географиялық объект көрсетілген. Оқушы мүмкіндігінше жалпы белгілерді табуы керек.
2.4 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде логикалық тапсырмаларды қолдану.
Сөздерді топтарға бөл әдісі.
Тапсырма тізім түрінде беріледі, оны топтарға бөлу керек, ал топтардың саны көрсетілмеген, олардың бірнешеуі болуы мүмкін, топтар неғұрлым көп бөлінсе, жауап соғұрлым құнды болады.
Бразилия, Боливия, Кордильера, Амазонка, Сенегал, Нигер, Игуасу Миссисипи, Енисей, Гималай, Народная, Монблан, Об, Румыния, Италия, Чад, Сомали, Конго, Вьетнам, Флорида, Анд, Нил, Эквадор, Финляндия, Атакама, Ұлыбритания, Гекла, Эльбрус, Кавказ, Дунай, Рейн, Телецкое, Боденское, Альпі, Израиль, Сахара, Қарақұм және т.б.
2.5 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде номенклатуралық тапсырмаларды пайдалану.
1-Мысал. Карта алдында екі оқушы тұрады. Біреуі нысанды атайды, екіншісі көрсетеді.
2-Мысал. Дұрыс қойыңыз. Бұл әдіс электронды картада жүзеге асырылады, оқушылар дұрыс анықталған нысандарды орналастырады.
3-Мысал. Батыс бойлықтың 100 градус меридианымен қиылысатын барлық географиялық нысандарды тізімдеңіз.
3. Географиялық картамен жұмыс істеудің пәнаралық тәсілдерін іске асыру.
3.1 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде география мен математиканың пәнаралық байланыстарын жүзеге асыру.
Географиялық мазмұны бар тапсырмалар әдісі.
Мысалы. Сіз кеменің капитанысыз және ашық теңізде оңтүстік ендік бойынша 30 градус және батыс бойлықтың 120 градус координаттары бар жерде тұрсыз және қатаң түрде солтүстік-батысқа қарай жүресіз. Рация бойынша сізге солтүстік ендіктің 30 градусы мен батыс бойлықтың 120 градусы координаттары бар нүктеден бір уақытта оңтүстік - батысқа қарай жылжитын басқа кеменің бортынан жақсы гидроакустик алу керек деп хабарланды.
Маршруттарды картаға салыңыз (контурлы), кездесу орнының координаттарын анықтаңыз.
Нәтижені ұсыну нысаны-орындалған карта схемасы.
3.2 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде география мен орыс тілінің пәнаралық байланыстарын жүзеге асыру.
1-Мысал. Географиялық әліппе.
2 минут ішінде әр команда бір әріптен басталатын мүмкіндігінше көп географиялық атаулар жазуы керек.
2-Мысал. Басында үлкен деген сөзі бар Австралияның барлық нысандарын жазыңыз.
(Үлкен Австралия шығанағы, Үлкен құмды шөл, Үлкен Виктория шөлі).
3.3 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде география мен ағылшын тілінің пәнаралық байланыстарын іске асыру.
Картадағы географиялық нысандардың атын оқып, аударыңыз (сурет 1.3).
Сурет 1.3 Map of the World ocean
1-Мысал. Мемлекет және оның астанасын атаңыз (сурет 1.4)
Venezuela - Caracas
Brazil - Brasilia
Peru - Lima
Мұғалімнің кәсіби қызметінде дәстүрлі әдістеме деңгейінде емес, келесі - технологиялық деңгейде ізденіс, педагогикалық шығармашылық үшін әрдайым орын бар. Технологияны пән әдістемесінің ажырамас бөлігі ретінде дамыту мұғалімнің іс-әрекетінің кепілдендірілген педагогикалық нәтижесін алуды қамтиды. Оқушылар бұл нәтижені пән бойынша дайындық сапасын бағалау кезінде анықтайды. Заманауи мектепке ең жақсы дәстүрлерге сүйене отырып, оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеретін түбегейлі жаңа оқыту жүйесі қажет.
Сондықтан оқыту технологияларын дамыту, басқаша айтқанда, мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетін нақты белгіленген мақсат пен жоспарланған нәтижелермен ұйымдастыру өте маңызды.
2 География сабағында оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру
2.1 Білім көзі ретінде картографиялық құралдармен жұмыс істеу тәсілдері
Картаны білімнің қайнар көзі ретінде қолдана отырып, ең маңызды әдістемелік мәселені шешу керек - оны оқушыларға оқуға үйрету. Картаны білу және оны оқи білу - тең емес ұғымдар. Картаны оқу қабілеті өзара байланысты іс-әрекеттердің күрделі жүйесінен тұрады. Алайда, картаны оқу дағдыларын қалыптастыру іс-қимыл әдісімен танысып қана қоймай, сонымен қатар географиялық объектілерді салыстыру, қабаттастыру және сипаттау әдістері сияқты картаны оқудың ерекше әдістерін қолдануды да қамтиды.
Әр техниканың ерекшеліктерін мысалдармен қарастырайық.
Картаны пайдаланудың кез-келген түрі алдымен жалпы, содан кейін терең танысудан бұрын болуы керек. Картаны оқу әдістерінің бірі, ең алдымен, оқушыларды білім көзі ретінде картаны қолданудың жалпы талаптарымен таныстыруды қамтиды. Оқушылар осы техниканы игеруі үшін оларды келесі әрекеттердің құрамымен таныстыру керек:
Картаның атауын оқыңыз.
Картаның аңызымен танысыңыз.
Картада аңызда көрсетілген объектілер мен құбылыстарды табыңыз.
Картографиялық тор бойынша градустық желіні цифрлау қандай көрсеткіштерде берілгенін түсіндіріңіз.
Картаның масштабымен танысыңыз. Азайту дәрежесін анықтаңыз.
Картаның мазмұнына (графиктер, диаграммалар) енгізілген қосымша материалдар бар-жоғын анықтаңыз.
Оқулық мәтінін, атлас карталарын оқып, оқулықтар мәтінінде көрсетілген географиялық объектілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті
Қорғауға жіберіледі
Кафедра меңгерушісі _________
__________Г. Юнусова
_____________20__ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: География сабағында оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру
5В011600 - Географиябілім беру бағдарламасы
Орындаған: Сагитова А.Ж., күндізгі оқу
нысанының 4 курс студенті
Ғылыми жетекші: Баймаганбетова К.Т.,
туризм магистрі, аға оқытушы
Қостанай, 2021
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 География сабақтарында географиялық карталармен жұмыс ... ... ... ... ...
5
1.1
Географияны оқытудағы картаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Картографиялық білімнің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.3
Географиялық карталармен жұмыс істеу тәсілдерінің типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.4
Географиялық картамен жұмыс істеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
14
2 География сабағында оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1
Білім көзі ретінде картографиялық құралдармен жұмыс істеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2
География сабақтарында жаңа білімді игеруде карталармен жұмыстың әдістемелік тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.3
Оқушыларда карталармен әр түрлі жұмыс барысында қайталау және білімді тексеру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
27
2.4
Интерактивті карталармен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
33
2.5 Географиялық карталарды сабақта оқыту әдістері
36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Пайдаланған дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Географияны зерттеуде картографиялық ақпаратты пайдаланбай елестету мүмкін емес. Ертеден бері адам географиялық картаны құрал ретінде пайдаланып келеді. Карта жер бетінің жазықтықтағы әдеттегі бейнесін ғана емес, қазіргі уақытта ақпараттық технологиялар аясында жекелеген аумақтарды зерттеудің картографиялық әдістерінен алынған, белгілі бір ақпараттық өнім ретінде ұсынылуы мүмкін ақпарат көзі ретінде қарастырылады.
Карта жерді дұрыс бағыттау үшін, осы немесе басқа объектінің орналасқан жерін анықтау үшін қажет. Картаның көмегімен кең аумақтарды қарап, тауларды, өзендерді, ормандарды және т.б. көре алуға болады. Карта - көп өлшемді географиялық кеңістікті игеруге көмектесетін адамдардың мәдени қоғамдастығының халықаралық тілі. Онда барлық географиялық білімнің 99% бар, сондықтан география курсын аяқтаған кезде оқушылардың картаны оқу мүмкіндігі маңызды. Карта - бұл ақпаратпен жұмыс істеудің барлық спектрі жүзеге асырылатын құрал: ақпаратты жинау-сақтау-беру-өңдеу-жаңа ақпараттық өнімді алу. Картаны оқып үйрену және әрбір білімді адам оны өз қажеттіліктері үшін пайдалана білуі керек.[1]
Карталар құрлықта және мұхитта, әскерлер мен туристік жорықтарда, әуе кемесінде және жаяу жүру бағытында сенімді нұсқаулық ретінде қызмет етеді. Әскери істерде олар жергілікті жер туралы негізгі ақпарат көзі және әскерлерді басқару және олардың өзара іс-қимылын ұйымдастыру үшін міндетті құрал болып табылады. Қазіргі мұғалім әрдайым оқушыларға пәннің мазмұнын жеткізу, білімді бақылау қаншалықты жақсы және тиімді деп санайды. География пәнінің ерекшелігі - мәтіннің картамен, схемалармен, суреттермен, профильдермен үйлесуі. Географияны картасыз оқу мүмкін емес.
Картографиялық ақпаратты электронды немесе баспа түрінде зерттеу бүгінгі таңда мектеп географиясының басты міндеттерінің бірі болып табылады.
География сабағында картаны оқып-үйрену, дұрыс пайдалану және оның дүние жүзін тануда маңызды құрал екенін анықтауға бағытталады.
Жұмыстың мақсаты. Жұмысты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз - география сабағында географиялық карталарды қолдану мен пайдалану жолдарын анықтау. Оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру. Географиялық картаның көмегімен оқушылардың практикалық құзыреттілігін қалыптастыру болып табылады
Жұмыстың міндеттері: Жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, жұмыс мазмұнын нәтижелі алу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
+ Карта мен картография ұғымдарына түсінік беру;
+ Географиялық карталардың ерекшелігіне, карта түрлеріне түсінік беру;
+ Картаны география сабағында пайдалану жолдарының маңызын анықтау;
+ География сабағындағы картаны оқып-тану әдістерін зерттеу,
+ Географиялық карта бойынша жергілікті жерді зерделеу;
+ Қазіргі таңдағы интерактивті карталардың маңызын айқындау;
Жұмыстың міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады.
Ғылыми жаңашылдығы. Тәжірибені жалпылаудың ғылыми жаңалығы - сабақта географиялық карталарды қолданудың өзіндік шығармашылық тәсілін дамыту.
Бұл тәсіл оқушылардың картографиялық материалдармен жұмыс жасауда арнайы шеберліктері мен дағдыларды біртіндеп игеруінен көрінеді.
Бұл идеяны іске асыру картамен жұмыс істеудің вариативті формаларын сынақтан өткізуді білдіреді; оқушының автоматтандырылған әрекеттерін болдырмайтын шығармашылық жұмыс түрлерінің таралуы, картамен жұмыс жасаудағы шығармашылық тәсілдің балама негізі ретінде картаны мұқият оқу.
Осы формалардың ішінде автор белгілі бір тарихи оқиғалармен, әдеби шығармалармен байланысты географиялық объектілердің картасынан зерттеуді қолданады, онда белгілі бір жерлердің түрлі-түсті сипаттамалары, сонымен қатар оқушылардың әртүрлі географиялық аймақтардың табиғатын жеке қабылдауы берілген.
Оқу процесінде көп деңгейлі тапсырмаларды қолдануда көрінетін тұлғаға бағытталған тәсіл жүзеге асырылады.
Дәстүрлі емес сабақтар өткізіледі, мысалы: сабақ - саяхат, сабақ-іскерлік ойын, сабақ - практикумдар.
Оқытудың іс-әрекеттік түрлеріне: практикалық тапсырмаларға, презентацияларға, атқарылған жұмыс туралы есепке, зерттеу қорытындыларына, сондай-ақ практикалық бағыттағы оқушылардың шығармашылық жұмыстарына (жеке бақылауларды, географиялық объектілердің фотосуреттерін пайдалана отырып, өз хабарламасын жасау) артықшылық беріледі.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, тоғыз бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған дерек көздерінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: Жұмыс барысында салыстырмалы-аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, картографиялық және топографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
1 География сабақтарында географиялық карталармен жұмыс
1.1 Географияны оқытудағы картаның рөлі
Қазіргі уақытта картографиялық сауаттылық әр адамға компьютерден кем емес қажет. Карталарды пайдалану, олардан қажетті ақпаратты алу дағдылары мен дағдыларының болмауы көбінесе экономикалық және ұлттық саясаттағы елеулі қателіктерге, экологиялық жағдай мен адамдардың өмір сүру жағдайларын нашарлататын қателіктерге әкеледі.
Картаның географиядағы рөлін Н. Н. Баранский жақсы анықтады: Карта-географияның екінші тілі, сонымен қатар тіл үнемді және түсінікті. Оқушылар үшін бұл ғылыми білім мен жан-жақты ақпарат көзі. Мұғалім оқушыларға географиялық картаның мазмұнын барынша пайдалануға үйретуі керек, бірақ оқушыларға күрделі тапсырмалардың ойластырылған жүйесін жүзеге асырған кезде ғана әртүрлі мазмұндағы карталармен жұмыс істеуге үйрету мүмкін.
Карта оқушылардың назарын аударады, зейін қоюға көмектеседі және визуалды жадты жұмысқа қосады. Оқулықтың картасы мен мәтіні бір-бірін толықтырады, берік білім алуға ықпал етеді. Оқушылардың назарын карталарға аудара отырып, мұғалім әр оқушының оларға деген қызығушылығын оятуы керек, олардың мазмұнын толық түсінуге және оның маңызды бөлігін есте сақтауға, картаны зерттеуді оқулықтың тиісті бөлімін игерумен байланыстыруы керек.
Оқулықтарда оқушыларға картографиялық әліпбиді меңгеруге мүмкіндік беретін көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығулар бар. Алайда, кейбір тапсырмалар, сондай-ақ мәтін мазмұны оқушыларға әрдайым түсінікті бола бермейді. Бұл мұғалімді оқушыларды жаңа карталармен таныстырудың әдістемелік тәсілдерін мұқият ойластыруға міндеттейді.[10]
Оқу процесінде карта әртүрлі білім беру функцияларын орындайды:
1. Карта географияның негізгі көрнекі құралы ретінде қызмет етеді. Онда бірден жер бетінің және бүкіл жер шарының кеңдіктерін байқауға болады. Тіпті жазық және ашық жерлерде де көрінетін көкжиектің радиусы 5 км болатынын ескерсек, бұл фактінің ерекше мәні айқын көрінеді, бұл жер бетінің жеті миллионнан бір бөлігі. Картаның көмегімен жасалған, тікелей көруге болмайтын кеңістіктің визуалды бейнесі ол туралы идеяларды қалыптастыруға негіз болады.
Оқушыларға Кавказ, Ұлыбритания, Оңтүстік Америка және т.б елдердің жағалау сызығына, рельефіне, климатына, гидрографиялық желісіне, өсімдік жамылғысына және т.б. тән барлық ерекшеліктерімен дұрыс түсінік беру мүлдем үмітсіз міндет болар еді., - деп жазады профессор В. П. Буданов, егер оқушылар кем дегенде сипатталған аумақтың схемалық картасын көрмеген болса.
2. Картаның негізгі функциясы-жер бетіндегі заттардың орналасуы туралы ақпаратты көрсету. Осыған байланысты ол танымның ерекше таптырмас құралы ретінде қызмет етеді, өйткені ешқандай басқа құралдар -- сөз де, сурет те, тіпті рельефпен жеке танысу да заттарды кеңістікте орналастыру, бағыттар, құрылымдар мен комбинациялар туралы нақты және дәл түсінік бермейді. Мұндай білім адамдар үшін іс-әрекеттің барлық салаларында қажет, сондықтан карта адамдардың өмірінде маңызды болды. Карта географияда ерекше маңызды. Кез келген географиялық зерттеудің бастапқы нүктесі бола отырып, оны жұмыстың барлық сатыларында сүйемелдей отырып, карта сонымен бірге өзінің түпкілікті нәтижесі болып табылады. Оны географияның альфа және омегасы деп атауға әбден болады,-деп академик-географ Л.С. Берг картаның ғылыми географиядағы рөлін бағалайды. Бұл картаның негізгі функциясы мектепте қалай қолданылады?
Картаны қарапайым визуалды тексеру қазірдің өзінде объектілерді орналастыру туралы белгілі бір түсінік береді. Сонымен, картадан сіз пішіндерді, аудандардың өзара орналасуы мен өлшемдерін, онда бейнеленген географиялық объектілер арасындағы қашықтықты көзбен бағалай аласыз. Мұғалімдер картаны осы мақсаттар үшін кеңінен қолданады, мысалы, оқушыларды географиялық орналасуы, объектілердің салыстырмалы өлшемдері, объектілер арасындағы қашықтық және т. б. туралы сұрақтарға жауап беруге дағдыландырады.
3. Карта шартты белгілердің тілінде тек орналастыруды ғана емес, сонымен бірге онда бейнеленген заттардың сипаттамасын, жай-күйін ғана емес, сонымен бірге олардың қозғалысын, дамуы мен өзгеруін де көрсетеді. Мысал ретінде тарихи, кейбір экономикалық және басқа да арнайы карталарды алуға болады.
Көрсетілген қатынаста картаның мүмкіндіктері объектілерді бір-бірімен салыстыру және кеңістіктік байланыстар мен олардың арасындағы өзара әрекеттесуді орнату кезінде айтарлықтай артады. Бұл жағдайда сіз картада көрсетілмеген, бірақ картада көрсетілгеніне байланысты заттардың осындай қасиеттері туралы қорытынды жасай аласыз. Мысалы, картадан географиялық орнын анықтай отырып, оқушы елдің климатын, оның өсімдіктерін жеткілікті түрде сипаттай алады. Бұл деректерді картадағы рельеф пен гидрографияның бейнесімен салыстыра отырып, ол өзендердің су режимі, топырақтың табиғаты, тіпті осы табиғи ортадағы адамдардың экономикалық қызметінің ерекшеліктері туралы қорытынды жасай алады. Ол өзінің бай мазмұнын тек картографиялық және географиялық білімі бар және оларды қолдана алатын, яғни картаны оқи алатын адамға ашады. Картаның өзі, оны шебер оқи отырып, бай және әр түрлі білім көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар оқушылардың ақыл-ой дамуының стимуляторы ретінде де әрекет етеді. Картаны оқу оқушылардың логикалық, диалектикалық ойлау, үлкен категорияларда ойлау қабілеттерін дамытады, құбылыстар мен заттарды кеңінен қамтиды, картада бейнеленген аумақ туралы жан-жақты, тірі идеялардың қалыптасуына әкеледі және, сайып келгенде, географияны саналы және берік білудің жақсы негізі болып табылады.
4. Карта географияны оқыту процесінде өте маңызды психологиялық-педагогикалық рөл атқарады-білімді реттеуге ықпал етеді, оларды игеру мен есте сақтауды жеңілдетеді.[12]
Бұл рөл картада тек мектепте ғана емес, сонымен бірге ересек адам өзінің географиялық білімін кітаптардан, газеттерден, журналдардан және т.б. толықтырған кезде де сақталады. Картаны жақсы білетін болсаңыз, географиялық білім қоры бұрын алынған кеңістіктік негізде өсіп, үнемі өсіп отырады. Сондықтан мектепте картадағы географиялық номенклатураның белгілі бір мөлшерінің орналасуы оқушылардың жадында мықтап бекітілген болуы өте маңызды. Сондықтан мектепте картадағы географиялық номенклатураның белгілі бір мөлшерінің орналасуы оқушылардың жадында мықтап бекітілген болуы өте маңызды. Осы мақсатта мұғалімдер картографиялық суретті есте сақтауға әкелетін әртүрлі әдістерді кеңінен қолданады: карталарды немесе карта диаграммаларын жадқа салу, контурлық карталарды толтыру, үнсіз карталармен жұмыс және т. б.
Карталармен жұмыс оқушылардың қиялын, жадын, логикалық ойлауын және сөйлеуін, талдау, салыстыру, қарама-қайшылыққа келу және қорытынды жасау қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Бұл оқушылардың дербестігін дамыту, олардың пәнге деген қызығушылығын ояту және мектеп географиясының өмірмен, білімді қолдану тәжірибесімен байланысын орнату тұрғысынан оқуды жандандырудың ең қол жетімді және өте тиімді құралы. Мысалы, карталармен географияның кез-келген сабағында мазмұны мен формасы бойынша әр түрлі фронтальды және жеке практикалық жұмыстар жүргізілуі мүмкін, білім беру мекемесіне, өнеркәсіптік кәсіпорынға іргелес аумақты зерттеуге және экономикалық дамытуға байланысты барлық мәселелер шешілуі мүмкін.
Оқу саяси карталары, экономикалық карталар-оқушыларды тәрбиелеудің маңызды құралы. Олар біздің еліміздегі мәселелердің табысты шешілуін, елдер арасындағы географиялық еңбек бөлінісінің жаңа түрін, әлемдік қоғамның ұлттық интеграциясындағы жетістіктерді көрнекі түрде көрсетуге мүмкіндік береді.
Осылайша, біздің алдымызда географияны оқытуда картаның өте маңызды мәні пайда болады. Оны асыра бағалау қиын. Картасыз география жоқ қанатты формуласы терең мағынаны қамтиды.
Географиялық ғылымның өзі картасыз өмір сүре алмайтындықтан, онсыз географияны оқыту мүмкін емес. Бірақ осыдан тағы бір жағдай туындайды: картографиялық мәдениет мәселелеріне мән бермей, географияны оқытуды жақсартуға сенуге болмайды. Соңғысы мектеп қамтамасыз ететін карталар мен басқа да картографиялық құралдардың сапасы мен санымен емес, картаны оқытуда қолдану деңгейімен, оқу процесінде картамен жұмыс істеудің жалпы құрылымымен анықталады.[3]
1.2 Картографиялық білімнің құрылымы
Жас балаларға картаны үйрету, оларды картамен жұмыс істеуге дағдыландыру оңай жұмыс емес, бұл үшін оқушыға көптеген нақты жұмыстар істеуге тура келеді. Оқушылардың картаны білу және картаны оқу қабілеттілігін дамытуға тура келеді. Сондықтан, ең алдымен картаны білу және оқу дегеніміз не екенін анықтап алайық. Өйткені кейбіреулер картаны білу деп карта бетіндегі жазылған өзенді, көлді, қаланы тағы басқаларды жылдам көрсету деп түсінеді. Шынында бұл пікірлер мүлдем дұрыс емес.
И. И. Заславский мұғалімдер тәжірибесінде картаны білуді құрайтын төрт негізгі ұғымды ажырату керек екенін айтады: 1) карта құру, 2) оны оқу, 3) түсіну, 4) жер бетіндегі географиялық заттар мен құбылыстардың кеңістіктік орналасуы туралы түсінік. Сондай-ақ, ол картаны оқу ұғымы картаны түсіну ұғымына бағынышты екенін ескертеді, дегенмен олар көбінесе қате шатастырылған, өйткені картаны оқу үшін оның шартты белгілерін білу керек, ал түсіну үшін оқып, географиялық білімнің белгілі бір қорына ие болуы керек.
Картаны түсіну карталар туралы білімнің болуын көрсетеді: географиялық карта дегеніміз не, оның басты белгілері қандай, басқа жер бедерінің суреттерінен қандай айырмашылығы бар. Сонымен бірге, картаны түсіну үшін масштаб және градус торымен жұмыс істей білу керек.
Картаны оқу - іс-әрекетті, құбылысты танып білу, шартты белгілер арқылы нақты дүниені, әлемді тану, картада белгіленген территорияның сапалық және сандық мағлұматтарын сараптау.
Картаның оқуы негізінен - оқушының қажетті ақпарат алу үшін белгілерді, кескіндерді, таңбалы тіркесімдерді қабылдау әрқашан көздейтін нысанды іздестіру болып табылады.
Карта оқу процесі үш кезеңді біріктіреді:
1. Алдын-ала көру және бастапқы ақпаратты алу, яғни алғашқы оқу;
2. Анықтауы және таңбалы тіркесімдерінің алғашқы қабылдаулары және оқырманның өздігінен үйретуімен бірге жүретін ақпараттың негізінде алынған;
3. Таңбалы тіркесімдерді қабылдаудың ақырғы бекітуі және алынған ақпаратты маңызды түсіндіру.
Кез келген картада суреттер және белгілер салынады, олар кеңістік қарым-қатынас жүйесін, жер бетінің құрылымдық жүйесін қалыптастырады. Картографиялық суреттер құбылысты көру арқылы қабылдау нәтижесін көрсетеді, сондықтан олардың көрнекі құрал ретіндегі деңгейі өте жоғары. Мысалы, құрлықтардың шекарасы, жеке елдердің шекарасы, гидрологиялық торлардың объектілері.[4]
Түсіндірмелі бейнелер мен кей кезде тіпті қабылданбайтын құбылыстар үшін арнайы белгілер қолданылады. Көп жағдайда олар бейнеленген объектілер мен құбылыстарға ұқсамайды. Бұл категорияға климаттық көрсеткіштер, геологиялық және тектоникалық құрылымдардың бейнелуін жатқызуға болады. Олардың объектілерінің және белгілерінің ұқсастығының болмауына қарамастан, олар бір-бірімен байланысты, бірақ олардың байланыс механизмі өте қиын. Белгілердің болуы оқушылардың саналы қатынасын қалыптастыруды көздейді. Белгілердің мағынасын түсінбеген оқушы үшін олар сәйкес бейнелерді қалыптастырмайды.
Сонымен қатар, картада құбылыстардың бейнеленген саны шартты белгілер санынан көп екенін естен шығармау керек. Бұл әр түрлі құбылыстардың әр түрлі карталарда ұқсас болып келуіне әкеп соқтырады. Атап айтқанда, жасыл түс топографиялық карталарда құрлықтың төмен бөлігін, яғни ойпат, жазықты жерлерді, ал тектоникалық картада мезозой қатпарлық құрылымын белгілейді. Сонымен, картаны оқу оқушы үшін қиын әрекет және арнайы іскерліктің қалыптасуын қажет етеді.[7]
Бастапқы картаны оқу кезінде оқушыларды оның жалпы мазмұнымен және оны көрсету әдістерімен таныстыру қажет. Ондай жағдайда сызбанұсқа арқылы түсіндірген тиімді:
№1 сызбанұсқа
Климаттық карта
Басты климаттық көрсеткіштер
Жел бағыты
Жылдық жауын - шашын мөлшері
Ауа температурасы
А
Абсолюттік
Орташа
Изолиниялар
(изогиеталар)
Түспен көрсету
max
min
шілде
қаңтар
Қозғалыс белгілері
Изолиниялар
(изотермалар)
Температура белгілері
Бейнелеу тәсілдері
Сызбанұсқа құрумен ғана емес, сондай-ақ, сәйкес құбылыстардың алгоритмін сипаттауға да болады. Олар келесідей болуы мүмкін.
Белгілі бір жердің қаңтар айының орташа температурасын анықтау үшін мыналар қажет:
1. берілген пункті картадан табу;
2. оның қандай қаңтар изотермаларының арасында орналасқанын анықтау;
3. қаңтар айының орташа температурасының шамамен ауысу интервалын анықтау.
Мектеп карталарын пайдалану әдісі бойынша (қабырға, қосымша, оқулыққа қоса берілген, контурлы, рельефті және атластар), масштабы бойынша (кең ауқымды және кішігірім), мазмұны бойынша (жалпы географиялық және арнайы), жүктеме және дизайн бойынша бөлінеді.
Географиялық карталар территорияларына, маңызына, мазмұнына және масштабына қарай жіктеледі:
- аумақты қамту бойынша: дүниежүзілік, құрлықтық, жеке елдер, т. б.;
- мазмұны бойынша: жалпы географиялық (жердің негізгі элементтері шамамен бірдей: рельеф, өзендер, көлдер, өсімдіктер, елді мекендер және т.б. бұл топографиялық карталар.) және тақырыптық карталар (табиғаттың бір немесе екі компоненті, мысалы, жер бедері мен су; климат пен топырақ);
- масштабы бойынша: ірі - (1:200000 және одан үлкен), орташа - (1:200000 және 1: 1000000 қоса алғанда) және ұсақ масштабты карталар (1: 1000000 және одан кіші);
- мақсаты бойынша: ғылыми-анықтамалық, оқулықтар, туристік, техникалық карталар.
Географиялық карталардың ішінен неғұрлым көп қолданылатыны - жер беті мен ондағы объектілер көрсетілетін жалпы географиялық карталар.[1]
Жалпы географиялық картаның құрамдас бөліктері. Картаны жасап шығару, толыққанды пайдалану үшін оның қасиеттері мен ерекшеліктерін білу қажет. Сондықтан картаны оқып-үйрену мен құру оны түзетін құрамдас бөліктеріне жіктеп, мән мағынасын түсінуді, әрбір құрамдас бөлігінің маңызы мен атқаратын қызметін білуді, олардың арасындағы байланысты анықтауды талап етеді. Картаның құрамдас бөліктеріне картографиялық кескіндеу, математикалық негіздері, қосымша жабдықтау элементтері жатады.
Картографиялық түсіру кез-келген картада қамтылған табиғи және әлеуметтік-экономикалық нысандар мен олардың орналасу ерекшеліктері, өзара байланыстары туралы үйлесімді ақпарат беретін ең басты бөлігі болып табылады. Картаның мазмұнын айқындайтын бұл деректер кескінделген нысандардың біртекті тобына қарай жекелеген географиялық элементтерге бөлшектеніп кетуі мүмкін. Мысалы, топографиялық карта мазмұнының негізгі элементтеріне су нысандары, жер бетінің бедері, өсімдіктер жамылғысы, қатынас жолдары, байланыс және электр желілері, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық, мәдени-ағарту тағы да басқа нысандар жатады.
Мазмұнының элементтер кешені әр түрлі карталарда бірдей болмайды. Атап айтсақ, тақырыптық карталарда мазмұнының басты құрамдас бөлігі пайдалы қазбалар, топырақ жамылғысы, жануарлар дүниесі, өнеркәсіп кәсіпорындары болуы мүмкін. Бірақ солардың ішінде бір құрамдас бөлігі басқа элементтерді бір-бірімен байланыстыруға мүмкіндік беретін бастысы болып табылады.
Картографиялық кескіндерді талдау барысында мазмұны мен олардың белгілі бір картографиялық шартты белгілер мен жазулар жүйесімен берілу нышанына мән беру қажет.
Картографиялық кескіндерді құрудың геометриялық заңдылықтары мен олардың геометриялық қасиеттерін картаның математикалық негіздері айқындайды. Картаның бұл құрамдас бөлігіне картографиялық проекциялар және онымен тығыз байланысты координаттар торы, масштаб пен геодезиялық тірек торлары жатады.
Картографиялық проекцияның мәні жер эллипсойдының бетіндегі нүктелердің координаты мен олардың жазықтықта кескінделуінің арасындағы байланыстың болуы картаны құруды эллипсойд бетімен сәйкес келетін жазықтық координаттар сызығынның жүйесін жасаудан бастауға міндеттейді.[15]
Қандай да бір координаттар торы кез-келген географиялық картаны құрудың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады. Бірақ шағын кеңістікті қамтыған кескінделген құбылыстарды өлшеуді қажет етпейтін сызба-нұсқа түріндегі кейбір карталарда координаттар торы болмайды.
Геодезиялық тірек торлары жердің физикалық бетінен эллипсойдтың бетіне өтумен қатар, картаның географиялық құрамдас бөліктерінің координаттар тобына қатысты орнын дұрыс анықтауды қамтамасыз етеді. Геодезиялық тор жергілікті жерді кескіндеу жұмыстарын жүргізу үдерісінде қолданылып, топографиялық карталарда көрсетіліп, мазмұнының құрамына енгізіледі. Масштабына сәйкес координатар торының жалпы өлшемін анықтап, нысандардың орналасуы мен бағдарлауды, ірі аумақты қамтыған карталарды жеке беттерге бөлуді бұрыштамалар қамтамасыз етеді.[8]
Картаны оқуды, онымен жұмыс істеуді жеңілдететін картографиялық кескіндеуден басқа қосымша құрамдас бөліктері болады. Олардың қатарына картада пайдаланылған картографиялық шартты белгілер мен кестелер, диаграммалар, ірі масштабты карталарда жүргізілетін картометриялық өлшемдердің түсініктемелері жатады. Оның құрамына карта мен баспаның аттары, шыққан жылы сияқты шыққан орны деректері де жатады. Кейде картаның бұрыштамаларының ішіндегі бос орында қосымша карталар карталар мен графиктік құрулар (көлденең қима-сызбалар, блок диаграммалар, жеке диаграммалар) кестелер, мәтіндік деректер беріледі (сурет 1.1).
Жалпы географиялық карталар
Картографиялық кескіндеу
Математикалық негізі
проекциясы
масштабы
кескінделген нысандарды бұрыштамаға қатысты орналастыру және бағдарлау
геодезиялық негіздері
Мазмұнының құрамдас бөліктері
әкімшілік-аумақтық бөліну
қатынас жолдары мен байланыс құралдары
елді мекендер экономика мен мәдениеттің элементтері
жер бедері
су нысандары
өсімдіктер
мен топырақ жамылғысы
Қосымша деректер
Қосымша жабдықталуы
шартты белгілердің картометриялық графиктері түсініктемелері
деректер
анықтамалар
қосымша карталар мен көлденең
қима-сызбалар
мәтіндік және сандық деректер
диаграмма
графиктер
Сурет 1.1 Жалпы географиялық картаның құрамдас бөліктерінің сызбасы
Тақырыптық карталар дегеніміз - негізгі мазмұны нақты тақырыпты қамтып, арнайы бір элементке немесе құбылысқа арналған карталар, мысалы: климаттық, топырақ, көлік кешеніне, тарихи оқиғаларға т.с.с.
Төмендегі кесте оқу процесінде сипаттаманың қосымша элементтерінің рөлін көрсетеді.
Карта атауы
Зерттеуші үшін олардың мағынасы
І. Табиғат құбылыстарының картасы
1.
Геологиялық карта
Пайдалы қазбалар, жаһандық геологиялық жүйемен (литосфера тақталары, рифт аймақтары) таныстыру үшін картаны пайдаланады, сонымен қатар пайдалы қазбаларды іздестіру, қазіргі геологиялық процестерді бағалау және қауіпті оқиғалар.
2.
Геофизикалық карта
Геодинамикалық оқиғалар мен процесстерді зерделеу және іздестіру үшін, пайдалы қазбаларды барлау үшін пайдаланылады.
3.
Рельефтік (бедер) карта
Морфологияны зерделеу үшін пайдаланады. Генезис, бедер жасы бедердің серпіні.
4.
Климаттық карта
Аумақтағы ауа райының болжамын талдау үшін және оның элементтері үшін пайдаланылады.
5.
Гидрологиялық карта
Су балансы мен ресурстық территориялар үшін, су режимін, құрамын зерделеу үшін пайдаланады.
6.
Мұхиттық карта
Мұхиттың табиғат серпінін, құрылымын зерделеу және түптің бедері, су қоймасын, ауа райы, биогеография және т.б. үшін пайдаланады.
7.
Топырақ картасы
Топырақты экономикалық бағалау, агрономия мен суландыру үшін, сонымен бірге ауылшаруашылық аумақтарды игеру үшін пайдаланылады.
8.
Өсімдіктер картасы
Өсімдік ресурстарды зерделеу үшін және қоршаған ортаны факторлары бар өсімдіктердің байланыстарын анықтау; ауылшаруашылықты игеру үшін пайдаланады.
9.
Зоогеографиялық карта
Жануарлардың орналасқан жерін зерттеу үшін, көшуін, олардың қоршаған ортамен байланысы, жануарлар әлемін қорғау үшін қолданылады.
10.
Ландшафттық (көрініс) карта
Табиғаттың кешенді зерттеулері үшін және қоршаған ортаның адам мен өзара байланысын зерттеу үшін пайдаланады.
ІІ. Әлеуметтік-экономикалық карта
Әлеуметтік-экономикалық карта жер ғылымында және әлемдік мұхит ресурстарын игеру жобасын әзірлеуде, экономика үшін ресурстарды бағалау, қорғау үшін жоспарлау, дамыту, пайдалы қазбалар өндіру мен қайта өндірулерді орналастыру және ғылыми зерттеулер мен жобаларда қолданылады.
Кесте 1 Тақырыптық карталар және оның мазмұны
Мектепте қазіргі географияны оқыту бөлінеді:
Карталардың, атластардың түрлерін зерттеу;
Карта тілін меңгеру.
Мектеп бағдарламасын талдау негізінде картографиялық білімнің үш негізгі тобы бөлінеді:
1. картографиялық көріністер,
2. картографиялық ұғымдар,
3. картографиялық іскерліктер мен дағдылар. Бұл бірінші ретті компоненттер тобы.
Екінші ретті компоненттер тобы оған бағынады. Мысалы, картографиялық біліктер мен дағдылар тобының құрамына өзара байланысты үш компонент кіреді: картаны оқу, картографиялық біліктер мен дағдылар, картаны құрастыру біліктері мен дағдылары. (қосымша А) [24]
3.1 Географиялық карталармен жұмыс істеу тәсілдерінің типологиясы
Картографиялық көздер бойынша географиялық шындықты тану, карталарда көрсетілген құбылыстар арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерді анықтау білігін қалыптастыру картографиялық әдісті игеруге бағытталған (Н. Н. Баранский, А. М. Берлянт, Т. С. Комиссарова, В. П. Максаковский, Н. Н. Петрова, А. И. Преображенский, В. А. Щанев). Мектептің географиялық білімінің мазмұнында бұл әдіс бейімделген түрде ұсынылған.
Әрбір тәжірибелі мұғалім өз қызметінде картографиялық ақпаратпен жұмыс істеудің әртүрлі формалары мен әдістерін қолданады. Географиялық карталармен жұмыс істеу әдістерінің типологиясы әр түрлі болуы мүмкін және сабақтың әр кезеңінде карталарды пайдалану мақсатына байланысты әр мұғалім жеке құрастыра алады. Оқытудың әртүрлі деңгейлерінде мұғалім аумағы мен мазмұны жағынан әртүрлі карталарды қолданады. Географияны алғашқы зерттеу оқушыларды картографиялық ақпаратпен жұмыс істеудің алғашқы әдістерімен ғана емес, сонымен қатар оны контурлық карталарда көрсету дағдыларымен де таныстырады.
1. Мазмұны бойынша географиялық карталарды пайдалану.
Жұмыс әдістері мұғалімнің жұмысты бастау алдында қойған міндеттеріне байланысты оқушылардың жеке, жұптық немесе топтық жұмысына бағытталуы мүмкін.
2. Географиялық картаны қолданатын тапсырмалар түрлері функционалды тапсырмада әр түрлі болуы мүмкін. Логикалық және шығармашылық тапсырмаларды үй тапсырмасы немесе сыныптағы жаттығу ретінде орнатуға болады. Логикалық есептерді шешу сабақтың 10 минутынан аспауы керек. Оқытудың бастапқы кезеңінде мұндай міндеттерді қолдану шешім қабылдау дағдыларын қалыптастыру үшін нақты алгоритммен берілуі керек, келесі сыныптарда оларды шешу қиынға соғуы және саралануы мүмкін.
3. Топографиялық номенклатурасы бар тапсырмаларға ерекше рөл бөлу керек, өйткені көбінесе бұл ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындық кезінде мектеп оқушыларына қиындық тудыратын номенклатура мәселелері. Емтихан материалдарының географиялық номенклатураны білу мәселелерімен қанықтылығы кез-келген география мұғалімін осы мәселеге байыпты қарауға, атап айтқанда, бұл мәселені шығармашылықпен шешуге мәжбүр етуі керек.
4. География - бұл әмбебап ғылым және әр сабақта мұғалім басқа пәндермен байланыс таба алады. Картографиялық әдісті қолдану да ерекшелік емес. Сонымен, атластың әртүрлі карталарымен жұмыс жасау дағдыларын дамыту кезінде мұғалім басқа пәндердің дағдыларын дамыту тапсырмаларын қолдана алады. Пәнаралық байланыстарды орнатудың негізгі міндеті-табиғат пен қоғам құбылыстарындағы объективті логикалық байланыстарға тереңірек ену арқылы оқушылардың білім, білік және даму деңгейін сапалы көтеру.[18]
1.4 Географиялық картамен жұмыс істеу тәсілдері
Қазіргі мектептің міндеті - жан-жақты, белсенді жеке тұлғаны тәрбиелеу. Қазіргі әлемде батыл, дәстүрлі емес, шығармашылық шешімдер қабылдай алатын адам қажет. Бүгінгі таңда оған жаңа технологиялық әдістер, атап айтқанда жалпы білім беретін мектепте географияны оқытудың заманауи технологиялары қолайлы. Оқытудың дәстүрлі формасы оң және нәтижелі әдістерге ие. Бірақ үнемі дамып келе жатқан қоғамда білім беру сапасының қажетті нәтижелеріне қол жеткізу толық қамтамасыз етілмейді: оқушы мұғалімнің басым ықпалында болады және педагогикалық ықпалдың пассивті объектісі болып табылады. Сондықтан біз, мұғалімдер, білім беру процесін ұйымдастырудың жаңа әдістері мен тәсілдерін үнемі іздейміз. Әрбір мұғалімнің міндеті-өзінің барлық әдістемелік жетістіктерін оқушылардың ойлау және ақыл-ой, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал ететін зерттеу, іздеу сипатын қамтамасыз ететіндей етіп өзгерту, жаңғырту, оқу процесін өзгерту.
Мұғалім мен оқушы арасындағы өзара әрекеттестіктің жаңа формалары оқушылардың білім алу қажеттілігін, оқу мәселелерін шешудің ең оңтайлы жолдарын таңдауды, білімді игеру бойынша жұмысты өз бетінше ұйымдастыра білуді, білім беру қызметін жоспарлауды, позитивті өзін-өзі бағалауды қалыптастыруы керек. Мұның бәрі педагогикалық тәжірибеде заманауи педагогикалық технологияларды қолданғанда мүмкін.
Оқу процесінде тек оқу тәжірибесінде кең таралған түсіндірме, иллюстрациялық және репродуктивті әдістерге ғана сүйенуге болмайды. Заманауи педагогикалық технологияларды қолдану қажет. Бұл оқытуды ұйымдастырудың дәстүрлі емес әдістері мен формалары. Алайда, оқыту технологияларын енгізу, олардың дәстүрлі оқыту әдістемесін алмастырады дегенді білдірмейді. Технологиялар оқыту әдістерінің орнына емес, олармен бірге қолданылады, өйткені олар пән әдістемесінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Географиялық карталар білім алушылар үшін географиялық ақпараттың ең маңызды және қолжетімді көзі болып қала береді. Алайда, қазіргі оқушылар үшін карта ақпараттың өте күрделі түрі болып көрінеді. Қазіргі уақытта оқушылар барлығы электронды құрылғыларға ие, ешқандай күш жұмсамай, іздеу жүйесінде теріп, кез-келген географиялық нысанды тез табады. Бірақ географиялық картаға жүгіну кезінде, оқушылар оларды әрең басқарады, ойлары бөлінеді, географияға деген қызығушылық азаяды. Картамен жұмыс жасау кезінде география сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту және жандандыру үшін келесі әдістерді қолданды.
1. Мазмұны бойынша географиялық карталарды қолданатын тапсырмалардың түрлері.
1.1 Жалпы географиялық карталарды пайдалану:
Көкжиек тұстары әдісі.
Бұл әдіс кеңістіктік көріністі қалыптастыруға көмектеседі, картаны жақсы есте сақтауға көмектеседі.
1-Мысал. Батыс және шығыс жарты шардың континенттерін көрсетіңіз.
2-Мысал. Әлемнің тауларын солтүстіктен оңтүстікке қарай орналастырыңыз: Тибет, Кавказ, Анд, Кордильера, Альпі, Тянь-Шань.
3-Мысал. Ресей өзендерін шығыстан батысқа қарай орналастырыңыз: Обь, Ертіс, Енисей, Амур, Еділ, Лена.
1.2 Топографиялық карталарды пайдалану:
Мені тап әдісі.
Картадан бір оқушы қалған оқушыларға топографиялық белгілерді қолдана отырып, картадан өзінің орналасқан жерін оқиды, оны қалған оқушыларға көрсетеді. Балалар оның орналасқан жерін анықтауы керек.
Мысалы. Мен Марфино қаласынан (ауылдық елді мекеннің шартты белгісі) оңтүстік-шығыста жүрмін. Менің орналасқан жерімнің айналасында орналасқан (тар орман белдеулерінің шартты белгісі). Орналасқан жерімнің үш жағынан қоршалған (жолдың шартты белгісі). Менің орналасқан жерім? (шартты белгі клубы).
1.3 Саяси карталарды пайдалану:
Артығын тап әдісі.
Артық географиялық нысанды тауып, не себепті таңдағаны туралы түсінік беру.
1-Мысал. Бразилия, Аргентина, Перу, Колумбия, Парагвай (Парагвай теңізге шыға алмайды, қалғандары теңіз порттарына ие).
2-Мысал. Моңғолия, Сирия, Албания, Қытай, Түркия. (Албания, Еуропада, қалғандары Азияда орналасқан).
3-Мысал. Ресей, Канада, АҚШ, Бразилия, Австралия, Италия (Италия кішкентай мемлекет, қалғандары үлкен).
Бұл әдісті кез-келген тақырыпты зерттеуде қолдануға болады. Ол әмбебап әдіс болып табылады.
1.4 Контурлық карталарды пайдалану:
Үнсіз карта әдісі.
Географиялық номенклатура бойынша білімді тексерудің ыңғайлы әдісі. Оқушыларға белгіленген сандар жазылған контур карталары таратылады. Тиісті санның астында орналасқан географиялық нысанды дұрыс атау керек. Сандармен көрсетілген барлық географиялық нысандарды тізімдеңіз (сурет 1.2).
Сурет 1.2 Контурлық карталарды пайдалану
1.5 Географиялық карталармен жұмыс істеудің топтық және жеке тәсілдері. Географиялық карталармен жұмыс істеудің топтық формаларын қолдану:
Географиялық пошта әдісі.
Бұл әдіс жарыс кезінде жақсы қолданылады. Екі топқа да, жұптарға да бірдей мөлшерде карталар беріледі, тек әр түрлі фонда, оларды қорытындылауды жеңілдету үшін. Уақытқа орындалады.
Саралау қатары әдісі.
Бұл әдіс топтардың жеке немесе жалпы ұғымдарды саралау қабілетін тексереді.
1-Мысал. Таулардың аттарын аласа таулардан биік тауларға дейін реттеңіз: Гималай, Альпі, Кавказ, Анд, Орал. Біреулер, керісінше, биік таулардан аласа тауларға дейін реттейді.
2-Мысал. Экономикалық даму деңгейіне немесе экономикалық топқа жататындығына байланысты бірқатар мемлекеттер құрыңыз.
1.6 Географиялық карталармен жұмыс істеудің жұптық формаларын қолдану:
Келісемін, келіспеймін әдісі.
Жұпта оқушылардың бірі шамамен 10 тұжырымның тізімін оқиды, олардың әрқайсысында толық ой бар. Ой шынайы да, жалған да болуы мүмкін. Екінші оқушы сұрақтарға жауап береді. Содан кейін олар жұмыс формасын өзгертеді, тапсырманы орындағаннан кейін дұрыс жауаптары бар кілт шығарылады және өзара бағалау жүргізіледі.
Мысалы.
1. Оңтүстік Американың көп бөлігі оңтүстік жарты шарда орналасқан;
2. Магеллан бұғазы Дрейк бұғазынан оңтүстікке қарай орналасқан;
3. Оңтүстік Американың батыс бөлігі жазық, ал материктің шығысында үлкен тау тізбегі -- Анд созылып жатыр;
4. Оңтүстік Американың ең биік нүктесі-Аконкагуа тауы-7 км-ден бірнеше метр жоғары;
5. Инка тілінен аударылған Анд атауы күміс дегенді білдіреді;
6. Оңтүстік Америкада экватордан бастап субантарктикаға дейінгі климаттың барлық түрлері ұсынылған;
7. Атлантика жағынан Оңтүстік Америка жылы ағындармен жуылады, ал Тынық мұхитынан суық;
8. Амазонка-әлемдегі ең терең өзен;
9. Амазонка өзенінде, Атлант мұхитының жағалауынан 1 мың км-ден астам қашықтықта теңіз порты орналасқан;
10. Оңтүстік Американың саванналарында ағаштар жоқ.
1.7 Географиялық карталармен жұмыс істеудің жеке нысанын пайдалану:
Артығын тап әдісі.
Артық географиялық нысанды тауып, не себепті таңдағаны туралы түсінік беру.
1-Мысал. Орал таулары, Аппалач, Скандинавия таулары, Анд. (Анд жаңа қатпарлық, қалғандары ежелгі).
2-Мысал. Амазонка, Замбези, Еділ, Анхель, Янцзы. (Анхель - сарқырама, қалғаны-өзендер).
Бұл не, бұл кім? әдісі.
Мысалы. Терминді түсіндіріп, картада көрсетіңіз.
1.Титикака 2.Маракайбо
3.Ангел 4.Игуасу
5.Мулаттар 6.Бразилия
7.Аконкагуа 8.Амазонка
Ең-ең әдісі.
Мысалы: Оңтүстік Америка-әлем рекордтарының материгі. Картадан осы жазбаларды атаңыз.
1. Анд - әлемдегі ең ұзын тау жүйесі.
2. Оңтүстік Америка - жердің ең ылғалды материгі.
4. Анхель - әлемдегі ең биік сарқырама.
1.8 Географиялық карталармен жұмыс істеудің фронтальды формасын қолдану:
Сәйкестікті орнату әдісі.
Мысалы:
Миссури
Әулие Лаврентий
Ниагара
Колорадо
а) Үлкен каньонды құрайды;
ә) Ұлы көлдердің суын жинап, Атлант мұхитына құяды;
б) Үндіс тілінен аударғанда Гүрілдеуік су дегенді білдіреді;
в) Үндіс тілінен аударғанда Суы лай өзен дегенді білдіреді;
г) Солтүстік Америкадағы ең ұзын;
е) Үлкен атырауды құрайды;
ж) Эри және Онтарио көлдерін байланыстырады;
з) Калифорния шығанағына құяды;
и) Мексика шығанағына құяды;
к) Ол ағып жатқан ұзындықтан асып түседі.
2. Географиялық карталармен жұмыс істеуге арналған тапсырмалар типологиясы
2.1 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде шығармашылық тапсырмаларды қолдану.
Мен капитанмын әдісі.
Мысалы. Канберра қаласынан (Австралия) Хельсинки қаласына (Финляндия) дейін өз кемеңіздің қозғалыс бағытын әзірле, жолда кездесетін барлық географиялық объектілерді жаз.
2.2 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде жобалық тапсырмаларды пайдалану.
Мысалы. Сомали жағалауында қарақшылардың сауда кемелеріне шабуылдары жиілеп кетті. Сомалиге жақын жерде Парсы шығанағы мен Азия елдерінен Суэц каналы арқылы Жерорта теңізіне, сондай-ақ Африканың Үнді жағалауындағы айлақтарға (порттарға) баратын кемелер өтеді. Азия мен Еуропа елдерінің қарқынды сауда байланыстарын ескере отырып, құнды жүктері бар кемелердің үлкен ағыны көптеген нысандарды білдіреді.
Жүктерді тасымалдаудың экономикалық тиімді әдісін ұсыныңыз. Жыл мезгілдері бойынша климаттың, мұхиттық ағымдардың сипаттамаларын ескере отырып, маршрутты негіздеңіз.
2.3 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде ассоциативті тапсырмаларды қолдану.
Аналогтарды іздеу әдісі.
Кез-келген географиялық объект аталады, ал оқушылар белгілі бір белгілері бойынша оның географиялық аналогтарын мүмкіндігінше көп табуы керек.
Мысалы. Буэнос-Айрес қаласының географиялық аналогтарын табыңыз.
- Буэнос - Айрес-Бұхара - (екеуі де "Б" әрпінен басталады).
- Буэнос-Айрес-Будапешт - (мемлекет астаналары).
- Буэнос-Айрес-Копенгаген - (екеуі де теңіз жағасында жатыр).
- Буэнос-Айрес-Кейптаун - (екеуі де оңтүстік жарты шарда жатыр).
- Буэнос-Айрес-Вашингтон - (екеуі де батыс жарты шарда жатыр).
- Буэнос-Айрес-Мадрид - (екі қаланың тұрғындары испан тілінде сөйлейді).
- Буэнос-Айрес-Мехико - (екі қала да өз елдеріндегі халық саны жағынан ең үлкен қала).
Жалпыға ортақ нәрселерді іздеу әдісі.
Кездейсоқ таңдалған екі географиялық объект көрсетілген. Оқушы мүмкіндігінше жалпы белгілерді табуы керек.
2.4 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде логикалық тапсырмаларды қолдану.
Сөздерді топтарға бөл әдісі.
Тапсырма тізім түрінде беріледі, оны топтарға бөлу керек, ал топтардың саны көрсетілмеген, олардың бірнешеуі болуы мүмкін, топтар неғұрлым көп бөлінсе, жауап соғұрлым құнды болады.
Бразилия, Боливия, Кордильера, Амазонка, Сенегал, Нигер, Игуасу Миссисипи, Енисей, Гималай, Народная, Монблан, Об, Румыния, Италия, Чад, Сомали, Конго, Вьетнам, Флорида, Анд, Нил, Эквадор, Финляндия, Атакама, Ұлыбритания, Гекла, Эльбрус, Кавказ, Дунай, Рейн, Телецкое, Боденское, Альпі, Израиль, Сахара, Қарақұм және т.б.
2.5 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде номенклатуралық тапсырмаларды пайдалану.
1-Мысал. Карта алдында екі оқушы тұрады. Біреуі нысанды атайды, екіншісі көрсетеді.
2-Мысал. Дұрыс қойыңыз. Бұл әдіс электронды картада жүзеге асырылады, оқушылар дұрыс анықталған нысандарды орналастырады.
3-Мысал. Батыс бойлықтың 100 градус меридианымен қиылысатын барлық географиялық нысандарды тізімдеңіз.
3. Географиялық картамен жұмыс істеудің пәнаралық тәсілдерін іске асыру.
3.1 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде география мен математиканың пәнаралық байланыстарын жүзеге асыру.
Географиялық мазмұны бар тапсырмалар әдісі.
Мысалы. Сіз кеменің капитанысыз және ашық теңізде оңтүстік ендік бойынша 30 градус және батыс бойлықтың 120 градус координаттары бар жерде тұрсыз және қатаң түрде солтүстік-батысқа қарай жүресіз. Рация бойынша сізге солтүстік ендіктің 30 градусы мен батыс бойлықтың 120 градусы координаттары бар нүктеден бір уақытта оңтүстік - батысқа қарай жылжитын басқа кеменің бортынан жақсы гидроакустик алу керек деп хабарланды.
Маршруттарды картаға салыңыз (контурлы), кездесу орнының координаттарын анықтаңыз.
Нәтижені ұсыну нысаны-орындалған карта схемасы.
3.2 Географиялық карталармен жұмыс жасау кезінде география мен орыс тілінің пәнаралық байланыстарын жүзеге асыру.
1-Мысал. Географиялық әліппе.
2 минут ішінде әр команда бір әріптен басталатын мүмкіндігінше көп географиялық атаулар жазуы керек.
2-Мысал. Басында үлкен деген сөзі бар Австралияның барлық нысандарын жазыңыз.
(Үлкен Австралия шығанағы, Үлкен құмды шөл, Үлкен Виктория шөлі).
3.3 Географиялық карталармен жұмыс істеу кезінде география мен ағылшын тілінің пәнаралық байланыстарын іске асыру.
Картадағы географиялық нысандардың атын оқып, аударыңыз (сурет 1.3).
Сурет 1.3 Map of the World ocean
1-Мысал. Мемлекет және оның астанасын атаңыз (сурет 1.4)
Venezuela - Caracas
Brazil - Brasilia
Peru - Lima
Мұғалімнің кәсіби қызметінде дәстүрлі әдістеме деңгейінде емес, келесі - технологиялық деңгейде ізденіс, педагогикалық шығармашылық үшін әрдайым орын бар. Технологияны пән әдістемесінің ажырамас бөлігі ретінде дамыту мұғалімнің іс-әрекетінің кепілдендірілген педагогикалық нәтижесін алуды қамтиды. Оқушылар бұл нәтижені пән бойынша дайындық сапасын бағалау кезінде анықтайды. Заманауи мектепке ең жақсы дәстүрлерге сүйене отырып, оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеретін түбегейлі жаңа оқыту жүйесі қажет.
Сондықтан оқыту технологияларын дамыту, басқаша айтқанда, мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетін нақты белгіленген мақсат пен жоспарланған нәтижелермен ұйымдастыру өте маңызды.
2 География сабағында оқушылардың географиялық картамен жұмыс істеу іскерліктерін қалыптастыру
2.1 Білім көзі ретінде картографиялық құралдармен жұмыс істеу тәсілдері
Картаны білімнің қайнар көзі ретінде қолдана отырып, ең маңызды әдістемелік мәселені шешу керек - оны оқушыларға оқуға үйрету. Картаны білу және оны оқи білу - тең емес ұғымдар. Картаны оқу қабілеті өзара байланысты іс-әрекеттердің күрделі жүйесінен тұрады. Алайда, картаны оқу дағдыларын қалыптастыру іс-қимыл әдісімен танысып қана қоймай, сонымен қатар географиялық объектілерді салыстыру, қабаттастыру және сипаттау әдістері сияқты картаны оқудың ерекше әдістерін қолдануды да қамтиды.
Әр техниканың ерекшеліктерін мысалдармен қарастырайық.
Картаны пайдаланудың кез-келген түрі алдымен жалпы, содан кейін терең танысудан бұрын болуы керек. Картаны оқу әдістерінің бірі, ең алдымен, оқушыларды білім көзі ретінде картаны қолданудың жалпы талаптарымен таныстыруды қамтиды. Оқушылар осы техниканы игеруі үшін оларды келесі әрекеттердің құрамымен таныстыру керек:
Картаның атауын оқыңыз.
Картаның аңызымен танысыңыз.
Картада аңызда көрсетілген объектілер мен құбылыстарды табыңыз.
Картографиялық тор бойынша градустық желіні цифрлау қандай көрсеткіштерде берілгенін түсіндіріңіз.
Картаның масштабымен танысыңыз. Азайту дәрежесін анықтаңыз.
Картаның мазмұнына (графиктер, диаграммалар) енгізілген қосымша материалдар бар-жоғын анықтаңыз.
Оқулық мәтінін, атлас карталарын оқып, оқулықтар мәтінінде көрсетілген географиялық объектілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz