Мақал - сөздің мәйегі
Мазмұны
Кіріспе 4-6
І. Лингвистикадағы тілдің әлемдік бейнесіне тарихи аспекті
түрінде жалпы түсінік 7-17
1.2 Қазіргі кезеңдегі тілдің әлемдік бейнесінің
лингвистикада оқытылуы 18-23
1.3 Паравербальді әлемдік бейне 24-27
I-ші тарау бойынша қорытынды 28-29
II Концепт, терминінің мағынасы мен мазмұны 30
2.1 Уақыт, терминінің мағынасы мен мазмұны
2.2 Уақыт концептісінің философиялық негіздеріне сипаттама
2.3 Мақал-мәтелдер мысалында ағылшын,қазақ, және орыс
тілдеріндегі "уақыт" концептісі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қазақ тілі халықаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолдануын жоққа шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы тіларалық байланыстардың, ағылшын- қазақ, орыс тілдерінің жандануы, дамуы, болашақта дамыған елу елдің қатарына қосылуымыз үшін аса қажет. Осы саланы дамытып өз үлесін қосудың бірден -бір жолы ол өзге елмен жай ғана қатынасып қана қоймай сол елдің мәдениетімен танысып, тілімен, дінін құрметтей білу. Шет тілінің үйренуде көптеген қиыншылытар кездеседі.Соның бірі шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер-фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдік фразеологиялық паремеологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестерінің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Сондықтан мақал - мәтелдердің тіл аралық семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпы халықтық мәнділіктермен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай- ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындауда аса өзекті мәселе болып табылады.
Дегенмен, халықтық ұғым- түсініктермен рухани мәдени құндылықтардан мол мағлұмат беретін қазақ және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі тізбектер халықаралық , экономикалық, салааралық байланыстар кең өріс алған, осы кезеңге дейін салыстырыла зерттеліп келді.Алайда,аса салғастырыла зерттелмей, мағлұматтар кеңінен таратылмаған. Ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сәйкес қазақ және ағылшын, орыс мақал-мәтелдерін тек тілдік емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру, бірлік астарындағы ұлттық болмысты тану, олардың семантикалық құрылымындағы ерекшеліктерімен ұлттық сипатты айқындау аса маңызды болып отыр.
Соңғы жылдары Тіл білімінде қазақ тілін генетикалық және типологиялық жағынан туыстығы жоқ тілдерімен салыстыра-салғастыра зерттеу мәселесі кеңінен өріс алып келеді. XX ғасырдың соңғы жылдары дами бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі адам-тіл-мәдениет және адам-тіл-ойлау үштігіне сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің жаңа бағыттарына жол ашты.Бұған дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрлымдық-мағналық бағытта ғана қарастырылып келсе,бүгінгі таңда антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу еркеше қызығушылық таңытуда.
Тілді ұлттық тарихымен,мәдениетімен,рухани қазнасымен, яғни дүниетаныммен тығыз қарым-қатнаста ,бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғаттың шынайы танып білуге жол ашады.
Ұлт мәдениетігнің қай түріне болмасын,онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суретті сақталған.Белгілі бір ұлттың тарихынан,мәдениетінен,таным болмысынан,тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер,мақал-мәтелдер,нақы л сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсеттетін,салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Біздің елімізде қазақ тілі мен орыс тілін және ағылшын тілдерін салғастыра зерттеуге арналған еңбектер құрлымы әр түрлі тілдері салыстыра-салғастыра зерттеудің үлгісі болады.Қазіргі Қазақстан тіл білімінде енді-енді ғана бой көтеріп,кейінгі жылдары ғана тұсауы кесілген саланың бірі-қазақ және герман тілдерінің фразиологизмдердін кешенді түрде тіл біліміндегі жаңа бағыттардың ұстанымдарына сүйене отырып зерттеу кейінгі уақытта ғана қолға алына бастағандықтан,әлі де болса шешімін таппай талай мәселелер,міндеттер баршылық.Осындай тың,қиын,өзекті мәселелердің бірі-қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің кешенді түрде лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан салғастыра зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қандай да бір тіл болмасын оның фразеологиялық қоры ұлт мәдениетін,менталитетін,ұлттық психалогиясын барынша қамтиды.Қазақ,орыс және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерін жүйелеп салыстыра-салғастыра талдау жүргізіп,баяндау арқылы осы ерекшеліктерді анықтауға деген қызығушылық тудырады.Діні,мәдениеті,тарихы,әлеу меттік және саяси даму жолдары бөлек ағылышын,орыс және қазақ халықтары тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра зерттеу арқылы олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктерін анықтау осы жұмыстың өзектілігін айқындайды.Үш тілдегі фразеологиялық теңеулерге салыстырмалы-салғастырмалы талдау қандай да бір мәдениеттану зерттеулер сияқты тарихпен,дәстүрмен,салыстырып отырған лингвомәдени қауымдастықтардың өмір салтының ерекшелігімен танысуды тереңдету, сонымен қатар мәдениетаралық қарым-қатнас барысында әр ұлттың ерекшеліктерін,менталитеті,олардың бірін-бірі түсінушілік,ізгіниеттілік пен толеранттылыққа болжау мүмкіндігі де зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Зерттеуде қазақ және ағылшын және орыс тілдері фразеологиялық теңеулер лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан алғаш рет қарастырылу да осы жұмыстың өзектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны: туыс емес қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер құрайды. Ағылышын және қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологиялық тенеулерді линвомәдениттану және лингвокогнитивтік тұрғыларынан салыстыра-салғастыра талдап зеттеу.
Зерттеу пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдерді салғастыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және мақал-мәтелдің тілдік ұлттық бейнесін анықтап көрсету.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ ағылшын мақал - мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтарымен ұлттық сипатын ашу. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
Зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды анықтау және негіздеу; Этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасау, және қысқаша сипаттама беру; Қазақ - ағылшын тілдеріндегі шығу төркіні көмескіленген этномәдени ақпараты бар тілдік орамның шығу төркінін айқындау.Ұлттық сипатты айқындау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әр тектес тілдер топтарына жататын қазақ және ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдер негізінде салғастырыла зерттеліп келген. Алайда, мағлұматтар кеңінен зерттеліп, таралмаған. Осы жайтты меңгере отырып олардың қолданыс аясы толығынан қарастырылып, тақырыптық топтары айқындалады. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің мазмұн-межесі бір - бірімен толық салыстырыла зерттеледі ұлттық ерекшеліктері айқындалады. ерттеудің нәтижесінде мынандай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін таптты. Құрлымы әр түрлі ағылшын,орыс және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер алғаш рет когнетивтік және лингвомәдениеттану тұрмысын салыстыра-салғастыра қарады;
Ағылшын қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжі этмимологиясы,ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттейді.
Үш тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып, тақырыптық жағынан жүйеленіп, ретке келтірілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама өзгенікін біліп, өзіңдікін дұрыс бағалап, тереңіне бойлауға жол ашады. Кейінгі кезде тіл білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы пайда болған бағыттарына орай, фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану және когнитивтік тұрғыдан сипаттау оны этностық дүниетанымның ажырамас бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады. Сонымен қатар қазақ және герман тілдерінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеологиясының тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеудің барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды этнос тарихын, этникалық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану, этнолингвистика, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы, салыстырмалы фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық және практикалық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеуде талдау жасалған тілдік деректерді әр түрлі түсіндірме және тақырыптық екі тілді сөздіктер құрастыруда, ағылшын тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал ретінде қолдануға болады.
1. Лингвистикадағы тілдің әлемдік бейнесіне тарихи аспекті түрінде жалпы түсінік
Қазіргі таңда шет тілі ретінде ағылшын тілін оқытуды жаңа сатыға көтеру отандық педагогикадағы іргелі міндеттердің біріне айналып отыр. Халықаралық қатынастар мен бизнес, туризм, әлемдік экономика мен саясат, білім және ғылым саласы мен озық технология, құқық пен мәдениет салаларының халықаралық аренадағы негізгі қолданыс тілі ағылшын тілі болып отыр. Осы ретте болашақ мамандарға ағылшын тілін арнайы оқып білу, өзіндік ой қалыптастырудың маңызы зор. Тіл дамыту- қазақ тілін оқытудың, білім мен тәрбие берудің ең маңызды да салмақты мәселесі. Ол арқылы жасөскінді тіл өнеріне баулу, қазақ тілінің қыры мен сырын терең меңгеру, ойын жатық та көркем етіп жеткізе білу, мәдениетті де сауатты жаза білу іс-әрекеттері жүзеге асады.
Тіл - бүкіл тіршіліктің алтын қазығы. Ғылымның, білімнің қай саласы болмасын ол тек тіл арқылы дамиды.
Өзге ұлт өкілдерінің тілін дамыту - қазіргі білім саласындағы оқу-тәрбие ісіндегі басты проблема. Тіл мен сөйлеу үрдісін дифференциалды қарастыра оқыту қажет, өйткені оқушының дұрыс сөйлей білуіне көңіл бөлініп отыр. Өзге тілді оқушыларға қазақ тілін оқытудағы басты мақсат- сөйлей білуге, өз ойын айта білуге, жаза білуге үйрету, сондықтан да коммуникативтік қарым-қатынас бірінші орында тұрады. Қазақ тілін өзге ұлттың өкілдеріне игертуге коммуникативтік қарым-қатынас бірінші орында тұрғандықтан, тіл материалдары болсын, оны игертуге негізделген жаттығулар болсын, сондай-ақ тіл дамыту жұмыстары болсын түгелдей қазақша сөйлей білуге, өз ойын айта білуге бағытталуы қажет. Қазақ тілін орыс топтарына нәтижелі үйрету үшін оның оқыту әдістемесін жетілдіру, түсіну- бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Сондықтан қазақ тілі сабақтарындағы тіл дамыту жұмыстары оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталады. Яғни, оқушылардың тілін дамыту мәселесі олардың ойлау қабілетімен байланыстырыла, сондай-ақ ойлау мен сөйлеу процесінің бірлігінде ұйымдастырылады. Қазақ тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі мақсаты- оқушылар белгілі бір дәрежеде қазақша сөйлеп, өз ойын басқа біреуге жеткізе алатындай, сондай-ақ өзгенің сөзін ұға, түсіне алатындай деңгейге жету. Оқушыларды осындай деңгейге жеткізу үшін мақал-мәтелдерді оқытып жаттатыруға үйреткен тиімді.
Мақал - мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құблыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлікпен танытқан. Көп сөз-көмір, аз сөз-алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында.
Мақал-мәтелдің тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды толықтыру үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал - сөздің мәйегі. Мәйек - бір қазан сүтті ашытатын (ұйтатын) ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың ғасырлар бойы өмірден, табиғаттан көрген - білгенін бейнелейтін шағын шығармасы, сөз өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты сөйлем. Сондықтан да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай. Өйткені, қазақ мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар, дыбыс үндестігі бар.
Мақал мәтелдердің түрлі ойын элементтері арқылы берілгенін байқағандай, әртүрлі элементтерді пайдалана отырып, оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын дамытуға мұғалім үшін өте тиімді - деп ойлаймын. Мұндай тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел арқылы сөздік қорларын толықтыруға ықпалды. Кез келген сөзді бір-бірімен байланыстыра, тіркестіре салуға болмайтындығын жете түсіндірген жөн. Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талпынады. Әдетте, мақалдар жаттап алу үшін ғана бермеймін, әрбір мақалдың тура мағынасы мен ауыспалы мағынасын қатар түсіндіріп отырамын. Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талаптанады. Тіл дамыту үшін сөздік жұмыстарына да көп көңіл қоя білу керек.
Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір-бірімен байланыста. Адам бір-бірімен сөйлеу тілі арқылы тікелей қарым қатынас жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам екінші бір адамның айтқан сөзін естейді, тындайды әрі онымен пікір алысып сөйлеседі. Адам осындай сөйлеу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланылады. Мысалы, мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ымдау тағы да басқа әрекеттер арқылы сөйлеу үрдісінде екінші бір адамға ойын жеткізеді. Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін, құрамдас сөйлем түрлерін қолдана бермейді. Тіл дамыту жұмыстары грамматикалық зандықтармен байланысты жүргізілуі тиіс.
Тіліді дамыту жұмыстарында сөз мағыналары, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін туралы тіл білімінің дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады. Осыған орай морфологиялық тұлғаларды оқушы тілін дамыту мақсатына сай сөйлеу тәжірибесінде қолдануға септігі тиер білім мазмұнын нақтылау көзделеді. Мақал-мәтелдер арқылы оқытып дамытуда олардың сөз мағыналарын жетік біліп , сөйлеу кезінде дұрыс пайдалануға дағдыландыру, сөздік қорларын байыту - ең басты жұмыс. Сондықтан оқыту арқылы тіл дамытуда лексикология ғылымының жетістіктері басшылыққа алынды.
Оқыту арқылы тіл дамыту жұмыстарын жүргізгенде жаттығу материалдарында мақал-мәтелдер, кеңінен қолданылады. Мысалы, сөздің грамматикалық мағынасына қатысты практикалық сабақта мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын тапқызу оқушының грамматикалық мағынаны түсінуіне әрі сөз байлығын арттыруға мүмкіндік береді. Немесе, берілген сөздерді ( мысалы, ерлік, тәрбие, жүрек, ел, батыр т.б. грамматикалық көрсеткіштер арқылы түрлендіріп, сол сөздер туралы мақалдарды тауып жазғызу да оқушының морфологиялық тұлғаларды ажырата отырып, сөздік қорының жетілуіне әсер етеді.
Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын жазбаша да дұрыс, жүйелі бере алады. Сондықтан бұл екі үрдіс бір-бірімен бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізгенде ғана дұрыс нәтиже береді. Тіл дамытуға арналған жұмыстардың барлығы оқушылардың тіл байлығын, білім деңгейін, сана сезімін, сауаттылығын дамытуға көмегі зор.
Білім беру тұжырымдамасында өмір талабы ретінде екі тілде сөйлеуді одан әрі орнықтыру, өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытудың сапасын жақсарту міндеттері қойылады. Ағылшын тілінде жүргізілетін білім ошақтарында оқушыларға қазақ тілін оқыту мәселесі олардың қазақша сөйлей алатындай болып шығуына мүмкіндік беретіндей болуы тиіс. Сөз тіркестері мен мақал-мәтелдерді күнделікті өмірде пайдалана отырып, тиімді қолдана білудің маңызы зор - деп білемін. Сондықтан да оқушылар алған білімдерін өз қажеттілігіне ғана пайдаланып қоймай сонымен қатар, өзгелермен де бөліссе ұтымды амал болып табылар еді.
Алла әмірімен түскен Құран кәрімнің Хұжрат сүресінде: Бір-біріңді танып, ажырата білулерің үшін сендерді әртүрлі ұлтқа, тайпа-тайпаға бөлдік деп жазылған. "Құран Кәрімдегі аятты және тіл төңірегіндегі сан-салалы, құпиялы, тарихи толғамдарды ой елегінен өткізген адамның мынадай қорытындыға келері хақ: тілдердің әрқилылығы, түріміздің, дініміздің басқа-басқа болуы, Құдай санасымен, қолымен құрастырылып, әдейі жасалған рухани-физиологиялық байлық" (М.Шаханов, "Ұлт анасы - тіл", 2010 ж., 41-бет) - деген әр ұлттың дамуы, тілінің қанаттануы, салт-санасының, руханияттарының сақталуы турасындағы парасат биігінен айтылған баға үлкен жетекшілік қызмет атқарары сөзсіз.Ұлт болып қалу мүмкіндігі ұлт өкілдері өздерін ерекшелейтін рухани құндылықтарын жоғалтып алмағанға дейін ұласады. Бүкіл жер шарындағы 6,5 млрд. адамның қай-қайсысы да белгілі бір ұлт өкіліне жатады. Қай ұлтты алып қарасаңыз да дәстүрге негізделген тұрмыс-тіршілігі, кәсібі, соның ыңғайындағы тарихы, мәдениеті, өркениеті бар.
Көне грек философиясында адам белгілі бір ұлтқа жатуын сезіну үшін бес түрлі шартқа сай болуы тиіс делінеді:
1-ші ұлтының тілін жақсы білу қажет;
2-ші ұлтының дінін меңгергені жөн;
3-ші ұлтының дәстүрін толық бойына сіңіруі тиіс;
4-ші ұлтының тарихын түгендей алуы абзал;
5-ші ұлты мекендеген жердің ой-шұңқырын жақсы білуі парыз.
Осы сипаттар түгел бойынан табылған адам ғана сол ұлттың толық өкілімін, ұрпағымын деуге құқылы. Ежелгі Афина азаматтарына эллан тілінде сөйлей алмайтындармен некеге тұруға заң жүзінде тыйым салынған. Бұл заңды әрбір грек бұлжытпай орындап қана қоймай, ұрпағына насихаттаған.
Ұлт болып ұйысу белгілі бір географиялық ендікті алып жатқан адамдар тобының басқа да тұрмыстық, дүниетанымдық, ең бастысы тілдік бірліктерінен туады. Әр ұлттың ғасырлар бойы сараланған рухани құндылықтары ұрпақтан ұрпаққа желісін үзбей беріліп отырылуы тиіс. Ал дәл біздің ұлтымыздың өз менін жоғалтып алу себебі, салдары тарих тереңіне шөксе де, әлі де рухани дамуымызға кедергі болуда. Өткел бермес болып көрінген ұлт тағдырындағы түрлі қысылтаяң уақыт та, ұлт рухы алмастай жарқыраған дәуір де уақыт сынды ұлы көшке қарсы тұра алған жоқ. Бүгінгі күнде ертең тарихқа айналғанда, ұрпағымыз бұл кезеңді қаншама дәуірлер ата-бабасы аңсаған тәуелсіздігі бола тұра, қазақы рухтың халқымен қауыша алмаған кезеңі деп жүрмесе...Қазақ халқына елдігін нықтап, түрлі жаугершіліктен аман қалып, тарихта ұлт болып қалуы үшін 275 жыл (1456-1731ж.) уақыт кеткен. Көш көлігі - түйе, мінгені - жылқы, баспанасы - киіз үй болған эпикалық көшпелі өмірдің асыл қалыбында кісілік пен парасат басшылыққа алынған қоғамдағы қазақтар ғажайып асқақ рухты болды. Ат тұяғы баратын жердің бәрімен табиғи байланыста болған халық өр, намысты, текті, жауынгер болып келді. Бұған дәлел - Күлтегін, Білге қаған мен Елтеріс қаған заманы мен көк сүңгілі түріктерге жалғасқан жойқын шайқастар, Шыңғыс ханның қайысқан қолына қарсы аласапыран жорықтар, жайындай аузын ашқан Ресей бодандығына жолбарысша атылған Кенесары, Наурызбай, Исатай-Махамбет, Сырым, Жанғожа, Есет батырлар көтерілістері.
"Қарға тамырлы қазақ" деген сөз тіркесі аясында орнаған үзілмеген беріктік болды. Қазақ өзінікін өзеккке теппеді, қазақтың танымында қайыршылық, қол жайып күн көру болмады. Халық тыныштығын ойлаған көсемдер, дау-дамайды шешетін әділ билер ел тұтқасын ұстаған азаматтардың, байлардың көкірек керген кезі болса дереу сабасына түсіріп, жанындағы кедей-кепшікке қарайласуды міндеттеп отырған. Ұлт мүддесі жолында кез келген қазақ жанын берді.Бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!" - деуі жоғарыдағы сөздеріміздің бір ғана дәлелі. Мұндай дәлелдерді жүздеп, мыңдап келтіре беруге болады.Тіліміз бұл кезеңде жеке ұлттың бар қажетін өтейтіндей дәрежеге көтеріліп дараланды. Қарлұқ, оғыз, қыпшақ, шағатай, салжұқ болып үлкен бес топқа, қырық тілге, жүз диалектіге бөлінген жалпы түркі тілдерінің ішінде тіліміз туыстығы жағынан 12 тілмен (қазақ, татар, чуваш, башқұрт, қырым татарлары, қарақалпақ, құмық, қарашай, малқар, ноғай, қарайым, қырымшақ) бірге қыпшақ тобын құрады. Қазақ тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі сөздік қоры жағынан өте бай, дамуы жағынан да көш озық тұрған тіл. Бұл жай өзімдікі болған соң мақтану емес, дәлелденген, зерттелген нақты тұжырым. Кезінде түрколог В.Радлов Әлем тілдерінің ішінде мен үш тілді ұлы деп білемін. Ол - орыс, француз, қазақ тілдері - деп баға берсе, тағы бір әйгілі түрколог С.Е.Малов: Түркі халықтары ішіндегі ең суретшіл образды тіл - қазақ тілі. Қазақтар өзінің шешендігімен де, әсем ауыз әдебиетімен де даңқты - деген болатын. Тіпті, халқымыздың тіліндегі сөздік қор туралы айтпай-ақ, дыбыстар жүйесін алайық. Дыбыс дегеніміздің өзі адам құлағымен ести алатын түрлі үндер. Олар жалпылама алғанда физикалық, биологиялық, музыкалық, тіл дыбыстары болып бөлінеді. Ал тіл дыбыстары сол тілдегі мағына және сөз ажыратуға қатыса алатын дыбыстар яғни, фонемалар. Мысалы: сал-сәл, тол-төл, тұс-түс, тыс-тіс... дыбыстар алмасқан сайын мағына өзгеріп, сөздерді ажырата аламыз. Осы фонемалар турасында ғылыми теориялық негіз салған Бодуэн де Куртенэ психофонема психобейнеден келіп шығады деген болатын. Бұл теорияның қағидалары бойынша әр ұлт өкілдерінің санасында, ойлау қабілетінде сөз мағынасын өзгертетін дыбыстардың психологиялық бейнелері болады. Сол бейнелер арқылы халық бір-бірімен тілдік қарым-қатынас жасайды. Дыбыстардың, сөздердің сөз тіркестерінің, сөйлемдердің психобейнелері ұлттың барлық мүшелерінің ойында бірдей болады (сан жағынан да, сапа жағынан да) сондықтан олар бір-бірін толық түсініп, тілдесімдік қатынасты табиғи заңдылық ретінде жасайды.
Әр тілдің өзіне ғана тән төл дыбыстары болатынын қарапайым түрде былай түсіндірсек: бір тілдің дыбысталуы өте жағымды (қазақ, француз) болса, енді бір тілдікі мысалы қытай тілі шаң-шұң еткен өңкей ащы дыбыстар жүйесінен түзілген, алтай, якут тілдері дауыссыздар жүйесіне негізделгендіктен құлаққа түрпідей тиеді. Әр дыбыстың артикуляциялық, акустикалық, генетикалық сипаттамасы болады. Мысалы, қазақ тіліндегі дыбыстардың барлығы дерлік ауыз қуысынан шығады. Тіліміздегі кез келген дыбысты айту кезінде өкпеден шыққан ауаны ауыз қуысында еш кедергіге ұшыратпай, не мұрын жолымен айтып көріңізші. Ол дыбыстар біздің тіліміздегі саздылығынан, ерекше ойнақылығынан жұрдай болады да қалады. Тілдегі әр дыбыстың айтылуы құлаққа жағымды саздылыққа ие болуы да тілдің ұзақ даму жолын көрсетеді. Дыбыстардың саздылығынан тіліміздегі кез-келген сөзді бағындырып тұрған буын үндестігі мен дыбыс үндестігі келіп шығады.
Өнер алды - қызыл тіл деп бағалаған қазақ халқында тұспалдап, мақалдап, мақамдап, тақпақтап сөйлеу негізінде жыр, терме, толғау, дастан, айтыс, шешендік өнер, қара өлең, өлең түрлері сияқты әдеби өнер үлгілер қалыптасқан. Сөз мәйегін тізіп, құлақ құрышын қандыра, ерекше ырғақпен, ынтықтыра сөйлеу логикалық дұрыс ойлауда, ал ол қазақтың қан тазалығын сақтай отырып ұрпақ өрбітуінде жатыр. Жалпы түркі тілдері жанұясынан шығып, ұлтымыздың бүкіл әлеуметтік бейнесін қалыптастырып, ұлттық менталитет, саяси, оқу-тәрбиелік, тұрмыстық жадыны ұстап тұрған тіліміз үш ғасыр даму дәуірінен өткен.
Жылқы мінездес текті халқымыз наным-сенімін орнықтыруда діндердің ішіндегі ең тазасын, әділін ұстана білді. Ақыл-ойдың биігіне жеткен кемеңгерлердің көпшілігі ислам дінінің ақиқатын еріксіз мойындап, бас иген. Орыстың ойшылы Иван Бунин: Құранның бұйрығына құлақ аспағанды қарғыс атсын! - десе, Александр Пушкин: Жаратқанға табыныңдар. Ол - аса ұлық, ал Лев Толстой: Мені Мұхаммед үмметінен деп есептеулеріңізді өтінемін, - деп исламды мойындағандықтарын әйгілеген. Ал керісінше ислам дінінде туылып көкірек көзі ашылған соң өзге діннің ұлылығын мойындап кеткен әлемдік тұлғаларды таба аламыз ба? Әрине жоқ. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам діні біздің халқымыздың санасында орныға бастады. Бұдан кейінгі жерде әр қазақ баласы ата-бабасы ұстанған дін қағидаттарын орындау арқылы ұлт тұтастығына кепіл болды.Халқымыз әлмисақта жаратушы рухынан сипат алған адамның өмір айналымына жіберілу мақсаты - даму, дағдару, шегіну, қайта жаңғыру жолдарынан өтіп, өсіп, өңделіп, пенделіктен періштелік биіктікке дейін көтеріліп барып өз иесіне қайта қосылуы үшін екендігін терең түсінді.Түркістанда түмен бап, Сайрамда бар сансыз бап, Отырарда отыз бап, Бабтардың бабын сұрасаң, Ең үлкені - Арыстан бап, Ең кішісі - Алаша бап, демекші бабтар мен әулиелер өлкесін исламсыз елестету тіпті мүмкін емес. Адамның жаратушысымен тікелей байланысы, әрі адамдарды оған жеткізетін ақиқат жол екенін түсіндірген ойшылдарымыз - Яссауи, Бекет ата, Абай, Шәкәрім халқын діни таным-түсінікке жетеледі.
Тілі мен діні дамыған халық салт-дәстүрден әсте кенде болмаған. Дәстүр халықтың дүниетанымына орай қалыптасып, жалпыхалықтық сипат алды. Олай болуға себеп - дәстүр әркімнің жеке басындағы жай мәселелерге қатысты емес, халықтың әлеуметтік, психологиялық, мәдени, толып жатқан басқа да тұр-мыстық, жағдайына байланыстылығында. Дәстүрдің енді бір сипаты - тұрақтылығында. Оны қаласа өзгертіп, қаламаса өшіріп тастауға бір адамға иелік жоқ. Тағы бір артықшылығы - дәстүрдің өміршеңдігі.
Ар мен намысын қасықтай қаны қалғанша қорғаған, жомарт та дархан, адал да ақ көңіл қазақ халқының тұрмысы түгелдей малмен, көшпенділікпен тығыз байланысты болды. Ұлттық психологиялық ерекшелiк қасиетi, философиялық ойлау жүйесiнiң негiзi тұрмыс-салтымен қалыптасып, дәстүрге айналды. Сөйтiп, салт-дәстүрлер, бiр жағынан, халықтың тұрмыс-тiршiлiгiнiң айнасы iспеттi болса, екiншiден, сол арқылы ғасырлар бойы өз ұрпағын еңбекке, адамгершiлiкке, өнерге, өмiрге икемдеуде тәрбие құралы болды.Осылайша отаршылдық қамытын кигенге дейін кең жазира даласында сөзге шешендігінен, дініне беріктігінен, елін, жерін шексіз сүйетіндігінен туған қазақтың зор рухты, асқан текті бейнесі кемеліне келген еді.Отаршыл империя кезеңі қазақ тарихында (1731-1916ж.) 185 жылдық уақытқа ұласты. Ресейдің ресми тарихында отарлау, бодандықтар, агрессия, шет жерлерді басып алу деген сияқты сөз тіркестерін таба алмайсыз, бұл мағынаны тарихшылары жаңа жерлерді игеру, Ресейдің қол астына өз еркімен кіру, одақтасу сияқты сөздермен береді. Жауыздыққа, жендеттікке, отаршылдыққа қарсы сөйлеген тұстарда орыс ұлтшылдары: ...единственная страна в мире, не знавшая колоний, это - Россия! - деп, барын сала дәлелдейтіндері бар. Бірақ тарих деректері мұны теріске шығарады. Мысалы:1346 жыл - Коми жері,1478 жыл - Карелия,1489 жыл - Солтүстік Карелия,1552 жыл - Қазан хандығы жойылады,1556 жыл - Астрахань хандығы1557жыл - башқұрт тайпалары Қазан хандығына жасалған зор шабуылды көргеннен соң орыстар құрамына бірден өтеді. Кейін отаршылдықтың зардабынан кейін жиналып қарсы тұрулары тарихта башқұрт көтерілісі деген атпен қалады. Бұл мәліметтерді жіпке тізгендей етіп көрсетудегі мақсат - отаршылдық саясат жүргізуге жанталасқан Ресейдің түпкілікті халқы мен өзгелердің арасына от жағу емес, өзіміздің жарым-жартылай дәрменсіз қалған ұлттық рухымызды тірілту ғана. Осы кезеңдегі көрген қиыншылықтарды дәлелдейтін бірден-бір айғақ ол тарихи тізбек болып қалған мақал- мәтелдер болып саналады.
Өзге ұлттар мылтықпен, зеңбірекпен қаруланған тұрақты әскері бола тұра орыстардың басқыншылы-ғына төтеп бере алмай, бір-екі жылдың ішінде бодандық құрығына ілініп қала берсе, қазақ жерін тұтастай иеленіп, әр жердегі көтерілістерін басып-жаншу үшін империяның 150 жылға жуық уақыты кетті. Басқа отар халықтардың қарсылықтары аз уақытта тойтарыс алып, қайта бас көтермеуі олардың ұлттық санасының әлсіздігін танытады десе болады. "Ресей отаршылдары қазақ жерiн бiр жарым ғасыр бойы жаулағанда, олар отты қарумен, тұрақты армиямен қаруланса да әр жердегi қазақ батырларының қол бастаған жанкештi қарсылығына ұшырап, алға жылжи алмай келдi. Яғни өзінің тілін, дінін сатпай келді. Мұның басты себебiн орыс тарихшысы Аничков қазақтардың елiне, жерiне деген махаббатынан туындаған ұлттық санасының жоғары деңгейде болуында деп атап көрсеттi"(М.Мырзахметов, "Түркістан", 2007ж.). Осы себепті де орыс отаршылдары өзгелерден озық, асау, кесек біткен халықты тізгіндеуде өзгеше тәсілдер қолданды. Оның бірі 1865 жылы патшалық еткен Александрдың қазақтарды шоқындырып орыстандыру туралы ресми құжаты еді. Бұл құжат бойынша іске кіріскен орыс миссионерлері (Ұлы жүзді - Остроумов, Орта жүзді - Алекторов, Кіші жүзді - Ильминский бөліп алған), орыс-қазақ мектептер жүйесін түзеді. Аралас мектептер империя үшін халықты ұлттық өзегінен ажыратып, табиғи таным-түсінігін өзгертіп, қазақ халқын саналы, ерікті түрде мәңгүрт етудің тамаша жолы болған саяси құрал болды. Бұл мектептер орыс емес ұлттарды патша өкіметінің саясатына, дініне, тіліне құлшылық етуге тәрбиеледі.
Қазақтың тілін, салт-дәстүрін, өмірін зерттеп, ауыз әдебиеті материалдарын жинап, Қазақ тілін үйренуге арналған материалдар атты сөздік (Қазан, 1861 жыл), Өздігінен орыс тілін үйренуші қазақтарға көмекші оқу құралын жасаған, патша өкіметінің орыстандыру саясатына шын берілген Н.И.Ильминский болды. Қазақтарға отарлау саясатын жүргізуде олардың тұрмысы мен салтының және қоғамдық қатынастарының ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу қажет деп есептеген миссионер шығыс халықтары үшін "орыс емес ұлттарды орыстандыру және шын мәнінде оларды діни және тілі жағынан орыс халқымен біріктірудің педагогикалық жүйесін жасады. Ата-бабамыз ғасырлар бойы тірнектеп ең асылын сұрыптап жинаған рухани байлығын - тілін, дінін, салт-дәстүрін жатқа жойғызбау үшін жанталаса қорғанды. Мен көндім деп екі қолын көтеріп қарап отырмады. Десе де Ресей империясының миссионерлiк, нәсiлшiл-шовинистiк саясатты тынбай ұстануы нәтижесіз болмады.Кеңес үкіметі (1916-1991ж.ж.) идеясы басқадай насихатталғанмен, тікелей отаршыл империяның ісін жалғастырушы болды. Кеңес үкіметі орнай бастағандағы адамдар өмірінің күнделікті тұрмыс шындығынан қоғамдық тіршіліктің сыры аңғарылып, кез-келген фактіден үлкен тарихтың сипатын сезуге болады. Қазақ елінің тарихындағы зардабы осы күнге дейін жойылып бітпеген, аса қасіретті нәубеттің бірі - тілінің таза болмауы. Өкімет кедейлерді байларға (көбісі күн көрісі бар орташа ауқаттылар) жауықтыра айдап салып, ұрдажық белсенділерді құтыртып, қас қағымда елдің ғасырлар бойы қалыптасқан шаруашылық жүйесі мен өмір салтының астан-кестеңін шығарды. Бай деп саналғанның мал-мүлкі түгел тәркіленіп, өздері абақтыға қамалды немесе байланып-маталып ит жеккенге айдалды. Жалған жала жабылып, атылып-асылды. Бұл нәубеттің ақыры бұрын-соңды болмаған жаппай ашаршылыққа ұласып, халықтың жартысынан көбі қырылды. Нәубеттен үріккен халықтың бір бөлігі жаяу-жалпылап шекара асып, бөтен елге кірме болды. Тіліміз әбден адасып, аралас тілге айналды. Бар байлығы тілінен оп-оңай айрылғысы келмеген, бірақ заманының ауқымынан сырт кете алмаған қазақ халқы талай-талай шырғалаң мен сарсаңға, күдік пен толқуға түсті. Қазақ халқына империя да өз кезінде қатты қысым жасағанмен, сақтап тұрған қорғанышы - ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына бағынған дәстүрлі тұрмысы еді. Кеңестік қызылдардың белден басып жүргізген кохоздастыру, ұжымдастырулары қазақ халқының тұрмыс-салт ерекшелігін, келе-келе тілін де быт-шыт қылды. Нақ осы уақытта өздері ештеңенің жөн-жосығын түсінбесе де, мансапқа қызығып, көп нәрсені бүлдірген "іштен шыққан" топас белсенділер қаулап кетті. Отызыншы жылдардың бас кезіндегі Қазақстанда орын алған нәубетке осы шаш ал десе, бас алатын" жандайшаптар да айрықша себепкер еді. Олар екі сөздің басын жөндеп кұрай алмай тұрса да, орыс сөздерін араластырып, ата-бабасы естімеген сөздермен сөйлеп, үріккен елдің зәресін ұшырды. И.Сталиннiң 1937 жылғы: Мы не только уничтожим всех врагов, но и семьи их уничтожим, весь их род до последнего колена (Леонид Млечин. КГБ, председатели органов госбезопасности (рассекреченные судьбы). Москва, 2005, стр.152), - деген нұсқауы ұлт қамын ойлайтындарды бір сыпырып тазалап алды.
Сонымен қатар көп ұлтпен араласа отыру науқаны да, тәжірибесіз қазақтардың атамекеніне қоныстандырылған әр түрлі келімсектердің жағдайы да "коммунистік интернационализм" күшімен жан-жақты жасалды. Ана тілінен ажырап бара жатқан халықтың тарихын да, мәдениетін де, өркениетін де Кеңес үкіметі жасаған болып шығып, қазақ елі өз тарихынан, тілінен өзі ажырады. Қазақ ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлы 1915 жылы: "Алһамдулилла, аз емеспіз, алты миллион қазақпыз" десе, 1916-45 жылдардағы жатқа кеткен биліктің 30 жылдық ойранынан қазақ халқы еш уақытта болмаған қырғынға ұшырап, үштен екісінен айырылып, 1,5 миллиондай ғана адамы қалады. ХХ ғасырдың басында-ақ ояна бастаған қазақ санасы бас көтеріп, қазақ зиялылары "Алаш" партиясын құрып, Түркістан автономиясын да орнатып үлгерген еді. Бұл да қазақ халқын қынадай қыруды сұрап тұрған, яғни, өзге елдер сияқты бұға бермей, бірден дүр етіп көтерілетін қазақтардың өр, саналы рухын тез арада өшірмесе, санын да азайтпаса болмайтын саяси жағдай болды. Осы аз уақыт аралығында үштен екісін жоғалтқаннан соң, қазақ халқы ұрпақ ауысу кезінде табиғи түрде келесі ұрпаққа салт - дәстүр, дүниетаным, тіл, дін сияқты руханияттарын беру мүмкіндігінен айрылды. Үш ғасыр бойы жиналып, ұқыптап ұрпағының зердесіне құйылып келген ақпараттар ағыны тоқтап, шорт үзіліп қалды."Ақтабан шұбырынды" зардабынан да асып кеткен бұл зұлматтар санға ғана емес, сапаға да сызат түсірді. Кең байтақ өлкеде сиреп қалған жер иесі, ұшан-теңіз байлық қожайыны - қазақтар өзге келімсек ұлттардың ығына, орыстандыру саясатына толығымен бағынышты болды. Десе де, ата-бабаларымыздың қанына тартып, саннан сапа шығады деген мақалдың заңдылықтың растығын дәлелдеген де біздің ұлтымыз болды. 1986 жылғы желтоқсанда жастарымыздың өзге ұлттар арасында ең алғаш болып кеңестік озбыр өкіметке бас көтеруі бабасының өр рух пен тектілік мүлде жоғалып кетпегенінің айғағы болды.
"Елу жылда ел жаңа" дейді халқымыз. Тәу еткен тәуелсіздіктің де 20 жылын еңсеріп қалдық. Бізге қазақтың тілін, рухын өзіне қайта қызмет еткізу қажет. Шырқап кеткен прогресс бүкіл ғаламға шеңгел салуда. Қазір теледидарсыз, ғаламторсыз, компьютерсіз күнделікті тұрмысты елестету мүмкін емес. Күнделікті, апталық, айлық ақпараттық бағыттағы газет-журналдар еліміздің алдына қойылған мақсатты негіз етіп ақпарат құралдарын ағылшын тілінде де таратылып жатыр. Қазір адамдардың көпшілігі кітап, газет-журнал оқып оқырман болудан гөрі, уақытын ысырап етпей көрермен болуға көшкен. Сондықтан да визуалды ақпарат көздерінің жұлдызы жарқырап тұр.АлмаТВ, ДТВ, Айкон, т.б Психология әр адамның қандай дәрежеде болсын, әйтеуір ұлттық сезімі болады да, ұлттық сезім нышаны ұлттық қадірден, ұлттық мақтаныш сезімінен және бір ұлтқа тәнділікті сезінуден тұратынын негіздейді. Ал ана тілінде сөйлей алмайтындардың ұлтқа тәнділікті сезіну эмоциясы сол тілде сөйлейтіндерден төмен болады екен. Міне, сіз бен біз іздеген бір жауап.
Рухани азып-тозып, ақыры мәңгүрттену қазақ халқының құдайдан қалап-тілегені емес, сыналап сіңдірудің салдары болғандықтан, біздің азат дәуірдегі ұрпақтарымыз жоғарыдағыдай әлі ақ қағаздай таза кезінде ұлтына тән рухани құндылықтарды сезінгісі келіп, қазақтықты іздеп тұруы биологиялық, табиғи байланыстың көрінісі. Ең алғаш баласымен тілдік қатынасқа түсетін адам анасы болғандықтан да, халқымыз туған тілін ана тілі деп үлкен философиялық иірімде айқындаған. Бала 5-6 жасына дейін бүкіл өмір бойына керек ететін ақпараттың 80 пайызын алады екен деп қазіргі ғылым анықтаса, Ахмет Байтұрсынұлы да өз тұжырымында бала ең алдымен ана тілінде ғана білім жетілдіруі керек деп дабыл қақты. Дамыған шығыс елдері де ес білгенше баланы тек ана тілінде сауаттандырып, дүниетанымын қалыптастырып алса, Еуропа тіл білімі "отбасы ана тілін сақтайтын - соңғы қорған" деген тұжырымынан танбайды. "Үш тұғырлы тіл" деп ұрандалған науқанның өмірімізге кіріп кеткеніне де біраз жылдың жүзі дөңгеленді. Адам санасы құйылып жатқан ақпараттың көптігінен ол барлығын дерлік игере алмайды.
Кезіндегі талайларды таң қалдырған қазақтардың бойындағы асыл қасиеттердің сынығына ие болып қалудың өзіне айрықша мұқтаж кейіпте қалдық. Мысалы қазақтар туралы зерттеген Ф.Янушкевич: Қазақтардың ойлау қабілеттілігінің кереметіне менің барған сайын көзім жетті. Сөз дегенде ағып тұр. Бұл жағынан оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне жоғарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасынан бұл көшпенділердің де құрметті орын алатын кезі келеді деп бір жарым ғасыр бұрын жазып қалдырған. 1865 жылдардан бастап, аралас мектеп ашып, қазақтарды орыстандыру, мүмкіндігі болса шоқындыру саясатын жүргізе бастаған отаршыл империя 1891 жылы жоспар бойынша миссионерлеріне екі жылдың ішінде қазақ тілін үйреніп алулары керек деген тапсырма береді де, соның нәтижесінде түрлі зерттеулер жасауға мүмкіндік туады. Керек еткенде екі-ақ жылда тілімізді меңгеріп шыға келген халықтың ұрпақтары мен тұла бойы орыстанған қазақтар тәуелсіздіктің 20 жылдығы дөңгеленсе де қозғалар емес. Осы арқылы талпыныс, ынта, оған қоса қажеттілік тудырмаған жағдайда тіл үйренудің мүмкін еместігіне көз жеткізіп отырмыз. Қалай болғанда да қай тілдің қоғамдағы атқаратын қызметі көп болса, сол тіл басым болады. Туған тіл ғана өзіңнің қай ұлт екеніңді сезіндіреді. Тіл бірлігі болмаса, не ұлт не мемлекет тәуелсіздігі баянды болмайды.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деп, қазақ тіл білімін қалыптастырушы Ахмет Байтұрсынұлы қадап көрсеткендей, әр ұлттың генетикалық жады, ұлттық коды мен дүниетанымы, психологиясы түгелдей тілінде ғана сақталады.Жалпы бір тілді ығыстырып шығару процессі кезінде қостілділік біраз уақыт қоғамды жайлап тұрады. Екі тілдің артындағы екі мәдениет пен өркениет өзара айқасқа түсіп барып, жеңімпазы үстемдік ететіні турасында филолог Дэвид Кристалл ой қозғаған. Орыстар французша сөйлеуді сәнге айналдырған кезде Лев Толстой Ана тілің қайткенде де, ана тілің болып қала береді. Жан-тәніңді салып сөйлеген кезде басыңа бірде-бір француз сөзі келе қоймайды, ал жарқылдата сөйлеуді қаласаң, оның жөні бір басқа - деген болатын. Қазіргі екі тіл майданы ұзаққа созылған сайын қауіпті екенін басты назарда ұстағанымыз жөн. Басында кеңестік қыспақтан құтылып, дінімен қауышуға асыққан қазақ қазіргі уақытта діни сенім-нанымдарының әртүрлілігінен бір-біріне қарсы уәж айтып, қырық пышақ болуда. Осындай алауыздықтарды болдырмау үшін исламның шынайылығын, асылдығын терең түсініп, халық салт-дәстүрімен қаныққан діндарлар исламды өзгелерге насихаттаса ғана бұрылыс болады. Діндар болуға қанша асығып бара жатсақ та, жоғарыда тоқталып өткен түрлі жағдайларды айналып өтуге болмайды.Тіл мен діннен ажырап, тұрмысы да түгелдей өзгерген кезде көптеген салт-дәстүрлеріміз ізім-қайым жоғалды. Көпшілігінің атауын қазіргі кезде сөздік қордағы археологизмдер қатарынан ғана көре аламыз. Десек те, құда болу, қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана т.б. қайта жаңғыртылған наурыз тойы, малдың төлдеуiмен байланысты уызға, күздiкте қарын-майға, қыста соғымға шақыру, көшiп келген ағайынға ерулiк немесе көшерде көршiлерге көшерлiк беру, бие байлау, сiрне, қымызмұрындық, ырым-тыйымдар, жол-жоралғылар халық қолданысына ене бастағаны рас.
Тіл, дін, дәстүр үштігінің бірлігін берік қалыптастырған рухани күшті тұлғалардан құралған ұлт қана жаһандану тасқынындағы түрлі толқындарға қарсы тұра алмақ. Қазіргі қазақ қоғамына әр дербес ұлттың жаны мен қаны бөлектігі Алла Тағаладан екенін түсінетін, Асан қайғыдай, Бұқардай, Абайдай, Алаш қайраткерлеріндей туған халқына жан жүрегімен құлдық ұратын, ұлттық рухы зор ұрпақ тәрбиелеу парыз.
1.2 Қазіргі кезеңдегі тілдің әлемдік бейнесінің лингвистикада оқытылуы.
Мәселен Қазақстанның жер асты, жер үсті байлығын оның азаматтарының игілігіне отаршыл күштерден қазақ ұлттық қорған шеңберінде сақтап қалуға, мемлекеттік мүддесін қорғап қалуға мәжбүр. Әйтпесе отарлаушы күштер түрлі бағыттағы секталар мен түрлі ағымдардың ықпалымен ел ынтымағын бұзып, алауыздықты күшейте берсе ұлт келешегінің тамырына балта шабады.Бұндай жағдайда бір ұлттың жетекші ұлт болу міндеті аса ауыр жүкке айналады. Мемлекеттің жетекші ұлты ретінде оның міндетін атқару үшін ең біріншісі жетекші ұлт бір-бірін ерекше сүюге, сыйлауға тиіс. Бір-бірінің абыройын асқақтатуы тиіс. Өзін сыйлаған әлбетте өзгені де өзіндей сүйе біледі. Оған қоғамда жақсы мен жаманды ажырата білетін өлшем қажет. Жақсылық пен жамандықтың ара-жігі айқындалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4-6
І. Лингвистикадағы тілдің әлемдік бейнесіне тарихи аспекті
түрінде жалпы түсінік 7-17
1.2 Қазіргі кезеңдегі тілдің әлемдік бейнесінің
лингвистикада оқытылуы 18-23
1.3 Паравербальді әлемдік бейне 24-27
I-ші тарау бойынша қорытынды 28-29
II Концепт, терминінің мағынасы мен мазмұны 30
2.1 Уақыт, терминінің мағынасы мен мазмұны
2.2 Уақыт концептісінің философиялық негіздеріне сипаттама
2.3 Мақал-мәтелдер мысалында ағылшын,қазақ, және орыс
тілдеріндегі "уақыт" концептісі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қазақ тілі халықаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолдануын жоққа шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы тіларалық байланыстардың, ағылшын- қазақ, орыс тілдерінің жандануы, дамуы, болашақта дамыған елу елдің қатарына қосылуымыз үшін аса қажет. Осы саланы дамытып өз үлесін қосудың бірден -бір жолы ол өзге елмен жай ғана қатынасып қана қоймай сол елдің мәдениетімен танысып, тілімен, дінін құрметтей білу. Шет тілінің үйренуде көптеген қиыншылытар кездеседі.Соның бірі шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер-фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдік фразеологиялық паремеологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестерінің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Сондықтан мақал - мәтелдердің тіл аралық семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпы халықтық мәнділіктермен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай- ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындауда аса өзекті мәселе болып табылады.
Дегенмен, халықтық ұғым- түсініктермен рухани мәдени құндылықтардан мол мағлұмат беретін қазақ және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі тізбектер халықаралық , экономикалық, салааралық байланыстар кең өріс алған, осы кезеңге дейін салыстырыла зерттеліп келді.Алайда,аса салғастырыла зерттелмей, мағлұматтар кеңінен таратылмаған. Ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сәйкес қазақ және ағылшын, орыс мақал-мәтелдерін тек тілдік емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру, бірлік астарындағы ұлттық болмысты тану, олардың семантикалық құрылымындағы ерекшеліктерімен ұлттық сипатты айқындау аса маңызды болып отыр.
Соңғы жылдары Тіл білімінде қазақ тілін генетикалық және типологиялық жағынан туыстығы жоқ тілдерімен салыстыра-салғастыра зерттеу мәселесі кеңінен өріс алып келеді. XX ғасырдың соңғы жылдары дами бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі адам-тіл-мәдениет және адам-тіл-ойлау үштігіне сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің жаңа бағыттарына жол ашты.Бұған дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрлымдық-мағналық бағытта ғана қарастырылып келсе,бүгінгі таңда антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу еркеше қызығушылық таңытуда.
Тілді ұлттық тарихымен,мәдениетімен,рухани қазнасымен, яғни дүниетаныммен тығыз қарым-қатнаста ,бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғаттың шынайы танып білуге жол ашады.
Ұлт мәдениетігнің қай түріне болмасын,онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суретті сақталған.Белгілі бір ұлттың тарихынан,мәдениетінен,таным болмысынан,тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер,мақал-мәтелдер,нақы л сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсеттетін,салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Біздің елімізде қазақ тілі мен орыс тілін және ағылшын тілдерін салғастыра зерттеуге арналған еңбектер құрлымы әр түрлі тілдері салыстыра-салғастыра зерттеудің үлгісі болады.Қазіргі Қазақстан тіл білімінде енді-енді ғана бой көтеріп,кейінгі жылдары ғана тұсауы кесілген саланың бірі-қазақ және герман тілдерінің фразиологизмдердін кешенді түрде тіл біліміндегі жаңа бағыттардың ұстанымдарына сүйене отырып зерттеу кейінгі уақытта ғана қолға алына бастағандықтан,әлі де болса шешімін таппай талай мәселелер,міндеттер баршылық.Осындай тың,қиын,өзекті мәселелердің бірі-қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің кешенді түрде лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан салғастыра зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қандай да бір тіл болмасын оның фразеологиялық қоры ұлт мәдениетін,менталитетін,ұлттық психалогиясын барынша қамтиды.Қазақ,орыс және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерін жүйелеп салыстыра-салғастыра талдау жүргізіп,баяндау арқылы осы ерекшеліктерді анықтауға деген қызығушылық тудырады.Діні,мәдениеті,тарихы,әлеу меттік және саяси даму жолдары бөлек ағылышын,орыс және қазақ халықтары тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра зерттеу арқылы олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктерін анықтау осы жұмыстың өзектілігін айқындайды.Үш тілдегі фразеологиялық теңеулерге салыстырмалы-салғастырмалы талдау қандай да бір мәдениеттану зерттеулер сияқты тарихпен,дәстүрмен,салыстырып отырған лингвомәдени қауымдастықтардың өмір салтының ерекшелігімен танысуды тереңдету, сонымен қатар мәдениетаралық қарым-қатнас барысында әр ұлттың ерекшеліктерін,менталитеті,олардың бірін-бірі түсінушілік,ізгіниеттілік пен толеранттылыққа болжау мүмкіндігі де зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Зерттеуде қазақ және ағылшын және орыс тілдері фразеологиялық теңеулер лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан алғаш рет қарастырылу да осы жұмыстың өзектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны: туыс емес қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер құрайды. Ағылышын және қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологиялық тенеулерді линвомәдениттану және лингвокогнитивтік тұрғыларынан салыстыра-салғастыра талдап зеттеу.
Зерттеу пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдерді салғастыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және мақал-мәтелдің тілдік ұлттық бейнесін анықтап көрсету.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ ағылшын мақал - мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтарымен ұлттық сипатын ашу. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
Зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды анықтау және негіздеу; Этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасау, және қысқаша сипаттама беру; Қазақ - ағылшын тілдеріндегі шығу төркіні көмескіленген этномәдени ақпараты бар тілдік орамның шығу төркінін айқындау.Ұлттық сипатты айқындау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әр тектес тілдер топтарына жататын қазақ және ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдер негізінде салғастырыла зерттеліп келген. Алайда, мағлұматтар кеңінен зерттеліп, таралмаған. Осы жайтты меңгере отырып олардың қолданыс аясы толығынан қарастырылып, тақырыптық топтары айқындалады. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің мазмұн-межесі бір - бірімен толық салыстырыла зерттеледі ұлттық ерекшеліктері айқындалады. ерттеудің нәтижесінде мынандай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін таптты. Құрлымы әр түрлі ағылшын,орыс және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер алғаш рет когнетивтік және лингвомәдениеттану тұрмысын салыстыра-салғастыра қарады;
Ағылшын қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжі этмимологиясы,ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттейді.
Үш тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып, тақырыптық жағынан жүйеленіп, ретке келтірілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама өзгенікін біліп, өзіңдікін дұрыс бағалап, тереңіне бойлауға жол ашады. Кейінгі кезде тіл білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы пайда болған бағыттарына орай, фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану және когнитивтік тұрғыдан сипаттау оны этностық дүниетанымның ажырамас бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады. Сонымен қатар қазақ және герман тілдерінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеологиясының тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеудің барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды этнос тарихын, этникалық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану, этнолингвистика, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы, салыстырмалы фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық және практикалық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеуде талдау жасалған тілдік деректерді әр түрлі түсіндірме және тақырыптық екі тілді сөздіктер құрастыруда, ағылшын тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал ретінде қолдануға болады.
1. Лингвистикадағы тілдің әлемдік бейнесіне тарихи аспекті түрінде жалпы түсінік
Қазіргі таңда шет тілі ретінде ағылшын тілін оқытуды жаңа сатыға көтеру отандық педагогикадағы іргелі міндеттердің біріне айналып отыр. Халықаралық қатынастар мен бизнес, туризм, әлемдік экономика мен саясат, білім және ғылым саласы мен озық технология, құқық пен мәдениет салаларының халықаралық аренадағы негізгі қолданыс тілі ағылшын тілі болып отыр. Осы ретте болашақ мамандарға ағылшын тілін арнайы оқып білу, өзіндік ой қалыптастырудың маңызы зор. Тіл дамыту- қазақ тілін оқытудың, білім мен тәрбие берудің ең маңызды да салмақты мәселесі. Ол арқылы жасөскінді тіл өнеріне баулу, қазақ тілінің қыры мен сырын терең меңгеру, ойын жатық та көркем етіп жеткізе білу, мәдениетті де сауатты жаза білу іс-әрекеттері жүзеге асады.
Тіл - бүкіл тіршіліктің алтын қазығы. Ғылымның, білімнің қай саласы болмасын ол тек тіл арқылы дамиды.
Өзге ұлт өкілдерінің тілін дамыту - қазіргі білім саласындағы оқу-тәрбие ісіндегі басты проблема. Тіл мен сөйлеу үрдісін дифференциалды қарастыра оқыту қажет, өйткені оқушының дұрыс сөйлей білуіне көңіл бөлініп отыр. Өзге тілді оқушыларға қазақ тілін оқытудағы басты мақсат- сөйлей білуге, өз ойын айта білуге, жаза білуге үйрету, сондықтан да коммуникативтік қарым-қатынас бірінші орында тұрады. Қазақ тілін өзге ұлттың өкілдеріне игертуге коммуникативтік қарым-қатынас бірінші орында тұрғандықтан, тіл материалдары болсын, оны игертуге негізделген жаттығулар болсын, сондай-ақ тіл дамыту жұмыстары болсын түгелдей қазақша сөйлей білуге, өз ойын айта білуге бағытталуы қажет. Қазақ тілін орыс топтарына нәтижелі үйрету үшін оның оқыту әдістемесін жетілдіру, түсіну- бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Сондықтан қазақ тілі сабақтарындағы тіл дамыту жұмыстары оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталады. Яғни, оқушылардың тілін дамыту мәселесі олардың ойлау қабілетімен байланыстырыла, сондай-ақ ойлау мен сөйлеу процесінің бірлігінде ұйымдастырылады. Қазақ тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі мақсаты- оқушылар белгілі бір дәрежеде қазақша сөйлеп, өз ойын басқа біреуге жеткізе алатындай, сондай-ақ өзгенің сөзін ұға, түсіне алатындай деңгейге жету. Оқушыларды осындай деңгейге жеткізу үшін мақал-мәтелдерді оқытып жаттатыруға үйреткен тиімді.
Мақал - мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құблыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлікпен танытқан. Көп сөз-көмір, аз сөз-алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында.
Мақал-мәтелдің тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды толықтыру үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал - сөздің мәйегі. Мәйек - бір қазан сүтті ашытатын (ұйтатын) ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың ғасырлар бойы өмірден, табиғаттан көрген - білгенін бейнелейтін шағын шығармасы, сөз өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты сөйлем. Сондықтан да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай. Өйткені, қазақ мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар, дыбыс үндестігі бар.
Мақал мәтелдердің түрлі ойын элементтері арқылы берілгенін байқағандай, әртүрлі элементтерді пайдалана отырып, оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын дамытуға мұғалім үшін өте тиімді - деп ойлаймын. Мұндай тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел арқылы сөздік қорларын толықтыруға ықпалды. Кез келген сөзді бір-бірімен байланыстыра, тіркестіре салуға болмайтындығын жете түсіндірген жөн. Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талпынады. Әдетте, мақалдар жаттап алу үшін ғана бермеймін, әрбір мақалдың тура мағынасы мен ауыспалы мағынасын қатар түсіндіріп отырамын. Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талаптанады. Тіл дамыту үшін сөздік жұмыстарына да көп көңіл қоя білу керек.
Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір-бірімен байланыста. Адам бір-бірімен сөйлеу тілі арқылы тікелей қарым қатынас жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам екінші бір адамның айтқан сөзін естейді, тындайды әрі онымен пікір алысып сөйлеседі. Адам осындай сөйлеу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланылады. Мысалы, мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ымдау тағы да басқа әрекеттер арқылы сөйлеу үрдісінде екінші бір адамға ойын жеткізеді. Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін, құрамдас сөйлем түрлерін қолдана бермейді. Тіл дамыту жұмыстары грамматикалық зандықтармен байланысты жүргізілуі тиіс.
Тіліді дамыту жұмыстарында сөз мағыналары, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін туралы тіл білімінің дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады. Осыған орай морфологиялық тұлғаларды оқушы тілін дамыту мақсатына сай сөйлеу тәжірибесінде қолдануға септігі тиер білім мазмұнын нақтылау көзделеді. Мақал-мәтелдер арқылы оқытып дамытуда олардың сөз мағыналарын жетік біліп , сөйлеу кезінде дұрыс пайдалануға дағдыландыру, сөздік қорларын байыту - ең басты жұмыс. Сондықтан оқыту арқылы тіл дамытуда лексикология ғылымының жетістіктері басшылыққа алынды.
Оқыту арқылы тіл дамыту жұмыстарын жүргізгенде жаттығу материалдарында мақал-мәтелдер, кеңінен қолданылады. Мысалы, сөздің грамматикалық мағынасына қатысты практикалық сабақта мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын тапқызу оқушының грамматикалық мағынаны түсінуіне әрі сөз байлығын арттыруға мүмкіндік береді. Немесе, берілген сөздерді ( мысалы, ерлік, тәрбие, жүрек, ел, батыр т.б. грамматикалық көрсеткіштер арқылы түрлендіріп, сол сөздер туралы мақалдарды тауып жазғызу да оқушының морфологиялық тұлғаларды ажырата отырып, сөздік қорының жетілуіне әсер етеді.
Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын жазбаша да дұрыс, жүйелі бере алады. Сондықтан бұл екі үрдіс бір-бірімен бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізгенде ғана дұрыс нәтиже береді. Тіл дамытуға арналған жұмыстардың барлығы оқушылардың тіл байлығын, білім деңгейін, сана сезімін, сауаттылығын дамытуға көмегі зор.
Білім беру тұжырымдамасында өмір талабы ретінде екі тілде сөйлеуді одан әрі орнықтыру, өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытудың сапасын жақсарту міндеттері қойылады. Ағылшын тілінде жүргізілетін білім ошақтарында оқушыларға қазақ тілін оқыту мәселесі олардың қазақша сөйлей алатындай болып шығуына мүмкіндік беретіндей болуы тиіс. Сөз тіркестері мен мақал-мәтелдерді күнделікті өмірде пайдалана отырып, тиімді қолдана білудің маңызы зор - деп білемін. Сондықтан да оқушылар алған білімдерін өз қажеттілігіне ғана пайдаланып қоймай сонымен қатар, өзгелермен де бөліссе ұтымды амал болып табылар еді.
Алла әмірімен түскен Құран кәрімнің Хұжрат сүресінде: Бір-біріңді танып, ажырата білулерің үшін сендерді әртүрлі ұлтқа, тайпа-тайпаға бөлдік деп жазылған. "Құран Кәрімдегі аятты және тіл төңірегіндегі сан-салалы, құпиялы, тарихи толғамдарды ой елегінен өткізген адамның мынадай қорытындыға келері хақ: тілдердің әрқилылығы, түріміздің, дініміздің басқа-басқа болуы, Құдай санасымен, қолымен құрастырылып, әдейі жасалған рухани-физиологиялық байлық" (М.Шаханов, "Ұлт анасы - тіл", 2010 ж., 41-бет) - деген әр ұлттың дамуы, тілінің қанаттануы, салт-санасының, руханияттарының сақталуы турасындағы парасат биігінен айтылған баға үлкен жетекшілік қызмет атқарары сөзсіз.Ұлт болып қалу мүмкіндігі ұлт өкілдері өздерін ерекшелейтін рухани құндылықтарын жоғалтып алмағанға дейін ұласады. Бүкіл жер шарындағы 6,5 млрд. адамның қай-қайсысы да белгілі бір ұлт өкіліне жатады. Қай ұлтты алып қарасаңыз да дәстүрге негізделген тұрмыс-тіршілігі, кәсібі, соның ыңғайындағы тарихы, мәдениеті, өркениеті бар.
Көне грек философиясында адам белгілі бір ұлтқа жатуын сезіну үшін бес түрлі шартқа сай болуы тиіс делінеді:
1-ші ұлтының тілін жақсы білу қажет;
2-ші ұлтының дінін меңгергені жөн;
3-ші ұлтының дәстүрін толық бойына сіңіруі тиіс;
4-ші ұлтының тарихын түгендей алуы абзал;
5-ші ұлты мекендеген жердің ой-шұңқырын жақсы білуі парыз.
Осы сипаттар түгел бойынан табылған адам ғана сол ұлттың толық өкілімін, ұрпағымын деуге құқылы. Ежелгі Афина азаматтарына эллан тілінде сөйлей алмайтындармен некеге тұруға заң жүзінде тыйым салынған. Бұл заңды әрбір грек бұлжытпай орындап қана қоймай, ұрпағына насихаттаған.
Ұлт болып ұйысу белгілі бір географиялық ендікті алып жатқан адамдар тобының басқа да тұрмыстық, дүниетанымдық, ең бастысы тілдік бірліктерінен туады. Әр ұлттың ғасырлар бойы сараланған рухани құндылықтары ұрпақтан ұрпаққа желісін үзбей беріліп отырылуы тиіс. Ал дәл біздің ұлтымыздың өз менін жоғалтып алу себебі, салдары тарих тереңіне шөксе де, әлі де рухани дамуымызға кедергі болуда. Өткел бермес болып көрінген ұлт тағдырындағы түрлі қысылтаяң уақыт та, ұлт рухы алмастай жарқыраған дәуір де уақыт сынды ұлы көшке қарсы тұра алған жоқ. Бүгінгі күнде ертең тарихқа айналғанда, ұрпағымыз бұл кезеңді қаншама дәуірлер ата-бабасы аңсаған тәуелсіздігі бола тұра, қазақы рухтың халқымен қауыша алмаған кезеңі деп жүрмесе...Қазақ халқына елдігін нықтап, түрлі жаугершіліктен аман қалып, тарихта ұлт болып қалуы үшін 275 жыл (1456-1731ж.) уақыт кеткен. Көш көлігі - түйе, мінгені - жылқы, баспанасы - киіз үй болған эпикалық көшпелі өмірдің асыл қалыбында кісілік пен парасат басшылыққа алынған қоғамдағы қазақтар ғажайып асқақ рухты болды. Ат тұяғы баратын жердің бәрімен табиғи байланыста болған халық өр, намысты, текті, жауынгер болып келді. Бұған дәлел - Күлтегін, Білге қаған мен Елтеріс қаған заманы мен көк сүңгілі түріктерге жалғасқан жойқын шайқастар, Шыңғыс ханның қайысқан қолына қарсы аласапыран жорықтар, жайындай аузын ашқан Ресей бодандығына жолбарысша атылған Кенесары, Наурызбай, Исатай-Махамбет, Сырым, Жанғожа, Есет батырлар көтерілістері.
"Қарға тамырлы қазақ" деген сөз тіркесі аясында орнаған үзілмеген беріктік болды. Қазақ өзінікін өзеккке теппеді, қазақтың танымында қайыршылық, қол жайып күн көру болмады. Халық тыныштығын ойлаған көсемдер, дау-дамайды шешетін әділ билер ел тұтқасын ұстаған азаматтардың, байлардың көкірек керген кезі болса дереу сабасына түсіріп, жанындағы кедей-кепшікке қарайласуды міндеттеп отырған. Ұлт мүддесі жолында кез келген қазақ жанын берді.Бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!" - деуі жоғарыдағы сөздеріміздің бір ғана дәлелі. Мұндай дәлелдерді жүздеп, мыңдап келтіре беруге болады.Тіліміз бұл кезеңде жеке ұлттың бар қажетін өтейтіндей дәрежеге көтеріліп дараланды. Қарлұқ, оғыз, қыпшақ, шағатай, салжұқ болып үлкен бес топқа, қырық тілге, жүз диалектіге бөлінген жалпы түркі тілдерінің ішінде тіліміз туыстығы жағынан 12 тілмен (қазақ, татар, чуваш, башқұрт, қырым татарлары, қарақалпақ, құмық, қарашай, малқар, ноғай, қарайым, қырымшақ) бірге қыпшақ тобын құрады. Қазақ тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі сөздік қоры жағынан өте бай, дамуы жағынан да көш озық тұрған тіл. Бұл жай өзімдікі болған соң мақтану емес, дәлелденген, зерттелген нақты тұжырым. Кезінде түрколог В.Радлов Әлем тілдерінің ішінде мен үш тілді ұлы деп білемін. Ол - орыс, француз, қазақ тілдері - деп баға берсе, тағы бір әйгілі түрколог С.Е.Малов: Түркі халықтары ішіндегі ең суретшіл образды тіл - қазақ тілі. Қазақтар өзінің шешендігімен де, әсем ауыз әдебиетімен де даңқты - деген болатын. Тіпті, халқымыздың тіліндегі сөздік қор туралы айтпай-ақ, дыбыстар жүйесін алайық. Дыбыс дегеніміздің өзі адам құлағымен ести алатын түрлі үндер. Олар жалпылама алғанда физикалық, биологиялық, музыкалық, тіл дыбыстары болып бөлінеді. Ал тіл дыбыстары сол тілдегі мағына және сөз ажыратуға қатыса алатын дыбыстар яғни, фонемалар. Мысалы: сал-сәл, тол-төл, тұс-түс, тыс-тіс... дыбыстар алмасқан сайын мағына өзгеріп, сөздерді ажырата аламыз. Осы фонемалар турасында ғылыми теориялық негіз салған Бодуэн де Куртенэ психофонема психобейнеден келіп шығады деген болатын. Бұл теорияның қағидалары бойынша әр ұлт өкілдерінің санасында, ойлау қабілетінде сөз мағынасын өзгертетін дыбыстардың психологиялық бейнелері болады. Сол бейнелер арқылы халық бір-бірімен тілдік қарым-қатынас жасайды. Дыбыстардың, сөздердің сөз тіркестерінің, сөйлемдердің психобейнелері ұлттың барлық мүшелерінің ойында бірдей болады (сан жағынан да, сапа жағынан да) сондықтан олар бір-бірін толық түсініп, тілдесімдік қатынасты табиғи заңдылық ретінде жасайды.
Әр тілдің өзіне ғана тән төл дыбыстары болатынын қарапайым түрде былай түсіндірсек: бір тілдің дыбысталуы өте жағымды (қазақ, француз) болса, енді бір тілдікі мысалы қытай тілі шаң-шұң еткен өңкей ащы дыбыстар жүйесінен түзілген, алтай, якут тілдері дауыссыздар жүйесіне негізделгендіктен құлаққа түрпідей тиеді. Әр дыбыстың артикуляциялық, акустикалық, генетикалық сипаттамасы болады. Мысалы, қазақ тіліндегі дыбыстардың барлығы дерлік ауыз қуысынан шығады. Тіліміздегі кез келген дыбысты айту кезінде өкпеден шыққан ауаны ауыз қуысында еш кедергіге ұшыратпай, не мұрын жолымен айтып көріңізші. Ол дыбыстар біздің тіліміздегі саздылығынан, ерекше ойнақылығынан жұрдай болады да қалады. Тілдегі әр дыбыстың айтылуы құлаққа жағымды саздылыққа ие болуы да тілдің ұзақ даму жолын көрсетеді. Дыбыстардың саздылығынан тіліміздегі кез-келген сөзді бағындырып тұрған буын үндестігі мен дыбыс үндестігі келіп шығады.
Өнер алды - қызыл тіл деп бағалаған қазақ халқында тұспалдап, мақалдап, мақамдап, тақпақтап сөйлеу негізінде жыр, терме, толғау, дастан, айтыс, шешендік өнер, қара өлең, өлең түрлері сияқты әдеби өнер үлгілер қалыптасқан. Сөз мәйегін тізіп, құлақ құрышын қандыра, ерекше ырғақпен, ынтықтыра сөйлеу логикалық дұрыс ойлауда, ал ол қазақтың қан тазалығын сақтай отырып ұрпақ өрбітуінде жатыр. Жалпы түркі тілдері жанұясынан шығып, ұлтымыздың бүкіл әлеуметтік бейнесін қалыптастырып, ұлттық менталитет, саяси, оқу-тәрбиелік, тұрмыстық жадыны ұстап тұрған тіліміз үш ғасыр даму дәуірінен өткен.
Жылқы мінездес текті халқымыз наным-сенімін орнықтыруда діндердің ішіндегі ең тазасын, әділін ұстана білді. Ақыл-ойдың биігіне жеткен кемеңгерлердің көпшілігі ислам дінінің ақиқатын еріксіз мойындап, бас иген. Орыстың ойшылы Иван Бунин: Құранның бұйрығына құлақ аспағанды қарғыс атсын! - десе, Александр Пушкин: Жаратқанға табыныңдар. Ол - аса ұлық, ал Лев Толстой: Мені Мұхаммед үмметінен деп есептеулеріңізді өтінемін, - деп исламды мойындағандықтарын әйгілеген. Ал керісінше ислам дінінде туылып көкірек көзі ашылған соң өзге діннің ұлылығын мойындап кеткен әлемдік тұлғаларды таба аламыз ба? Әрине жоқ. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам діні біздің халқымыздың санасында орныға бастады. Бұдан кейінгі жерде әр қазақ баласы ата-бабасы ұстанған дін қағидаттарын орындау арқылы ұлт тұтастығына кепіл болды.Халқымыз әлмисақта жаратушы рухынан сипат алған адамның өмір айналымына жіберілу мақсаты - даму, дағдару, шегіну, қайта жаңғыру жолдарынан өтіп, өсіп, өңделіп, пенделіктен періштелік биіктікке дейін көтеріліп барып өз иесіне қайта қосылуы үшін екендігін терең түсінді.Түркістанда түмен бап, Сайрамда бар сансыз бап, Отырарда отыз бап, Бабтардың бабын сұрасаң, Ең үлкені - Арыстан бап, Ең кішісі - Алаша бап, демекші бабтар мен әулиелер өлкесін исламсыз елестету тіпті мүмкін емес. Адамның жаратушысымен тікелей байланысы, әрі адамдарды оған жеткізетін ақиқат жол екенін түсіндірген ойшылдарымыз - Яссауи, Бекет ата, Абай, Шәкәрім халқын діни таным-түсінікке жетеледі.
Тілі мен діні дамыған халық салт-дәстүрден әсте кенде болмаған. Дәстүр халықтың дүниетанымына орай қалыптасып, жалпыхалықтық сипат алды. Олай болуға себеп - дәстүр әркімнің жеке басындағы жай мәселелерге қатысты емес, халықтың әлеуметтік, психологиялық, мәдени, толып жатқан басқа да тұр-мыстық, жағдайына байланыстылығында. Дәстүрдің енді бір сипаты - тұрақтылығында. Оны қаласа өзгертіп, қаламаса өшіріп тастауға бір адамға иелік жоқ. Тағы бір артықшылығы - дәстүрдің өміршеңдігі.
Ар мен намысын қасықтай қаны қалғанша қорғаған, жомарт та дархан, адал да ақ көңіл қазақ халқының тұрмысы түгелдей малмен, көшпенділікпен тығыз байланысты болды. Ұлттық психологиялық ерекшелiк қасиетi, философиялық ойлау жүйесiнiң негiзi тұрмыс-салтымен қалыптасып, дәстүрге айналды. Сөйтiп, салт-дәстүрлер, бiр жағынан, халықтың тұрмыс-тiршiлiгiнiң айнасы iспеттi болса, екiншiден, сол арқылы ғасырлар бойы өз ұрпағын еңбекке, адамгершiлiкке, өнерге, өмiрге икемдеуде тәрбие құралы болды.Осылайша отаршылдық қамытын кигенге дейін кең жазира даласында сөзге шешендігінен, дініне беріктігінен, елін, жерін шексіз сүйетіндігінен туған қазақтың зор рухты, асқан текті бейнесі кемеліне келген еді.Отаршыл империя кезеңі қазақ тарихында (1731-1916ж.) 185 жылдық уақытқа ұласты. Ресейдің ресми тарихында отарлау, бодандықтар, агрессия, шет жерлерді басып алу деген сияқты сөз тіркестерін таба алмайсыз, бұл мағынаны тарихшылары жаңа жерлерді игеру, Ресейдің қол астына өз еркімен кіру, одақтасу сияқты сөздермен береді. Жауыздыққа, жендеттікке, отаршылдыққа қарсы сөйлеген тұстарда орыс ұлтшылдары: ...единственная страна в мире, не знавшая колоний, это - Россия! - деп, барын сала дәлелдейтіндері бар. Бірақ тарих деректері мұны теріске шығарады. Мысалы:1346 жыл - Коми жері,1478 жыл - Карелия,1489 жыл - Солтүстік Карелия,1552 жыл - Қазан хандығы жойылады,1556 жыл - Астрахань хандығы1557жыл - башқұрт тайпалары Қазан хандығына жасалған зор шабуылды көргеннен соң орыстар құрамына бірден өтеді. Кейін отаршылдықтың зардабынан кейін жиналып қарсы тұрулары тарихта башқұрт көтерілісі деген атпен қалады. Бұл мәліметтерді жіпке тізгендей етіп көрсетудегі мақсат - отаршылдық саясат жүргізуге жанталасқан Ресейдің түпкілікті халқы мен өзгелердің арасына от жағу емес, өзіміздің жарым-жартылай дәрменсіз қалған ұлттық рухымызды тірілту ғана. Осы кезеңдегі көрген қиыншылықтарды дәлелдейтін бірден-бір айғақ ол тарихи тізбек болып қалған мақал- мәтелдер болып саналады.
Өзге ұлттар мылтықпен, зеңбірекпен қаруланған тұрақты әскері бола тұра орыстардың басқыншылы-ғына төтеп бере алмай, бір-екі жылдың ішінде бодандық құрығына ілініп қала берсе, қазақ жерін тұтастай иеленіп, әр жердегі көтерілістерін басып-жаншу үшін империяның 150 жылға жуық уақыты кетті. Басқа отар халықтардың қарсылықтары аз уақытта тойтарыс алып, қайта бас көтермеуі олардың ұлттық санасының әлсіздігін танытады десе болады. "Ресей отаршылдары қазақ жерiн бiр жарым ғасыр бойы жаулағанда, олар отты қарумен, тұрақты армиямен қаруланса да әр жердегi қазақ батырларының қол бастаған жанкештi қарсылығына ұшырап, алға жылжи алмай келдi. Яғни өзінің тілін, дінін сатпай келді. Мұның басты себебiн орыс тарихшысы Аничков қазақтардың елiне, жерiне деген махаббатынан туындаған ұлттық санасының жоғары деңгейде болуында деп атап көрсеттi"(М.Мырзахметов, "Түркістан", 2007ж.). Осы себепті де орыс отаршылдары өзгелерден озық, асау, кесек біткен халықты тізгіндеуде өзгеше тәсілдер қолданды. Оның бірі 1865 жылы патшалық еткен Александрдың қазақтарды шоқындырып орыстандыру туралы ресми құжаты еді. Бұл құжат бойынша іске кіріскен орыс миссионерлері (Ұлы жүзді - Остроумов, Орта жүзді - Алекторов, Кіші жүзді - Ильминский бөліп алған), орыс-қазақ мектептер жүйесін түзеді. Аралас мектептер империя үшін халықты ұлттық өзегінен ажыратып, табиғи таным-түсінігін өзгертіп, қазақ халқын саналы, ерікті түрде мәңгүрт етудің тамаша жолы болған саяси құрал болды. Бұл мектептер орыс емес ұлттарды патша өкіметінің саясатына, дініне, тіліне құлшылық етуге тәрбиеледі.
Қазақтың тілін, салт-дәстүрін, өмірін зерттеп, ауыз әдебиеті материалдарын жинап, Қазақ тілін үйренуге арналған материалдар атты сөздік (Қазан, 1861 жыл), Өздігінен орыс тілін үйренуші қазақтарға көмекші оқу құралын жасаған, патша өкіметінің орыстандыру саясатына шын берілген Н.И.Ильминский болды. Қазақтарға отарлау саясатын жүргізуде олардың тұрмысы мен салтының және қоғамдық қатынастарының ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу қажет деп есептеген миссионер шығыс халықтары үшін "орыс емес ұлттарды орыстандыру және шын мәнінде оларды діни және тілі жағынан орыс халқымен біріктірудің педагогикалық жүйесін жасады. Ата-бабамыз ғасырлар бойы тірнектеп ең асылын сұрыптап жинаған рухани байлығын - тілін, дінін, салт-дәстүрін жатқа жойғызбау үшін жанталаса қорғанды. Мен көндім деп екі қолын көтеріп қарап отырмады. Десе де Ресей империясының миссионерлiк, нәсiлшiл-шовинистiк саясатты тынбай ұстануы нәтижесіз болмады.Кеңес үкіметі (1916-1991ж.ж.) идеясы басқадай насихатталғанмен, тікелей отаршыл империяның ісін жалғастырушы болды. Кеңес үкіметі орнай бастағандағы адамдар өмірінің күнделікті тұрмыс шындығынан қоғамдық тіршіліктің сыры аңғарылып, кез-келген фактіден үлкен тарихтың сипатын сезуге болады. Қазақ елінің тарихындағы зардабы осы күнге дейін жойылып бітпеген, аса қасіретті нәубеттің бірі - тілінің таза болмауы. Өкімет кедейлерді байларға (көбісі күн көрісі бар орташа ауқаттылар) жауықтыра айдап салып, ұрдажық белсенділерді құтыртып, қас қағымда елдің ғасырлар бойы қалыптасқан шаруашылық жүйесі мен өмір салтының астан-кестеңін шығарды. Бай деп саналғанның мал-мүлкі түгел тәркіленіп, өздері абақтыға қамалды немесе байланып-маталып ит жеккенге айдалды. Жалған жала жабылып, атылып-асылды. Бұл нәубеттің ақыры бұрын-соңды болмаған жаппай ашаршылыққа ұласып, халықтың жартысынан көбі қырылды. Нәубеттен үріккен халықтың бір бөлігі жаяу-жалпылап шекара асып, бөтен елге кірме болды. Тіліміз әбден адасып, аралас тілге айналды. Бар байлығы тілінен оп-оңай айрылғысы келмеген, бірақ заманының ауқымынан сырт кете алмаған қазақ халқы талай-талай шырғалаң мен сарсаңға, күдік пен толқуға түсті. Қазақ халқына империя да өз кезінде қатты қысым жасағанмен, сақтап тұрған қорғанышы - ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына бағынған дәстүрлі тұрмысы еді. Кеңестік қызылдардың белден басып жүргізген кохоздастыру, ұжымдастырулары қазақ халқының тұрмыс-салт ерекшелігін, келе-келе тілін де быт-шыт қылды. Нақ осы уақытта өздері ештеңенің жөн-жосығын түсінбесе де, мансапқа қызығып, көп нәрсені бүлдірген "іштен шыққан" топас белсенділер қаулап кетті. Отызыншы жылдардың бас кезіндегі Қазақстанда орын алған нәубетке осы шаш ал десе, бас алатын" жандайшаптар да айрықша себепкер еді. Олар екі сөздің басын жөндеп кұрай алмай тұрса да, орыс сөздерін араластырып, ата-бабасы естімеген сөздермен сөйлеп, үріккен елдің зәресін ұшырды. И.Сталиннiң 1937 жылғы: Мы не только уничтожим всех врагов, но и семьи их уничтожим, весь их род до последнего колена (Леонид Млечин. КГБ, председатели органов госбезопасности (рассекреченные судьбы). Москва, 2005, стр.152), - деген нұсқауы ұлт қамын ойлайтындарды бір сыпырып тазалап алды.
Сонымен қатар көп ұлтпен араласа отыру науқаны да, тәжірибесіз қазақтардың атамекеніне қоныстандырылған әр түрлі келімсектердің жағдайы да "коммунистік интернационализм" күшімен жан-жақты жасалды. Ана тілінен ажырап бара жатқан халықтың тарихын да, мәдениетін де, өркениетін де Кеңес үкіметі жасаған болып шығып, қазақ елі өз тарихынан, тілінен өзі ажырады. Қазақ ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлы 1915 жылы: "Алһамдулилла, аз емеспіз, алты миллион қазақпыз" десе, 1916-45 жылдардағы жатқа кеткен биліктің 30 жылдық ойранынан қазақ халқы еш уақытта болмаған қырғынға ұшырап, үштен екісінен айырылып, 1,5 миллиондай ғана адамы қалады. ХХ ғасырдың басында-ақ ояна бастаған қазақ санасы бас көтеріп, қазақ зиялылары "Алаш" партиясын құрып, Түркістан автономиясын да орнатып үлгерген еді. Бұл да қазақ халқын қынадай қыруды сұрап тұрған, яғни, өзге елдер сияқты бұға бермей, бірден дүр етіп көтерілетін қазақтардың өр, саналы рухын тез арада өшірмесе, санын да азайтпаса болмайтын саяси жағдай болды. Осы аз уақыт аралығында үштен екісін жоғалтқаннан соң, қазақ халқы ұрпақ ауысу кезінде табиғи түрде келесі ұрпаққа салт - дәстүр, дүниетаным, тіл, дін сияқты руханияттарын беру мүмкіндігінен айрылды. Үш ғасыр бойы жиналып, ұқыптап ұрпағының зердесіне құйылып келген ақпараттар ағыны тоқтап, шорт үзіліп қалды."Ақтабан шұбырынды" зардабынан да асып кеткен бұл зұлматтар санға ғана емес, сапаға да сызат түсірді. Кең байтақ өлкеде сиреп қалған жер иесі, ұшан-теңіз байлық қожайыны - қазақтар өзге келімсек ұлттардың ығына, орыстандыру саясатына толығымен бағынышты болды. Десе де, ата-бабаларымыздың қанына тартып, саннан сапа шығады деген мақалдың заңдылықтың растығын дәлелдеген де біздің ұлтымыз болды. 1986 жылғы желтоқсанда жастарымыздың өзге ұлттар арасында ең алғаш болып кеңестік озбыр өкіметке бас көтеруі бабасының өр рух пен тектілік мүлде жоғалып кетпегенінің айғағы болды.
"Елу жылда ел жаңа" дейді халқымыз. Тәу еткен тәуелсіздіктің де 20 жылын еңсеріп қалдық. Бізге қазақтың тілін, рухын өзіне қайта қызмет еткізу қажет. Шырқап кеткен прогресс бүкіл ғаламға шеңгел салуда. Қазір теледидарсыз, ғаламторсыз, компьютерсіз күнделікті тұрмысты елестету мүмкін емес. Күнделікті, апталық, айлық ақпараттық бағыттағы газет-журналдар еліміздің алдына қойылған мақсатты негіз етіп ақпарат құралдарын ағылшын тілінде де таратылып жатыр. Қазір адамдардың көпшілігі кітап, газет-журнал оқып оқырман болудан гөрі, уақытын ысырап етпей көрермен болуға көшкен. Сондықтан да визуалды ақпарат көздерінің жұлдызы жарқырап тұр.АлмаТВ, ДТВ, Айкон, т.б Психология әр адамның қандай дәрежеде болсын, әйтеуір ұлттық сезімі болады да, ұлттық сезім нышаны ұлттық қадірден, ұлттық мақтаныш сезімінен және бір ұлтқа тәнділікті сезінуден тұратынын негіздейді. Ал ана тілінде сөйлей алмайтындардың ұлтқа тәнділікті сезіну эмоциясы сол тілде сөйлейтіндерден төмен болады екен. Міне, сіз бен біз іздеген бір жауап.
Рухани азып-тозып, ақыры мәңгүрттену қазақ халқының құдайдан қалап-тілегені емес, сыналап сіңдірудің салдары болғандықтан, біздің азат дәуірдегі ұрпақтарымыз жоғарыдағыдай әлі ақ қағаздай таза кезінде ұлтына тән рухани құндылықтарды сезінгісі келіп, қазақтықты іздеп тұруы биологиялық, табиғи байланыстың көрінісі. Ең алғаш баласымен тілдік қатынасқа түсетін адам анасы болғандықтан да, халқымыз туған тілін ана тілі деп үлкен философиялық иірімде айқындаған. Бала 5-6 жасына дейін бүкіл өмір бойына керек ететін ақпараттың 80 пайызын алады екен деп қазіргі ғылым анықтаса, Ахмет Байтұрсынұлы да өз тұжырымында бала ең алдымен ана тілінде ғана білім жетілдіруі керек деп дабыл қақты. Дамыған шығыс елдері де ес білгенше баланы тек ана тілінде сауаттандырып, дүниетанымын қалыптастырып алса, Еуропа тіл білімі "отбасы ана тілін сақтайтын - соңғы қорған" деген тұжырымынан танбайды. "Үш тұғырлы тіл" деп ұрандалған науқанның өмірімізге кіріп кеткеніне де біраз жылдың жүзі дөңгеленді. Адам санасы құйылып жатқан ақпараттың көптігінен ол барлығын дерлік игере алмайды.
Кезіндегі талайларды таң қалдырған қазақтардың бойындағы асыл қасиеттердің сынығына ие болып қалудың өзіне айрықша мұқтаж кейіпте қалдық. Мысалы қазақтар туралы зерттеген Ф.Янушкевич: Қазақтардың ойлау қабілеттілігінің кереметіне менің барған сайын көзім жетті. Сөз дегенде ағып тұр. Бұл жағынан оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне жоғарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасынан бұл көшпенділердің де құрметті орын алатын кезі келеді деп бір жарым ғасыр бұрын жазып қалдырған. 1865 жылдардан бастап, аралас мектеп ашып, қазақтарды орыстандыру, мүмкіндігі болса шоқындыру саясатын жүргізе бастаған отаршыл империя 1891 жылы жоспар бойынша миссионерлеріне екі жылдың ішінде қазақ тілін үйреніп алулары керек деген тапсырма береді де, соның нәтижесінде түрлі зерттеулер жасауға мүмкіндік туады. Керек еткенде екі-ақ жылда тілімізді меңгеріп шыға келген халықтың ұрпақтары мен тұла бойы орыстанған қазақтар тәуелсіздіктің 20 жылдығы дөңгеленсе де қозғалар емес. Осы арқылы талпыныс, ынта, оған қоса қажеттілік тудырмаған жағдайда тіл үйренудің мүмкін еместігіне көз жеткізіп отырмыз. Қалай болғанда да қай тілдің қоғамдағы атқаратын қызметі көп болса, сол тіл басым болады. Туған тіл ғана өзіңнің қай ұлт екеніңді сезіндіреді. Тіл бірлігі болмаса, не ұлт не мемлекет тәуелсіздігі баянды болмайды.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деп, қазақ тіл білімін қалыптастырушы Ахмет Байтұрсынұлы қадап көрсеткендей, әр ұлттың генетикалық жады, ұлттық коды мен дүниетанымы, психологиясы түгелдей тілінде ғана сақталады.Жалпы бір тілді ығыстырып шығару процессі кезінде қостілділік біраз уақыт қоғамды жайлап тұрады. Екі тілдің артындағы екі мәдениет пен өркениет өзара айқасқа түсіп барып, жеңімпазы үстемдік ететіні турасында филолог Дэвид Кристалл ой қозғаған. Орыстар французша сөйлеуді сәнге айналдырған кезде Лев Толстой Ана тілің қайткенде де, ана тілің болып қала береді. Жан-тәніңді салып сөйлеген кезде басыңа бірде-бір француз сөзі келе қоймайды, ал жарқылдата сөйлеуді қаласаң, оның жөні бір басқа - деген болатын. Қазіргі екі тіл майданы ұзаққа созылған сайын қауіпті екенін басты назарда ұстағанымыз жөн. Басында кеңестік қыспақтан құтылып, дінімен қауышуға асыққан қазақ қазіргі уақытта діни сенім-нанымдарының әртүрлілігінен бір-біріне қарсы уәж айтып, қырық пышақ болуда. Осындай алауыздықтарды болдырмау үшін исламның шынайылығын, асылдығын терең түсініп, халық салт-дәстүрімен қаныққан діндарлар исламды өзгелерге насихаттаса ғана бұрылыс болады. Діндар болуға қанша асығып бара жатсақ та, жоғарыда тоқталып өткен түрлі жағдайларды айналып өтуге болмайды.Тіл мен діннен ажырап, тұрмысы да түгелдей өзгерген кезде көптеген салт-дәстүрлеріміз ізім-қайым жоғалды. Көпшілігінің атауын қазіргі кезде сөздік қордағы археологизмдер қатарынан ғана көре аламыз. Десек те, құда болу, қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана т.б. қайта жаңғыртылған наурыз тойы, малдың төлдеуiмен байланысты уызға, күздiкте қарын-майға, қыста соғымға шақыру, көшiп келген ағайынға ерулiк немесе көшерде көршiлерге көшерлiк беру, бие байлау, сiрне, қымызмұрындық, ырым-тыйымдар, жол-жоралғылар халық қолданысына ене бастағаны рас.
Тіл, дін, дәстүр үштігінің бірлігін берік қалыптастырған рухани күшті тұлғалардан құралған ұлт қана жаһандану тасқынындағы түрлі толқындарға қарсы тұра алмақ. Қазіргі қазақ қоғамына әр дербес ұлттың жаны мен қаны бөлектігі Алла Тағаладан екенін түсінетін, Асан қайғыдай, Бұқардай, Абайдай, Алаш қайраткерлеріндей туған халқына жан жүрегімен құлдық ұратын, ұлттық рухы зор ұрпақ тәрбиелеу парыз.
1.2 Қазіргі кезеңдегі тілдің әлемдік бейнесінің лингвистикада оқытылуы.
Мәселен Қазақстанның жер асты, жер үсті байлығын оның азаматтарының игілігіне отаршыл күштерден қазақ ұлттық қорған шеңберінде сақтап қалуға, мемлекеттік мүддесін қорғап қалуға мәжбүр. Әйтпесе отарлаушы күштер түрлі бағыттағы секталар мен түрлі ағымдардың ықпалымен ел ынтымағын бұзып, алауыздықты күшейте берсе ұлт келешегінің тамырына балта шабады.Бұндай жағдайда бір ұлттың жетекші ұлт болу міндеті аса ауыр жүкке айналады. Мемлекеттің жетекші ұлты ретінде оның міндетін атқару үшін ең біріншісі жетекші ұлт бір-бірін ерекше сүюге, сыйлауға тиіс. Бір-бірінің абыройын асқақтатуы тиіс. Өзін сыйлаған әлбетте өзгені де өзіндей сүйе біледі. Оған қоғамда жақсы мен жаманды ажырата білетін өлшем қажет. Жақсылық пен жамандықтың ара-жігі айқындалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz