Қазақ жеріндегі мөрлер
Жоспар
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
I.1. Сфрагистиканың ғылым ретінде дамуы
І.2. Орыс сфрагистикасының мәселелері ... ... ... ... ...
І.3. Сфрагистиканың мемлекет тарихын зерттеудегі рөлі
II. бөлім
ІІ.1. Мөрлердің пайда болуы мен даму тарихы
ІІ. 2. Қазақ жеріндегі мөрлер
ІІ.3.Ұйым мөрі мен мөртаңбаларын қолдану
III.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сфрагистика ғылымыны орыс тарихындағы
орнын зерттеудегі қосалқы тарих пәніне ықпалын анықтауға арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы тарихта зерттелуі
кенже қалған ғылыми зерттеуі аз тақырыптың бірі бұл – қосалқы тарихтың бір
бөлімі сфрагистика ғылымы. Біздің заманымызға дейін жеткен көне түрік
таңбалары ғұрыптық кешендерінің кейбір бөліктеріне, бітіктастарға,
сандықтастарға (барықтарға), атақты бекзат тұлғаларға арналған бәдіздерге,
зооморфтық мүсіндерге, балбал-меңгірлерге қашап түсірілген; мұның барлығы
аталмыш жәдігерлердің сакральдық әрі семиотикалық мағынасы бар екендігін
көрсететіні анық. Сонымен қатар, түрік заманының бірсыпыра таңбалары
жартастарға, бұйымдарға, қару-жарақтарға да көркем нақышталғанын айта кету
керек.
Көне түрік мәдениетінің ажырамас бөлігі болып саналатын байырғы
түріктердің таңбалары мен символикалық белгілері зерттеушілердің назарын
ұдайы аударып келеді. Алайда ұлан-ғайыр Еуразия даласындағы түрік тілді
халықтардың таңбалары мен белгілері, олардың шығу тегі мен даму барысы,
трансформациясы жайында толыққанды біртұтас ғылыми зерттеу әлі де жасала
қойған жоқ.
Тарихи диахрондық тұрғыдан қарағанда, таңба қолданысы қоғамдық құбылыс
ретінде бірнеше даму сатыларын өткізгенін аңғаруға болады. Атап айтқанда,
тас дәуірінің әр түрлі кезеңдерінде белгілер мен символдар белгілі бір
жердің, қастерлі өңірдің, қару-жарақ пен алуан түрлі заттардың айқындаушысы
болып келді. Алайда палеолит-неолит дәуірлерінде қоғамдық институттардың
дамып жетілмегендігіне, тағы да басқа факторларға байланысты таңба
ұолданысы болды деп айту, сондай-ақ аталмыш дәуірде таңбалар кеңінен
қолданылды деп қарастыру әліде болса жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қола дәуірінде символдар мен таңба тектес белгілердің біршама күрделі
жүйесі қалыптасқаны аян. Бұлар жылжымайтын және қозғалмалы дүние-мүлік
иелерінің айқындаушысы болып, күнтізбелік жүйенің мифтік-салттық
кешендерінде кеңінен қолданылды; тіпті табиғат құбылыстарын, қоршаған
ортаның нышандарын бейнеледі. Осы кезеңдерде қоғам өмірінің рухани
саласында символдар мен белгілердің сакральдық-магиялық қызметі басымдық
етті. Қола дәуірінде Еуразия даласының тұрғындарында таңба қолданысы
нақты іске аса бастады.
Ежелгі темір дәуіріндегі мемлекеттің экономикалық қатынастарында
өндірістің көшпелі шаруашылық тәсілдері кең жайыла бастады, ал қоғамдық
қатынастарда мүліктік-дәрежелік айырмашылықтар пайда болды. Демек, мүліктік-
дәрежелік айырмашылықтардың күшеюі, қоғамның әлеуметтік құрылысында жайылым
жерді кеңейту, қайтадан бөлшектеу, байлықты молайтуды тұрақты көздеген
әскери ақсүйектердің одақтастығы басты қызмет атқарғандығы ерекше
байқалады. Егер Ордостан Карпат тауы, Қаора теңіздің солтүстігіне дейінгі
Еуразияның кең байтақ даласындағы көшпелі мемлекеттердің өзара саяси-
әлеуметтік, экономикалық және этномәдени ұқсастықтары болды десек, онда
б.з.д. 1-ші мыңжылдық бойы (хұн-сармат деп аталатын дәуірді қамтып) олардың
даму кезеңдеріндегі, әр түрлі сатыларындағы өзгерістер мен жаңарулар
барысында алуан түрлі таңбалар мен символдар кеңінен қолданылды деуге негіз
бар.
Таңба қолданыстың бастапқы сатысында жануарлардың тұяқ-табаны, аспан
денелері сияқты түрлері басым болды да кейін одан әрі күрделеніп,
кейбіреулері абстракциялық символдарға айналды.
Ортағасырлық ру-тайпалар мен этносаяси бірлестіктерден құрылған
түрік мемлекеттерінде таңба қолданысының қызметі мен мағынасы ерекше
мәртебелі болды. Әсіресе, әкімшілік басқару жүйесінде, сыртұы саяси және де
басқа да мемлекеттік істерде бірегей қызмет атқарды.
Көне түріктердің таңбаларына толыққанды талдау жасау үшін барлық
деректемелерді топтастырып, жүйелеу, жаңа ізденістер жасау қажет. Көне
түріктердің, сондай-ақ қазіргі түркі тілдес халықтардың ен, таңбаларының
бір ерекшелігі – олардың белгілі бір заттық бейнелеу атаулары (аспан
денелер атаулары – күн, ай, жұлдыз және т.б., мал шаруашылық атаулары –
мүйіз, тұяқ, табан, жүген, ер-тұрман және т.б., зат атаулары – қару-жарақ,
үй бұйымдары, әшекейлер – садақ, оқ, балта, тарақ, айна, сырға және т.б.)
бар. Таңбалардың семантикалық кеңістігі зор әрі мағыналары аса күрделі.
Осы тұрғыдан келген де, орыс жерінде сыртқы пішіні қарапайым көне
түрік таңбаларының ішкі сырын анықтау үшін (әсіресе, ортағасырлық
түріктердің таңба қолданыс жүйесін семиотикалық тұрғыдан талдауда)
барлығына ортақ әрі оңтайлы әмбебап тәсілді ойластыру керек. Онда бүгінгі
методологиялық жетістіктер мен оның айдан-анық кейбір кемшіл тұстарын
ескере отырып, жан-жақты сұрыпталған жолдарын қарастырған жөн. Дегенмен әлі
де болса зерттелуі кенже қалған, жеткілікті мән бермей отырған мәселелерде
баршылық. Бүгінгі күнге дейін Орыс жеріндегі сфрагистика ғылымының даму мен
таралуы үдерісі жайлы тарихи талдау толық жасалмағандығы зерттеу
тақырыбының өзектілігін білдіреді.
Сфрагистика ғылымының таралуы мен дамуы бірнеше сатылардан өткені
бізге белгілі. Олай болса, Сфрагистика ғылымының таралу ерешеліктері мен
Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі тұсындағы елдегі мөрлер тарихына
байланысты ахуал тақырыптың көкейкестілігін арттыра түседі.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Ғылыми жұмыстың деректік
негізін мұрағаттық, статистикалық жазба ескерткіштерінің кешенді
деректануға негізделген үлкен тобы құрайды. жоғарыда аты аталған деректік
қайнар көздермен қатар зерттеу тақырыбына қатысты жазылған ғылыми және
ғылыми көпшілік әдебиет, ауыз әдебиеті үлгілерінің жазбаша нұсқаларын
игеруге күш салды. Сфрагистиканың зерттеу нысаны мөрлер болып
табылғандықтан қосалқы пәндерді құрайды. Ол тарихнаманың маңызы болып
табылады, бірақ оның нысаны мөрлердің түпнұсқаларын, авторын және күшін
растаумен ғана шектелмейді. Сонымен қатар құжаттардың, жеке сақтаған
мөрлер, мемлекеттік билік институттарының тарихы үшін маңызды қайнар көзі
болып табылады.
Сфрагистика – мөр туралы ұғым. Оның негізін Мих Гейнекций (1709ж)
салса, ал артынша Иоганн Гейманне оны грекше сфрагистика деп атады. Соңғы
уақыттағы сфрагистика жайлы шығармалар жиынтығы Abriss der Sphragistik
(Вена, 1884ж) кітабын шығарған Зейлер болып табылады. Қазіргі кезде
сфрагистика ұғымымен қатар сигиллография (латынша сигилиум – мөр) ұғымы
қолданылуда.
Көне түріктердің еуразиялық құдіретті империясының мәдени
жетістіктерінің айқын айғағы –жүздеген үнсіз куәгерлерді Өтүкен-Ханғай,
Шивээт қатарлы киелі де қасиетті таулардан, Орхон, Селеңгі, Туыл, Тэс,
Қобда сынды өзендер бойынан кездестіруге болады. Сөйтіп әйгілі қаған
таңбасынан бастап, алуан түрлі таңбалар мен белгілер түсірілген
ескерткіштердің Арханғай, Бұлғын, Төв, Баян-Өлгий, тағы да басқа аймақтарда
(Хөшө-Цайдам, Могойн шиеэ ус, Бөмбөгөр, Шивээт-улаан, Бичигт улаан хад, Хөл
Асгат сынды ғұрыптық кешендерде) кеңінен таралғанын білеміз.
Біздің заманымызға дейін жеткен көне түрік таңбалары ғұрыптық
кешендерінің кейбір бөліктеріне, бітіктастарға, сандықтастарға
(барықтарға), атақты бекзат тұлғаларға арналған бәдіздерге, зооморфтық
мүсіндерге, балбал-меңгірлерге қашап түсірілген; мұның барлығы аталмыш
жәдігерлердің сакральдық әрі семиотикалық мағынасы бар екендігін
көрсететіні анық. Сонымен қатар, түрік заманының бірсыпыра таңбалары
жартастарға, бұйымдарға, қару-жарақтарға да көркем нақышталғанын айта кету
керек.
Зерттеудің мақсаты. Орыс сфрагистикасы ғылымының даму жағдайын жан –
жақты талдау және саралау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Сфрагистиканың ғылым ретінде дамуын талқылау;
- Орыс сфрагистикасының мәселелеріне жан – жақты тоқталу
- Сфрагистиканың мемлекет тарихын зерттеудегі рөлін ашып көрсету;
- Мөрлердің пайда болу тарихын саралау;
- Таңба – тарихи деректер жиынтығы дей отырып, ресей жеріндегі
мөрлер тарихына шолу жасау;
- Ұйым мөрі мен мөртаңбаларын қолдану аясына толыққанды баға
беру болып табылады;
Зерттеу нысаны: Ерте және орта ғасырлардағы орыс сфрагистикасының
тарихына сараптама жасау және Сфрагистика ғылымының қайнар көзі және
Мөрлердің шығуы мен олардың түрлеріне сипаттама беру. ХVІ- ХVІІ
ғасырлардағы Ресейдегі сфрагистиканың даму тарихына тоқталып өту. Сонымен
қатар, ХVІІІ-ХХ ғасырлардағы Мөрлерге сипаттама жасай отырып, ұйым мөрі
мен мөртаңбаларын қолдану аясын талқылау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Зерттеу тақырыбы Ежелгі заманнан
бастап ХХ ғасырға дейін орыс жерінде пайда болып, қолданылған Таңба мен
мөрлер қарастырылады.Ресей территориясында Мөрлер толыққанды XVІ ғасырдың
басына қарай қалыптасты. XVIII-XX ғасырлардағы Патшалық Ресей империясы
тұсындағы мөр таңбаларының пайда болуымен оның Ресей жерінде енгізуін
қарастырдық.
Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері. Тақырыптың алдын ала қойған
мақсат – міндеттеріне байланысты зерттеу жұмысының территориялық шеңбері
Патшалық Ресей шекаралас аймақтарыдың территориясын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мағызы. Зерттеу жұмысында
жасалған қорытындылар мен тұжырымдамалар Сфрагистика ғылымының орыс
тарихына қатысты деректер Қосалқы тарих ғылымындағы орнын, Патшалық Ресей
территориясына сфрагистика ғылымының таралуымен ерекшеліктерін кезеңдерге
бөлудің методологиялық – теориялық мәселелерін ғылыми негізде талдауға және
оларды жетілдіруге бағытталған. Әрение, нақты талдау тарихнамада тарихи
хронология мен оқиғаларды процестерді өзара байланыста, сабақтастықта
зерттеуге бірін - бірі толықтыратын теориялық және тәжрибелік материалдарды
салыстыруға көмектеседі. Сондықтан зерттеудің қорытындылары мен
тұжырымдамалары және ондағы материалдар жоғары оқу орындарында Қосалық
тарихы пәні бойынша дәріс оқуға, семинар сабақтарына, арнайы курстар
жүргізуге қажет.
Зерттеу жұмысының құрлымы. Алға қойған мақсаты мен міндеттеріне орай
зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі екі тарау (әр тарау жеке
тараушалардан), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша
материалдардан тұрады. Кіріспеде жұмыстың маңыздылығы, мақсаты мен
міндеттері зерттеу деңгейі, әдіс тәсілдері, ғылыми жаңалықтары айтылған.
Ал бірінші, екінші тарауда Орыс тарихындағы патшалардың мөрлері мен
таңбалардың таралу ерекшеліктерін кезеңдерге бөліп қарау мәселеллері
қарастырылады. Жұмысқа қорытынды жасалып, методологиялық – теориялық
мәселлерді одан әрі зерттеудің басты негізгі бағыттары көрсетілген.
I.Сфрагистиканың ғылым ретінде дамуы.
Сфрагистиканың нумизматика ғылымымен байланыстылығы, тиындарда жиі
князьдердің мөрі басылып, егер тиындарда жазу сақталмаған болса, оның
қайдан шыққанын білуге болатын еді. Мөрлерді қолдану дәстүрі – өте тереңде.
Шығыс халықтары ерте замандардан-ақ мөрлерді цилиндр пішінінде, Вавилон,
Египет өңірлерінде қатты түсті заттар арқылы белгілеген. Библияда және
көптеген жерлерде мөр ұғымы жайлы дерек бар. Мөр ұзақ уақыт бойы мағынасы
зор, ауқымы кең қолтаңба ұғымын алмастырып келді. Көшірме болмас үшін
көптеген сақтық шаралары қолданған. Маңызды қағаздарға мөр басуға аса үлкен
мәе берілген. Римдіктер секілді германдықтар да табытқа қайтыс болған
адаммен бірге өзінің мөрін қоса салып жерлейтін дәстүрлері болған.
Корольдер мемлекеттік мөрлерін кейде мойындарына тағып жүрген. VIII ғасырға
дейін біржақты үлкен мөрлер қолданыста болса, X ғасырдан бастап оны
ығыстырып екі жақты етіп жасаған.
Құжаттарда пайдаланылған мөрлер, әр түрлі мемлекеттік маңызы бар
институттарда маңызды орын алады. Мөрге деген қызығушылық XVIII ғасырдан
бастау алған. Бірақ ол уақытта зерттеушілердің назарын алдымен акт
көздеріндегі мұрағаттарда сақталған негізгі мөрлер қызықтырды. Алғашқы
мөрлердің жер бетінде табылуы XIX ғасырмен тұс келеді. Сфрагистика
құжаттарының көп мөлшерде табылуы Ежелгі Русьтегі Новгородтық Городище
болып есептеледі. Городищте табылған негізгі мөрлер жинағы Советтік
сфрагистика ғылымының негізін салушы Н.П.Лихачев есімімен тығыз байланысты.
Лихачевтың жинағында шамамен 700-ге жуық жинақ болған. Жинақтың көп бөлігі
Новгородтегі және Новгородтық Городищтегі табылғандарға негізделген.
Қазіргі таңда сфрагистиканың ірі жинақтары Санкт-Петербургтегі Мемлекеттік
Эрмитажда, Москвадағы Мемлекеттік тарихи мұражайда және Новгородтағы
өлкетану мұражайында шоғырланған.
Алғашқы мөрлердің біраз бөлігі Н.И.Новиковтың көп томды Древней
Российской Библиогафии атты туындысында жарық көрген. Басылымда
князьдердің келісім грамоталары, ханның жарлықтары, Новгородтық феодалдық
Республиканың құжаттары кірген. Мөрлердің көп бөлігі және олардың
кескіндері Мемлекеттік грамоталар мен келісімдердің жинағында жарыққа
шыққан. Сфрагистикада А.Б.Лакиераның Русская геральдика атты жұмысы
ерекше орын алды. Бұл еңбекте орыс геральдикасының міндеттері, мақсаттарын
қарастырып қана қоймай, сонымен қатар бұл жинақта XIX ғасырдағы
классификациялауға алғаш қадам жасалды. XIX ғасырда алғашқы мөрлердің
альбомы шығады.
Сфрагистика ғылымында Қазан төңкерісінен кейін жарық көргенЛихачевтың
еңбегі маңызды орын алады. 1904-1907 жылдары ол Орешниковпен бірігіп 700-
дей көне орыс акт мөрлерінен тұратын фототиптік альбом жасады. 1928-1930
жылы Лихачевтың орыс сфрагистикасын негізге ала отырып жасаған Византия
және орыс сфрагистикасының тарихынығ жинақтары жарық көрді. Ертедегі
мөрлерді зерттеуде X-XV ғасырдағы екі томдық В.Л.Яниннің Актовые печати
Древней Руси X-XV в.в атты еңбегінің маңызы орасан зор.
Мөрлер әр түрлі: алтыннан, күмістен, қоладан, қалайыдан болды.
Мөрлердің пішіндері әр қалыпта, яғни дөңгелек, сопақша, үшбұрышты,
төртбұрышты, алтыбұрышты және т.б. Мөрдегі жазудың түсі жұмыстың барысы мен
адамның қоғамдығы рөліне байланысты болды. Қызыл түсті мөрмен басу рұқсат
етілген мемлекеттік қызметкердің қолында болды. Константинополь ратриархы
өзінің грамоталарын әдеттегі қара түсті мөрмен басатын. Көк түсті мөрмен
басу XVI және XVII ғғ. сәйкес келеді. Мөрлерде егелеріне берілген
эмблемалар суреттелініп, ереже түріндегі жазулар және иемденушінің бейнесі
бейнеленетін. Әсіресе эмблемалар мен белгілер әр түрлі болатын. Әр
мемлекетте ерекше мемлекеттік мөрлер болған және қазір де бар, яғни олар
көлемі бойынша үшке бөлінеді: үлкен, орташа және орташа көлемді. Біріншісі
– өте маңызды құжаттарға, заңды актілерге және халықаралық құжаттарға
қолданылса, екіншісі және үшіншісі – маңызы жағынан орташа құжаттар үшін
пайдаланылды. Кейбір мемлекеттерде қызметкерлердің жеке қолданысы үшін де
ерекше жеке мөрлер де болған(Англия, Нидерланды т.б.). Мемлекеттік
мөрлердің біршама бөлігі әділет министрлігінде, кейін шетел істерінің
министрлігінде(Баварияда, Нидерландыда, Швецияда) және мемлекеттік әділет
органдарында(Прусия) көп сақталған. Рим папасы отбасылық герб бедерленген
мөр пайдаланған, ол папаның грамоталары мен трактаттарында қолданылған.
Папаның хатшысында ерекше мөр.
Ресейде алғаш мөрдің аталуы Игорь Святославтың гректермен жүргізген
келіссөздерінде кездеседі. 945 жылғы келіссөзден білетініміз, орыс елшілері
алтын мөр қолданып, ал қонақтар күміс пайдаланған. 1006 жылы Владимир
болгарлар мен орыс көпестерінің арасында еркін сауда қатынастарын жүргізіп,
оларға ерекше мөрлер берген. Ең алдымен мөрді тек ұлы князьдер ғана
қолданып келіп, кейіннен Русьтің кеңеюіне байланысты мөрді кішігірім
княздер де қолдана бастаған. Ресейдің әкімшілік дамуына байланысты мөрді әр
қаланың қызметкерлері қолдана алатын болды. Княздердің мөрлері екі типті
болды – жеке және арнайы мемлекеттік. Бізге дейін сақталып жеткен ең көне
княздық мөр – күміс, алтын жалатылған, бір жағында Иусус Христостың бейнесі
бейнеленсе, екінші жағында жыланды таңдандырған Архангел Михаилдың бейнесі.
Ол князь Мстислав Владимирович пен оның ұлы Всеволодтың(1125-1132ж) ұсыныс
грамотасында көрсетілген.
Кейініректегі князьдердің мөрлерінде ұлы Александр, Николай, Иоанн
Предтеч, Симеон және т.б. княздердің бейнелері, әр түрлі эмблемалар мен
жазулар кездеседі. XIV-XV ғғ.марасындағы мөрлерде шамамен Византиядан
әкелген аңыздық суреттер бейнеленген ежелгі мөрлер бар. Бізге дейін жеткен
көне қалалық мөрлердің бірі – 1426 жылы Новгородтық грамотаға қойылған және
онда жылқы басты, артында арыстан аяқты, құйрығын көтеріп жүгіріп бара
жатқан жануар, басы мен мойнының ортасында арқаны көрініп тұр, айналымында
новгородская печать деген жазу бар. Кейінірек Новгородтық мөрлерде
жолбарыс немесе пантера, екі жақты қыран, аю т.б. бейнеленген. Новгородтық
мөрлерден кейін ертеректе жасалған(1510 ж), тырнақтарын жая жүгіріп бара
жатқан барыс бейнесі суреттеледі. XV-XVI ғ.тұрғызылған қалалар
билеушілерден мөр алып тұрған. Олар өзгеріп және толықтырылып отырды.
Патриархтың митрополиттер, архиепископ және епископтардың мөрлерінде әдетте
Құдай ананың суреті бейнеленген. Жеке кәсіпкер мен қызметшілердің
мөрлерінде жазумен қатар эмблемалар да кездеседі. Мәскеу кезеңінде
шығарылған әрбір акттарға патша қолының орнына мемлекеттік мөр қолданылған.
Ағымдағы жүргізіліп жатқан заңдарға қарап, Ресейде үш түрлі мемлекеттік мөр
болғандығы айтылады. Әрбір мөрлер құжат мазмұнына байланысты үйлесіп
отырған. Мөрлерде мемлекеттік елтаңбалар бейнеленген. Аталған мөрлерден
басқа, бір жағында қыран, жоғарғы бетінде ұлы Георгий бейнеленген қыран
мөрлер болған. Олар біржақты және әдетте мөршінің немесе мемлекеттік
мөрлерді сақтаушылардың дуалдарында ілініп тұрған. Олардың көшірмелері шет
ел істері министрлігінің мұрағаттарында сақталған, оларда тек Мәскеудің
елтаңбасы ғана бейнеленген. XVIII ғасырдан бастап, сонымен қатар күміс
мөрлер де қолданыла бастады. Облыстық мөрлердің ішіндегі қызықтысы
Кішіресейлік мөр болып тұрады. Оны 1576 жылы Стефан Батори тапқан және онда
иығына қару асынған, басында биік шапка, тұрып тұрған казак бейнеленген
елтаңба болатын. Бұл мөр Кішіресейдің Мәскеу мемлекетіне қосылса да, 1764
жылға дейін де қолданыста болды. 1766 жылдың 21 ақпанында Екатеринаның
бұйрығымен кішіресейдің мөрі ретінде, 1722 жылы Кішіресейдің ұжымында
қабылданған Ұлы Петрдің мөрі қабылданды. Бұл мөрдің мемлекеттік
елтаңбасында Киев мөрі(көк алаңдағы күміс періште), Переяслав мөрі(қызыл
алаңдағы күміс сарай), Север мөрі(қызыл алаңдағы алтын қабырға), Чернигор
мөрі(көк алаңдағы жалғыз қыран) бейнеленген. 1702 жылға дейін әр түрлі
мөрлер қолданыста болса, кейін екі жақты қыран бейнеленген мөрлер
қолданысқа енген[www.google.kz].
1. Қазақстан сфрагистикасының мәселелері.
Қазақстан сфрагистикасына байланысты зерттеулер әлі де болса өз
дәрежесінде жүргізілмеген. Бұл саламен арнайы айналысатын мамандар жоқтың
қасы.
Ал қазақ даласында мөрлерді қолдану ежелден қалыптасқандығы бізге
археология ғылымының зерттеулері нәтижесінде белгілі. Ежелден бері әрбір
мемлекеттің мемлекеттілігін білдіретін өзінің нышанын белгілеу қалыптасқан.
Бұл нышандар елдің мінезінің, беделінің, рухының, қасиеттерінің символын
айқын көрсетулері керек. Ел билеушілерінің байрағы, елтаңбасы, әнұраны және
мөрінің болуы осыған дәлел. Соның ішінде ел басқаруда мөрдің маңызы өте
жоғары. Билеушілердің мөр пайдаланғандығы жөнінде бізге жазба деректерден
де белгілі. Мысалы, қытай тарихшысы Фан Сюанлиннің Цзин династиясының
тарихы атты шығармасында үйсін тайпасының батыр қолбасшысы Шы Лэнің (IIIғ)
императорлық мөрі туралы мағлұмат қалдырған. Ол қара яшмадан жасалған,
көлемі төрт бұрышты, тұтқасы тасбақа бейнесінде екені жазылады. Ал алтын
шежіреде Шыңғыс ханның мөрі туралы сөз етілген, яғни ол алқызыл яшмадан
жасалған, оның бетінде Құдай тағала - аспанда, хақан – жердегі құдірет.
Адамзат билеушісінің мөрі деген атақты жазу болғаны хабарланады.
Осы мәселеге байланысты археологиялық деректердің бізге беретін
мағлұматы ауқымдырақ. Қазақстанда табылған мөрлердің ең көнесі –
сақтардікі, яғни ерте темір дәуіріне жатады. Әйгілі Алтын адам табылған
Есік қорғанында 1969-1970 жылдары жүргізілген археологиялық қазбалар
нәтижесінде мәйіттің оң қолындағы саусақтарына кигізілген алтын жүзік мөр
табылды. Ол массивті, құйылған, үлкен домалақ бетті. Оның бетінде ойылып
жасалған, қырымен солға қаратылған европоидты адамның суреті бар. Оның
басынан он сәуле шашыраған және мойнында екі сызық жүргізілген жаға немесе
алқа болуы мүмкін. К.А.Ақышев он сәулені бас киім немесе безендірілген шаш
деп түсіндіреді. Дегенмен оны күн басты адамның бейнесі деп алып, күн
құдайына баламалауға болады. Отырар оазисінде Қостөбе қонысын қазу
барысында глазурлы мөртұмар табылды. Онда мойынға байлау үшін жіп
өткізетін орын бар. Мөрдің бір жағында крест бейнеленсе, келесі бетінде
эпиграфикалық таңбаның бейнесін көруге болады. Ондағы эпиграфикалық таңба
мөр иесінің рулық немесе тайпалық таңбасы болса керек. Ал крест әлемнің
төрт бұрышының теңдігі туралы белгі деген ойлар туындайды. Ғалымдар бұл
мөрді қасында бірге табылған керамикаға сүйеніп біздің заманымыздың III-V
ғасырларға жатқызады. Осыған ұқсас мөрлер сонымен қоса қауыншы
мәдениетінің қабаттарынан да табылды. Дәл осы Отырар оазисіне жататын
Құйрықтөбе қалашығының ақықтан жасалған мөринталия табылды. Онда
фантастикалық конегрифонның бейнесі ойылып жасалған. Геммамен бірге
көптеген теңгелер табылған болатын. Оларды Р.З.Бурнашева мен О.И.Смирнова
VII-VIII ғғ. жатқызып, түркештердікі деген қорытындыға келді. Осыған
негізделіп ғалымдар мөрді де осы уақыт шамасына жатқызуға болады деген
пікір айтады. Ал Құйрықтөбе қаласы Қ.М.Байпақовтың ал-Истахри мен ал-
Максидидің деректеріне сүйеніп айтқан тұжырымдамасы бойынша ежелгі Кедер
болып шықты.
1974 жылдан бастап әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың тарих факультетінің
археология және этнология кафедрасының бастауымен Жамбыл облысы Шу
ауданындағы Шу өзенінің сол жағасында орналасқан орта ғасырлық Ақтөбе
қаласын зерттеу барысында Шахристан 2де жүргізілген қазба нәтижесінде
Қарахан дәуірінің 5 мыңға жуық қола теңгелері табылған болатын. Ол тастан
жасалған, жануар бейнесінде жасалған. У.Х.Шәлекеновтың бұл Шахрисстандағы
үйдің ақша жасайтын сарай болуы мүмкін деген болжамына сүйенер болсақ,
мұндағы теңге басатын мөрдің табылуы бізді таң қалдырмауы керек. Ол VI-XII
ғғ. жатады.
Мұндай мөрдің негізгі міндетін атқармайтын,өзге мақсатпен жасалынған
тағы екі түрлі мөр белгілі. Олар тұмар ретінде басылып, берілетін және ерге
басатын мөрлер: Тұмар ретінде басылатын мөрдің үшеуі белгілі. Оның екеуі
жоғалған, біреуі Арыстан баб мазарының шырақшыларының ұрпағы
М.Нұрымбетовтың шаңырағында сақталып келген. Бұлардың тұмар ретінде
басталуының себебі, онда түркілер арасында исламды таратушы, сопылық
ілімнің түркілік бағытының негізін салушы Қажа Ахмет Йассауидің есімі
жазылған. Бірінші мөр М.Нұрымбетовтың шаңырағында сақталған Арыстан бабтың
мөрі. Ол ағаштан жасалған, диаметрі 11,5 см, гүл тәріздес өрнектің ішінде
араб жазуымен Сұлтан Қожа Ахмет Йассауи деп, ал жапырақшаларда он шейхтың
есімдері берілген. Екінші мөрдің Түркістандағы, қазіргі Әзірет Сұлтан қорық
музейінде көшірмесі ғана сақталуда. Ол домалақ пішінді, қақ ортасында
Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет деп жазылған, айналасында Ахметпен аттас он
шейхтың есімдері орналастырылған. Үшінші мөр Ш.Уәлиханов қағаздарының
арасынан шықты. Ол Арыстан баб мөріне өте ұқсас, көлемі бірдей, тек он
шейхтың есімінің жазылуында өзгерістер бар. Жалпы мұндай мөрлердің Йассауи
кесенесінде жеті дана болған деген болжам бар.
Қазақ хандығы құрылғаннан кейін қолданылған мөрлердің орны, Қазақстан
сфрагистикасында бөлек десек қателесперіміз анық. Мемлекеттік қызметті
жүргізуде үлкен маңызға ие нышандардың бірі болған мөрдің белгіленген,
келер ұрпаққа мұра болатын түрі болмады. Әрбір билеушінің өзінің жеке мөрі
болды. Қазақ хандығының тұсында хан мөрлерін жасау стандартты қалыптасқан,
олар енді тамшы пішінді беті бар күміс жүзік кейпінде жасалынды. Оның үшкір
жері мөрдің басы болып саналып, бетінде араб тілінде әшекейленіп жазылған
жазу оның иегерінің есімі мен атағын, әкесінің аты мен лауазымын білдірді.
XVIII ғасырдан бері қазақ ақсүйектерінің мөрлері таза күмістен жасала
бастады, тас пен алтын қолдану өте сирек кездеседі. Оған Арынғазы ханның
(1816-1821) шынжырға тағылатын дөңгелек алтын жалатылған күмістің ортасында
ақықтан жасалынған мөрінің болуы дәлел.
Хан сұлтандардың мөрлері тек тамшы тәріздес болса, би старшындардың
мөрлерінің пішіні дөңгелек, сопақ, төртбұрыш болған және аса көп
әшекейленбеген. Осындай мөрлердің ҚР МОМ-да сақталуда, 98 ескі мөр бар.
Жалпы қандай жолдармен болмасын қазақ даласында табылған мөрлер көп
жағдайда бір-біріне ұқсамайтын болып келеді[Кадірбаева А. Отан тарихы және
мәдени мұралардың өзекті мәселелеріАлматы 2011.-247-251бет].
1.2. Сфрагистиканың мемлекет тарихын зерттеудегі рөлі.
Қазіргі таңда Моңғолия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан археологиялық
жұмыстар дәлелі, көне түріктердің көркем өнері, мөр таңбалары жөнінде
әңгіме қозғайтын күн туды. Дегенмен түрік аты өшпеді. Қайта ол өршіп
Азияның жартысына тарады. Қазіргі кезде түрік терминінің ең көп таралған
лингвистік түсінігінің өзінің белгілі бір негізі бар. Ежелгі түріктер мен
моңғолдардың жазу таңбаларын зерттеген Қытай ғалымдары Э.Шаванн мен Лю Мао-
Цзай сонымен қатар араб, грек мәліметтерінен де кездеседі. Осынау
зерттеушілердің еңбектерінде арқау болып, өздерінің еркінен тыс
ортағасырлық қытайлық тарихи дәстүр бағыты тартылып жатады. Алайда тарихтың
сын-сынаққа салынғаннан кейін бұл бағыт мүлде жалған болып шығады, ендеше
жалпы алғанда бір халықтың тарихын тек қана оның дұшпанының көзқарасы
тұсынан зерттеуге болмайды. Көне түріктердің тарихын жазу үшін, оларды
зерттеу үшін Қытай деректеріне сүйену керек. Да Цин, И Тун-чжидің, Бичурин
аударған Қытай еңбек кітабында өзгертілгендер бар. Түріктер Моңғолда тағыда
басқа көшпелілердің, тарихы және олардың мөр таңбасы жөнінде Қытайдың
өзінің де тарихының алдын алатын еңбек ретінде басылған. Бастау хаттардың
мәнділігі тұрғысынан алғандағы екінші тобы – түрік құлпытастарындағы жазу,
мөрлер өзіне мүлде басқаша қарауды талап етті. Олардың басым көпшілігі бір
ғана дәуірге VII ғасырдың екінші ширегіне жатады және саяси тарихи ойдың
екі ағымының Иолық тегін мен Тоныкөк айтыс тартысының, және де түрік
моңғолдардың мөрлерінің көрнегі болып табылады. Олар композициялық жағынан
бір-бірінің көшірмесі сияқты, бірақ қарама-қарсы түрде. Бұл арада тарихтың
сын үшін кең өріс бар. Әлі күнге дейін түсіндірмеген Хонта-Томидің бір
жазуы аса маңызды: Бқл түрік тілінде мәлім болған өлеңдердің ішіндегі ең
ерте кезден шыққаны. Бұл көшпелілердің құндылықтары тарихшылар назарын
талай рет аударса да, осынау еңбекте сөз болатын қырынан әліде қаралып
көрген емес. Дегенменде мәселенің осы қыры ғана ежелгі түрік қоғамында
саяси ағымдардың болғанын, олардың сыр-сипатын анықтауға мүмкіндік береді.
Византия, армян, араб-парсы тарихшыларының түріктердің және
моңғолдарда осы Орта Азиялық көшпелілер жөніндегі мәліметтері де үзік-үзік
болып келеді. Осы елдердің ғалымдарының айтуына қарағанда түрік-моңғол
лауазымды адамдарының мөрлері мен таңбалары берілгені жазылған. Алайда грек-
армян және араб-парсы зерттеулерінде, Қытай қарастыруларының кейбір шүбәлі
жерлерін түсіндіріп береді. Осыған байланысты ежелгі көшпелілер алға
тартқан орында, сәл ертерек кезде оның қиындығы мен мүмкіндіктері
жеткілікті бағаланбаған. Еуропалықтар сияқты бұлар туғаннан өлгенге дейін
бір атпен жүре бермеген. Мәселен: түріктің аты оның қоғамдағы орнын меңзеп
тұрған. Бала күнінде оның жалған аты, бозымдық шағындағы шені, ересек сақа
кезінде – лауазымы, ал егер хан болса, онда оның лауазымы еншіден
таспиықтық жүйеге байланысты өзгеріп отырған. Көшпелілердің жазу, мөр
таңбаларын Н.Я.Бичурин, В.В.Григорьев, Бартольд т.б. ғалымдардың
классикалық еңбектеріндегі жалпы жұрт қабылдаған мәнеріне сәйкес келеді.
Орыс ғалымдары да түрік таңба жазу мөрлеріне ерекше көңіл бөліп зерттеген.
Таңба ол ежелден келе жатқан нәрсе болып табылады. Негізінен Шыңғыс ханның
тұсында, яғни XII ғасырларда таңба мен мөрлер кең өріс алған. Моңғолдар
жаулаған жерінде Шыңғыханның мөрі қалып отырған. Таңбаларға негізінен мал
түйе және де тағы да басқа көптеген жануарлар басылғаны айтылады. Сонымен
қатар келетін болсақ ру басылары да бар болған. Олардың барлығыда герб мөр
ретінде қолданылғаны айтылады. Бұлардың барлығыда да дәлелденәп зерттелген.
Ол Рашид-ад-диннің кітабында дәлелденді. Түрік Орхон жазба альфавитінде 29
белгісі түрік руларының таңбаларына ұқсас. Бұл Орхон-Енисейде жазу, руна
жазуы бұл жөнінде зерттеген Томсон Вильгельм болып табылады. Негізінен көне
түріктер таңбаларды, мөрлерді тасқа қашап жазып отырған, сондықтанда
олардың жазу материалы тас болып табылады. Олардың жазуы 1927-1938
жылдардан бастап қолданылған. Зерттеулердің нәтижесінде руна жазуы құпия
деген мағынаны береді.
Рашид-ад-диннің жазба зерттеулеріне келетін болсақ, түркі
халықтарында мөрлері мал таңбасы ретінде рубасылары қолданған. Сонымен
қатар әрбір тайпа, рулардың өзінің мөр таңбалары болған. Содан қай рудан
шыққандығын біліп отырған. Мысалы қазіргі уақытта археологиялық жұмыстар
жүргізген уақытта, сол табылған мөрлерге қарап, қай ру-тайпаның мекен
еткенін біліп отырған. Этногроф ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда таңба
беруді үлестірумен ғана емес ру тегіне, туыстық, жақындық жағдайларына
қарай берілген. Тағыда бір ғалым зерттеуіне келетін болсақ: Мысалы,
Халфиннің 1822 жылы басылып жарияланған қазанда татар тілінде. Онда Шыңғыс
ханның әрбір бек, қолбасшыларының арнайы құс, ағаш, ұран үлестірген. Ал
қоңырат, би Сеңкелеге: Әй Сеңкеле, сенің ағашың алма, құсың сұңқар, ұраның
қоғырат, таңбаң ай болсын деген. Міне осыған қарап моңғол кезінде де
таңбаны пайдаланғаны дәлел болып көрсетіледі.
1649-1900 жылдар аралығында шыққан заңдар жинағында Қазақстан
қалаларының ертедегі елтаңбалары туралы деректер кездеседі. Бұл жерде
қалалық және аумақтық құрылымдар елтаңбаларының пайда болу жағдайына
кеңірек мағлұмат беру үшін Қазақстан Ресейге қарағаннан кейін, бұрынғы ел
билеу жүйесі өзгеріске түскенін еске сала кеткен жөн. Басқарудың жаңа
мемлекеттік-әкімшілік жүйесі қалыптаса бастады. XIX ғасырдың басында қазақ
жерінде үш түрлі жүйе пайда болды. Шығыс бөлігінде – Сібір
ведомствосының, батысында – Орынбор ведомствосының, оларға қоса 1801
жылы бес мың түтін ел Жайық асып кеткеннен кейін Бөкей ордасы (1812 жылдан
бастап Бөкей хандығы деп аталынды) құрылды. Дәстүрлі басқару жүргізу
жүйесін мүлдем мансұқтау мақсатында хандық билік жойылды. (Орта жүзде –
1822 жылдан, Кіші жүзде – 1824 жылдан және Бөкей ордасында – 1845 жылдан
бастап. Соңғысы бұл тұста Ішкі орда деп атала бастады.) 1867-1868 және 1886-
1891 жылдарда өткізілген реформалардың нәтижесінде жаңа басқару жүйесі бір
ретке келтірілді. Алты облыс құрылды. Олар – Семей(құрамында Семей,
Өскемен, Зайсан, Павлодар уездері бар), Ақмола(құрамында Ақмола, Атбасар,
Көкшетау, Омбы уездері бар), Орал(құрамында Орал, Гурьев, Темір уездері
бар), Семеречинский(Жетісу – құрамында Лепсі, Қапал, Жаркент, Верный
уездері бар). Ал Маңғыстау уезі – Закаспий облысының, Ішкі орда – Астрахан
губерниясының құрамына кірді. Ақмола облысының ел таңбасы облыс орталығы
Омбы қаласынікіне мүлдем ұқсамайды. Жасыл түсті ортасына қос мұнарасы бар
күмбезді күміс ескерткіштің және тік жарты айдың суреттері салынған. Ақмола
атауының Белая могила деген аудармасына орай ойластырғаны менмұңдалап-ақ
деп тұр. Негізгі бейненің қорған (крепость) емес, күмбезді ескерткіш екені
елтаңбаның түп нұсқа мәтініндегі сипаттамада да айқын айтылған. XIX
ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Оңтүстік өңірінің көп бөлігі
Сырдария облысының құрамында болғаны белгілі. Мысалы, өз елтаңбалары болған
Әулие Ата(қазіргі Тараз), Қазалы, Қапал, Перовск(қазіргі Қызылорда) және
Шымкент қалалары уезд, округ орталықтары ретінде ол кезде осы Сырдария
облысына қарайтын. Орал қаласының елтаңбасында жергілікті жердің
географиялық жағдайы, онда тұратын тұрғылықты жұрт, олардың ұлты, діні мен
негізгі кәсібі туралы деректер беретін бейнелер салынған. Олар қатар-қатар
орналасқан үш тау, олардың төьбесіндегі алтын булава(ортада), ай бейнелі
алтын түсті қыл құйрық таулар, толқын қуған күміс балық суреттері. Бәрінің
астарында - елтаңбаның негізгі түсін, реңін анықтайтын жасыл бояу. Семей
қаласының рәмізіндегі негізгі белгілер ретінде түйе, шалқайған ай және бес
бұрышты жұлдыз суреттері алынған. Алматы(Верный) қаласының ел таңбасының
бас жағындағы үштен бір бөлігіне Ресей мемлекетінің негізгі рәмізі –екі
басты бүркіт бейнесі орналастырылған, ал қалған үштен екі бөлігін
төңкерілген, яғни төмен қаратылған жарты ай суреті алып жатыр. Мұнда Ресей
мұсылмандары тұрады дегенді білдірсе керек. Яғни, бұл – саяси сипаты басым
елтаңбалар қатарына жататын рәміз. Рәміз дегеніміз белгілі бір нәрсені өз
қалпынан өзге, жанама сипаттап көрсетуден тұратын сыр-таңба, эстетикалық
категория, шартты белгі. Мысалы, ақ көгершін – бейбітшілік нышаны, балға –
жұмысшының, орақ – шаруалар символы. Қысқа сөзбен, есеппен, белгімен бір
нәрсенің мән-жайын, толық бейнесін білдіреді. Символ сенімнің бүкіл сыр-
мәнін дәріптейді, ол бояулы сурет арқылы бейнеленеді, заттарға сызықпен,
пышақпен жонып салатын белгілермен жасалып, астарлы мағыналы болады.
Держава символы – үкімет белгісі, таразы – адал сот, үш бұрыш – әулие.
Троисаның символдары деп түсінік береді. Немістің ербо сөзін орыстар
герб деп атайды. Ал бұл сөздер қазақтың белгі, таңба деген ұғымын
береді. Белгілі ғалым Махмұд Қашғари өзінің әлемге әйгілі сөздігінде
таңба сөзінің ел билеушілерінің ерекше белгілері деген ұғым беретінін
жазады. Бір қызығы бұл сөздерді орыс княздері де он жетінші ғасырға дейін
пайдаланған. Сауда-саттық экономикасына жол ашылған уақытта Қазақстанда
шығарылған тауарларға белгі соғу туралы 1992 жылдың бас кезінде қаулы
қабылданды. Мұндай белгілер ғылым талаптарына сай, елдегі лингвистика,
фонетикалық дыбыстардың графикалық жазылуына қарай, ұлттық мемлекеттік
рәміз нышандар негізінде жасалуы тиіс. Бұл талаптың ең ақыры сіріңкеден
бастап, тағам өндірісі, киім-кешек шығаратын фабрикалардың, басқа да өнім
беретін зауыттардың, тіпті тұрғын үй құрылыстарының ұлттық бейнесіне дейін
қатысы бар. Ұлттық және жергілікті рәміздер елімізде өндірілетін азық-
түлікке, жеңіл және ауыр өнеркәсіп, сондай-ақ космостық өнімдерден бастап
роботтарға дейін жаппай орын алып, арнайы етикеткаларда да ұлттық әдет-
ғұрыптарға, таңбаларға сай өрнектелуі қажет. Белгілі бір ұйымдарға ат қою
мәселесінде де осындай көзқарасты ұстанып, жүзеге асыру қажет. Мәселен,
Мерей фирмасы, Азия даусы халықаралық конкурсы, Жібек жолы биржасы
атауы, шаңырақтың белгіге айналуы, ұшақтардағы Қазақстан жазуы мен туының
белгісі қандай жарасымды. Бостандық, тәуелсіздік ұғымдарын өмірде іс жүзіне
асыру қай халықтың болса да түбегейлі арманы. Қазақ халқының сол
тәуелсіздікке қол жеткеннен соңғы мәселелерінің бірі – адамдардың
азаматтық, рухани, ар-ождан байлығын арттыру. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының рәміздері тарихын, бүгінгі қолданылып жүрген жаңа нышан
белгілерімізді жете түсініп білу әр қайсысымыздың адамгершілік қасиетімізді
молайтуға үлкен әсерін тигізді[Аширбекова Ж.Б. Қосалқы тарихи пән Алматы,
2006, 172-186 бет].
II.Мөрлердің пайда болуы мен даму тарихы.
Мөр – арабша муһр – мөр басу деген сөз. Ал латын тілінде сурет
деген мағынаны білдіреді, мөрлерді зерттейтін ғылым сфрагистика деп
аталады.
Байырғы заманда шамамен б.д.д. V-X ғасырларда Ассирияда, Бабылда,
Мысырда, Урартуда цилиндр пішінді тас мөрлер пайдаланылды. Ежелгі Мысырда
кейбір ғибадатханаларды мемлекеттік талаптар мен міндеттерден босату үшін
билеушінің суреті бар мөрлері басылатын, сондай-ақ билік иелерінің бұйрығы,
саудагерлердің келісімі де мөр арқылы бекітіліп отырды.
Көне дәуірлердегі мөрлер әр түрлі пішінде болды және оның бетіне сан
алуан бейнелер салынатын. Мысалы: құдайлар, құстар, қоңыздар, гүлдер т.б.
Кейбір мөрлер асыл тастардан, кейіннен алтын мен күмістен жасалынды. Басуға
ыңғайлы болу үшін иелері мөр тастарды жүзіктеріне орнатып, қолдарына тағып
жүрді. Көшпелі өркениеттің көсемдері жылқының, тау-ешкінің, барыстың
бейнесң бар мөрлерді пайдаланды.
Ежелгі көшпелі қоғамда мөр қолданылғаны жайында жазба деректер
баршылық. Далалық көшпелілердің, әсіресе көне түріктердің қаған, йабғұ,
шад, тархан, бек, әскери қолбасшылары мен батырлары секілді билік иелері
арнайы мөр тұтынған. Ол мөрлер мемлекеттік істерде және рулық-тайпалық,
еларалық қарым-қатынастарында белгілі бір лауазым иелерінің куәлігі ретінде
кеңінен қолданылды. Мысалы, көне түрік дәуіріне қатысты Құтлық деген
лауазымдық атағы жазылған қола мөр табылған. Жазба деректерде кездесетін
және түрікше тамға, тамгачы, алтын тамған тархан дегені сол мөр-
таңбалардың көне аталымын оның ресми түрде қолданғанын, сол мөрлердің
арнайы сақтаушысы болғандығын айғақтайды[М.О.Мельцин Вспомоготельные
исторические дисциплины].
Табиғи географиялық, тарихи-мәдени және геосаяси түрлерінің
жиынтықтарының дамуымен анықталғандай мемлекеттік рәміздердің әр
компоненттерін жекелей алғанда құрайтын қалыптасу процесі еуроазияттық әр
елдерінде әр түрлі өтті. Және де әлемнің әр түрлі елдерінде түрлі мәдени
дамыған ерекшеліктері мен айырмашылықтарына сәйкес болды. Осы тұрғыдан
алғанда орта және жаңа ғасырлардағы дәстүрлі қазақ мемлекетінің сыртқы
символдарының шығу тарихи тамыры терең ғасырларға кеткен. Қазақстанның
революцияға децінгікезеңіндегі әлеуметтік-саяси тарихының маңызды құрамды
бөлігі болып табылады. XVI-XIX ғасырдың ортасына дейінгі дәстүрлі қоғамдағы
қазақ көшпенділерінің жоғарға өкіметінің ең алғашқы шыққан атрибуттары
жалау мен мөр болып табылды. Олар жарыққа кеңейген тарихи-географиялық
кеңістіктегі біліммен қатар шықты. Түркі тілдердегі номадтардың жаңа
этносаяси бірлігіндегі Еуразия құрлығындағы кеңістікте пайда болды және де
XIX ғасырдың орта кезеңіне дейін өмір сүрді. Ол кезең қазақ жерінің Ресейге
егеменді болып бекітілген және патшалық билік етудің терең өлкелік-
әкімшілік билік ету дәстүрі еді. Қазақ даласындағы басқару өкілдерінің
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған бір үлгіде туы мен мөрі болмаған. Әр
хандықтың, әр көшпенді халықтың басшы хан немесе сұлтанның жеке өзінің туы
мен мөрі болған. Олар осы үлгідегі белгілерден ою-өрнектерімен
куәландыратын белгілерімен ерекшеленген. 4 ғасыр бойы көшпенді қазақтардың
далалық мемлекетінің сыртқы атрибуты қазақ хандары мен сұлтандарының
қолданбалы мөрі болып табылған. Және оларды әр түрлі ішкі саяси құжаттармен
халықаралық шарттарды куәландыру үшін қолданған.
Өткен дәуірлердегі басқарушы қазақ элитасының жеке мөрлерінің шығу
және даму тарихы аз зерттелген болып қалады.
Қазақ хан, сұлтандарының XVII-XIX ғ жеке өзіне тән мөрлері туралы
айтылғанына қарамастан және алғашқы түркі тілді жазулардың аудармалары
орыстың 1694-195 ж ресми құжаттарында пайда болғанына қарамастан, 100 ж
кейінгі алғашқы үлгілері қазақтың мөрлеріне ұқсас Шыңғыс ханның, Қырым және
Қазан хандықтарының өкілдерінде пайда болғанымен бұл мөрлер аз зерттелген.
Революцияға дейінгі көшпенді халықтың тарихи-мәдени ескерткіштерінің
бұл түрі ғалымдардың назарын аударта алмаған. XX ғасырдың өзінде де бұл
жағдай ещқандай өзгеріске ұшырамаған.
Қазақ хандарының өздерінің жеке жазбаша бекітілген куәліктеріне және
XVIII ғасырдың ортасына , XIX алғашқы үштігіндегі патшаның шекарашы-
шенеуніктерінің хабарламаларына сәйкес қазақ шыңғысшы басқарушыларының
жеке мөрлерінің пайда болу уақытын Жошы ұлысының түпкілікті құлауы дәуіріне
және оның орнына бірнеше жеке көшпенді хандықтың пайда болуы дәуіріне
сәйкестендіру керек.
Еке Моңғол ұлысының ең көлемді тарихи-географиялық кеңістігіндегі
қолданбалы мөрлерінің өте ерте үлгілерінің бірі ғылымда кең атақ алған ұлы
моңғол ханы Гуюктің дөңгелек мөрі болып табылады. Ол 1247 ж атақты италия
саяхатшысы Плано Карпини Еуропаға Моңғолиядан әкелген қызыл түсті
баспасымен бекітілген Рим папасы IV Иннокентигеберілген хаттағы мөр.
Бұл хат ұзақ уақыт жоғалған болып есептелінді де, 120 ж Ватикан
мұражайында поляк ғалымы монах Кирилл Ковалевскийден шығады.
Ақырында хатқа қоса тіркелген Гуюк ханның қызыл бедер жабыстырылған
мөрі тыңғылықты зерттеліп және ірі моңғолтанушы француз Пол Пельо парсы
тілді және моңғол тілді түпнұсқаларын аударып жариялады.
Жошы ұлысының жеке хандықтарға ыдырау дәуірінде Шыңғыс ханның
салтанатты түрде әр түрлі ордада ақ киізге отырған үлкен баласының көп
тұқымдарының ішінде дербес мөрлердің Моңғол хандарының билікте қолданылған
сыртқы пішінімен де және мүмкін функциональды жүктеуі басқа мөрлерінен
едәуір айырмашылығы бар мөрлер орын алған.
Сонымен қатар, өзінен-өзі иелік еткен бұрынғы Жошы ұлысының
билеушілерінің куәландырушы таңбаларын зерттеушілер XIV-XV ғасырларда
оларды тек үлкен квадратты таңба, ал кішірек осылармен қатар кішірек
жүзіктік мөрлердің бар екенін тіркеген. Дегенмен Моңғол державасының төрт
ұлысқа бөлінуінен кейінгі бірінші жүз жылдықтағы белгіленген өзгерістердің
сипаты және дамуының ықтимал жолдары туралы нақты айту Алтын Орда тарихы
бойынша актіленген және археологиялық материалдарының өте аз болуына
байланысты мүмкін емес. Тамшы формалы жүзіктік мөрлер Поволжье және Қырым
билеуші жошылары жеке куәландырушы белгі ретінде олардың ішкі-саясат
өмірінде және көрші елдермен дипломаттық қатынастар үшін шамамен, XVI
ғасырда қолданылған шығыстанушылар анықтаған. Осы мөрлердің барлығы тамшы
тәріздес формалы және біркелкі өлшемді қара түстес металды қалыптарда отта
ыстау арқылы алынған және де иесінің есімімен лауазымын куәландыратын
бетіндегі жазбалар, Гиреев әулетінің елтаңбасында үш аша түрінде
бейнеленген.
Қырым жыршыларының жүзіктік мөрлерінің бедері мен XVIII ғасырдағы
Қазақ хандары мен сұлтандарының мөрлерінің бейнесін салыстырғанда, олардың
арасындағы үлкен сыртқы және таңбалық ұқсастықты байқауға болады, бұл өткен
ғасырлардағы үкіметтің жоғарыда айтылған атрибуттарының тарихи қайнар
көздерімен мәдени-цивилизацияның пайда болуының ұқсастығын көрсетеді.
Қазақ хандары Тәуке мен Қайыптың мөрлері туралы алғашқы жазбаша
естеліктер мен және олардың түркі тілді түпнұсқаларынан алынған
аудармаларының орыс патшасы I Петрге жазбаша хаттары тек 1694 және 1718
жылдарына ғана қатысты болғанымен қазақтың билік басындағы Жошы әулеті
өкілдерінің Қазақ хандығының ерте дәуірінде өз құжаттарын куәландыру үшін
пайдаланғандарын үлкен сенімділікпен айтуға болады, бұған дәлел ретінде
Орынбор өлкесінің патшасының шенеуніктерінің мөрлердің шығу тарихы XVIII
ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың үштен бірінші бөлігінде жеке дара
естеліктерінен білуге болады.
Осы дәуірдің көптеген деректі материалдарының зерттелуі және де
кейбір хан танымал шыңғысшы-сұлтандарының сақталып қалған танысу , қазақ
элитасының дербес мөрлерінің негізінен сол кезде металлдық жүзік түрінде,
сыртқы бетінде – белгілі куәландырушы жазба арабша бейнеленген.
Шығыстанушылардың мәліметі бойынша, қазақ билеушілерінің мөрлері
басқа да орта азиялық мемлекеттерінің монархтарынікі тәрізді, шығыс
қаласы(хафт-джум) деп аталатын терісінен бейнеленген.
Металда жазба және әшекейленген белгілер ойылып жазылған. Сондықтанда
мөр жасаушы шеберлер көп жағдайларда солақай болған. Тамшы формалы оң
немесе сол қолдың бас бармағына тағатын үлкен мөлшердегі жүзік сияқты
металл мөрлер Қазақстанның отандық шеберлерімен де және де көрші орта
азиялық халықтарында да жасалған. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап,
олар Россияның іргелес аймақтарында жасала бастады, өйткені Орынбор
өлкесінің патшасының шекаралық әкімшілігі билеуші қазақ элитасының саяси
әрекеттерін қатаң бақылауға алу мақсатында, хандық және сұлтандық
мөрлерден, арнайы шапандардан, бас киімдерден, қылыштардың қынабындағы
кертіктерін және т.б. әдемі безендірілген өз тән бұйымдардың атрибутын
жасауды әдейі өз міндеттеріне алған. Дегенмен осы процесті өздерінің
толықтай әкімшіліктерінде бақылауға алу патша шенеуніктеріне мүмкін
болмады. Осымен қатар қазақ даласындағы ішкі өңірлердегі лауазымды
адамдардың және де орта азиялық мемлекеттерінің билеушілерімен
қатынастарында жеке аттары мен дәрежесі жазылған мөрлер орын алған. Бұдан
басқа XVIII ортасынан бастап билеушілер мөрлерді жасау үшін көп жағдайларда
күмісті, жиі алтыннан сирегірек, ал тастан өте сирек қолданған жекелей
алғанда XVIII-XIX ғасырдың ортасындағы деректердің көздері бойынша, хан мен
сұлтандардың жартылай бағалы тастардан жасалынған мөрі туралы бір ғана
деректерде кездеседі. Бұл дерек 1833 жылы Калугада қайғылы жағдайда қайтыс
болған Арынғазы ханның(1816-1821) мүліктерін тәркілеу туралы деректерде
кездеседі.
Сонымен қатар беделді қазақ шыңғысшысының бағалы заттарының ішінде
екі алтын жалатылған күміс жүзік, алтын жалатылған күміс мөр туралы
айтылған.
Сол дәуірдің басқа да деректерінде қазақ хандары мен сұлтандарының
жеке атаулы күмістен жасалынған жүзіктік мөрлері құжаттарда қолтаңба орнына
қолданылғаны айтылған.
Алтын мөрлер қазақ бекзадаларының саяси өмірінде аз пайдаланылған
және де осы үлгідегі мөрлер өз дәрежесінде қолданылмаған, негізінен орыс
тағының алдындағы ерекше қызметі үшін патша билеушілері берген ерекше
сыйлық ретінде ғана таныс.
Қазақ билеуші жошыларының жүзіктік мөрлері өзара өлшем бойынша
айырмашылықтары болмады. Олар ұзындығы 2,5-3 см, астыңғы бөлігі 2-2,2 см-ге
дейін сопақша не жартылай домалақ формалы болады. Сондай-ақ барлығы бір
үлгідегі тамшы тәрізді формалы болып келеді де, тек үстем таптардың өзіндік
белгілерін беретін құрал ретінде пайдаланылды.
1826 жылдың 28 сәуірінде граф К.В.Несселродеге жазған хабарламасында
граф П.К.Эссен: Қазақ-қырғыз сұлтандарымен старшындарына берілетін алтын
және күміс мөрлер олардың қызметтерінің дәрежесін көрсетсе, сонша
атақтарының ерекшелігін де көрсетеді. Дәстүр бойынша ежелден бекітілген заң
бойынша жоғарға жағы үшкір, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
I.1. Сфрагистиканың ғылым ретінде дамуы
І.2. Орыс сфрагистикасының мәселелері ... ... ... ... ...
І.3. Сфрагистиканың мемлекет тарихын зерттеудегі рөлі
II. бөлім
ІІ.1. Мөрлердің пайда болуы мен даму тарихы
ІІ. 2. Қазақ жеріндегі мөрлер
ІІ.3.Ұйым мөрі мен мөртаңбаларын қолдану
III.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сфрагистика ғылымыны орыс тарихындағы
орнын зерттеудегі қосалқы тарих пәніне ықпалын анықтауға арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы тарихта зерттелуі
кенже қалған ғылыми зерттеуі аз тақырыптың бірі бұл – қосалқы тарихтың бір
бөлімі сфрагистика ғылымы. Біздің заманымызға дейін жеткен көне түрік
таңбалары ғұрыптық кешендерінің кейбір бөліктеріне, бітіктастарға,
сандықтастарға (барықтарға), атақты бекзат тұлғаларға арналған бәдіздерге,
зооморфтық мүсіндерге, балбал-меңгірлерге қашап түсірілген; мұның барлығы
аталмыш жәдігерлердің сакральдық әрі семиотикалық мағынасы бар екендігін
көрсететіні анық. Сонымен қатар, түрік заманының бірсыпыра таңбалары
жартастарға, бұйымдарға, қару-жарақтарға да көркем нақышталғанын айта кету
керек.
Көне түрік мәдениетінің ажырамас бөлігі болып саналатын байырғы
түріктердің таңбалары мен символикалық белгілері зерттеушілердің назарын
ұдайы аударып келеді. Алайда ұлан-ғайыр Еуразия даласындағы түрік тілді
халықтардың таңбалары мен белгілері, олардың шығу тегі мен даму барысы,
трансформациясы жайында толыққанды біртұтас ғылыми зерттеу әлі де жасала
қойған жоқ.
Тарихи диахрондық тұрғыдан қарағанда, таңба қолданысы қоғамдық құбылыс
ретінде бірнеше даму сатыларын өткізгенін аңғаруға болады. Атап айтқанда,
тас дәуірінің әр түрлі кезеңдерінде белгілер мен символдар белгілі бір
жердің, қастерлі өңірдің, қару-жарақ пен алуан түрлі заттардың айқындаушысы
болып келді. Алайда палеолит-неолит дәуірлерінде қоғамдық институттардың
дамып жетілмегендігіне, тағы да басқа факторларға байланысты таңба
ұолданысы болды деп айту, сондай-ақ аталмыш дәуірде таңбалар кеңінен
қолданылды деп қарастыру әліде болса жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қола дәуірінде символдар мен таңба тектес белгілердің біршама күрделі
жүйесі қалыптасқаны аян. Бұлар жылжымайтын және қозғалмалы дүние-мүлік
иелерінің айқындаушысы болып, күнтізбелік жүйенің мифтік-салттық
кешендерінде кеңінен қолданылды; тіпті табиғат құбылыстарын, қоршаған
ортаның нышандарын бейнеледі. Осы кезеңдерде қоғам өмірінің рухани
саласында символдар мен белгілердің сакральдық-магиялық қызметі басымдық
етті. Қола дәуірінде Еуразия даласының тұрғындарында таңба қолданысы
нақты іске аса бастады.
Ежелгі темір дәуіріндегі мемлекеттің экономикалық қатынастарында
өндірістің көшпелі шаруашылық тәсілдері кең жайыла бастады, ал қоғамдық
қатынастарда мүліктік-дәрежелік айырмашылықтар пайда болды. Демек, мүліктік-
дәрежелік айырмашылықтардың күшеюі, қоғамның әлеуметтік құрылысында жайылым
жерді кеңейту, қайтадан бөлшектеу, байлықты молайтуды тұрақты көздеген
әскери ақсүйектердің одақтастығы басты қызмет атқарғандығы ерекше
байқалады. Егер Ордостан Карпат тауы, Қаора теңіздің солтүстігіне дейінгі
Еуразияның кең байтақ даласындағы көшпелі мемлекеттердің өзара саяси-
әлеуметтік, экономикалық және этномәдени ұқсастықтары болды десек, онда
б.з.д. 1-ші мыңжылдық бойы (хұн-сармат деп аталатын дәуірді қамтып) олардың
даму кезеңдеріндегі, әр түрлі сатыларындағы өзгерістер мен жаңарулар
барысында алуан түрлі таңбалар мен символдар кеңінен қолданылды деуге негіз
бар.
Таңба қолданыстың бастапқы сатысында жануарлардың тұяқ-табаны, аспан
денелері сияқты түрлері басым болды да кейін одан әрі күрделеніп,
кейбіреулері абстракциялық символдарға айналды.
Ортағасырлық ру-тайпалар мен этносаяси бірлестіктерден құрылған
түрік мемлекеттерінде таңба қолданысының қызметі мен мағынасы ерекше
мәртебелі болды. Әсіресе, әкімшілік басқару жүйесінде, сыртұы саяси және де
басқа да мемлекеттік істерде бірегей қызмет атқарды.
Көне түріктердің таңбаларына толыққанды талдау жасау үшін барлық
деректемелерді топтастырып, жүйелеу, жаңа ізденістер жасау қажет. Көне
түріктердің, сондай-ақ қазіргі түркі тілдес халықтардың ен, таңбаларының
бір ерекшелігі – олардың белгілі бір заттық бейнелеу атаулары (аспан
денелер атаулары – күн, ай, жұлдыз және т.б., мал шаруашылық атаулары –
мүйіз, тұяқ, табан, жүген, ер-тұрман және т.б., зат атаулары – қару-жарақ,
үй бұйымдары, әшекейлер – садақ, оқ, балта, тарақ, айна, сырға және т.б.)
бар. Таңбалардың семантикалық кеңістігі зор әрі мағыналары аса күрделі.
Осы тұрғыдан келген де, орыс жерінде сыртқы пішіні қарапайым көне
түрік таңбаларының ішкі сырын анықтау үшін (әсіресе, ортағасырлық
түріктердің таңба қолданыс жүйесін семиотикалық тұрғыдан талдауда)
барлығына ортақ әрі оңтайлы әмбебап тәсілді ойластыру керек. Онда бүгінгі
методологиялық жетістіктер мен оның айдан-анық кейбір кемшіл тұстарын
ескере отырып, жан-жақты сұрыпталған жолдарын қарастырған жөн. Дегенмен әлі
де болса зерттелуі кенже қалған, жеткілікті мән бермей отырған мәселелерде
баршылық. Бүгінгі күнге дейін Орыс жеріндегі сфрагистика ғылымының даму мен
таралуы үдерісі жайлы тарихи талдау толық жасалмағандығы зерттеу
тақырыбының өзектілігін білдіреді.
Сфрагистика ғылымының таралуы мен дамуы бірнеше сатылардан өткені
бізге белгілі. Олай болса, Сфрагистика ғылымының таралу ерешеліктері мен
Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі тұсындағы елдегі мөрлер тарихына
байланысты ахуал тақырыптың көкейкестілігін арттыра түседі.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Ғылыми жұмыстың деректік
негізін мұрағаттық, статистикалық жазба ескерткіштерінің кешенді
деректануға негізделген үлкен тобы құрайды. жоғарыда аты аталған деректік
қайнар көздермен қатар зерттеу тақырыбына қатысты жазылған ғылыми және
ғылыми көпшілік әдебиет, ауыз әдебиеті үлгілерінің жазбаша нұсқаларын
игеруге күш салды. Сфрагистиканың зерттеу нысаны мөрлер болып
табылғандықтан қосалқы пәндерді құрайды. Ол тарихнаманың маңызы болып
табылады, бірақ оның нысаны мөрлердің түпнұсқаларын, авторын және күшін
растаумен ғана шектелмейді. Сонымен қатар құжаттардың, жеке сақтаған
мөрлер, мемлекеттік билік институттарының тарихы үшін маңызды қайнар көзі
болып табылады.
Сфрагистика – мөр туралы ұғым. Оның негізін Мих Гейнекций (1709ж)
салса, ал артынша Иоганн Гейманне оны грекше сфрагистика деп атады. Соңғы
уақыттағы сфрагистика жайлы шығармалар жиынтығы Abriss der Sphragistik
(Вена, 1884ж) кітабын шығарған Зейлер болып табылады. Қазіргі кезде
сфрагистика ұғымымен қатар сигиллография (латынша сигилиум – мөр) ұғымы
қолданылуда.
Көне түріктердің еуразиялық құдіретті империясының мәдени
жетістіктерінің айқын айғағы –жүздеген үнсіз куәгерлерді Өтүкен-Ханғай,
Шивээт қатарлы киелі де қасиетті таулардан, Орхон, Селеңгі, Туыл, Тэс,
Қобда сынды өзендер бойынан кездестіруге болады. Сөйтіп әйгілі қаған
таңбасынан бастап, алуан түрлі таңбалар мен белгілер түсірілген
ескерткіштердің Арханғай, Бұлғын, Төв, Баян-Өлгий, тағы да басқа аймақтарда
(Хөшө-Цайдам, Могойн шиеэ ус, Бөмбөгөр, Шивээт-улаан, Бичигт улаан хад, Хөл
Асгат сынды ғұрыптық кешендерде) кеңінен таралғанын білеміз.
Біздің заманымызға дейін жеткен көне түрік таңбалары ғұрыптық
кешендерінің кейбір бөліктеріне, бітіктастарға, сандықтастарға
(барықтарға), атақты бекзат тұлғаларға арналған бәдіздерге, зооморфтық
мүсіндерге, балбал-меңгірлерге қашап түсірілген; мұның барлығы аталмыш
жәдігерлердің сакральдық әрі семиотикалық мағынасы бар екендігін
көрсететіні анық. Сонымен қатар, түрік заманының бірсыпыра таңбалары
жартастарға, бұйымдарға, қару-жарақтарға да көркем нақышталғанын айта кету
керек.
Зерттеудің мақсаты. Орыс сфрагистикасы ғылымының даму жағдайын жан –
жақты талдау және саралау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Сфрагистиканың ғылым ретінде дамуын талқылау;
- Орыс сфрагистикасының мәселелеріне жан – жақты тоқталу
- Сфрагистиканың мемлекет тарихын зерттеудегі рөлін ашып көрсету;
- Мөрлердің пайда болу тарихын саралау;
- Таңба – тарихи деректер жиынтығы дей отырып, ресей жеріндегі
мөрлер тарихына шолу жасау;
- Ұйым мөрі мен мөртаңбаларын қолдану аясына толыққанды баға
беру болып табылады;
Зерттеу нысаны: Ерте және орта ғасырлардағы орыс сфрагистикасының
тарихына сараптама жасау және Сфрагистика ғылымының қайнар көзі және
Мөрлердің шығуы мен олардың түрлеріне сипаттама беру. ХVІ- ХVІІ
ғасырлардағы Ресейдегі сфрагистиканың даму тарихына тоқталып өту. Сонымен
қатар, ХVІІІ-ХХ ғасырлардағы Мөрлерге сипаттама жасай отырып, ұйым мөрі
мен мөртаңбаларын қолдану аясын талқылау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Зерттеу тақырыбы Ежелгі заманнан
бастап ХХ ғасырға дейін орыс жерінде пайда болып, қолданылған Таңба мен
мөрлер қарастырылады.Ресей территориясында Мөрлер толыққанды XVІ ғасырдың
басына қарай қалыптасты. XVIII-XX ғасырлардағы Патшалық Ресей империясы
тұсындағы мөр таңбаларының пайда болуымен оның Ресей жерінде енгізуін
қарастырдық.
Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері. Тақырыптың алдын ала қойған
мақсат – міндеттеріне байланысты зерттеу жұмысының территориялық шеңбері
Патшалық Ресей шекаралас аймақтарыдың территориясын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мағызы. Зерттеу жұмысында
жасалған қорытындылар мен тұжырымдамалар Сфрагистика ғылымының орыс
тарихына қатысты деректер Қосалқы тарих ғылымындағы орнын, Патшалық Ресей
территориясына сфрагистика ғылымының таралуымен ерекшеліктерін кезеңдерге
бөлудің методологиялық – теориялық мәселелерін ғылыми негізде талдауға және
оларды жетілдіруге бағытталған. Әрение, нақты талдау тарихнамада тарихи
хронология мен оқиғаларды процестерді өзара байланыста, сабақтастықта
зерттеуге бірін - бірі толықтыратын теориялық және тәжрибелік материалдарды
салыстыруға көмектеседі. Сондықтан зерттеудің қорытындылары мен
тұжырымдамалары және ондағы материалдар жоғары оқу орындарында Қосалық
тарихы пәні бойынша дәріс оқуға, семинар сабақтарына, арнайы курстар
жүргізуге қажет.
Зерттеу жұмысының құрлымы. Алға қойған мақсаты мен міндеттеріне орай
зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі екі тарау (әр тарау жеке
тараушалардан), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша
материалдардан тұрады. Кіріспеде жұмыстың маңыздылығы, мақсаты мен
міндеттері зерттеу деңгейі, әдіс тәсілдері, ғылыми жаңалықтары айтылған.
Ал бірінші, екінші тарауда Орыс тарихындағы патшалардың мөрлері мен
таңбалардың таралу ерекшеліктерін кезеңдерге бөліп қарау мәселеллері
қарастырылады. Жұмысқа қорытынды жасалып, методологиялық – теориялық
мәселлерді одан әрі зерттеудің басты негізгі бағыттары көрсетілген.
I.Сфрагистиканың ғылым ретінде дамуы.
Сфрагистиканың нумизматика ғылымымен байланыстылығы, тиындарда жиі
князьдердің мөрі басылып, егер тиындарда жазу сақталмаған болса, оның
қайдан шыққанын білуге болатын еді. Мөрлерді қолдану дәстүрі – өте тереңде.
Шығыс халықтары ерте замандардан-ақ мөрлерді цилиндр пішінінде, Вавилон,
Египет өңірлерінде қатты түсті заттар арқылы белгілеген. Библияда және
көптеген жерлерде мөр ұғымы жайлы дерек бар. Мөр ұзақ уақыт бойы мағынасы
зор, ауқымы кең қолтаңба ұғымын алмастырып келді. Көшірме болмас үшін
көптеген сақтық шаралары қолданған. Маңызды қағаздарға мөр басуға аса үлкен
мәе берілген. Римдіктер секілді германдықтар да табытқа қайтыс болған
адаммен бірге өзінің мөрін қоса салып жерлейтін дәстүрлері болған.
Корольдер мемлекеттік мөрлерін кейде мойындарына тағып жүрген. VIII ғасырға
дейін біржақты үлкен мөрлер қолданыста болса, X ғасырдан бастап оны
ығыстырып екі жақты етіп жасаған.
Құжаттарда пайдаланылған мөрлер, әр түрлі мемлекеттік маңызы бар
институттарда маңызды орын алады. Мөрге деген қызығушылық XVIII ғасырдан
бастау алған. Бірақ ол уақытта зерттеушілердің назарын алдымен акт
көздеріндегі мұрағаттарда сақталған негізгі мөрлер қызықтырды. Алғашқы
мөрлердің жер бетінде табылуы XIX ғасырмен тұс келеді. Сфрагистика
құжаттарының көп мөлшерде табылуы Ежелгі Русьтегі Новгородтық Городище
болып есептеледі. Городищте табылған негізгі мөрлер жинағы Советтік
сфрагистика ғылымының негізін салушы Н.П.Лихачев есімімен тығыз байланысты.
Лихачевтың жинағында шамамен 700-ге жуық жинақ болған. Жинақтың көп бөлігі
Новгородтегі және Новгородтық Городищтегі табылғандарға негізделген.
Қазіргі таңда сфрагистиканың ірі жинақтары Санкт-Петербургтегі Мемлекеттік
Эрмитажда, Москвадағы Мемлекеттік тарихи мұражайда және Новгородтағы
өлкетану мұражайында шоғырланған.
Алғашқы мөрлердің біраз бөлігі Н.И.Новиковтың көп томды Древней
Российской Библиогафии атты туындысында жарық көрген. Басылымда
князьдердің келісім грамоталары, ханның жарлықтары, Новгородтық феодалдық
Республиканың құжаттары кірген. Мөрлердің көп бөлігі және олардың
кескіндері Мемлекеттік грамоталар мен келісімдердің жинағында жарыққа
шыққан. Сфрагистикада А.Б.Лакиераның Русская геральдика атты жұмысы
ерекше орын алды. Бұл еңбекте орыс геральдикасының міндеттері, мақсаттарын
қарастырып қана қоймай, сонымен қатар бұл жинақта XIX ғасырдағы
классификациялауға алғаш қадам жасалды. XIX ғасырда алғашқы мөрлердің
альбомы шығады.
Сфрагистика ғылымында Қазан төңкерісінен кейін жарық көргенЛихачевтың
еңбегі маңызды орын алады. 1904-1907 жылдары ол Орешниковпен бірігіп 700-
дей көне орыс акт мөрлерінен тұратын фототиптік альбом жасады. 1928-1930
жылы Лихачевтың орыс сфрагистикасын негізге ала отырып жасаған Византия
және орыс сфрагистикасының тарихынығ жинақтары жарық көрді. Ертедегі
мөрлерді зерттеуде X-XV ғасырдағы екі томдық В.Л.Яниннің Актовые печати
Древней Руси X-XV в.в атты еңбегінің маңызы орасан зор.
Мөрлер әр түрлі: алтыннан, күмістен, қоладан, қалайыдан болды.
Мөрлердің пішіндері әр қалыпта, яғни дөңгелек, сопақша, үшбұрышты,
төртбұрышты, алтыбұрышты және т.б. Мөрдегі жазудың түсі жұмыстың барысы мен
адамның қоғамдығы рөліне байланысты болды. Қызыл түсті мөрмен басу рұқсат
етілген мемлекеттік қызметкердің қолында болды. Константинополь ратриархы
өзінің грамоталарын әдеттегі қара түсті мөрмен басатын. Көк түсті мөрмен
басу XVI және XVII ғғ. сәйкес келеді. Мөрлерде егелеріне берілген
эмблемалар суреттелініп, ереже түріндегі жазулар және иемденушінің бейнесі
бейнеленетін. Әсіресе эмблемалар мен белгілер әр түрлі болатын. Әр
мемлекетте ерекше мемлекеттік мөрлер болған және қазір де бар, яғни олар
көлемі бойынша үшке бөлінеді: үлкен, орташа және орташа көлемді. Біріншісі
– өте маңызды құжаттарға, заңды актілерге және халықаралық құжаттарға
қолданылса, екіншісі және үшіншісі – маңызы жағынан орташа құжаттар үшін
пайдаланылды. Кейбір мемлекеттерде қызметкерлердің жеке қолданысы үшін де
ерекше жеке мөрлер де болған(Англия, Нидерланды т.б.). Мемлекеттік
мөрлердің біршама бөлігі әділет министрлігінде, кейін шетел істерінің
министрлігінде(Баварияда, Нидерландыда, Швецияда) және мемлекеттік әділет
органдарында(Прусия) көп сақталған. Рим папасы отбасылық герб бедерленген
мөр пайдаланған, ол папаның грамоталары мен трактаттарында қолданылған.
Папаның хатшысында ерекше мөр.
Ресейде алғаш мөрдің аталуы Игорь Святославтың гректермен жүргізген
келіссөздерінде кездеседі. 945 жылғы келіссөзден білетініміз, орыс елшілері
алтын мөр қолданып, ал қонақтар күміс пайдаланған. 1006 жылы Владимир
болгарлар мен орыс көпестерінің арасында еркін сауда қатынастарын жүргізіп,
оларға ерекше мөрлер берген. Ең алдымен мөрді тек ұлы князьдер ғана
қолданып келіп, кейіннен Русьтің кеңеюіне байланысты мөрді кішігірім
княздер де қолдана бастаған. Ресейдің әкімшілік дамуына байланысты мөрді әр
қаланың қызметкерлері қолдана алатын болды. Княздердің мөрлері екі типті
болды – жеке және арнайы мемлекеттік. Бізге дейін сақталып жеткен ең көне
княздық мөр – күміс, алтын жалатылған, бір жағында Иусус Христостың бейнесі
бейнеленсе, екінші жағында жыланды таңдандырған Архангел Михаилдың бейнесі.
Ол князь Мстислав Владимирович пен оның ұлы Всеволодтың(1125-1132ж) ұсыныс
грамотасында көрсетілген.
Кейініректегі князьдердің мөрлерінде ұлы Александр, Николай, Иоанн
Предтеч, Симеон және т.б. княздердің бейнелері, әр түрлі эмблемалар мен
жазулар кездеседі. XIV-XV ғғ.марасындағы мөрлерде шамамен Византиядан
әкелген аңыздық суреттер бейнеленген ежелгі мөрлер бар. Бізге дейін жеткен
көне қалалық мөрлердің бірі – 1426 жылы Новгородтық грамотаға қойылған және
онда жылқы басты, артында арыстан аяқты, құйрығын көтеріп жүгіріп бара
жатқан жануар, басы мен мойнының ортасында арқаны көрініп тұр, айналымында
новгородская печать деген жазу бар. Кейінірек Новгородтық мөрлерде
жолбарыс немесе пантера, екі жақты қыран, аю т.б. бейнеленген. Новгородтық
мөрлерден кейін ертеректе жасалған(1510 ж), тырнақтарын жая жүгіріп бара
жатқан барыс бейнесі суреттеледі. XV-XVI ғ.тұрғызылған қалалар
билеушілерден мөр алып тұрған. Олар өзгеріп және толықтырылып отырды.
Патриархтың митрополиттер, архиепископ және епископтардың мөрлерінде әдетте
Құдай ананың суреті бейнеленген. Жеке кәсіпкер мен қызметшілердің
мөрлерінде жазумен қатар эмблемалар да кездеседі. Мәскеу кезеңінде
шығарылған әрбір акттарға патша қолының орнына мемлекеттік мөр қолданылған.
Ағымдағы жүргізіліп жатқан заңдарға қарап, Ресейде үш түрлі мемлекеттік мөр
болғандығы айтылады. Әрбір мөрлер құжат мазмұнына байланысты үйлесіп
отырған. Мөрлерде мемлекеттік елтаңбалар бейнеленген. Аталған мөрлерден
басқа, бір жағында қыран, жоғарғы бетінде ұлы Георгий бейнеленген қыран
мөрлер болған. Олар біржақты және әдетте мөршінің немесе мемлекеттік
мөрлерді сақтаушылардың дуалдарында ілініп тұрған. Олардың көшірмелері шет
ел істері министрлігінің мұрағаттарында сақталған, оларда тек Мәскеудің
елтаңбасы ғана бейнеленген. XVIII ғасырдан бастап, сонымен қатар күміс
мөрлер де қолданыла бастады. Облыстық мөрлердің ішіндегі қызықтысы
Кішіресейлік мөр болып тұрады. Оны 1576 жылы Стефан Батори тапқан және онда
иығына қару асынған, басында биік шапка, тұрып тұрған казак бейнеленген
елтаңба болатын. Бұл мөр Кішіресейдің Мәскеу мемлекетіне қосылса да, 1764
жылға дейін де қолданыста болды. 1766 жылдың 21 ақпанында Екатеринаның
бұйрығымен кішіресейдің мөрі ретінде, 1722 жылы Кішіресейдің ұжымында
қабылданған Ұлы Петрдің мөрі қабылданды. Бұл мөрдің мемлекеттік
елтаңбасында Киев мөрі(көк алаңдағы күміс періште), Переяслав мөрі(қызыл
алаңдағы күміс сарай), Север мөрі(қызыл алаңдағы алтын қабырға), Чернигор
мөрі(көк алаңдағы жалғыз қыран) бейнеленген. 1702 жылға дейін әр түрлі
мөрлер қолданыста болса, кейін екі жақты қыран бейнеленген мөрлер
қолданысқа енген[www.google.kz].
1. Қазақстан сфрагистикасының мәселелері.
Қазақстан сфрагистикасына байланысты зерттеулер әлі де болса өз
дәрежесінде жүргізілмеген. Бұл саламен арнайы айналысатын мамандар жоқтың
қасы.
Ал қазақ даласында мөрлерді қолдану ежелден қалыптасқандығы бізге
археология ғылымының зерттеулері нәтижесінде белгілі. Ежелден бері әрбір
мемлекеттің мемлекеттілігін білдіретін өзінің нышанын белгілеу қалыптасқан.
Бұл нышандар елдің мінезінің, беделінің, рухының, қасиеттерінің символын
айқын көрсетулері керек. Ел билеушілерінің байрағы, елтаңбасы, әнұраны және
мөрінің болуы осыған дәлел. Соның ішінде ел басқаруда мөрдің маңызы өте
жоғары. Билеушілердің мөр пайдаланғандығы жөнінде бізге жазба деректерден
де белгілі. Мысалы, қытай тарихшысы Фан Сюанлиннің Цзин династиясының
тарихы атты шығармасында үйсін тайпасының батыр қолбасшысы Шы Лэнің (IIIғ)
императорлық мөрі туралы мағлұмат қалдырған. Ол қара яшмадан жасалған,
көлемі төрт бұрышты, тұтқасы тасбақа бейнесінде екені жазылады. Ал алтын
шежіреде Шыңғыс ханның мөрі туралы сөз етілген, яғни ол алқызыл яшмадан
жасалған, оның бетінде Құдай тағала - аспанда, хақан – жердегі құдірет.
Адамзат билеушісінің мөрі деген атақты жазу болғаны хабарланады.
Осы мәселеге байланысты археологиялық деректердің бізге беретін
мағлұматы ауқымдырақ. Қазақстанда табылған мөрлердің ең көнесі –
сақтардікі, яғни ерте темір дәуіріне жатады. Әйгілі Алтын адам табылған
Есік қорғанында 1969-1970 жылдары жүргізілген археологиялық қазбалар
нәтижесінде мәйіттің оң қолындағы саусақтарына кигізілген алтын жүзік мөр
табылды. Ол массивті, құйылған, үлкен домалақ бетті. Оның бетінде ойылып
жасалған, қырымен солға қаратылған европоидты адамның суреті бар. Оның
басынан он сәуле шашыраған және мойнында екі сызық жүргізілген жаға немесе
алқа болуы мүмкін. К.А.Ақышев он сәулені бас киім немесе безендірілген шаш
деп түсіндіреді. Дегенмен оны күн басты адамның бейнесі деп алып, күн
құдайына баламалауға болады. Отырар оазисінде Қостөбе қонысын қазу
барысында глазурлы мөртұмар табылды. Онда мойынға байлау үшін жіп
өткізетін орын бар. Мөрдің бір жағында крест бейнеленсе, келесі бетінде
эпиграфикалық таңбаның бейнесін көруге болады. Ондағы эпиграфикалық таңба
мөр иесінің рулық немесе тайпалық таңбасы болса керек. Ал крест әлемнің
төрт бұрышының теңдігі туралы белгі деген ойлар туындайды. Ғалымдар бұл
мөрді қасында бірге табылған керамикаға сүйеніп біздің заманымыздың III-V
ғасырларға жатқызады. Осыған ұқсас мөрлер сонымен қоса қауыншы
мәдениетінің қабаттарынан да табылды. Дәл осы Отырар оазисіне жататын
Құйрықтөбе қалашығының ақықтан жасалған мөринталия табылды. Онда
фантастикалық конегрифонның бейнесі ойылып жасалған. Геммамен бірге
көптеген теңгелер табылған болатын. Оларды Р.З.Бурнашева мен О.И.Смирнова
VII-VIII ғғ. жатқызып, түркештердікі деген қорытындыға келді. Осыған
негізделіп ғалымдар мөрді де осы уақыт шамасына жатқызуға болады деген
пікір айтады. Ал Құйрықтөбе қаласы Қ.М.Байпақовтың ал-Истахри мен ал-
Максидидің деректеріне сүйеніп айтқан тұжырымдамасы бойынша ежелгі Кедер
болып шықты.
1974 жылдан бастап әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың тарих факультетінің
археология және этнология кафедрасының бастауымен Жамбыл облысы Шу
ауданындағы Шу өзенінің сол жағасында орналасқан орта ғасырлық Ақтөбе
қаласын зерттеу барысында Шахристан 2де жүргізілген қазба нәтижесінде
Қарахан дәуірінің 5 мыңға жуық қола теңгелері табылған болатын. Ол тастан
жасалған, жануар бейнесінде жасалған. У.Х.Шәлекеновтың бұл Шахрисстандағы
үйдің ақша жасайтын сарай болуы мүмкін деген болжамына сүйенер болсақ,
мұндағы теңге басатын мөрдің табылуы бізді таң қалдырмауы керек. Ол VI-XII
ғғ. жатады.
Мұндай мөрдің негізгі міндетін атқармайтын,өзге мақсатпен жасалынған
тағы екі түрлі мөр белгілі. Олар тұмар ретінде басылып, берілетін және ерге
басатын мөрлер: Тұмар ретінде басылатын мөрдің үшеуі белгілі. Оның екеуі
жоғалған, біреуі Арыстан баб мазарының шырақшыларының ұрпағы
М.Нұрымбетовтың шаңырағында сақталып келген. Бұлардың тұмар ретінде
басталуының себебі, онда түркілер арасында исламды таратушы, сопылық
ілімнің түркілік бағытының негізін салушы Қажа Ахмет Йассауидің есімі
жазылған. Бірінші мөр М.Нұрымбетовтың шаңырағында сақталған Арыстан бабтың
мөрі. Ол ағаштан жасалған, диаметрі 11,5 см, гүл тәріздес өрнектің ішінде
араб жазуымен Сұлтан Қожа Ахмет Йассауи деп, ал жапырақшаларда он шейхтың
есімдері берілген. Екінші мөрдің Түркістандағы, қазіргі Әзірет Сұлтан қорық
музейінде көшірмесі ғана сақталуда. Ол домалақ пішінді, қақ ортасында
Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет деп жазылған, айналасында Ахметпен аттас он
шейхтың есімдері орналастырылған. Үшінші мөр Ш.Уәлиханов қағаздарының
арасынан шықты. Ол Арыстан баб мөріне өте ұқсас, көлемі бірдей, тек он
шейхтың есімінің жазылуында өзгерістер бар. Жалпы мұндай мөрлердің Йассауи
кесенесінде жеті дана болған деген болжам бар.
Қазақ хандығы құрылғаннан кейін қолданылған мөрлердің орны, Қазақстан
сфрагистикасында бөлек десек қателесперіміз анық. Мемлекеттік қызметті
жүргізуде үлкен маңызға ие нышандардың бірі болған мөрдің белгіленген,
келер ұрпаққа мұра болатын түрі болмады. Әрбір билеушінің өзінің жеке мөрі
болды. Қазақ хандығының тұсында хан мөрлерін жасау стандартты қалыптасқан,
олар енді тамшы пішінді беті бар күміс жүзік кейпінде жасалынды. Оның үшкір
жері мөрдің басы болып саналып, бетінде араб тілінде әшекейленіп жазылған
жазу оның иегерінің есімі мен атағын, әкесінің аты мен лауазымын білдірді.
XVIII ғасырдан бері қазақ ақсүйектерінің мөрлері таза күмістен жасала
бастады, тас пен алтын қолдану өте сирек кездеседі. Оған Арынғазы ханның
(1816-1821) шынжырға тағылатын дөңгелек алтын жалатылған күмістің ортасында
ақықтан жасалынған мөрінің болуы дәлел.
Хан сұлтандардың мөрлері тек тамшы тәріздес болса, би старшындардың
мөрлерінің пішіні дөңгелек, сопақ, төртбұрыш болған және аса көп
әшекейленбеген. Осындай мөрлердің ҚР МОМ-да сақталуда, 98 ескі мөр бар.
Жалпы қандай жолдармен болмасын қазақ даласында табылған мөрлер көп
жағдайда бір-біріне ұқсамайтын болып келеді[Кадірбаева А. Отан тарихы және
мәдени мұралардың өзекті мәселелеріАлматы 2011.-247-251бет].
1.2. Сфрагистиканың мемлекет тарихын зерттеудегі рөлі.
Қазіргі таңда Моңғолия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан археологиялық
жұмыстар дәлелі, көне түріктердің көркем өнері, мөр таңбалары жөнінде
әңгіме қозғайтын күн туды. Дегенмен түрік аты өшпеді. Қайта ол өршіп
Азияның жартысына тарады. Қазіргі кезде түрік терминінің ең көп таралған
лингвистік түсінігінің өзінің белгілі бір негізі бар. Ежелгі түріктер мен
моңғолдардың жазу таңбаларын зерттеген Қытай ғалымдары Э.Шаванн мен Лю Мао-
Цзай сонымен қатар араб, грек мәліметтерінен де кездеседі. Осынау
зерттеушілердің еңбектерінде арқау болып, өздерінің еркінен тыс
ортағасырлық қытайлық тарихи дәстүр бағыты тартылып жатады. Алайда тарихтың
сын-сынаққа салынғаннан кейін бұл бағыт мүлде жалған болып шығады, ендеше
жалпы алғанда бір халықтың тарихын тек қана оның дұшпанының көзқарасы
тұсынан зерттеуге болмайды. Көне түріктердің тарихын жазу үшін, оларды
зерттеу үшін Қытай деректеріне сүйену керек. Да Цин, И Тун-чжидің, Бичурин
аударған Қытай еңбек кітабында өзгертілгендер бар. Түріктер Моңғолда тағыда
басқа көшпелілердің, тарихы және олардың мөр таңбасы жөнінде Қытайдың
өзінің де тарихының алдын алатын еңбек ретінде басылған. Бастау хаттардың
мәнділігі тұрғысынан алғандағы екінші тобы – түрік құлпытастарындағы жазу,
мөрлер өзіне мүлде басқаша қарауды талап етті. Олардың басым көпшілігі бір
ғана дәуірге VII ғасырдың екінші ширегіне жатады және саяси тарихи ойдың
екі ағымының Иолық тегін мен Тоныкөк айтыс тартысының, және де түрік
моңғолдардың мөрлерінің көрнегі болып табылады. Олар композициялық жағынан
бір-бірінің көшірмесі сияқты, бірақ қарама-қарсы түрде. Бұл арада тарихтың
сын үшін кең өріс бар. Әлі күнге дейін түсіндірмеген Хонта-Томидің бір
жазуы аса маңызды: Бқл түрік тілінде мәлім болған өлеңдердің ішіндегі ең
ерте кезден шыққаны. Бұл көшпелілердің құндылықтары тарихшылар назарын
талай рет аударса да, осынау еңбекте сөз болатын қырынан әліде қаралып
көрген емес. Дегенменде мәселенің осы қыры ғана ежелгі түрік қоғамында
саяси ағымдардың болғанын, олардың сыр-сипатын анықтауға мүмкіндік береді.
Византия, армян, араб-парсы тарихшыларының түріктердің және
моңғолдарда осы Орта Азиялық көшпелілер жөніндегі мәліметтері де үзік-үзік
болып келеді. Осы елдердің ғалымдарының айтуына қарағанда түрік-моңғол
лауазымды адамдарының мөрлері мен таңбалары берілгені жазылған. Алайда грек-
армян және араб-парсы зерттеулерінде, Қытай қарастыруларының кейбір шүбәлі
жерлерін түсіндіріп береді. Осыған байланысты ежелгі көшпелілер алға
тартқан орында, сәл ертерек кезде оның қиындығы мен мүмкіндіктері
жеткілікті бағаланбаған. Еуропалықтар сияқты бұлар туғаннан өлгенге дейін
бір атпен жүре бермеген. Мәселен: түріктің аты оның қоғамдағы орнын меңзеп
тұрған. Бала күнінде оның жалған аты, бозымдық шағындағы шені, ересек сақа
кезінде – лауазымы, ал егер хан болса, онда оның лауазымы еншіден
таспиықтық жүйеге байланысты өзгеріп отырған. Көшпелілердің жазу, мөр
таңбаларын Н.Я.Бичурин, В.В.Григорьев, Бартольд т.б. ғалымдардың
классикалық еңбектеріндегі жалпы жұрт қабылдаған мәнеріне сәйкес келеді.
Орыс ғалымдары да түрік таңба жазу мөрлеріне ерекше көңіл бөліп зерттеген.
Таңба ол ежелден келе жатқан нәрсе болып табылады. Негізінен Шыңғыс ханның
тұсында, яғни XII ғасырларда таңба мен мөрлер кең өріс алған. Моңғолдар
жаулаған жерінде Шыңғыханның мөрі қалып отырған. Таңбаларға негізінен мал
түйе және де тағы да басқа көптеген жануарлар басылғаны айтылады. Сонымен
қатар келетін болсақ ру басылары да бар болған. Олардың барлығыда герб мөр
ретінде қолданылғаны айтылады. Бұлардың барлығыда да дәлелденәп зерттелген.
Ол Рашид-ад-диннің кітабында дәлелденді. Түрік Орхон жазба альфавитінде 29
белгісі түрік руларының таңбаларына ұқсас. Бұл Орхон-Енисейде жазу, руна
жазуы бұл жөнінде зерттеген Томсон Вильгельм болып табылады. Негізінен көне
түріктер таңбаларды, мөрлерді тасқа қашап жазып отырған, сондықтанда
олардың жазу материалы тас болып табылады. Олардың жазуы 1927-1938
жылдардан бастап қолданылған. Зерттеулердің нәтижесінде руна жазуы құпия
деген мағынаны береді.
Рашид-ад-диннің жазба зерттеулеріне келетін болсақ, түркі
халықтарында мөрлері мал таңбасы ретінде рубасылары қолданған. Сонымен
қатар әрбір тайпа, рулардың өзінің мөр таңбалары болған. Содан қай рудан
шыққандығын біліп отырған. Мысалы қазіргі уақытта археологиялық жұмыстар
жүргізген уақытта, сол табылған мөрлерге қарап, қай ру-тайпаның мекен
еткенін біліп отырған. Этногроф ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда таңба
беруді үлестірумен ғана емес ру тегіне, туыстық, жақындық жағдайларына
қарай берілген. Тағыда бір ғалым зерттеуіне келетін болсақ: Мысалы,
Халфиннің 1822 жылы басылып жарияланған қазанда татар тілінде. Онда Шыңғыс
ханның әрбір бек, қолбасшыларының арнайы құс, ағаш, ұран үлестірген. Ал
қоңырат, би Сеңкелеге: Әй Сеңкеле, сенің ағашың алма, құсың сұңқар, ұраның
қоғырат, таңбаң ай болсын деген. Міне осыған қарап моңғол кезінде де
таңбаны пайдаланғаны дәлел болып көрсетіледі.
1649-1900 жылдар аралығында шыққан заңдар жинағында Қазақстан
қалаларының ертедегі елтаңбалары туралы деректер кездеседі. Бұл жерде
қалалық және аумақтық құрылымдар елтаңбаларының пайда болу жағдайына
кеңірек мағлұмат беру үшін Қазақстан Ресейге қарағаннан кейін, бұрынғы ел
билеу жүйесі өзгеріске түскенін еске сала кеткен жөн. Басқарудың жаңа
мемлекеттік-әкімшілік жүйесі қалыптаса бастады. XIX ғасырдың басында қазақ
жерінде үш түрлі жүйе пайда болды. Шығыс бөлігінде – Сібір
ведомствосының, батысында – Орынбор ведомствосының, оларға қоса 1801
жылы бес мың түтін ел Жайық асып кеткеннен кейін Бөкей ордасы (1812 жылдан
бастап Бөкей хандығы деп аталынды) құрылды. Дәстүрлі басқару жүргізу
жүйесін мүлдем мансұқтау мақсатында хандық билік жойылды. (Орта жүзде –
1822 жылдан, Кіші жүзде – 1824 жылдан және Бөкей ордасында – 1845 жылдан
бастап. Соңғысы бұл тұста Ішкі орда деп атала бастады.) 1867-1868 және 1886-
1891 жылдарда өткізілген реформалардың нәтижесінде жаңа басқару жүйесі бір
ретке келтірілді. Алты облыс құрылды. Олар – Семей(құрамында Семей,
Өскемен, Зайсан, Павлодар уездері бар), Ақмола(құрамында Ақмола, Атбасар,
Көкшетау, Омбы уездері бар), Орал(құрамында Орал, Гурьев, Темір уездері
бар), Семеречинский(Жетісу – құрамында Лепсі, Қапал, Жаркент, Верный
уездері бар). Ал Маңғыстау уезі – Закаспий облысының, Ішкі орда – Астрахан
губерниясының құрамына кірді. Ақмола облысының ел таңбасы облыс орталығы
Омбы қаласынікіне мүлдем ұқсамайды. Жасыл түсті ортасына қос мұнарасы бар
күмбезді күміс ескерткіштің және тік жарты айдың суреттері салынған. Ақмола
атауының Белая могила деген аудармасына орай ойластырғаны менмұңдалап-ақ
деп тұр. Негізгі бейненің қорған (крепость) емес, күмбезді ескерткіш екені
елтаңбаның түп нұсқа мәтініндегі сипаттамада да айқын айтылған. XIX
ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Оңтүстік өңірінің көп бөлігі
Сырдария облысының құрамында болғаны белгілі. Мысалы, өз елтаңбалары болған
Әулие Ата(қазіргі Тараз), Қазалы, Қапал, Перовск(қазіргі Қызылорда) және
Шымкент қалалары уезд, округ орталықтары ретінде ол кезде осы Сырдария
облысына қарайтын. Орал қаласының елтаңбасында жергілікті жердің
географиялық жағдайы, онда тұратын тұрғылықты жұрт, олардың ұлты, діні мен
негізгі кәсібі туралы деректер беретін бейнелер салынған. Олар қатар-қатар
орналасқан үш тау, олардың төьбесіндегі алтын булава(ортада), ай бейнелі
алтын түсті қыл құйрық таулар, толқын қуған күміс балық суреттері. Бәрінің
астарында - елтаңбаның негізгі түсін, реңін анықтайтын жасыл бояу. Семей
қаласының рәмізіндегі негізгі белгілер ретінде түйе, шалқайған ай және бес
бұрышты жұлдыз суреттері алынған. Алматы(Верный) қаласының ел таңбасының
бас жағындағы үштен бір бөлігіне Ресей мемлекетінің негізгі рәмізі –екі
басты бүркіт бейнесі орналастырылған, ал қалған үштен екі бөлігін
төңкерілген, яғни төмен қаратылған жарты ай суреті алып жатыр. Мұнда Ресей
мұсылмандары тұрады дегенді білдірсе керек. Яғни, бұл – саяси сипаты басым
елтаңбалар қатарына жататын рәміз. Рәміз дегеніміз белгілі бір нәрсені өз
қалпынан өзге, жанама сипаттап көрсетуден тұратын сыр-таңба, эстетикалық
категория, шартты белгі. Мысалы, ақ көгершін – бейбітшілік нышаны, балға –
жұмысшының, орақ – шаруалар символы. Қысқа сөзбен, есеппен, белгімен бір
нәрсенің мән-жайын, толық бейнесін білдіреді. Символ сенімнің бүкіл сыр-
мәнін дәріптейді, ол бояулы сурет арқылы бейнеленеді, заттарға сызықпен,
пышақпен жонып салатын белгілермен жасалып, астарлы мағыналы болады.
Держава символы – үкімет белгісі, таразы – адал сот, үш бұрыш – әулие.
Троисаның символдары деп түсінік береді. Немістің ербо сөзін орыстар
герб деп атайды. Ал бұл сөздер қазақтың белгі, таңба деген ұғымын
береді. Белгілі ғалым Махмұд Қашғари өзінің әлемге әйгілі сөздігінде
таңба сөзінің ел билеушілерінің ерекше белгілері деген ұғым беретінін
жазады. Бір қызығы бұл сөздерді орыс княздері де он жетінші ғасырға дейін
пайдаланған. Сауда-саттық экономикасына жол ашылған уақытта Қазақстанда
шығарылған тауарларға белгі соғу туралы 1992 жылдың бас кезінде қаулы
қабылданды. Мұндай белгілер ғылым талаптарына сай, елдегі лингвистика,
фонетикалық дыбыстардың графикалық жазылуына қарай, ұлттық мемлекеттік
рәміз нышандар негізінде жасалуы тиіс. Бұл талаптың ең ақыры сіріңкеден
бастап, тағам өндірісі, киім-кешек шығаратын фабрикалардың, басқа да өнім
беретін зауыттардың, тіпті тұрғын үй құрылыстарының ұлттық бейнесіне дейін
қатысы бар. Ұлттық және жергілікті рәміздер елімізде өндірілетін азық-
түлікке, жеңіл және ауыр өнеркәсіп, сондай-ақ космостық өнімдерден бастап
роботтарға дейін жаппай орын алып, арнайы етикеткаларда да ұлттық әдет-
ғұрыптарға, таңбаларға сай өрнектелуі қажет. Белгілі бір ұйымдарға ат қою
мәселесінде де осындай көзқарасты ұстанып, жүзеге асыру қажет. Мәселен,
Мерей фирмасы, Азия даусы халықаралық конкурсы, Жібек жолы биржасы
атауы, шаңырақтың белгіге айналуы, ұшақтардағы Қазақстан жазуы мен туының
белгісі қандай жарасымды. Бостандық, тәуелсіздік ұғымдарын өмірде іс жүзіне
асыру қай халықтың болса да түбегейлі арманы. Қазақ халқының сол
тәуелсіздікке қол жеткеннен соңғы мәселелерінің бірі – адамдардың
азаматтық, рухани, ар-ождан байлығын арттыру. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының рәміздері тарихын, бүгінгі қолданылып жүрген жаңа нышан
белгілерімізді жете түсініп білу әр қайсысымыздың адамгершілік қасиетімізді
молайтуға үлкен әсерін тигізді[Аширбекова Ж.Б. Қосалқы тарихи пән Алматы,
2006, 172-186 бет].
II.Мөрлердің пайда болуы мен даму тарихы.
Мөр – арабша муһр – мөр басу деген сөз. Ал латын тілінде сурет
деген мағынаны білдіреді, мөрлерді зерттейтін ғылым сфрагистика деп
аталады.
Байырғы заманда шамамен б.д.д. V-X ғасырларда Ассирияда, Бабылда,
Мысырда, Урартуда цилиндр пішінді тас мөрлер пайдаланылды. Ежелгі Мысырда
кейбір ғибадатханаларды мемлекеттік талаптар мен міндеттерден босату үшін
билеушінің суреті бар мөрлері басылатын, сондай-ақ билік иелерінің бұйрығы,
саудагерлердің келісімі де мөр арқылы бекітіліп отырды.
Көне дәуірлердегі мөрлер әр түрлі пішінде болды және оның бетіне сан
алуан бейнелер салынатын. Мысалы: құдайлар, құстар, қоңыздар, гүлдер т.б.
Кейбір мөрлер асыл тастардан, кейіннен алтын мен күмістен жасалынды. Басуға
ыңғайлы болу үшін иелері мөр тастарды жүзіктеріне орнатып, қолдарына тағып
жүрді. Көшпелі өркениеттің көсемдері жылқының, тау-ешкінің, барыстың
бейнесң бар мөрлерді пайдаланды.
Ежелгі көшпелі қоғамда мөр қолданылғаны жайында жазба деректер
баршылық. Далалық көшпелілердің, әсіресе көне түріктердің қаған, йабғұ,
шад, тархан, бек, әскери қолбасшылары мен батырлары секілді билік иелері
арнайы мөр тұтынған. Ол мөрлер мемлекеттік істерде және рулық-тайпалық,
еларалық қарым-қатынастарында белгілі бір лауазым иелерінің куәлігі ретінде
кеңінен қолданылды. Мысалы, көне түрік дәуіріне қатысты Құтлық деген
лауазымдық атағы жазылған қола мөр табылған. Жазба деректерде кездесетін
және түрікше тамға, тамгачы, алтын тамған тархан дегені сол мөр-
таңбалардың көне аталымын оның ресми түрде қолданғанын, сол мөрлердің
арнайы сақтаушысы болғандығын айғақтайды[М.О.Мельцин Вспомоготельные
исторические дисциплины].
Табиғи географиялық, тарихи-мәдени және геосаяси түрлерінің
жиынтықтарының дамуымен анықталғандай мемлекеттік рәміздердің әр
компоненттерін жекелей алғанда құрайтын қалыптасу процесі еуроазияттық әр
елдерінде әр түрлі өтті. Және де әлемнің әр түрлі елдерінде түрлі мәдени
дамыған ерекшеліктері мен айырмашылықтарына сәйкес болды. Осы тұрғыдан
алғанда орта және жаңа ғасырлардағы дәстүрлі қазақ мемлекетінің сыртқы
символдарының шығу тарихи тамыры терең ғасырларға кеткен. Қазақстанның
революцияға децінгікезеңіндегі әлеуметтік-саяси тарихының маңызды құрамды
бөлігі болып табылады. XVI-XIX ғасырдың ортасына дейінгі дәстүрлі қоғамдағы
қазақ көшпенділерінің жоғарға өкіметінің ең алғашқы шыққан атрибуттары
жалау мен мөр болып табылды. Олар жарыққа кеңейген тарихи-географиялық
кеңістіктегі біліммен қатар шықты. Түркі тілдердегі номадтардың жаңа
этносаяси бірлігіндегі Еуразия құрлығындағы кеңістікте пайда болды және де
XIX ғасырдың орта кезеңіне дейін өмір сүрді. Ол кезең қазақ жерінің Ресейге
егеменді болып бекітілген және патшалық билік етудің терең өлкелік-
әкімшілік билік ету дәстүрі еді. Қазақ даласындағы басқару өкілдерінің
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған бір үлгіде туы мен мөрі болмаған. Әр
хандықтың, әр көшпенді халықтың басшы хан немесе сұлтанның жеке өзінің туы
мен мөрі болған. Олар осы үлгідегі белгілерден ою-өрнектерімен
куәландыратын белгілерімен ерекшеленген. 4 ғасыр бойы көшпенді қазақтардың
далалық мемлекетінің сыртқы атрибуты қазақ хандары мен сұлтандарының
қолданбалы мөрі болып табылған. Және оларды әр түрлі ішкі саяси құжаттармен
халықаралық шарттарды куәландыру үшін қолданған.
Өткен дәуірлердегі басқарушы қазақ элитасының жеке мөрлерінің шығу
және даму тарихы аз зерттелген болып қалады.
Қазақ хан, сұлтандарының XVII-XIX ғ жеке өзіне тән мөрлері туралы
айтылғанына қарамастан және алғашқы түркі тілді жазулардың аудармалары
орыстың 1694-195 ж ресми құжаттарында пайда болғанына қарамастан, 100 ж
кейінгі алғашқы үлгілері қазақтың мөрлеріне ұқсас Шыңғыс ханның, Қырым және
Қазан хандықтарының өкілдерінде пайда болғанымен бұл мөрлер аз зерттелген.
Революцияға дейінгі көшпенді халықтың тарихи-мәдени ескерткіштерінің
бұл түрі ғалымдардың назарын аударта алмаған. XX ғасырдың өзінде де бұл
жағдай ещқандай өзгеріске ұшырамаған.
Қазақ хандарының өздерінің жеке жазбаша бекітілген куәліктеріне және
XVIII ғасырдың ортасына , XIX алғашқы үштігіндегі патшаның шекарашы-
шенеуніктерінің хабарламаларына сәйкес қазақ шыңғысшы басқарушыларының
жеке мөрлерінің пайда болу уақытын Жошы ұлысының түпкілікті құлауы дәуіріне
және оның орнына бірнеше жеке көшпенді хандықтың пайда болуы дәуіріне
сәйкестендіру керек.
Еке Моңғол ұлысының ең көлемді тарихи-географиялық кеңістігіндегі
қолданбалы мөрлерінің өте ерте үлгілерінің бірі ғылымда кең атақ алған ұлы
моңғол ханы Гуюктің дөңгелек мөрі болып табылады. Ол 1247 ж атақты италия
саяхатшысы Плано Карпини Еуропаға Моңғолиядан әкелген қызыл түсті
баспасымен бекітілген Рим папасы IV Иннокентигеберілген хаттағы мөр.
Бұл хат ұзақ уақыт жоғалған болып есептелінді де, 120 ж Ватикан
мұражайында поляк ғалымы монах Кирилл Ковалевскийден шығады.
Ақырында хатқа қоса тіркелген Гуюк ханның қызыл бедер жабыстырылған
мөрі тыңғылықты зерттеліп және ірі моңғолтанушы француз Пол Пельо парсы
тілді және моңғол тілді түпнұсқаларын аударып жариялады.
Жошы ұлысының жеке хандықтарға ыдырау дәуірінде Шыңғыс ханның
салтанатты түрде әр түрлі ордада ақ киізге отырған үлкен баласының көп
тұқымдарының ішінде дербес мөрлердің Моңғол хандарының билікте қолданылған
сыртқы пішінімен де және мүмкін функциональды жүктеуі басқа мөрлерінен
едәуір айырмашылығы бар мөрлер орын алған.
Сонымен қатар, өзінен-өзі иелік еткен бұрынғы Жошы ұлысының
билеушілерінің куәландырушы таңбаларын зерттеушілер XIV-XV ғасырларда
оларды тек үлкен квадратты таңба, ал кішірек осылармен қатар кішірек
жүзіктік мөрлердің бар екенін тіркеген. Дегенмен Моңғол державасының төрт
ұлысқа бөлінуінен кейінгі бірінші жүз жылдықтағы белгіленген өзгерістердің
сипаты және дамуының ықтимал жолдары туралы нақты айту Алтын Орда тарихы
бойынша актіленген және археологиялық материалдарының өте аз болуына
байланысты мүмкін емес. Тамшы формалы жүзіктік мөрлер Поволжье және Қырым
билеуші жошылары жеке куәландырушы белгі ретінде олардың ішкі-саясат
өмірінде және көрші елдермен дипломаттық қатынастар үшін шамамен, XVI
ғасырда қолданылған шығыстанушылар анықтаған. Осы мөрлердің барлығы тамшы
тәріздес формалы және біркелкі өлшемді қара түстес металды қалыптарда отта
ыстау арқылы алынған және де иесінің есімімен лауазымын куәландыратын
бетіндегі жазбалар, Гиреев әулетінің елтаңбасында үш аша түрінде
бейнеленген.
Қырым жыршыларының жүзіктік мөрлерінің бедері мен XVIII ғасырдағы
Қазақ хандары мен сұлтандарының мөрлерінің бейнесін салыстырғанда, олардың
арасындағы үлкен сыртқы және таңбалық ұқсастықты байқауға болады, бұл өткен
ғасырлардағы үкіметтің жоғарыда айтылған атрибуттарының тарихи қайнар
көздерімен мәдени-цивилизацияның пайда болуының ұқсастығын көрсетеді.
Қазақ хандары Тәуке мен Қайыптың мөрлері туралы алғашқы жазбаша
естеліктер мен және олардың түркі тілді түпнұсқаларынан алынған
аудармаларының орыс патшасы I Петрге жазбаша хаттары тек 1694 және 1718
жылдарына ғана қатысты болғанымен қазақтың билік басындағы Жошы әулеті
өкілдерінің Қазақ хандығының ерте дәуірінде өз құжаттарын куәландыру үшін
пайдаланғандарын үлкен сенімділікпен айтуға болады, бұған дәлел ретінде
Орынбор өлкесінің патшасының шенеуніктерінің мөрлердің шығу тарихы XVIII
ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың үштен бірінші бөлігінде жеке дара
естеліктерінен білуге болады.
Осы дәуірдің көптеген деректі материалдарының зерттелуі және де
кейбір хан танымал шыңғысшы-сұлтандарының сақталып қалған танысу , қазақ
элитасының дербес мөрлерінің негізінен сол кезде металлдық жүзік түрінде,
сыртқы бетінде – белгілі куәландырушы жазба арабша бейнеленген.
Шығыстанушылардың мәліметі бойынша, қазақ билеушілерінің мөрлері
басқа да орта азиялық мемлекеттерінің монархтарынікі тәрізді, шығыс
қаласы(хафт-джум) деп аталатын терісінен бейнеленген.
Металда жазба және әшекейленген белгілер ойылып жазылған. Сондықтанда
мөр жасаушы шеберлер көп жағдайларда солақай болған. Тамшы формалы оң
немесе сол қолдың бас бармағына тағатын үлкен мөлшердегі жүзік сияқты
металл мөрлер Қазақстанның отандық шеберлерімен де және де көрші орта
азиялық халықтарында да жасалған. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап,
олар Россияның іргелес аймақтарында жасала бастады, өйткені Орынбор
өлкесінің патшасының шекаралық әкімшілігі билеуші қазақ элитасының саяси
әрекеттерін қатаң бақылауға алу мақсатында, хандық және сұлтандық
мөрлерден, арнайы шапандардан, бас киімдерден, қылыштардың қынабындағы
кертіктерін және т.б. әдемі безендірілген өз тән бұйымдардың атрибутын
жасауды әдейі өз міндеттеріне алған. Дегенмен осы процесті өздерінің
толықтай әкімшіліктерінде бақылауға алу патша шенеуніктеріне мүмкін
болмады. Осымен қатар қазақ даласындағы ішкі өңірлердегі лауазымды
адамдардың және де орта азиялық мемлекеттерінің билеушілерімен
қатынастарында жеке аттары мен дәрежесі жазылған мөрлер орын алған. Бұдан
басқа XVIII ортасынан бастап билеушілер мөрлерді жасау үшін көп жағдайларда
күмісті, жиі алтыннан сирегірек, ал тастан өте сирек қолданған жекелей
алғанда XVIII-XIX ғасырдың ортасындағы деректердің көздері бойынша, хан мен
сұлтандардың жартылай бағалы тастардан жасалынған мөрі туралы бір ғана
деректерде кездеседі. Бұл дерек 1833 жылы Калугада қайғылы жағдайда қайтыс
болған Арынғазы ханның(1816-1821) мүліктерін тәркілеу туралы деректерде
кездеседі.
Сонымен қатар беделді қазақ шыңғысшысының бағалы заттарының ішінде
екі алтын жалатылған күміс жүзік, алтын жалатылған күміс мөр туралы
айтылған.
Сол дәуірдің басқа да деректерінде қазақ хандары мен сұлтандарының
жеке атаулы күмістен жасалынған жүзіктік мөрлері құжаттарда қолтаңба орнына
қолданылғаны айтылған.
Алтын мөрлер қазақ бекзадаларының саяси өмірінде аз пайдаланылған
және де осы үлгідегі мөрлер өз дәрежесінде қолданылмаған, негізінен орыс
тағының алдындағы ерекше қызметі үшін патша билеушілері берген ерекше
сыйлық ретінде ғана таныс.
Қазақ билеуші жошыларының жүзіктік мөрлері өзара өлшем бойынша
айырмашылықтары болмады. Олар ұзындығы 2,5-3 см, астыңғы бөлігі 2-2,2 см-ге
дейін сопақша не жартылай домалақ формалы болады. Сондай-ақ барлығы бір
үлгідегі тамшы тәрізді формалы болып келеді де, тек үстем таптардың өзіндік
белгілерін беретін құрал ретінде пайдаланылды.
1826 жылдың 28 сәуірінде граф К.В.Несселродеге жазған хабарламасында
граф П.К.Эссен: Қазақ-қырғыз сұлтандарымен старшындарына берілетін алтын
және күміс мөрлер олардың қызметтерінің дәрежесін көрсетсе, сонша
атақтарының ерекшелігін де көрсетеді. Дәстүр бойынша ежелден бекітілген заң
бойынша жоғарға жағы үшкір, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz