АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АУДАРМАЛАРЫН ТАЛДАУ
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АУДАРМАСЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 КІРМЕ СӨЗДЕР ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Тілдегі кірме сөздерді теориялық-әдіснамалық зерттеу негіздері
1.2 Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің пайда болу себептері мен жасалу жолдары
1.3 Англицизмдер теориялық зерттеудің нысаны ретінде
2 АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АУДАРМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Англицизмдердің қазақша аудармалары мен қолданылу аясы
2.2 Англицизмдерді бұқаралық ақпарат құралдарында пайдалану ерекшеліктері
2.3
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жаңа ғасыр, жаһандану дәуірі ғылыми-технологиялық өзгерістерден бөлек, дамушы елдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктеріне, тіл білімінің салаларына біршама өзгерістер алып келді. Бүгінде әлемдік тілге айналған ағылшын тілінің қолданылу аясы барған сайын кеңеюде. Қазақ-ағылшын тіл қатынастарына лингвист мамандардың басым көңіл бөлуінің себебі де осында. Ақпараттар желісінің артуы, экономикалық, нарықтық даму, халықаралық, ұлтаралық қатынастардың күшеюі сынды көптеген факторлар тілімізге шет тілден енген сөздер - "кірме сөздер" ағымының артуына әсер етті. Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің қазақ тілінде пайдаланылуы "англицизмдердің" пайда болуымен сипатталады.
Әлемнің барлық елдерінде жаһандық немесе ұлтаралық өзгерістерге байланысты белгілі бір уақыт көлемінде кірме сөздер қолданысқа енеді.
Қазақ тіліне ежелгі тарихи кезеңдерден бері жаппай енген кірме сөздер көп кездеседі. Бұл туралы тілтанушы ғалым Кәкен Ахановтың айтуынша, қазақ тілінде кірме сөздер болмаса, тіл байлығы болмас еді.
Ағылшын тілі әлемді тіл ретінде бүгінде қоғамның барлық салаларында жаппай қолданылады. Заманауи мамандық атауларынан бастап, бұқаралық ақпарат құралдарында, білім саласындағы ғылыми атауларда, қарапайым әлеуметтік өмірде ағылшын тілінен енген кірме сөздер жиі қолданылады. Ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қазақ тіліндегі аудармаларындағы туындайтын мәселелерді ескере келе, жұмыстың өзектілігі осы факторларға негізделген:
Ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қазақ тіліне жаппай ену себептері мен қажеттілігін анықтаудың лингвистикалық маңыздылығы;
қазақ тіліне ағылшын тілінен енген сөздердің қазақша аудармаларын талдау, ерекшеліктерін салыстыру мен тиімділігін зерттеудің қажеттілігі;
қазақ тілінде ағылшын тілінен енген кірме сөздердің орнын алмастыратын тиімді нұсқалардың болмау себептерін анықтаған зерттеу жұмыстарының болмауы.
Дипломдық жұмыстың объектісі: ағылшын тілінен енген кірме сөздер және олардың қазақ тіліндегі аудармалары
Дипломдық жұмыстың пәні: кірме сөздерді теориялық зерттеу және кірме сөздер мен олардың қазақ тіліндегі аудармаларының қолданылу ерекшеліктері мен айырмашылықтары
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліне кірме сөздердің ену себептері мен жолдарын анықтай отыра, англицизмдердің пайдалану ерекшеліктерін, қолданылу аясын анықтау
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Кірме сөздердің лингвистика саласындағы ғылыми-теориялық негізі мен орнын анықтау;
Кірме сөздердің қазақ тілінде пайда болу жолдары мен түрлеріне талдау жасау;
Кірме сөздердің семантикасындағы тіл мен мәдениеттің өзара әрекеттесу ерекшеліктерін айқындау;
Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің қазақша аудармаларын қалыптастырудың аударма ісіндегі ғылыми-тәжірибелік жолдарын анықтау;
Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің пайдалану ерекшеліктерін әлеуметтік-қоғамдық қажеттіліктер мен мысалдар арқылы қарастыру.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: Жұмыстың құрылымы екі негізгі бөлімді қамтиды. Біріншісі - теориялық, екінші бөлімі - тәжірибелік. Теориялық бөлім кірме сөздердің теориялық анықтамасы, олардың қазақ тілінде пайда болуы, әр елден енген кірме сөздердің түрлері, ерекшеліктері, ғылым, қоғам өміріндегі қолданыс аясы тақырыбындағы зерттеулерден тұрады, сондай-ақ кірме сөздердің семантикасындағы тіл мен мәдениеттің өзара әрекеттесу ерекшеліктері қарастырылған.
Тәжірибелік бөлім кірме сөздерді аударуда қолданылатын амал-тәсілдер, ағылшын тіліндегі кірме сөздердің тілдік қасиеттерін сипаттау, салыстыру, англицизмдердің пайдалану ерекшеліктерін талдау жұмыстарынан тұрады. Сонымен қоса, англицизмдер мен қазақша аудармаларының игерілу деңгейін анықтап, тәжірибеде қолданылу тиімділігі бойынша сараптама жасалған.
Жұмыстың әдістемелік-методологиялық негіздері. Шетелдік зерттеушілерден кірме сөздер және англицизмдерге қатысты еңбек жазып, пікір қалдырған неміс ғалымы Теодор Адорно, американдық лингвист Уриель Вайнрайх, француз лингвисті Пол Гилберт, швед тілтанушысы И.М.Берман.
Кеңестік және орыс зерттеуші ғалымдарынан кірме сөздер мен ағылшын тіліндегі кірме сөздерге зерттеу жасағандарға Аристова Валентина Михайловна, лексикология және семантика салаларының зерттеуші лингвист Леонид Петрович Крысин, англицизмдерді зерттеуші М.А.Брейтер, филология ғылымдарының докторы Ваулина Светлана Сергеевна, лингвист Иван Александрович Бодуэн де Куртенэнің еңбектері жатады.
Кірме сөздердің мағыналық ерекшеліктерін, қазақ тіліндегі аудармаларын анықтауда отандық лингвист мамандар Ахмеди Ысқақовтың "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі", Сүлейменова Элеонора Дюсеновнаның "Тіл білімі сөздігі", А.Салқынбай мен Е. Абақанның "Лингвистикалық түсіндірме сөздігі", Н.С.Арапова, С.К.Ахметова, О.С.Ахманова, Д.К.Хачатурянның еңбектері қарастырылады.
Жұмыстың зерттеу әдістері: қазақ тіліне енген кірме сөздерге сараптама жасай отыра, ағылшын тіліндегі кірме сөздердің қазақша аудармаларын әлеуметтік-лингвистикалық талдау әдістері қолданылды. Әр түрлі әлеуметтік және ғылыми салаларда ағылшын тіліндегі кірме сөздерді және қазақша аудармаларын лингвистикалық бақылау әдісі, статистикалық, салыстыру, әлеуметтік сауалнама тәсілдері арқылы зерттеу жүргізілді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы: зерттеу жұмысының теориялық маңызы толыққанды зерттеліп, фактілермен тұжырымдалуында. Англицизмдер мен олардың қазақша аудармалары ағылшын, қазақ тілді білім алушыларға және арнайы курстарда оқу құралы ретінде қолдануға болады. Жұмыс орта мамандандырылған немесе жоғарғы оқу орындарының филология, аударма ісі факультеттерінің студенттеріне көмек ретінде ұсынылады. Сонымен қатар, бұл материалды заманауи өмірде жиі сөз қолданысында жүрген англицизмдердің аудармаларын зерттеуге қызығушылық танытушылар және лингвистикада, яғни тіл білімі сынды пәндерді игерушілер пайдалана алады.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КІРМЕ СӨЗДЕР ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Тілдегі кірме сөздерді теориялық-әдіснамалық зерттеу негіздері
Тұрақты даму қазіргі әлемдегі әлеуметтік процестердің ұтымды қозғалысының басты критерийіне айналып келеді. Тұрақты даму шарттарының бірі ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығы болып табылады. Көпэтникалық мемлекетте тіл саясаты этникалық топтардың үйлесімді қатар өмір сүруіне және этносаралық бейбітшілік пен келісімді сақтауға ықпал етуі тиіс. Этностың өзгеруі мен дамуы әлеуметтік-экономикалық және басқа да процестерге байланысты әрқашанда тілде көрініс табады және ол сол уақыттың дәуірі, кезеңі, нышаны және ізі ретінде қалады.
Қазіргі уақытта қазақ тілі өзінің сөздік қорын тек өзінің ішкі мүмкіндіктерінің есебінен ғана емес, басқа тілдермен қарым-қатынас жасау есебінен де үйреніп, жетілдіріп келеді. Қазақстан Республикасы бірқатар елдермен тығыз байланыста бұрыннан дамып келеді. Сондай-ақ, достық қарым-қатынас ана тілінде сөз байлығынан, кірме сөздердің сөздік қорға енуінен байқалады.
Әр ұлттың сөздігі - оның сан ғасырлық өмірі, іс-әрекеті мен ақыл-ойының тілдідегі көрінісі. Сөздер халықтың қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылады. Сөз - адамдардың объективті шындықты, заттар мен құбылыстарды, мінез-құлықты, сан мен сапаны ажырата білу қабілетінің көрінісі.
Ғылыми негізде кірме сөздер туралы А.Мей, Баудуин де Куртенай, Ф. Соссиур, А. А. Потебня, Л. В. Щерба және басқалар жан-жақты зерттеді. Арутюнова, И.Р. Галперина, Е.Б. Черкасский, В.А. Звегинцева, В.М. Алпатов, Ю.В. Рождественский, А.Е. Карлинский және басқалары осы тақырыпта терең зерттеу жұмыстарымен айналысты. Олардың жұмысына жасалған талдау бір тілдің екінші тілге әсер ету деңгейі тек тілдік факторға ғана емес, сонымен қатар өзара әрекеттесетін тілдердің жақындығының дәрежесіне де байланысты екенін көрсетеді. Зерттеушілерді кірме сөздердің көздері мен мерзімі, пайда болуының тарихи себептері мен шарттары қызықтырды.
Шет тілдер сөздері, интернационал сөздер, варваризмдер, калька кірме сөздерінің түрлері жаңа ұғымдардың атауына сәйкес келеді. Кірме сөздердің ең алғашқы тұлғалары, дыбыстық пікірлердің қай-қайсысы болмасын, олармен достық қарым-қатынаста болу, ертеден болған тұрмыстық және тарихи қатынастар, тіл табысу және де өзге де факторлардың әсерінен тілге сіңісіп кетеді. Мысалы, біздегі "заң" сөзі - орыс тілінің "закон" сөзімен қатар қолданылады. Шын мәнісінде, заң деген қазақ тіліне сіңісіп кеткен сөз қытайдың лексемасы болып табылады. [1, 88б.]
Көптеген сыртқы жағдайларға байланысты тілге жаңа сөздер енеді. Жаңа сөздер дегеніміз - жаңа зат есімдер, жаңа ұғымдар, жаңа тіркестер, мағыналарын өзгерткен немесе қосымша семантикалық нюанстарға ие болған ескі сөздер, сонымен қатар осы тілде жиі қолданылатын шетелдік сөздер. Оларды жаңа тілдік бірліктер деп те атайды. Тілдегі жаңалық ұғымын білдіретін құбылыстар екі түрде қарастырылады: біреуі - лексикологиялық бірліктер: жаңа сөздер, тіркестер, жаңа морфологиялық құрылымдар, екіншісі - жаңа грамматикалық әдістер.
Адамдардың әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірі неғұрлым күрделі болса, олардың тілінің сөздік қоры да молаяды деп есептеледі. [2, 123б.]. Жаңа сөздер оларды қолдану негізінде бөлек танылуы керек: б) әр түрлі мамандар мен кәсіпкерлер қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында ә) ғылым, экономика, өнеркәсіп, өнер және т.б. Сонымен қатар әр түрлі жабдықтар мен қызмет түрлері, дизайн, инжиниринг және осы бағыттардағы жұмыстардың атауларында қолданылады. Алдыңғы топтағы жаңа сөздерді зерттеушілер көптеген салаларда орыс және еуропа тілдерінде зерттеді.
А.Қ.Омарова және А.С. Шыныбекова Қазақ тілі атты ғылыми жұмыстарында кірме сөздерге қатысты анықтамалар ұсынған және мысалдар келтірілген. Кірме сөздер - дыбысталуы және басқа тілге қатысты мағынасы бар сөздер. Бұл қазақ тілінің өз сөздері емес, басқа тілдердің әсерінен құрылған немесе енгізілген сөздер. Мұндай тілдік бірліктер біржақты емес, екіжақты болады. Түркі және басқа тілдер арасындағы сөз алмасу - ежелден келе жатқан қарым-қатынастың әсерінен туындаған. Мысалы, араб-парсы тілдеріндегі кірме сөздер: ас, намыс, ар-ождан, бейбітшілік, аспан, бақыт, шаруа, қызмет, зат, ақыл, құдай, күш, хабар, әйел, баға, азамат, аң, кітап, дәптер және т.б. [3, 9б.]
Араб-иран тілінен қазақ тіліне аударылған жалпы сөздікке осы тілдердің немесе Орталық Азия халықтарының, соның ішінде тәжік және өзбек тілдерінің арасындағы тікелей байланыс әсер етті. Араб-иран сөздері қазақ тіліне, негізінен орта ғасырларда ғылым мен мәдениеттің өркендеуіне байланысты Орта Азияның атақты классиктерінің шығармаларының арқасында енген. XI ғасырдағы Махмут Қашқари сөздігінде көне түркі сөздері бар. Қашқари еңбектерінде Демек, түрік тілін үйрену қажеттілігі өмір талабы мен ақыл-ойдың ауқымымен дәлелденді. Мен түріктердің, түрікмендердің, оғыздардың, жігілдердің, ягмалардың және қырғыздардың сөздері мен сөйлеу заңдылықтарын зерттедім және оларды қажет болған жағдайда қолдандым деп жазылған. Көне араб алфавиті ежелгі түркі тілдеріне араб-иран сөздерінің енуіне ықпал етті. Ол кезде қазақ даласында әртүрлі түркі тілдерін қолданған ұйғыр тілі 24 әріптен тұратын алфавитті қолданған. Олардың да ортақ тілі болды. Сахара және дала халықтарының тілдері де өз тілдермен сөз алмасты. Кiшi тайпалар, ябаку, татарлар мен басмылдар да өзіндік тiлге ие болды. Алайда олар түркі тілін бұрыннан игерген. Олардың ішінде қырғыз, қыпшақ, оғыз, тохсиф, чигил, оргак және жарук тайпалары тек түрік тілінде сөйлеп келген.
Кірме сөздерді ғылыми тұрғыда қарастыру барысында мынадай ұғымдар қалыптасады: ксенизм, варваризм, бөгде сөз, экзотизм, эфемеризм, интернационализм. Бұл кірме сөздермен қатар жүретін ұғымдар болып есептеледі.
Ксенизм гректің "бөтен" деген сөзінен шыққан, өзге тілдің немесе ұлттың тұрмысын білдіретін сөздер болып табылады (мысалы, афгани - Ауғанстан валютасы). Эфемеризм гректің "біркүндік" деген сөзінен шыққан, жаңа сөздер ұғымын, белгілі бір өтпелі кезеңді білдіреді. Көп жағдайда бұл сөздер уақытша саяси салаларды атауда, тез өзгеріске ұшырайтын сән индустриясында кеңінен қолданылады. Варваризмдер ежелгі тарихи кезеңдерден белігілі "жат жерлік" деген ұғымнан құралған. Бұл өз тілінде тілдік баламасы, ұғымдық атауы бола тұра, өзге тілдің сөздерін қолдануды білдіреді. Экзотизмдер өзге халық тұрмысының ұғымдары мен құбылыстарын білдіреді. Басқа варваризмдерден айырмашылығы, экзотизмнің тұрақты этникалық бірлестігінің арқасында толық сіңірілмейді және әдетте тілдің лексикасының бөлігінде қалады. Сонымен қатар, мұндай сөздер көбінесе жаңа тілдің нормаларға өзгертілуі немесе бұрмалануы мүмкін, әсіресе егер олар суши немесе комикс сөздері сияқты үшінші тіл арқылы өткен болса. Локализмдер, диалектизмдер және этнографизмдер экзотизмге жақын, олар кіші этникалық топтың өмір шындығын үлкенірек адамдардың бөлігі ретінде сипаттайды. Экзотизмдер ретінде валюта, киноиндустрия бірліктері, тағам, сусын атаулары есептеледі. Интернационализмдердің сыртқы пішіні, айтылуында еш айырмашылық жоқ. Бұл халықтар достығы мен ынтымақтастығын насихаттайтын идеологиялық ұғым. Интернационализмнің әртүрлі нұсқалары бар: атап айтқанда, марксизмдегі пролетарлық интернационализм эксплуататорларға қарсы күресте әр түрлі елдердің пролетарларының ынтымағын білдіреді. Біздің уақытта бұл термин жаһанданудың балама нұсқасын ұсынуға тырысып, солшыл идеологияны да білдіреді. Кірме сөздердің ажырамас бөлігі ретінде олар ғылым, медицина, техника, өнер салаларында жиі кездеседі.
Әйгілі ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың пікірінше, халық кірме сөздердің енуінен қорықпау керек, кірме сөздер сөздік қорды дамытатын тиімді тәсілдердің бірі болып табылады. [4, 36б.]
Х.Досмұхаметов кірме сөздерді шетелдік сөздер деп атап, мына мысалдарды келтірген: қала, молда, шілде, әрекет, кінә, әділеттілік, бейбітшілік, дұспан, өмір, ар-ождан, құрбан, әкім, аспан, жау, құндылық, өркендеу , бала, дастархан, сабын, Бедек, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ, Мәмбет, әдемі, әзіл, ұят, байлық, апат, есеп, тізбек, несібе, серт.Сол сияқты Х.Досмұхамедұлы: Біздің тілге жат сөздер екі жақтан шыққан. Солардың бірі - араб сөздері, парсы сөздері, Ордада оқыған адамдардың сөз байламы, - деп, кірме сөздердің қазақ тілінің сөздік құрамына енуіне қарсы болған.
Л.З. Рүстемов араб-парсы сөздерінің қазақ тіліне ену кезеңдерін шартты түрде бөледі. а) XV ғасырға дейін б) XV ғасырдан Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін. Сонымен бірге, мәтінде келтірілген 10237 сөзден тұратын араб-парсы сөздерінің саны 1517, яғни 14,9% құрайды.
Тілдер өмір сүреді, дамиды және өзгеруі немесе даму барысында бұзылуы мүмкін. Басқа тілден аударылған сөздердің жаңа кейіпке енуі әсіресе маңызды. Кірме сөздер сөздер фонетикалық, грамматикалық және семантикалық өзгерістерге ұшырайды, қабылдаушы тілдің заңдылықтарының әсерінен. Кейбір сөздер тілге толығымен сіңеді, ал басқалары шет тілі мәртебесін сақтайды. Қабылдаушы тілде жоқ нәрсені қарастырғанда, оларды түсіндіру үшін осы сөздердің нақты сипаттамалары мен айырмашылықтары көрсетілген. Қазақ тіліндегі кірме сөздердің түсіндірме сөздіктері олардың бастапқы және негізгі мағыналарын көрсетеді. Алайда, соңғы 10 жыл ішінде шет тілдерінен алынған сөздердің санының артуына байланысты олардың көпшілігі сөздіктерде жоқ. XIX ғасырдағы орыс тілтанушысы А. А. Потебня оның қай тілден және қай тілден шыққанын емес, басқа тілден шыққан сөздің нәтижесінде не пайда болғанын сұрау керек деп айтқан. [5]
Қазақ тіліне шет тілден енген сөздерді зерттеушілердің бірі А.Т. Исламова Шетел сөздерінің белгілері мен деректері атты зерттеу еңбегінде қазақ терминологиясына енген кірме сөздерді келесі түрлерге бөлуге болатындығын айтады: 1) материалдар; 2) калька сөздер; 3) аралас сөзжасамдар (көп мағыналы және күрделі сөздер). [6, 12б.].
Транслитерация дегеніміз - шет тіліндегі сөздерді жазу кезінде ана тілінің әріптерін қолдану. Мұнда сөздер енгізуші тілдің заңдылықтарына сәйкес оқылады. Мысалы: пиар, веб, провайдер, мотель. Ал калькалар дегеніміз бұл шетелдік сөздерді енгізуші тілдегі сөздерге тікелей аудару. Семантикалық қосындылар дегеніміз - шетелдік сөздердің бастапқы мағынасындағы өзгерістер және олардың жаңа мағыналарды меңгеруі. Мысалы: блокбастер сөзінің мағынасы: 1. жылжымайтын мүлікпен айналысатын кәсіп иесі; 2. танымал фильм. Ағылшын тіліндегі сөздің бастапқы мағынасы - блокбастер.
Көптеген зерттеушілер кірме сөздер терминін ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қолданған, алайда кейбір зерттеушілердің іздеу мен бақылауы әр түрлі нәтижелерді ұсынады. Көптеген лингвистер, солардың ішінде Б.Әбілқасымов пен Б.Момынова өз еңбектерінде басқа тілден сөздерді қағазға түсіру арқылы тілге енгізу оларды қабылдаушы тілдің сөздік қорын толықтырады және байытады деп атап өтеді. [7,8]
Егер лексикалық жүйе бұған жағдай жасаса, кірме сөздер оңай құрылады. Шетелдік сөздікті енгізу ежелгі сөздің түсініксіздігін жою үрдісінің нәтижесі болуы мүмкін. Көбінесе сөздердің енгізілу себептері ретінде кейбір семантикалық ерекшеліктерді шектеуге, оларды әр түрлі сөздерге байланыстыруға әкелетін тұжырымдаманы нақтылауға әсер етеді (репортаж - негізінен әңгіме, хобби - қызығушылық). Осылайша, тілдегі қолданыстағы сөз бен сөзжасам олардың семантикалық ұғымдарымен бөліседі, ал бұл ұғымдар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін болса да, олар толығымен сәйкес келмейді. Шетел сөзін тілге енгізу себептерін ескере отырып, келесі ережені ескерген жөн: егер жалпы мағынасы мен қайталануына негізделген кірме сөздер бірнеше лексикалық жолдарда құрылса және олар осы қатардағы сөздер сияқты көрінсе, оларды қолдану әлдеқайда оңай. Мысалы, ортақ элементі бар сөздер: -мен: джентельмен, спортсмен, бизнесмен және т.б. Бұл тізім біртіндеп осыған ұқсас сөздермен толықтырыла бастады: джазмен, бармен, рекордсмен.
Л.П. Крысин өзінің Иноязычные слова в современном русском языке атты кітабында лексикалық аударма және кірме сөздер терминдері бір-біріне ұқсас еместігін айтады. Лексикалық ауысу тек бір тілден екінші тілге ауысу белгісімен анықталады және кірме сөздер терминін түсіндіру кезінде сөздің қызметі, оның ішінде шет тіліндегі сөздер, жүйеде әртүрлі лексикалық элементтерге сәйкестігі, тілде пайда болу жиілігі т.б ескерілуі маңызды.
Л.П.Крысиннің еңбектеріне сүйенсек, сөздерді қабылдаушы тілдердің жүйесіне енгізу үшін келесі шарттар қажет:
енгізуші тілге шетелдік сөздің фонетикалық және графикалық тәсілдермен ұсынылуы;
шет тілдегі енуші сөздердің грамматикалық сыныптармен және категориялармен байланысы;
шетелдік сөздің фонетикалық ерекшеліктерінің сәйкестенуі;
грамматикалық дағдылар;
сөзжасам қабілеттілігі;
шетелдік сөздің семантикалық ерекшелігі: мағынасын анықтау, қолданыстағы сөздердің мағыналарын және шет сөзімен қалыптасқан сөздердің құрылымын ажырату. [9, 56б.].
Американдық лингвист Эйнар Хауген сөздерді шет тілінде қабылдауды сипаттауда көптеген авторлар шет тілінен бір сөз алған кезде олар сөйлейтін тілге бейімделуге жақын екенін айтады. Мысалы, Л.П. Крисин сөзді шет тілінен қабылдау процесін әртүрлі элементтердің бір тілден екінші тілге енуі ретінде түсінеді. Автор әр түрлі элементтер деп аталатындар - бұл тілдің негізгі құрылымдары: фонетика, лексика, және т.б. Біз жаңа сөздер мен ұғымдарды енгізу сөзді басқа тілдің сөздігінен қабылдау деп түсінеміз. Кез-келген тілде, әдеби тілде болсын, терминологиялық жүйеде болсын сөз алмасу тарихи құбылыс.
Ресейлік ғалым Маковский халықаралық терминдердің бар екендігіне күмән келтіреді. Француз зерттеушісі Марион Кассула халықаралық терминдер деп экономикасы, ғылымы және білімі басым елдің тілінің үстемдігі нәтижесінде пайда болған кірме сөздерді есептеп жүргенімізді айтады. Осы түсініктемелерден шығатын қорытындылардың бірі - халықаралық терминдердің атауы шартты болып табылады. Халықаралық терминдерге түп-төркіні грек және латын сөздерінен шыққан кірме сөздерді жатқызамыз. [10]
Қазіргі уақытта кірме сөздерді қолданудың орындылығы туралы мәселе сөйлеудің белгілі бір функционалды стиліне арналған лексикалық құралдарды шоғырландырумен байланысты. Шетелдік терминологиялық лексика - бұл тар маманға арналған мәтіндердегі ақпаратты нақты және дәл жеткізудің таптырмас құралы, бірақ сонымен бірге дайын емес оқырманға танымал ғылыми мәтінді түсіну үшін таптырмайтын тосқауылға айналуы мүмкін. Кірме сөздердегі екпін орны әрқашан бастапқы тілге байланысты бола бермейді. Кірме сөздер қазақ тілінде негізгі элементтерінің ұқсастығы бойынша топтарға бірігеді, ал сөздердің этимологиясы әдетте екінші реттік мағынаға ие. Кірме сөздерде басымдылықтың өзгеруі сөзсіз, бұл олардың қазақ лексикасымен өзара әрекеттесетінін және оны біртіндеп игеріп, жүйеден тыс құбылыстың жүйелік құбылысына айналатынын көрсетеді.
Өкінішке орай, ғылыми терминологияны қолдана отырып, теріс ойлардың тиімді балама ретінде қолданылатын жағдайлары бар. Тіпті спикердің өзі қолданатын ақылды сөздердің мағынасын өте жақсы білмейтін кездері болады. Бірақ нағыз ғалымдар мен жазушылар әрқашан тілдің қарапайымдылығы мен қол жетімділігіне ұмтылды. Л.Н.Толстой шетелдік сөздерді қате қолданушыларды әшкерелеуде Егер мен патша болсам, мен мағынасын түсіндіре алмайтын сөзді қолданатын жазушыны жазу құқығынан айырып, жүз мәрте соққы беруші едім деп өз жазбаларында кірме сөздерді орынсыз қолданушыларды сынға алады.
Қазақ тілі - толерантты, ағылшын және орыс тілдерінен шет тілдерін алуға төзімді, дейді профессор Б.К. Момынова. Кірме сөздер тек әдеби тілдің стилистикалық деңгейінде ғана емес, тұрмыстық деңгейде де (микротолқынды пеш, сэндвич, тостер және т.б.) байқалады. Кірме сөздер өмірдің барлық саласында байқалады. Осылайша, саяси және қоғамдық өмірдегі өзгерістер ағылшын тілінен әлеуметтік-саяси лексикаға енген сөздердің пайда болуына әкелді: қоғамдық қатынастар - ақ пиар және қара пиар (позитив - ақ, қара - қара); имидж - баламасыз; консенсус - келісім (балама бар болса да - келісім); рейтинг (танымдық, танымалдылық); офис (бұрынғы мекеме); пресс-конференция (сұхбаттасу, кездесу); парламент (мәжіліс). Қаржы-экономикалық салада: оффшорлық аймақ - оффшорлық аудан, гиперинфляция және т.б.). Техникалық салада Қазақстан Республикасының Мемлекеттік комитеті компьютерлік технологиялар мен Интернет саласындағы үш мыңнан астам терминді қайта қарады. Олардың кейбіреулері калькаға айналды. Кірме сөздер белсенді түрде еніп жатқан сала - бұл Еуропа елдерінде және АҚШ-та дами бастаған заманауи ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар, мамандардың көпшілігі дайын ағылшын терминдерін қабылдады. Қоғамды компьютерлендірумен байланысты бұл саладағы терминдер кәсіби қолданудан тыс қалып, қоғамның әртүрлі салаларына, ең алдымен жастарға, компьютердің ең белсенді қолданушылары (пайдаланушылар) ретінде қол жетімді болды. Ағылшын тілі шоу-бизнес, жарнама және спорт сияқты салаларда кеңеюде. Осылайша, жаңа сөздер қазақ тіліне енуде: нанотехнология, ноу-хау және т.б. Алайда, кейбір терминдер шет тілінде қалады, өйткені оларды қазақ тіліне аударуда қиындықтар туындайды, деп санайды Б.К. Момынова. [11] Банкомат, ломбард, терминал, рейтинг, имидж, анимация, бренд, тренд, макияж, дресс-код, блогер, брифинг, депозит, грант, бонус, кастинг, караоке, логин, медиа сөздері бізде кеңінен қолданылады. Олардың қолданылу аясы кең. Мұндай терминдер әртүрлі салаларда кездеседі. Бұндай терминдерді қазақ тіліне аудармау "еуропаланған қазақ тілі" деген ұғымды қалыптастырады. Демек, қазақша сөз қалыптастыру үшін бұл сөздерді сүзгіден өткізіп ұлттық тілге бейімдеу қажет. [12]
Потебня А.А. кірме сөздерді зерттеу процесінде шығармашылық элементке назар аударды. Кірме сөздер - сізге беретін пайдасынан гөрі, адамзат мәдениеті қазынасына көбірек үлес қосу үшін сөз алмасуды білдіреді. Кірме сөздер мәселесіне мұндай көзқарас тілдің сөздік қорының дамуын реттейтін заңдылықтарды анықтауға, ондағы құбылыстарды түсіндіруге және олардың себептерін анықтауға, жекелеген сөздердің тарихы, тіл тарихы мен халықтың тарихы арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік берді. [13, 279б.]
Шет тілдегі сөздердің белең алуы ертеден келе жатқан факторларға байланысты орын алады. Теориялық ілім ретінде қалыптаспас бұрын, бұл тақырып ежелгі ғалымдары мен филосовтарының да назарын аудартқан. Ежелгі грек философы Платон өзінің "Кратил или о правильности имён" атты еңбегінде гректердің, әсіресе варварларға қызмет етушілердің есімдердің көбін варварлардан алатындығы туралы жазған. Кірме сөздердің шағын сөздіктерін құрастыру Ежелгі Вавилонның кезеңінен орын алған.[14,49б.]
Орыс халқының кірме сөздер туралы еңбектері I Петр патшаның реформалар кезеңінен бастау алған. Сол кездің өзінде орыс тілінің түсіндірме сөздіктері шет тілдерден енген сөздерімен толықтырыла бастаған. Реформалық және тұрмыстық жағдайларда атауларды, ұғымдарды білдіруде неміс, голланд, поляк сынды халықтардың тілі қолайлы болған.[15, 5б.]
В.В.Колесовтың еңбектеріне сүйенсек, бір ұрпақ өз ана тілінің лексиконына екі мыңға жуық кірме сөзді енгізе алады екен. Белгілі бір ұлттың өз дамуында кірме сөздерді енгізуі, шет тілдегі сөздерді сөздік қорға енгізе алуы заңды құбылыс деп есептейді. [16, 7б.]
А.А.Реформатскийдің пайымдауынша, жер бетінде бірде-бір тіл өздерінің ана тіліндегі төл сөздермен шектеліп қалмайды. Олар үнемі жаңару үстінде болады. Бірақ, уақытқа және жағдаяттарға байланысты барлық тілдегі сөздердің қабылдаушы тілге сіңісуі, енуі бірдей бола бермейді. [17, 18б.]
Осылайша, кірме сөздердің пайда болу фактілерінің алуан түрлілігі, олардың қазіргі заманғы шындыққа байланысты болуы, шет тңлдегі сөздердің өзге тілге ену себептерін әртүрлі түсіндіруге әкеледі. Негізгі себептер деп халықтардың тарихи байланыстары, жаңа нысандар мен ұғымдарды тағайындау қажеттілігі, тілдік ресурстарды үнемдеу, бастапқы тілдің беделін атайды, бұл кейде көптеген тілдердің бірінен бірі енген интернационализмнің пайда болуына әкеледі. Барлық осы себептер экстралингвистикалық деп аталады.
Ішкі лингвистикалық себептерге мыналар жатады: 1) ана тілінде кірме сөздің орнына қолданылатын нақты жаңа анықтама немесе ұғым үшін балама сөздің болмауы; 2) сипатталған сөйлемнің орнына бір алынған сөзді пайдалану үрдісі; 3) осы кезге дейін бір сөз деп аталған белгілі бір ерекше типтегі объектілер немесе ұғымдар сөзінің шет тілінің көмегімен тиісті мағынаны, белгілеуді нақтылау қажеттілігін орындауы; шетелдік стилистикалық синонимдердің пайда болуына әкелетін экспрессивті құралдарды толықтыруға бейімділік. [18]
Ғылыми әдебиеттерде кірме сөздерді жіктеуге негіз ретінде енуші сөздің қабылданған тілге келудегі бастапқы көзі есепке алынады. Әлемдегі тілдердің басым көпшілігі сөз алмасу процесіне қатысады, бірақ бәрі бірдей бұл рөлде бірдей белсенді бола бермейді. Біздің әлемде бүкіләлемдік маңызы мен таралуына байланысты басқа тілдердегі кірме сөздердің көп бөлігі ағылшын тілінен енуде. Қазақстанға келер болсақ, ағылшын тілінің белең алуы жаһандану мен Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа кірігуінің нәтижесінде, ең алдымен өзге де еуропалық елдердегі сынды себептерге байланысты өзекті болып табылады. Ағылшын тілі - халықаралық тіл, сондықтан қазақша сөздік ағылшын тілінің арқасында толықтырылды. Барлық дерлік тақырыптық топтарда енгізілген сөздердің ішінде ағылшын тілінің көп бөлігі жаңа нәрсе немесе ұғым атауының қажеттілігін қанағаттандыру нәтижесінде пайда болған лексемалар.
Сөздердің шет тілінен қазақ тіліне өтуінде меңгеру процестері жүреді. Сөздерді меңгеру графикалық түрде, фонетикалық, грамматикалық жағынан, лексикалық тұрғыда жүзеге асады. Сол тілдің ана тілінде сөйлейтіндердің арасында шет тіліндегі сөзді игеру кезеңінде халықтық этимология күшіне ене бастайды. Шетелдік сөз түсініксіз деп қабылданған кезде, олар оның бос дыбыстық формасын жақын дыбыстық және мағынасы жақын түпнұсқаның мазмұнымен толтыруға тырысады. 80 - 90-жылдардағы қазақ тіліне тән белгілердің бірі - игерілген лексиканы жандандыру процесі: экономикаға, қаржыға, коммерциялық қызметке және басқа да бірқатар салаларға қатысты арнайы шет тілдерінің терминологиясын қолдану аясын кеңейту, сонымен қатар кірме-неологизмдердің көптеген түрлерінің пайда болуы.
Соңғы жылдарда әлемде және Қазақстанды қоса алғанда орын алып жатқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени өзгерістер мен жаңалықтар қай ғылым саласында болмасын қызмет аясын кеңейте түсті. Мемлекеттердің арасындағы ұлтаралық, халықаралық қатынастар өзге елдің мәдениетін, білім үрдісін, технологиясын, медицинасын енгізумен қатар тіл жүйейін де қалыптастыра алды. Осы өзгерістердің нәтижесінде саяси, ғылыми терминдердің пайда болуы, белгілі бір сала атауы, әлеуметтік халықаралық терминологиялардың пайда болу үрдістері кеңінен жаңғыру үстінде. Бір елдің сөзі екінші бір елдің лексикологиясын толықтыру процесі осы жағдаяттарға байланысты орын алуды. Соған байланысты терминдерді өзгеріссіз пайдалануды жақтаушы лингвистер тобы мен олардың қазақша аудармаларын қолдануды жақтаушы ғалымдар тобы кеңейді. Осы тарапта ағылшын тілін меңгеру, аудару және оларды пайдалану ерекшеліктеріне басты назар аударылады. [19, 13б.]
Англицизмдер - қазақ тілінің лексика-лингвистикалық жүйесінде ерекшеленетін, еуропалық бейнесі сақталған, тілдік санада "жат" болып есептелетін, ағылшын тілінен қазақ тіліне енген аудармалары толық қалыптасқан және қалыптаспаған формада кездесетін кірме сөздер тобы. Сыртқы формасына қарай Еуропа елдерінің қолданысындағы халықаралық дәрежедегі формальды стильдік жүйесімен ерекшеленеді.
Тілтанушылардың пікірінше, соңғы кездері шетел сөздерінің көптеп ену процесі байқалған. Л.П.Крысиннің ғылыми еңбегіне сүйенсек, қоғамда бұрын ана тілінде бар сөздерді шет тіліндегі негізгі ұғымдармен алмастыруға болады. Қазіргі уақытта интернационалды сөздердің көптеп лексикалық қорға енуі кірме сөздерден жаңа сөздердің туындауынан болып отыр.[9, б. 32]
Қазақ баспасөз беттерінде соңғы жылдары жарияланған жұмыстардың көпшілігінде қолданылатын ағылшын сөздерінің жиілігіне талдау жасасақ, ол кірме сөздер ежелден қазақ лексиконында қолданылып жүргендей сіңісіп кеткенін байқаймыз. Қазақ терминологиясында кірме сөздердің мына түрлері байқалады:
материалдық кірме сөздер;
калькалар;
аралас кірме сөздер.
Материалдық кірмелерде сөздер бір тілден екінші тілге
ауысу барысында ешқандай өзгерістерге ұшырамайды. Демек, сөз ана тілінде қалай дыбысталса, өзге тілге енгенде де өзгеріссіз қолданылады. Ол сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылып жүрген компьютер, файл, телефон, режиссер, профессор, т.с.с. сөздерді жатқызуға болады. Калька әдісі бойынша шет тілден енген сөздің құрылымына қарай қазақ тілінде олардың көшірмесі іспеттес сөздер немесе сөз тіркестері қалыптасады. Мысалы, "естествознание" сөзінің қазақша аудармасы "жаратылыстану" деп аталады. Біріккен кірме сөздердің мағыналас аудармаларын табу арқылы жаңа сөз қалыптастыру кірме сөздердің калька түріне жатады. Ғылыми және лингвистикалық деректерге сай калькалардың негізгі төрт түрін атауға болады:
тұлғалыққұрылымдық калька;
сөзжасамдық калька;
семантикалық калька;
жартылай калька.
Тұлғалық калькаға сөздің дыбысталу ерекшелігі бойынша емес, мағыналық ерекшелігі мен құрылымы бойынша енгізілген сөздер жатады. Мысалы, heater - қыздырғыш, mixer - араластырғыш, т.б. Семантикалық кальканың ерекшелігі басқа тілден енген сөздің ауыспалы мағынасының енуі болып табылады. Мысалы, blanc-бос жер, break-үзіліс, т.б. Шет тілі мен ана тілінің ішкі ерекшеліктерін ескере отырып жасалатын калька түрі сөзжасамдық калька деп аталады. Кірме сөздің баламасы ретінде ана тілінде бұрыннан бар сөзді немесе сөздердің тобын құрастыру сөзжасам түріне тән. Мысалы, аптека-дәріхана, мировозрение-дүниетаным. Жартылай калька бойынша кірме сөздің бір ғана бөлігі аударылады. Мысалы, теледидар, антидене, фотосурет, т.с.с.
Аралас кірмелер дегеніміз шет тілінің лексикалық семантикалық формалары ескеріледі. Мысалы, application program - қолданбалы программа, macrocell-макроұя, тағы басқалары.
Тіл құбылмалы, ол өзгереді, оған өзгеше, қайталанбас сөздер енеді, оған тақырып, құбылыс, оқиғаға қатысты осы уақытқа дейін қажеттілік тудырған ұғымдар енеді. Олай болмаған жағдайда, тіл қазіргі заманға сәйкес келмейді, көнергендік, сәйкессіздік белгілері байқалады, ал осы тілде сөйлейтіндер өздерінің айналасындағы әлемді сезіне алмайды. Өйткені, әлем бір пәтерде, бір қалада, бір елде жасалмайды. Әлем шектеулер үшін тым үлкен. Халықтар басқалармен байланыс орнатып, рухани бай бола бастады. Кірме сөздер кемшілік емес, ол адамдардың және әлемнің бір орында тұрмай, үнемі дамуда екендігінің дәлелі. Сонымен қатар, шетелдік сөздер қазіргі сөйлеуді безендіреді, оны мазмұнды және мәнерлі етеді. Алайда қазіргі заманда адамның сөйлеуінде кірме сөздердің шамадан тыс көп болуы жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін екенін ұмытпаған жөн: кез келген тіл көптеген шет тілінен енген сөздердің соңынан еріп, өзінің ұлттық болмысы мен өзіндік ерекшелігін жоғалтуы мүмкін. Қандай жағдайда болмасын, әр тіл жанашыры ұлттық тілінің жеке қасиеттерін бәрінен жоғары қойып, ана тілдің игілігіне қызмет етуі қажет.
1.2 Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің пайда болу себептері мен жасалу жолдары
Ағылшын тілінен шыққан көптеген шетелдік сөздердің пайда болуы, олардың қазақ тілінде тез шоғырлануы әлеуметтік және ғылыми өмірдегі жылдам өзгерістермен түсіндіріледі. Англицизм қазіргі қоғамдағы өмірдің көптеген салаларында жиі кездеседі. Соңғы кездері шетелдік лексиканың қазақ тіліне енуінің артуы байқалады. Бұл біздің қоғамымыздың саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі өзгерістермен тығыз байланысты.
Англицизмдерге деген құштарлық өзіндік сәнге айналды, ол жастар қоғамында қалыптасқан стереотиптер мен идеалдарға байланысты болды. Ағылшын тілін кірме сөздерге қосу арқылы жастар белгілі бір жолмен американдық мәдениетке, өмір салтына қосылады. Ағылшын терминологиясына қатысты әлеуметтік айырмашылықтар да бар, әсіресе жаңа заманда. Егде жастағы адамдар орта есеппен алғанда жастарға қарағанда шетелдік лексикаға аз шыдамды; білімнің жоғарылауына, оқу жүйесінде англицизмдердің терең қолданылуына байланысты жастарға оларды игеру оңай. Жастар қолданған англикизмдер хабардарлық деңгейін, оның қалған бөліктерден артықшылығын атап көрсетеді. Жастардың сөйлеуіндегі шетелдік сөздер ерекше дәйексөздер рөлін атқара алады: кез-келген арнайы салаға қатысты терминдер цитаталануы, әдейі өзгертілуі, бұрмалануы мүмкін. Дәл осы топта қазақша немесе ағылшынша сөзді дұрыс түсінбеу, бұрмалану орын алады. Кейде қате түсініктер көпшілікке үстемдік жасай алатындай ауқымды болады. [20]
Кірме сөздерінің пайда болу жолдары: (1-қосымша)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Пайда болу жолдары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кірме сөздер мысалы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаңа заманға сай қажет сөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ноутбук, телефон, сканер, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екі англицизмнің бірігуінен туындаған сөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
фотосалон, секонд-хэнд, пресс-конференция, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нақты заттардың атымен, қызмет түріне сай қалыптасқан кірме сөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
фейс-контроль, пиллинг, маникюр, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сөз мағынасын түсініктермен толықтыру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
имидж, прайс-лист, шоу, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шетел сөздерінің мәртебесін жоғары бағалау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
презентация, эксклюзив, тренд, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқа елдің спецификалық ұлттық салтын бейнелеу
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
фастфуд, сендвич, гамбурген, т.б.
1-қосымша
Билік құрылымындағы атаулардың өзгеруі бұған куәлік етеді, мысалы: Жоғарғы кеңес - парламент; министрлер кеңесі - министрлер кабинеті; төраға - премьер-министр; орынбасары - вице-министр. Әкімшіліктерде баспасөз конференцияларында үнемі сөз сөйлейтін, брифингтер мен эксклюзивті сұхбаттар ұйымдастыратын баспасөз хатшылары бар. Көптеген экономикалық және қаржылық терминдер кең өріс алды: бартер, брокер, ваучер, дилер, дистрибьютор, маркетинг, инвестиция.
Ағылшын тілінен енген сөздер біздің өміріміздің барлық салаларын қамтиды. Қазақстандық БАҚ, әсіресе теледидар, қазақ тілінің ағылшындануына ықпал етеді. Саммит, брифинг, ток-шоу, дог-шоу сияқты бұқаралық ақпарат құралдарының арқасында кеңінен таралған. Жаңа шетелдік лексиканы белсенді игеру адам қызметінің аз мамандандырылған салаларында жүреді. Презентация, номинация, видео (және туындылар: бейнеклип, видеокассета, видео шоу), шоулар (және шоу-бизнестің туындылары, ток-шоулар, шоумен), триллер, хит, дискотека, диск- джокей. Көптеген адамдар шетелдік лексиканы аса заманауи, беделді, білімді, әдемі естіледі деп санайды. Мысалы: эксклюзивті - ерекше; топ-модель - бұл үздік модель; прайс-парақ-баға тізімі; имидж-образ-түр-тұлға. Кірме сөздер енуші елдің ана тілінде жаңа және бастапқы тілде қол жетімді емес ұғымдарды белгілеу үшін қолданылған жағдайлар: детектор, виртуалды, инвестор, дайджест, спрей және т.б.
ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген лингвистер ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қолданылу, ену себептерін зерттеумен айналысты. Бұл кезеңде ағылшын сөздерінің енуі тілдік байланыс, ұлтаралық қатынастар мен көптеген жаңа сөздердің пайда болуымен түсіндірілген. Осы саланы зерттеу жұмыстарымен айналысқан шетелдік ғалымдар лингвист Леонид Петрович Крысин, англицизмдерді зерттеуші М.А.Брейтер, филология ғылымдарының докторы Ваулина Светлана Сергеевна, лингвист Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ, неміс ғалымы Теодор Адорно, американдық лингвист Уриель Вайнрайх, француз лингвисті Пол Гилберт, швед тілтанушысы И.М.Берман болатын.
Л.П.Крысин кірме сөздердің пайда болуын және жаппай қолданысқа енуін мына себептермен түсіндіріп өткен:
Жаңа заттарға, құбылыстарға атау берудің қажеттілігі;
Белгілі бір саладағы ұғымдарды басқа мақсатта немесе негізгі мақсатында пайдалану үшін ұсынылатын атаулар;
Тілдік құрылымында айырмашылықтары болғанмен мағыналары бір-біріне жақын сөздерді ажырату үшін;
Тілдегі қандай да бір сөздің тіркестік формасын бүтін сөзбен алмастыру үшін;
Кәсіптік және ғылыми салада халықаралық терминдерді қолдану үшін. Бұл ағылшын тілінің бастамасымен құрылған спорттық, ғылыми, медициналық, техникалық сала терминдеріне байланысты;
Шет тіліндегі сөздің мәртебесі немесе дыбысталуының қолайлылығына қарай қолданылатын сөздер тобын жатқыза аламыз. [9, 158б.]
М.А.Брейтердің зерттеулеріне сүйенсек, шетелдік кірме сөздердің қолданылу себептеріне мыналарды атап көрсетуге болады:
Енгізуші тілдің сөздік қорында англицизм сөзге сәйкес нақты баламаның болмауы;
Қолданушы тілде англицизмдердің кем дегенде 15%-ының балама атауларының немесе нақты аудармаларының болмауы;
Қабылдаушы тілмен салыстырғанда шет тілін пайдаланушы мемлекеттің экономикалық және техникалық ресурстарының көптігі, жалпы әлемдегі орны мен даму деңгейінің жоғарылығына байланысты. [21, 133б.]
Шетелдік сөздер мен терминдер қазақ тіліне, негізінен, орыс тілі арқылы енгізіледі. Қазіргі қазақ әліпбиі қазақ тілінің ішкі заңына (сингармонизмге) сәйкес шетелдік сөздердің дамуына кедергі болып отыр. Осының нәтижесінде қазақ тіліндегі көптеген шетелдік сөздер мен тіркестер орыс тілінің нормаларына сәйкес жазылып, айтылады. Мысалы, экономиканың негізгі терминдері қазақ тіліне орыс тілі арқылы енген: auction - қоғамдық аукцион, cooperative association - кооперативтер қауымдастығы, debutor - борышкер, дебитор, certificate - сертификат, куәлік, broker - брокер, делдал, manegment - менеджмент, басқару, region - регион, аймақ.
Қазақ тілінде түпнұсқа және халықаралық сөздердің пайызы әлі толық зерттелген жоқ. Біріншіден, кірме сөздер - ұзақ процессті қамтиды, екіншіден, этимологиялық ғалымдар жеткіліксіз. Ғылыми қоғамдастықта халықаралық терминдердің қазақ тіліне аудармасы туралы пікірталас әлі де бар. Тіл маманы Айгерім Құдайбергенова: Кірме терминдер қолданудың басты талабы - аналогтық мағынасы бар таныс және дәлелді термин ана тілінде жұмыс істейтін болса, шет тіліндегі сөзді пайдаланбау. Терминологиялық олқылықтар бар интернационализмдік сөздермен толтырылуы керек. Егер тіл деңгейі тең емес болса, синонимдік терминдердің басыдылығы бойынша неғұрлым дәлелді терминге артықшылық берілуі керек деп пікір білдіреді. [22]
Шет тілінен енген кірме сөздердің бірнеше тобын атап көрсетуге болады:
Тікелей енген кірме сөздер. Қазақ тілінде енгізілген тілдің сөзі тура, бар мағынасында аударылып қолданылуы (герл-қыз, бой-ұл, спонсор-демеуші, пати-сауық кеш, мани-ақша, т.б.);
Көшірмеленген сөздер. Дыбысталу формасы өзгермей, бар қалпында қолданылып жүрген сөздерді калькалар дейміз. Мысалы, вирус, паспорт, пароль, тостер, миксер, т.б;
Экзотизм кірмелер. Өзге халық тұрмысының ұғымдары мен құбылыстарын білдіреді. Басқа варваризмдерден айырмашылығы, экзотизмнің тұрақты этникалық бірлестігінің арқасында толық сіңірілмейді және әдетте тілдің лексикасының бөлігінде қалады. Сонымен қатар, мұндай сөздер көбінесе жаңа тілдің нормаларға өзгертілуі немесе бұрмалануы мүмкін. Экзотизмдер ретінде валюта, киноиндустрия бірліктері, тағам, сусын атаулары есептеледі.
Гибрид сөздер. Мұндай сөздер шет тілінің сөзіне қазақ тілінің қосымшасын жалғау арқылы пайда болады. Қазақ тілінің қосымшалары шет тіліндегі сөздің мағынасын өзгертуі, бұрмалауы мүмкін. Көбінесе ағылшын тілінен орыс тілі арқылы енген кірме сөздерде пайдалануда ауызекі сөйлеу тілі барысында қолданылады;
Композит сөздер. Екі ағылшын қос сөзінен тұратын сөздің тікелей, тура қалпында қолданылуы. Мысалы, секонд-хэнд, хот дог,тайм менеджмент, фаст фуд, т.б;
Колорит кірме сөздер. Қазақ тілінде баламалары бола тұра, сөйлеу, қарым-қатынас барысында "ағылшындық" мәнер, заманауи сөз үлгісі ретінде айтылып жүрген сөздер жатады. Мысалы, окей, бай, вау, супер, хелоу, т.б;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 КІРМЕ СӨЗДЕР ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Тілдегі кірме сөздерді теориялық-әдіснамалық зерттеу негіздері
1.2 Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің пайда болу себептері мен жасалу жолдары
1.3 Англицизмдер теориялық зерттеудің нысаны ретінде
2 АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АУДАРМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Англицизмдердің қазақша аудармалары мен қолданылу аясы
2.2 Англицизмдерді бұқаралық ақпарат құралдарында пайдалану ерекшеліктері
2.3
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жаңа ғасыр, жаһандану дәуірі ғылыми-технологиялық өзгерістерден бөлек, дамушы елдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктеріне, тіл білімінің салаларына біршама өзгерістер алып келді. Бүгінде әлемдік тілге айналған ағылшын тілінің қолданылу аясы барған сайын кеңеюде. Қазақ-ағылшын тіл қатынастарына лингвист мамандардың басым көңіл бөлуінің себебі де осында. Ақпараттар желісінің артуы, экономикалық, нарықтық даму, халықаралық, ұлтаралық қатынастардың күшеюі сынды көптеген факторлар тілімізге шет тілден енген сөздер - "кірме сөздер" ағымының артуына әсер етті. Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің қазақ тілінде пайдаланылуы "англицизмдердің" пайда болуымен сипатталады.
Әлемнің барлық елдерінде жаһандық немесе ұлтаралық өзгерістерге байланысты белгілі бір уақыт көлемінде кірме сөздер қолданысқа енеді.
Қазақ тіліне ежелгі тарихи кезеңдерден бері жаппай енген кірме сөздер көп кездеседі. Бұл туралы тілтанушы ғалым Кәкен Ахановтың айтуынша, қазақ тілінде кірме сөздер болмаса, тіл байлығы болмас еді.
Ағылшын тілі әлемді тіл ретінде бүгінде қоғамның барлық салаларында жаппай қолданылады. Заманауи мамандық атауларынан бастап, бұқаралық ақпарат құралдарында, білім саласындағы ғылыми атауларда, қарапайым әлеуметтік өмірде ағылшын тілінен енген кірме сөздер жиі қолданылады. Ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қазақ тіліндегі аудармаларындағы туындайтын мәселелерді ескере келе, жұмыстың өзектілігі осы факторларға негізделген:
Ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қазақ тіліне жаппай ену себептері мен қажеттілігін анықтаудың лингвистикалық маңыздылығы;
қазақ тіліне ағылшын тілінен енген сөздердің қазақша аудармаларын талдау, ерекшеліктерін салыстыру мен тиімділігін зерттеудің қажеттілігі;
қазақ тілінде ағылшын тілінен енген кірме сөздердің орнын алмастыратын тиімді нұсқалардың болмау себептерін анықтаған зерттеу жұмыстарының болмауы.
Дипломдық жұмыстың объектісі: ағылшын тілінен енген кірме сөздер және олардың қазақ тіліндегі аудармалары
Дипломдық жұмыстың пәні: кірме сөздерді теориялық зерттеу және кірме сөздер мен олардың қазақ тіліндегі аудармаларының қолданылу ерекшеліктері мен айырмашылықтары
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліне кірме сөздердің ену себептері мен жолдарын анықтай отыра, англицизмдердің пайдалану ерекшеліктерін, қолданылу аясын анықтау
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Кірме сөздердің лингвистика саласындағы ғылыми-теориялық негізі мен орнын анықтау;
Кірме сөздердің қазақ тілінде пайда болу жолдары мен түрлеріне талдау жасау;
Кірме сөздердің семантикасындағы тіл мен мәдениеттің өзара әрекеттесу ерекшеліктерін айқындау;
Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің қазақша аудармаларын қалыптастырудың аударма ісіндегі ғылыми-тәжірибелік жолдарын анықтау;
Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің пайдалану ерекшеліктерін әлеуметтік-қоғамдық қажеттіліктер мен мысалдар арқылы қарастыру.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: Жұмыстың құрылымы екі негізгі бөлімді қамтиды. Біріншісі - теориялық, екінші бөлімі - тәжірибелік. Теориялық бөлім кірме сөздердің теориялық анықтамасы, олардың қазақ тілінде пайда болуы, әр елден енген кірме сөздердің түрлері, ерекшеліктері, ғылым, қоғам өміріндегі қолданыс аясы тақырыбындағы зерттеулерден тұрады, сондай-ақ кірме сөздердің семантикасындағы тіл мен мәдениеттің өзара әрекеттесу ерекшеліктері қарастырылған.
Тәжірибелік бөлім кірме сөздерді аударуда қолданылатын амал-тәсілдер, ағылшын тіліндегі кірме сөздердің тілдік қасиеттерін сипаттау, салыстыру, англицизмдердің пайдалану ерекшеліктерін талдау жұмыстарынан тұрады. Сонымен қоса, англицизмдер мен қазақша аудармаларының игерілу деңгейін анықтап, тәжірибеде қолданылу тиімділігі бойынша сараптама жасалған.
Жұмыстың әдістемелік-методологиялық негіздері. Шетелдік зерттеушілерден кірме сөздер және англицизмдерге қатысты еңбек жазып, пікір қалдырған неміс ғалымы Теодор Адорно, американдық лингвист Уриель Вайнрайх, француз лингвисті Пол Гилберт, швед тілтанушысы И.М.Берман.
Кеңестік және орыс зерттеуші ғалымдарынан кірме сөздер мен ағылшын тіліндегі кірме сөздерге зерттеу жасағандарға Аристова Валентина Михайловна, лексикология және семантика салаларының зерттеуші лингвист Леонид Петрович Крысин, англицизмдерді зерттеуші М.А.Брейтер, филология ғылымдарының докторы Ваулина Светлана Сергеевна, лингвист Иван Александрович Бодуэн де Куртенэнің еңбектері жатады.
Кірме сөздердің мағыналық ерекшеліктерін, қазақ тіліндегі аудармаларын анықтауда отандық лингвист мамандар Ахмеди Ысқақовтың "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі", Сүлейменова Элеонора Дюсеновнаның "Тіл білімі сөздігі", А.Салқынбай мен Е. Абақанның "Лингвистикалық түсіндірме сөздігі", Н.С.Арапова, С.К.Ахметова, О.С.Ахманова, Д.К.Хачатурянның еңбектері қарастырылады.
Жұмыстың зерттеу әдістері: қазақ тіліне енген кірме сөздерге сараптама жасай отыра, ағылшын тіліндегі кірме сөздердің қазақша аудармаларын әлеуметтік-лингвистикалық талдау әдістері қолданылды. Әр түрлі әлеуметтік және ғылыми салаларда ағылшын тіліндегі кірме сөздерді және қазақша аудармаларын лингвистикалық бақылау әдісі, статистикалық, салыстыру, әлеуметтік сауалнама тәсілдері арқылы зерттеу жүргізілді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы: зерттеу жұмысының теориялық маңызы толыққанды зерттеліп, фактілермен тұжырымдалуында. Англицизмдер мен олардың қазақша аудармалары ағылшын, қазақ тілді білім алушыларға және арнайы курстарда оқу құралы ретінде қолдануға болады. Жұмыс орта мамандандырылған немесе жоғарғы оқу орындарының филология, аударма ісі факультеттерінің студенттеріне көмек ретінде ұсынылады. Сонымен қатар, бұл материалды заманауи өмірде жиі сөз қолданысында жүрген англицизмдердің аудармаларын зерттеуге қызығушылық танытушылар және лингвистикада, яғни тіл білімі сынды пәндерді игерушілер пайдалана алады.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КІРМЕ СӨЗДЕР ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Тілдегі кірме сөздерді теориялық-әдіснамалық зерттеу негіздері
Тұрақты даму қазіргі әлемдегі әлеуметтік процестердің ұтымды қозғалысының басты критерийіне айналып келеді. Тұрақты даму шарттарының бірі ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығы болып табылады. Көпэтникалық мемлекетте тіл саясаты этникалық топтардың үйлесімді қатар өмір сүруіне және этносаралық бейбітшілік пен келісімді сақтауға ықпал етуі тиіс. Этностың өзгеруі мен дамуы әлеуметтік-экономикалық және басқа да процестерге байланысты әрқашанда тілде көрініс табады және ол сол уақыттың дәуірі, кезеңі, нышаны және ізі ретінде қалады.
Қазіргі уақытта қазақ тілі өзінің сөздік қорын тек өзінің ішкі мүмкіндіктерінің есебінен ғана емес, басқа тілдермен қарым-қатынас жасау есебінен де үйреніп, жетілдіріп келеді. Қазақстан Республикасы бірқатар елдермен тығыз байланыста бұрыннан дамып келеді. Сондай-ақ, достық қарым-қатынас ана тілінде сөз байлығынан, кірме сөздердің сөздік қорға енуінен байқалады.
Әр ұлттың сөздігі - оның сан ғасырлық өмірі, іс-әрекеті мен ақыл-ойының тілдідегі көрінісі. Сөздер халықтың қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылады. Сөз - адамдардың объективті шындықты, заттар мен құбылыстарды, мінез-құлықты, сан мен сапаны ажырата білу қабілетінің көрінісі.
Ғылыми негізде кірме сөздер туралы А.Мей, Баудуин де Куртенай, Ф. Соссиур, А. А. Потебня, Л. В. Щерба және басқалар жан-жақты зерттеді. Арутюнова, И.Р. Галперина, Е.Б. Черкасский, В.А. Звегинцева, В.М. Алпатов, Ю.В. Рождественский, А.Е. Карлинский және басқалары осы тақырыпта терең зерттеу жұмыстарымен айналысты. Олардың жұмысына жасалған талдау бір тілдің екінші тілге әсер ету деңгейі тек тілдік факторға ғана емес, сонымен қатар өзара әрекеттесетін тілдердің жақындығының дәрежесіне де байланысты екенін көрсетеді. Зерттеушілерді кірме сөздердің көздері мен мерзімі, пайда болуының тарихи себептері мен шарттары қызықтырды.
Шет тілдер сөздері, интернационал сөздер, варваризмдер, калька кірме сөздерінің түрлері жаңа ұғымдардың атауына сәйкес келеді. Кірме сөздердің ең алғашқы тұлғалары, дыбыстық пікірлердің қай-қайсысы болмасын, олармен достық қарым-қатынаста болу, ертеден болған тұрмыстық және тарихи қатынастар, тіл табысу және де өзге де факторлардың әсерінен тілге сіңісіп кетеді. Мысалы, біздегі "заң" сөзі - орыс тілінің "закон" сөзімен қатар қолданылады. Шын мәнісінде, заң деген қазақ тіліне сіңісіп кеткен сөз қытайдың лексемасы болып табылады. [1, 88б.]
Көптеген сыртқы жағдайларға байланысты тілге жаңа сөздер енеді. Жаңа сөздер дегеніміз - жаңа зат есімдер, жаңа ұғымдар, жаңа тіркестер, мағыналарын өзгерткен немесе қосымша семантикалық нюанстарға ие болған ескі сөздер, сонымен қатар осы тілде жиі қолданылатын шетелдік сөздер. Оларды жаңа тілдік бірліктер деп те атайды. Тілдегі жаңалық ұғымын білдіретін құбылыстар екі түрде қарастырылады: біреуі - лексикологиялық бірліктер: жаңа сөздер, тіркестер, жаңа морфологиялық құрылымдар, екіншісі - жаңа грамматикалық әдістер.
Адамдардың әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірі неғұрлым күрделі болса, олардың тілінің сөздік қоры да молаяды деп есептеледі. [2, 123б.]. Жаңа сөздер оларды қолдану негізінде бөлек танылуы керек: б) әр түрлі мамандар мен кәсіпкерлер қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында ә) ғылым, экономика, өнеркәсіп, өнер және т.б. Сонымен қатар әр түрлі жабдықтар мен қызмет түрлері, дизайн, инжиниринг және осы бағыттардағы жұмыстардың атауларында қолданылады. Алдыңғы топтағы жаңа сөздерді зерттеушілер көптеген салаларда орыс және еуропа тілдерінде зерттеді.
А.Қ.Омарова және А.С. Шыныбекова Қазақ тілі атты ғылыми жұмыстарында кірме сөздерге қатысты анықтамалар ұсынған және мысалдар келтірілген. Кірме сөздер - дыбысталуы және басқа тілге қатысты мағынасы бар сөздер. Бұл қазақ тілінің өз сөздері емес, басқа тілдердің әсерінен құрылған немесе енгізілген сөздер. Мұндай тілдік бірліктер біржақты емес, екіжақты болады. Түркі және басқа тілдер арасындағы сөз алмасу - ежелден келе жатқан қарым-қатынастың әсерінен туындаған. Мысалы, араб-парсы тілдеріндегі кірме сөздер: ас, намыс, ар-ождан, бейбітшілік, аспан, бақыт, шаруа, қызмет, зат, ақыл, құдай, күш, хабар, әйел, баға, азамат, аң, кітап, дәптер және т.б. [3, 9б.]
Араб-иран тілінен қазақ тіліне аударылған жалпы сөздікке осы тілдердің немесе Орталық Азия халықтарының, соның ішінде тәжік және өзбек тілдерінің арасындағы тікелей байланыс әсер етті. Араб-иран сөздері қазақ тіліне, негізінен орта ғасырларда ғылым мен мәдениеттің өркендеуіне байланысты Орта Азияның атақты классиктерінің шығармаларының арқасында енген. XI ғасырдағы Махмут Қашқари сөздігінде көне түркі сөздері бар. Қашқари еңбектерінде Демек, түрік тілін үйрену қажеттілігі өмір талабы мен ақыл-ойдың ауқымымен дәлелденді. Мен түріктердің, түрікмендердің, оғыздардың, жігілдердің, ягмалардың және қырғыздардың сөздері мен сөйлеу заңдылықтарын зерттедім және оларды қажет болған жағдайда қолдандым деп жазылған. Көне араб алфавиті ежелгі түркі тілдеріне араб-иран сөздерінің енуіне ықпал етті. Ол кезде қазақ даласында әртүрлі түркі тілдерін қолданған ұйғыр тілі 24 әріптен тұратын алфавитті қолданған. Олардың да ортақ тілі болды. Сахара және дала халықтарының тілдері де өз тілдермен сөз алмасты. Кiшi тайпалар, ябаку, татарлар мен басмылдар да өзіндік тiлге ие болды. Алайда олар түркі тілін бұрыннан игерген. Олардың ішінде қырғыз, қыпшақ, оғыз, тохсиф, чигил, оргак және жарук тайпалары тек түрік тілінде сөйлеп келген.
Кірме сөздерді ғылыми тұрғыда қарастыру барысында мынадай ұғымдар қалыптасады: ксенизм, варваризм, бөгде сөз, экзотизм, эфемеризм, интернационализм. Бұл кірме сөздермен қатар жүретін ұғымдар болып есептеледі.
Ксенизм гректің "бөтен" деген сөзінен шыққан, өзге тілдің немесе ұлттың тұрмысын білдіретін сөздер болып табылады (мысалы, афгани - Ауғанстан валютасы). Эфемеризм гректің "біркүндік" деген сөзінен шыққан, жаңа сөздер ұғымын, белгілі бір өтпелі кезеңді білдіреді. Көп жағдайда бұл сөздер уақытша саяси салаларды атауда, тез өзгеріске ұшырайтын сән индустриясында кеңінен қолданылады. Варваризмдер ежелгі тарихи кезеңдерден белігілі "жат жерлік" деген ұғымнан құралған. Бұл өз тілінде тілдік баламасы, ұғымдық атауы бола тұра, өзге тілдің сөздерін қолдануды білдіреді. Экзотизмдер өзге халық тұрмысының ұғымдары мен құбылыстарын білдіреді. Басқа варваризмдерден айырмашылығы, экзотизмнің тұрақты этникалық бірлестігінің арқасында толық сіңірілмейді және әдетте тілдің лексикасының бөлігінде қалады. Сонымен қатар, мұндай сөздер көбінесе жаңа тілдің нормаларға өзгертілуі немесе бұрмалануы мүмкін, әсіресе егер олар суши немесе комикс сөздері сияқты үшінші тіл арқылы өткен болса. Локализмдер, диалектизмдер және этнографизмдер экзотизмге жақын, олар кіші этникалық топтың өмір шындығын үлкенірек адамдардың бөлігі ретінде сипаттайды. Экзотизмдер ретінде валюта, киноиндустрия бірліктері, тағам, сусын атаулары есептеледі. Интернационализмдердің сыртқы пішіні, айтылуында еш айырмашылық жоқ. Бұл халықтар достығы мен ынтымақтастығын насихаттайтын идеологиялық ұғым. Интернационализмнің әртүрлі нұсқалары бар: атап айтқанда, марксизмдегі пролетарлық интернационализм эксплуататорларға қарсы күресте әр түрлі елдердің пролетарларының ынтымағын білдіреді. Біздің уақытта бұл термин жаһанданудың балама нұсқасын ұсынуға тырысып, солшыл идеологияны да білдіреді. Кірме сөздердің ажырамас бөлігі ретінде олар ғылым, медицина, техника, өнер салаларында жиі кездеседі.
Әйгілі ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың пікірінше, халық кірме сөздердің енуінен қорықпау керек, кірме сөздер сөздік қорды дамытатын тиімді тәсілдердің бірі болып табылады. [4, 36б.]
Х.Досмұхаметов кірме сөздерді шетелдік сөздер деп атап, мына мысалдарды келтірген: қала, молда, шілде, әрекет, кінә, әділеттілік, бейбітшілік, дұспан, өмір, ар-ождан, құрбан, әкім, аспан, жау, құндылық, өркендеу , бала, дастархан, сабын, Бедек, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ, Мәмбет, әдемі, әзіл, ұят, байлық, апат, есеп, тізбек, несібе, серт.Сол сияқты Х.Досмұхамедұлы: Біздің тілге жат сөздер екі жақтан шыққан. Солардың бірі - араб сөздері, парсы сөздері, Ордада оқыған адамдардың сөз байламы, - деп, кірме сөздердің қазақ тілінің сөздік құрамына енуіне қарсы болған.
Л.З. Рүстемов араб-парсы сөздерінің қазақ тіліне ену кезеңдерін шартты түрде бөледі. а) XV ғасырға дейін б) XV ғасырдан Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін. Сонымен бірге, мәтінде келтірілген 10237 сөзден тұратын араб-парсы сөздерінің саны 1517, яғни 14,9% құрайды.
Тілдер өмір сүреді, дамиды және өзгеруі немесе даму барысында бұзылуы мүмкін. Басқа тілден аударылған сөздердің жаңа кейіпке енуі әсіресе маңызды. Кірме сөздер сөздер фонетикалық, грамматикалық және семантикалық өзгерістерге ұшырайды, қабылдаушы тілдің заңдылықтарының әсерінен. Кейбір сөздер тілге толығымен сіңеді, ал басқалары шет тілі мәртебесін сақтайды. Қабылдаушы тілде жоқ нәрсені қарастырғанда, оларды түсіндіру үшін осы сөздердің нақты сипаттамалары мен айырмашылықтары көрсетілген. Қазақ тіліндегі кірме сөздердің түсіндірме сөздіктері олардың бастапқы және негізгі мағыналарын көрсетеді. Алайда, соңғы 10 жыл ішінде шет тілдерінен алынған сөздердің санының артуына байланысты олардың көпшілігі сөздіктерде жоқ. XIX ғасырдағы орыс тілтанушысы А. А. Потебня оның қай тілден және қай тілден шыққанын емес, басқа тілден шыққан сөздің нәтижесінде не пайда болғанын сұрау керек деп айтқан. [5]
Қазақ тіліне шет тілден енген сөздерді зерттеушілердің бірі А.Т. Исламова Шетел сөздерінің белгілері мен деректері атты зерттеу еңбегінде қазақ терминологиясына енген кірме сөздерді келесі түрлерге бөлуге болатындығын айтады: 1) материалдар; 2) калька сөздер; 3) аралас сөзжасамдар (көп мағыналы және күрделі сөздер). [6, 12б.].
Транслитерация дегеніміз - шет тіліндегі сөздерді жазу кезінде ана тілінің әріптерін қолдану. Мұнда сөздер енгізуші тілдің заңдылықтарына сәйкес оқылады. Мысалы: пиар, веб, провайдер, мотель. Ал калькалар дегеніміз бұл шетелдік сөздерді енгізуші тілдегі сөздерге тікелей аудару. Семантикалық қосындылар дегеніміз - шетелдік сөздердің бастапқы мағынасындағы өзгерістер және олардың жаңа мағыналарды меңгеруі. Мысалы: блокбастер сөзінің мағынасы: 1. жылжымайтын мүлікпен айналысатын кәсіп иесі; 2. танымал фильм. Ағылшын тіліндегі сөздің бастапқы мағынасы - блокбастер.
Көптеген зерттеушілер кірме сөздер терминін ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қолданған, алайда кейбір зерттеушілердің іздеу мен бақылауы әр түрлі нәтижелерді ұсынады. Көптеген лингвистер, солардың ішінде Б.Әбілқасымов пен Б.Момынова өз еңбектерінде басқа тілден сөздерді қағазға түсіру арқылы тілге енгізу оларды қабылдаушы тілдің сөздік қорын толықтырады және байытады деп атап өтеді. [7,8]
Егер лексикалық жүйе бұған жағдай жасаса, кірме сөздер оңай құрылады. Шетелдік сөздікті енгізу ежелгі сөздің түсініксіздігін жою үрдісінің нәтижесі болуы мүмкін. Көбінесе сөздердің енгізілу себептері ретінде кейбір семантикалық ерекшеліктерді шектеуге, оларды әр түрлі сөздерге байланыстыруға әкелетін тұжырымдаманы нақтылауға әсер етеді (репортаж - негізінен әңгіме, хобби - қызығушылық). Осылайша, тілдегі қолданыстағы сөз бен сөзжасам олардың семантикалық ұғымдарымен бөліседі, ал бұл ұғымдар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін болса да, олар толығымен сәйкес келмейді. Шетел сөзін тілге енгізу себептерін ескере отырып, келесі ережені ескерген жөн: егер жалпы мағынасы мен қайталануына негізделген кірме сөздер бірнеше лексикалық жолдарда құрылса және олар осы қатардағы сөздер сияқты көрінсе, оларды қолдану әлдеқайда оңай. Мысалы, ортақ элементі бар сөздер: -мен: джентельмен, спортсмен, бизнесмен және т.б. Бұл тізім біртіндеп осыған ұқсас сөздермен толықтырыла бастады: джазмен, бармен, рекордсмен.
Л.П. Крысин өзінің Иноязычные слова в современном русском языке атты кітабында лексикалық аударма және кірме сөздер терминдері бір-біріне ұқсас еместігін айтады. Лексикалық ауысу тек бір тілден екінші тілге ауысу белгісімен анықталады және кірме сөздер терминін түсіндіру кезінде сөздің қызметі, оның ішінде шет тіліндегі сөздер, жүйеде әртүрлі лексикалық элементтерге сәйкестігі, тілде пайда болу жиілігі т.б ескерілуі маңызды.
Л.П.Крысиннің еңбектеріне сүйенсек, сөздерді қабылдаушы тілдердің жүйесіне енгізу үшін келесі шарттар қажет:
енгізуші тілге шетелдік сөздің фонетикалық және графикалық тәсілдермен ұсынылуы;
шет тілдегі енуші сөздердің грамматикалық сыныптармен және категориялармен байланысы;
шетелдік сөздің фонетикалық ерекшеліктерінің сәйкестенуі;
грамматикалық дағдылар;
сөзжасам қабілеттілігі;
шетелдік сөздің семантикалық ерекшелігі: мағынасын анықтау, қолданыстағы сөздердің мағыналарын және шет сөзімен қалыптасқан сөздердің құрылымын ажырату. [9, 56б.].
Американдық лингвист Эйнар Хауген сөздерді шет тілінде қабылдауды сипаттауда көптеген авторлар шет тілінен бір сөз алған кезде олар сөйлейтін тілге бейімделуге жақын екенін айтады. Мысалы, Л.П. Крисин сөзді шет тілінен қабылдау процесін әртүрлі элементтердің бір тілден екінші тілге енуі ретінде түсінеді. Автор әр түрлі элементтер деп аталатындар - бұл тілдің негізгі құрылымдары: фонетика, лексика, және т.б. Біз жаңа сөздер мен ұғымдарды енгізу сөзді басқа тілдің сөздігінен қабылдау деп түсінеміз. Кез-келген тілде, әдеби тілде болсын, терминологиялық жүйеде болсын сөз алмасу тарихи құбылыс.
Ресейлік ғалым Маковский халықаралық терминдердің бар екендігіне күмән келтіреді. Француз зерттеушісі Марион Кассула халықаралық терминдер деп экономикасы, ғылымы және білімі басым елдің тілінің үстемдігі нәтижесінде пайда болған кірме сөздерді есептеп жүргенімізді айтады. Осы түсініктемелерден шығатын қорытындылардың бірі - халықаралық терминдердің атауы шартты болып табылады. Халықаралық терминдерге түп-төркіні грек және латын сөздерінен шыққан кірме сөздерді жатқызамыз. [10]
Қазіргі уақытта кірме сөздерді қолданудың орындылығы туралы мәселе сөйлеудің белгілі бір функционалды стиліне арналған лексикалық құралдарды шоғырландырумен байланысты. Шетелдік терминологиялық лексика - бұл тар маманға арналған мәтіндердегі ақпаратты нақты және дәл жеткізудің таптырмас құралы, бірақ сонымен бірге дайын емес оқырманға танымал ғылыми мәтінді түсіну үшін таптырмайтын тосқауылға айналуы мүмкін. Кірме сөздердегі екпін орны әрқашан бастапқы тілге байланысты бола бермейді. Кірме сөздер қазақ тілінде негізгі элементтерінің ұқсастығы бойынша топтарға бірігеді, ал сөздердің этимологиясы әдетте екінші реттік мағынаға ие. Кірме сөздерде басымдылықтың өзгеруі сөзсіз, бұл олардың қазақ лексикасымен өзара әрекеттесетінін және оны біртіндеп игеріп, жүйеден тыс құбылыстың жүйелік құбылысына айналатынын көрсетеді.
Өкінішке орай, ғылыми терминологияны қолдана отырып, теріс ойлардың тиімді балама ретінде қолданылатын жағдайлары бар. Тіпті спикердің өзі қолданатын ақылды сөздердің мағынасын өте жақсы білмейтін кездері болады. Бірақ нағыз ғалымдар мен жазушылар әрқашан тілдің қарапайымдылығы мен қол жетімділігіне ұмтылды. Л.Н.Толстой шетелдік сөздерді қате қолданушыларды әшкерелеуде Егер мен патша болсам, мен мағынасын түсіндіре алмайтын сөзді қолданатын жазушыны жазу құқығынан айырып, жүз мәрте соққы беруші едім деп өз жазбаларында кірме сөздерді орынсыз қолданушыларды сынға алады.
Қазақ тілі - толерантты, ағылшын және орыс тілдерінен шет тілдерін алуға төзімді, дейді профессор Б.К. Момынова. Кірме сөздер тек әдеби тілдің стилистикалық деңгейінде ғана емес, тұрмыстық деңгейде де (микротолқынды пеш, сэндвич, тостер және т.б.) байқалады. Кірме сөздер өмірдің барлық саласында байқалады. Осылайша, саяси және қоғамдық өмірдегі өзгерістер ағылшын тілінен әлеуметтік-саяси лексикаға енген сөздердің пайда болуына әкелді: қоғамдық қатынастар - ақ пиар және қара пиар (позитив - ақ, қара - қара); имидж - баламасыз; консенсус - келісім (балама бар болса да - келісім); рейтинг (танымдық, танымалдылық); офис (бұрынғы мекеме); пресс-конференция (сұхбаттасу, кездесу); парламент (мәжіліс). Қаржы-экономикалық салада: оффшорлық аймақ - оффшорлық аудан, гиперинфляция және т.б.). Техникалық салада Қазақстан Республикасының Мемлекеттік комитеті компьютерлік технологиялар мен Интернет саласындағы үш мыңнан астам терминді қайта қарады. Олардың кейбіреулері калькаға айналды. Кірме сөздер белсенді түрде еніп жатқан сала - бұл Еуропа елдерінде және АҚШ-та дами бастаған заманауи ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар, мамандардың көпшілігі дайын ағылшын терминдерін қабылдады. Қоғамды компьютерлендірумен байланысты бұл саладағы терминдер кәсіби қолданудан тыс қалып, қоғамның әртүрлі салаларына, ең алдымен жастарға, компьютердің ең белсенді қолданушылары (пайдаланушылар) ретінде қол жетімді болды. Ағылшын тілі шоу-бизнес, жарнама және спорт сияқты салаларда кеңеюде. Осылайша, жаңа сөздер қазақ тіліне енуде: нанотехнология, ноу-хау және т.б. Алайда, кейбір терминдер шет тілінде қалады, өйткені оларды қазақ тіліне аударуда қиындықтар туындайды, деп санайды Б.К. Момынова. [11] Банкомат, ломбард, терминал, рейтинг, имидж, анимация, бренд, тренд, макияж, дресс-код, блогер, брифинг, депозит, грант, бонус, кастинг, караоке, логин, медиа сөздері бізде кеңінен қолданылады. Олардың қолданылу аясы кең. Мұндай терминдер әртүрлі салаларда кездеседі. Бұндай терминдерді қазақ тіліне аудармау "еуропаланған қазақ тілі" деген ұғымды қалыптастырады. Демек, қазақша сөз қалыптастыру үшін бұл сөздерді сүзгіден өткізіп ұлттық тілге бейімдеу қажет. [12]
Потебня А.А. кірме сөздерді зерттеу процесінде шығармашылық элементке назар аударды. Кірме сөздер - сізге беретін пайдасынан гөрі, адамзат мәдениеті қазынасына көбірек үлес қосу үшін сөз алмасуды білдіреді. Кірме сөздер мәселесіне мұндай көзқарас тілдің сөздік қорының дамуын реттейтін заңдылықтарды анықтауға, ондағы құбылыстарды түсіндіруге және олардың себептерін анықтауға, жекелеген сөздердің тарихы, тіл тарихы мен халықтың тарихы арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік берді. [13, 279б.]
Шет тілдегі сөздердің белең алуы ертеден келе жатқан факторларға байланысты орын алады. Теориялық ілім ретінде қалыптаспас бұрын, бұл тақырып ежелгі ғалымдары мен филосовтарының да назарын аудартқан. Ежелгі грек философы Платон өзінің "Кратил или о правильности имён" атты еңбегінде гректердің, әсіресе варварларға қызмет етушілердің есімдердің көбін варварлардан алатындығы туралы жазған. Кірме сөздердің шағын сөздіктерін құрастыру Ежелгі Вавилонның кезеңінен орын алған.[14,49б.]
Орыс халқының кірме сөздер туралы еңбектері I Петр патшаның реформалар кезеңінен бастау алған. Сол кездің өзінде орыс тілінің түсіндірме сөздіктері шет тілдерден енген сөздерімен толықтырыла бастаған. Реформалық және тұрмыстық жағдайларда атауларды, ұғымдарды білдіруде неміс, голланд, поляк сынды халықтардың тілі қолайлы болған.[15, 5б.]
В.В.Колесовтың еңбектеріне сүйенсек, бір ұрпақ өз ана тілінің лексиконына екі мыңға жуық кірме сөзді енгізе алады екен. Белгілі бір ұлттың өз дамуында кірме сөздерді енгізуі, шет тілдегі сөздерді сөздік қорға енгізе алуы заңды құбылыс деп есептейді. [16, 7б.]
А.А.Реформатскийдің пайымдауынша, жер бетінде бірде-бір тіл өздерінің ана тіліндегі төл сөздермен шектеліп қалмайды. Олар үнемі жаңару үстінде болады. Бірақ, уақытқа және жағдаяттарға байланысты барлық тілдегі сөздердің қабылдаушы тілге сіңісуі, енуі бірдей бола бермейді. [17, 18б.]
Осылайша, кірме сөздердің пайда болу фактілерінің алуан түрлілігі, олардың қазіргі заманғы шындыққа байланысты болуы, шет тңлдегі сөздердің өзге тілге ену себептерін әртүрлі түсіндіруге әкеледі. Негізгі себептер деп халықтардың тарихи байланыстары, жаңа нысандар мен ұғымдарды тағайындау қажеттілігі, тілдік ресурстарды үнемдеу, бастапқы тілдің беделін атайды, бұл кейде көптеген тілдердің бірінен бірі енген интернационализмнің пайда болуына әкеледі. Барлық осы себептер экстралингвистикалық деп аталады.
Ішкі лингвистикалық себептерге мыналар жатады: 1) ана тілінде кірме сөздің орнына қолданылатын нақты жаңа анықтама немесе ұғым үшін балама сөздің болмауы; 2) сипатталған сөйлемнің орнына бір алынған сөзді пайдалану үрдісі; 3) осы кезге дейін бір сөз деп аталған белгілі бір ерекше типтегі объектілер немесе ұғымдар сөзінің шет тілінің көмегімен тиісті мағынаны, белгілеуді нақтылау қажеттілігін орындауы; шетелдік стилистикалық синонимдердің пайда болуына әкелетін экспрессивті құралдарды толықтыруға бейімділік. [18]
Ғылыми әдебиеттерде кірме сөздерді жіктеуге негіз ретінде енуші сөздің қабылданған тілге келудегі бастапқы көзі есепке алынады. Әлемдегі тілдердің басым көпшілігі сөз алмасу процесіне қатысады, бірақ бәрі бірдей бұл рөлде бірдей белсенді бола бермейді. Біздің әлемде бүкіләлемдік маңызы мен таралуына байланысты басқа тілдердегі кірме сөздердің көп бөлігі ағылшын тілінен енуде. Қазақстанға келер болсақ, ағылшын тілінің белең алуы жаһандану мен Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа кірігуінің нәтижесінде, ең алдымен өзге де еуропалық елдердегі сынды себептерге байланысты өзекті болып табылады. Ағылшын тілі - халықаралық тіл, сондықтан қазақша сөздік ағылшын тілінің арқасында толықтырылды. Барлық дерлік тақырыптық топтарда енгізілген сөздердің ішінде ағылшын тілінің көп бөлігі жаңа нәрсе немесе ұғым атауының қажеттілігін қанағаттандыру нәтижесінде пайда болған лексемалар.
Сөздердің шет тілінен қазақ тіліне өтуінде меңгеру процестері жүреді. Сөздерді меңгеру графикалық түрде, фонетикалық, грамматикалық жағынан, лексикалық тұрғыда жүзеге асады. Сол тілдің ана тілінде сөйлейтіндердің арасында шет тіліндегі сөзді игеру кезеңінде халықтық этимология күшіне ене бастайды. Шетелдік сөз түсініксіз деп қабылданған кезде, олар оның бос дыбыстық формасын жақын дыбыстық және мағынасы жақын түпнұсқаның мазмұнымен толтыруға тырысады. 80 - 90-жылдардағы қазақ тіліне тән белгілердің бірі - игерілген лексиканы жандандыру процесі: экономикаға, қаржыға, коммерциялық қызметке және басқа да бірқатар салаларға қатысты арнайы шет тілдерінің терминологиясын қолдану аясын кеңейту, сонымен қатар кірме-неологизмдердің көптеген түрлерінің пайда болуы.
Соңғы жылдарда әлемде және Қазақстанды қоса алғанда орын алып жатқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени өзгерістер мен жаңалықтар қай ғылым саласында болмасын қызмет аясын кеңейте түсті. Мемлекеттердің арасындағы ұлтаралық, халықаралық қатынастар өзге елдің мәдениетін, білім үрдісін, технологиясын, медицинасын енгізумен қатар тіл жүйейін де қалыптастыра алды. Осы өзгерістердің нәтижесінде саяси, ғылыми терминдердің пайда болуы, белгілі бір сала атауы, әлеуметтік халықаралық терминологиялардың пайда болу үрдістері кеңінен жаңғыру үстінде. Бір елдің сөзі екінші бір елдің лексикологиясын толықтыру процесі осы жағдаяттарға байланысты орын алуды. Соған байланысты терминдерді өзгеріссіз пайдалануды жақтаушы лингвистер тобы мен олардың қазақша аудармаларын қолдануды жақтаушы ғалымдар тобы кеңейді. Осы тарапта ағылшын тілін меңгеру, аудару және оларды пайдалану ерекшеліктеріне басты назар аударылады. [19, 13б.]
Англицизмдер - қазақ тілінің лексика-лингвистикалық жүйесінде ерекшеленетін, еуропалық бейнесі сақталған, тілдік санада "жат" болып есептелетін, ағылшын тілінен қазақ тіліне енген аудармалары толық қалыптасқан және қалыптаспаған формада кездесетін кірме сөздер тобы. Сыртқы формасына қарай Еуропа елдерінің қолданысындағы халықаралық дәрежедегі формальды стильдік жүйесімен ерекшеленеді.
Тілтанушылардың пікірінше, соңғы кездері шетел сөздерінің көптеп ену процесі байқалған. Л.П.Крысиннің ғылыми еңбегіне сүйенсек, қоғамда бұрын ана тілінде бар сөздерді шет тіліндегі негізгі ұғымдармен алмастыруға болады. Қазіргі уақытта интернационалды сөздердің көптеп лексикалық қорға енуі кірме сөздерден жаңа сөздердің туындауынан болып отыр.[9, б. 32]
Қазақ баспасөз беттерінде соңғы жылдары жарияланған жұмыстардың көпшілігінде қолданылатын ағылшын сөздерінің жиілігіне талдау жасасақ, ол кірме сөздер ежелден қазақ лексиконында қолданылып жүргендей сіңісіп кеткенін байқаймыз. Қазақ терминологиясында кірме сөздердің мына түрлері байқалады:
материалдық кірме сөздер;
калькалар;
аралас кірме сөздер.
Материалдық кірмелерде сөздер бір тілден екінші тілге
ауысу барысында ешқандай өзгерістерге ұшырамайды. Демек, сөз ана тілінде қалай дыбысталса, өзге тілге енгенде де өзгеріссіз қолданылады. Ол сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылып жүрген компьютер, файл, телефон, режиссер, профессор, т.с.с. сөздерді жатқызуға болады. Калька әдісі бойынша шет тілден енген сөздің құрылымына қарай қазақ тілінде олардың көшірмесі іспеттес сөздер немесе сөз тіркестері қалыптасады. Мысалы, "естествознание" сөзінің қазақша аудармасы "жаратылыстану" деп аталады. Біріккен кірме сөздердің мағыналас аудармаларын табу арқылы жаңа сөз қалыптастыру кірме сөздердің калька түріне жатады. Ғылыми және лингвистикалық деректерге сай калькалардың негізгі төрт түрін атауға болады:
тұлғалыққұрылымдық калька;
сөзжасамдық калька;
семантикалық калька;
жартылай калька.
Тұлғалық калькаға сөздің дыбысталу ерекшелігі бойынша емес, мағыналық ерекшелігі мен құрылымы бойынша енгізілген сөздер жатады. Мысалы, heater - қыздырғыш, mixer - араластырғыш, т.б. Семантикалық кальканың ерекшелігі басқа тілден енген сөздің ауыспалы мағынасының енуі болып табылады. Мысалы, blanc-бос жер, break-үзіліс, т.б. Шет тілі мен ана тілінің ішкі ерекшеліктерін ескере отырып жасалатын калька түрі сөзжасамдық калька деп аталады. Кірме сөздің баламасы ретінде ана тілінде бұрыннан бар сөзді немесе сөздердің тобын құрастыру сөзжасам түріне тән. Мысалы, аптека-дәріхана, мировозрение-дүниетаным. Жартылай калька бойынша кірме сөздің бір ғана бөлігі аударылады. Мысалы, теледидар, антидене, фотосурет, т.с.с.
Аралас кірмелер дегеніміз шет тілінің лексикалық семантикалық формалары ескеріледі. Мысалы, application program - қолданбалы программа, macrocell-макроұя, тағы басқалары.
Тіл құбылмалы, ол өзгереді, оған өзгеше, қайталанбас сөздер енеді, оған тақырып, құбылыс, оқиғаға қатысты осы уақытқа дейін қажеттілік тудырған ұғымдар енеді. Олай болмаған жағдайда, тіл қазіргі заманға сәйкес келмейді, көнергендік, сәйкессіздік белгілері байқалады, ал осы тілде сөйлейтіндер өздерінің айналасындағы әлемді сезіне алмайды. Өйткені, әлем бір пәтерде, бір қалада, бір елде жасалмайды. Әлем шектеулер үшін тым үлкен. Халықтар басқалармен байланыс орнатып, рухани бай бола бастады. Кірме сөздер кемшілік емес, ол адамдардың және әлемнің бір орында тұрмай, үнемі дамуда екендігінің дәлелі. Сонымен қатар, шетелдік сөздер қазіргі сөйлеуді безендіреді, оны мазмұнды және мәнерлі етеді. Алайда қазіргі заманда адамның сөйлеуінде кірме сөздердің шамадан тыс көп болуы жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін екенін ұмытпаған жөн: кез келген тіл көптеген шет тілінен енген сөздердің соңынан еріп, өзінің ұлттық болмысы мен өзіндік ерекшелігін жоғалтуы мүмкін. Қандай жағдайда болмасын, әр тіл жанашыры ұлттық тілінің жеке қасиеттерін бәрінен жоғары қойып, ана тілдің игілігіне қызмет етуі қажет.
1.2 Ағылшын тіліндегі кірме сөздердің пайда болу себептері мен жасалу жолдары
Ағылшын тілінен шыққан көптеген шетелдік сөздердің пайда болуы, олардың қазақ тілінде тез шоғырлануы әлеуметтік және ғылыми өмірдегі жылдам өзгерістермен түсіндіріледі. Англицизм қазіргі қоғамдағы өмірдің көптеген салаларында жиі кездеседі. Соңғы кездері шетелдік лексиканың қазақ тіліне енуінің артуы байқалады. Бұл біздің қоғамымыздың саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі өзгерістермен тығыз байланысты.
Англицизмдерге деген құштарлық өзіндік сәнге айналды, ол жастар қоғамында қалыптасқан стереотиптер мен идеалдарға байланысты болды. Ағылшын тілін кірме сөздерге қосу арқылы жастар белгілі бір жолмен американдық мәдениетке, өмір салтына қосылады. Ағылшын терминологиясына қатысты әлеуметтік айырмашылықтар да бар, әсіресе жаңа заманда. Егде жастағы адамдар орта есеппен алғанда жастарға қарағанда шетелдік лексикаға аз шыдамды; білімнің жоғарылауына, оқу жүйесінде англицизмдердің терең қолданылуына байланысты жастарға оларды игеру оңай. Жастар қолданған англикизмдер хабардарлық деңгейін, оның қалған бөліктерден артықшылығын атап көрсетеді. Жастардың сөйлеуіндегі шетелдік сөздер ерекше дәйексөздер рөлін атқара алады: кез-келген арнайы салаға қатысты терминдер цитаталануы, әдейі өзгертілуі, бұрмалануы мүмкін. Дәл осы топта қазақша немесе ағылшынша сөзді дұрыс түсінбеу, бұрмалану орын алады. Кейде қате түсініктер көпшілікке үстемдік жасай алатындай ауқымды болады. [20]
Кірме сөздерінің пайда болу жолдары: (1-қосымша)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Пайда болу жолдары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кірме сөздер мысалы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаңа заманға сай қажет сөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ноутбук, телефон, сканер, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екі англицизмнің бірігуінен туындаған сөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
фотосалон, секонд-хэнд, пресс-конференция, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нақты заттардың атымен, қызмет түріне сай қалыптасқан кірме сөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
фейс-контроль, пиллинг, маникюр, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сөз мағынасын түсініктермен толықтыру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
имидж, прайс-лист, шоу, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шетел сөздерінің мәртебесін жоғары бағалау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
презентация, эксклюзив, тренд, т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқа елдің спецификалық ұлттық салтын бейнелеу
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
фастфуд, сендвич, гамбурген, т.б.
1-қосымша
Билік құрылымындағы атаулардың өзгеруі бұған куәлік етеді, мысалы: Жоғарғы кеңес - парламент; министрлер кеңесі - министрлер кабинеті; төраға - премьер-министр; орынбасары - вице-министр. Әкімшіліктерде баспасөз конференцияларында үнемі сөз сөйлейтін, брифингтер мен эксклюзивті сұхбаттар ұйымдастыратын баспасөз хатшылары бар. Көптеген экономикалық және қаржылық терминдер кең өріс алды: бартер, брокер, ваучер, дилер, дистрибьютор, маркетинг, инвестиция.
Ағылшын тілінен енген сөздер біздің өміріміздің барлық салаларын қамтиды. Қазақстандық БАҚ, әсіресе теледидар, қазақ тілінің ағылшындануына ықпал етеді. Саммит, брифинг, ток-шоу, дог-шоу сияқты бұқаралық ақпарат құралдарының арқасында кеңінен таралған. Жаңа шетелдік лексиканы белсенді игеру адам қызметінің аз мамандандырылған салаларында жүреді. Презентация, номинация, видео (және туындылар: бейнеклип, видеокассета, видео шоу), шоулар (және шоу-бизнестің туындылары, ток-шоулар, шоумен), триллер, хит, дискотека, диск- джокей. Көптеген адамдар шетелдік лексиканы аса заманауи, беделді, білімді, әдемі естіледі деп санайды. Мысалы: эксклюзивті - ерекше; топ-модель - бұл үздік модель; прайс-парақ-баға тізімі; имидж-образ-түр-тұлға. Кірме сөздер енуші елдің ана тілінде жаңа және бастапқы тілде қол жетімді емес ұғымдарды белгілеу үшін қолданылған жағдайлар: детектор, виртуалды, инвестор, дайджест, спрей және т.б.
ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген лингвистер ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қолданылу, ену себептерін зерттеумен айналысты. Бұл кезеңде ағылшын сөздерінің енуі тілдік байланыс, ұлтаралық қатынастар мен көптеген жаңа сөздердің пайда болуымен түсіндірілген. Осы саланы зерттеу жұмыстарымен айналысқан шетелдік ғалымдар лингвист Леонид Петрович Крысин, англицизмдерді зерттеуші М.А.Брейтер, филология ғылымдарының докторы Ваулина Светлана Сергеевна, лингвист Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ, неміс ғалымы Теодор Адорно, американдық лингвист Уриель Вайнрайх, француз лингвисті Пол Гилберт, швед тілтанушысы И.М.Берман болатын.
Л.П.Крысин кірме сөздердің пайда болуын және жаппай қолданысқа енуін мына себептермен түсіндіріп өткен:
Жаңа заттарға, құбылыстарға атау берудің қажеттілігі;
Белгілі бір саладағы ұғымдарды басқа мақсатта немесе негізгі мақсатында пайдалану үшін ұсынылатын атаулар;
Тілдік құрылымында айырмашылықтары болғанмен мағыналары бір-біріне жақын сөздерді ажырату үшін;
Тілдегі қандай да бір сөздің тіркестік формасын бүтін сөзбен алмастыру үшін;
Кәсіптік және ғылыми салада халықаралық терминдерді қолдану үшін. Бұл ағылшын тілінің бастамасымен құрылған спорттық, ғылыми, медициналық, техникалық сала терминдеріне байланысты;
Шет тіліндегі сөздің мәртебесі немесе дыбысталуының қолайлылығына қарай қолданылатын сөздер тобын жатқыза аламыз. [9, 158б.]
М.А.Брейтердің зерттеулеріне сүйенсек, шетелдік кірме сөздердің қолданылу себептеріне мыналарды атап көрсетуге болады:
Енгізуші тілдің сөздік қорында англицизм сөзге сәйкес нақты баламаның болмауы;
Қолданушы тілде англицизмдердің кем дегенде 15%-ының балама атауларының немесе нақты аудармаларының болмауы;
Қабылдаушы тілмен салыстырғанда шет тілін пайдаланушы мемлекеттің экономикалық және техникалық ресурстарының көптігі, жалпы әлемдегі орны мен даму деңгейінің жоғарылығына байланысты. [21, 133б.]
Шетелдік сөздер мен терминдер қазақ тіліне, негізінен, орыс тілі арқылы енгізіледі. Қазіргі қазақ әліпбиі қазақ тілінің ішкі заңына (сингармонизмге) сәйкес шетелдік сөздердің дамуына кедергі болып отыр. Осының нәтижесінде қазақ тіліндегі көптеген шетелдік сөздер мен тіркестер орыс тілінің нормаларына сәйкес жазылып, айтылады. Мысалы, экономиканың негізгі терминдері қазақ тіліне орыс тілі арқылы енген: auction - қоғамдық аукцион, cooperative association - кооперативтер қауымдастығы, debutor - борышкер, дебитор, certificate - сертификат, куәлік, broker - брокер, делдал, manegment - менеджмент, басқару, region - регион, аймақ.
Қазақ тілінде түпнұсқа және халықаралық сөздердің пайызы әлі толық зерттелген жоқ. Біріншіден, кірме сөздер - ұзақ процессті қамтиды, екіншіден, этимологиялық ғалымдар жеткіліксіз. Ғылыми қоғамдастықта халықаралық терминдердің қазақ тіліне аудармасы туралы пікірталас әлі де бар. Тіл маманы Айгерім Құдайбергенова: Кірме терминдер қолданудың басты талабы - аналогтық мағынасы бар таныс және дәлелді термин ана тілінде жұмыс істейтін болса, шет тіліндегі сөзді пайдаланбау. Терминологиялық олқылықтар бар интернационализмдік сөздермен толтырылуы керек. Егер тіл деңгейі тең емес болса, синонимдік терминдердің басыдылығы бойынша неғұрлым дәлелді терминге артықшылық берілуі керек деп пікір білдіреді. [22]
Шет тілінен енген кірме сөздердің бірнеше тобын атап көрсетуге болады:
Тікелей енген кірме сөздер. Қазақ тілінде енгізілген тілдің сөзі тура, бар мағынасында аударылып қолданылуы (герл-қыз, бой-ұл, спонсор-демеуші, пати-сауық кеш, мани-ақша, т.б.);
Көшірмеленген сөздер. Дыбысталу формасы өзгермей, бар қалпында қолданылып жүрген сөздерді калькалар дейміз. Мысалы, вирус, паспорт, пароль, тостер, миксер, т.б;
Экзотизм кірмелер. Өзге халық тұрмысының ұғымдары мен құбылыстарын білдіреді. Басқа варваризмдерден айырмашылығы, экзотизмнің тұрақты этникалық бірлестігінің арқасында толық сіңірілмейді және әдетте тілдің лексикасының бөлігінде қалады. Сонымен қатар, мұндай сөздер көбінесе жаңа тілдің нормаларға өзгертілуі немесе бұрмалануы мүмкін. Экзотизмдер ретінде валюта, киноиндустрия бірліктері, тағам, сусын атаулары есептеледі.
Гибрид сөздер. Мұндай сөздер шет тілінің сөзіне қазақ тілінің қосымшасын жалғау арқылы пайда болады. Қазақ тілінің қосымшалары шет тіліндегі сөздің мағынасын өзгертуі, бұрмалауы мүмкін. Көбінесе ағылшын тілінен орыс тілі арқылы енген кірме сөздерде пайдалануда ауызекі сөйлеу тілі барысында қолданылады;
Композит сөздер. Екі ағылшын қос сөзінен тұратын сөздің тікелей, тура қалпында қолданылуы. Мысалы, секонд-хэнд, хот дог,тайм менеджмент, фаст фуд, т.б;
Колорит кірме сөздер. Қазақ тілінде баламалары бола тұра, сөйлеу, қарым-қатынас барысында "ағылшындық" мәнер, заманауи сөз үлгісі ретінде айтылып жүрген сөздер жатады. Мысалы, окей, бай, вау, супер, хелоу, т.б;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz