Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ әдебиеті, 1920 - 1940 жылдар Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңі
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Б.Күлеев шығармашылығының ұлттық негіздері
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі әдеби бағыт, ағымдар
1.2. Б.Күлеевтің әдеби және қоғамдық қызметі
ІІ. Б.Күлеев және халық әдебиеті
2.1. Б.Күлеев поэзиясындағы халық әдебиеті дәстүрлері
2.2. Б.Күлеев поэзиясының мифтік арқауы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамдық өміріне өзіндік үлес қосқан ақын - Бернияз Күлеевтің өмірі мен шығармашылығы турасында әңгіме қозғар болсақ, ол 1899 жылы бұрынғы Ақтөбе губерниясы, Бөрте облысы деп аталатын аймақтың 5-ауылында дүниеге келген. Б.Күлеевтің өмірі мен шығармашылығы турасындағы негізгі деректерді М.Жұмабаевтың 1923 жылы Тілші газетінің 20 наурыздағы №28 санына жариялаған Бернияз Күлеев деген мақаласынан алуға болады. Бұл мақалаға қарағанда, Б.Күлеев бен М.Жұмабаев арасында тек шығармашылық, рухани байланыс қана емес, азаматтық, достық қатынастардың болғанын көруге болады. Мақала 29-январьда Қазанда жас ақынымыз Бернияз Күлеев өзін-өзі атып, дүниеден қайтты. Жиырма-ақ жаста екен 1.3 деген сөйлемнен басталады. Бірақ Б.Күлеев 1923 жылы 24 жасында қайтыс болған. Бұл мақалада Мағжан Бернияздың қазақ қоғамдық өміріне қосқан елеулі үлестері - Ұшқын газетінің бір мүшесі болғандығы, Қазақстан елді ағарту комиссариаты қызметімен Орынборда, Қазанда қызмет істеуі, сол жақта жүріп, көміліп жатқан ұлттық құндылықтар - ақындар мұраларын жарыққа шығаруға мол үлес қосқандығы жайында айтады. Ғалым С.Жәмбековтің зерттеуінде Б.Күлеевтің өмірі турасында мынадай дерек келтірілінеді: 1920 жылы Қазақ АССР халық ағарту комиссариаты өзінің уәкілеттілігімен Бернияз Күлеевті Қазан қаласына көркем әдебиет шығармалары мен оқу құралдарын бастырып шығарушы өкіл ретінде жібереді. Ақын Қазан қаласында тұрып өзінің замандас ақындарымен қатар ауыз әдебиеті үлгілерін де жинап бастырып отырған. Сол жылдары Бернияздың тікелей басшылығымен Абай, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Сәкен шығармалар жинағының басылғанын атаған жөн. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың поэмалар жинағын алғаш 1922 жылы Б.Күлеев бастырып шығарған 2.13.Бұдан біз Б.Күлеевтің халық ағарту саласы, соның ішінде ақын-жазушылар мұрасын жинап бастыруда мол еңбек еткенін көреміз.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ өлеңінің көгіне жарқ етіп көрініп, ерте сөнген талантты ақын Бернияз Күлеевтің лирикасы мифологиямен, ұлттық фольклормен, өмір, қоршаған орта туралы халықтық танымдармен тығыз ұштасып жататындығы оның өзіндік бір ерекшелігі болып табылады. Бұл ерекшелік XX ғасырдың басындағы қазақ лирикасының алтын қорына қосылатын қомақты үлес болып табылады. Лириканы ұлттық таныммен байланыстырып отыратын ерекшеліктер қазіргі әдебиетте көрініс беріп жатса, оның бастауын осыдан бір ғасырдай бұрын Бернияз ақын бастап кеткен. Б.Күлеевтің өлеңдеріндегі осындай ерекшелік, өмір, табиғат, махаббат, адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесі, ұлттық мінез қырлары арнайы зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бернияз Күлеевтің шығармаларын жинап құрастыруда ғалым Кәрібай Шәменов пен ақынның жиен қарындасы, ЖенПИ-дің оқытушысы Мәдина Бегімбетова көп еңбек сіңірген. Әсіресе Б.Күлеев мұрасын зерттеп-зерделеуде ғалым К.Шәменовтің үлесі өте зор. Ақынның өлеңдері ХХ ғасырдың қазақ әдебиеті (1983), Қазақ поэзиясының антологиясы (1985), ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (1994) секілді хрестоматияларда, газет беттерінде (Егемен Қазақстан, Ақтөбе) жарияланды.
Б.Күлеев турасындағы ең үлкен бір жаңалық - 2000 жылы Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің бағдарламасы бойынша таңдамалы шығармалары, яғни оның жаңадан табылған, бұрын-соңды жарияланбаған өлеңдері қайта өңделіп, текстологиясы жасалған ең маңызды деген өлеңдері, аудармалары, поэмалары жарық көреді.
Ақын шығармашылығының зерттеліп-зерделенуіне келетін болсақ, алғаш рет Бернияз туралы азды-көпті мағлұмат тастаған Мағжан Жұмабаевты айтуымызға болады. Ал шығармашылығын зерттеуші ретінде К.Шәменовті, Ы.Дүйсенбаевты, Т.Кәкішевті, Б.Кенжебаевты, Ә.Дербісәлинді айтуымызға болады. Аты аталып отырған ғалымдар Б.Күлеевтің тек шығармашылығына ғана қатысты емес, сонымен бірге оның өміріне, қоғамдық-саяси ғұмырына қатысты көп деген ізденістер әкелді. Айта кетсек, ғалым Б.Кенжебаев және А.Еспембетовтер Қазан қаласындағы архив материалдарынан оның сол қалада қазақ жастарының басын біріктіруге бағытталған ұйым ашқандығы, сол кезде жүректе жалын атқан ынтық сезімдеріне, бірінсіз бірі тұра алмайтын ғашықтық күйлеріне тосқауыл болған З.Ахметова атты медицина саласы бойынша оқып жүрген татар қызымен танысқандығы туралы ақпарат береді. Ал оның әлі күнге дейін өлімінің неден болғанын шеше алмай келе жатқан біздің сауалымызға жергілікті ғалым-жазушы Ғалым Ахмедовтың 1999 жылы Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған Бернияздың өлімі туралы атты мақаласы жауап береді. Оның пікірінше, Бернияз Күлеев татардың дәулетті адамының қызы З.Ахметоваға ғашық болып, қыздың ата-анасы қазаққа қызын беруден бас тартқанына байланысты ақынның жалдап тұратын пәтерінде екі ғашық бір-бірін мылтықпен атып өлтіреді. Осы кезден бастап татар жерінде Наган деген мұңлы ән туып, оның әлі де ел арасында айтылатынын айта кетіп, шумақтарын мысал ретінде келтіріп кетеді. Ақын шығармашылығының негізгі зерттеу деректері осындай
Зерттеудің нысаны: XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Бернияз Күлеевтің өмірі мен шығармашылық жолын қазіргі әдебиеттану мінберінен бағалап зерттеу диссертациялық еңбектің негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеудің дерек көздері: Зерттеу жұмысының негізгі дерек көзі деп М.Жұмабаевтың мақаласын ("Тілші" газеті, 20.03.1923. №28.) 3 XX ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары (Алматы, 1963) 4, Үш ғасыр жырлайды . Жинақ (Алматы, 1963) 5 "Айтшы, ақ қайың"өлеңдер жинағы. (Алматы:жазушы,1985)6, Ғ.Ахмедовтың "Бернияздың өлімі туралы" (қазақ әдебиетінің газеті. 1999) 7 мақаласын айтамыз. Сондай-ақ Қ.Шәменовтің, Ы.Дүйсенбаевтың, Т.Кәкішевтің, Б.Кенжебаевтың, Ә.Дербісәлиннің әр жылдары жарияланған жекелеген мақалалары ақын шығармашылығын әрқырынан танытар дереккөздер болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы ретінде зерттеу барысында қол жеткізген мынадай нәтижелерді атауға болады:
Ақынның шығармашылық мұрасы магистрлік диссертация түрінде тұңғыш рет зерттелінді;
Б.Күлеевтің поэзиясының эстетикалық қырлары мен танымдық сырлары жан-жақты талданады;
Ақынның мифтік түсінік - танымдарды поэзияда қолдану шеберлігі сарапталады;
Ақынның бұрын зерттелмеген қоғамдық, әлеуметтік еңбектері мен қоғамдық өмірге көзқарастары қазақ және шығыс ақындары шығармаларымен салыстырылады;.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізін қазақ әдебиеті тарихына, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіне байланысты жазылған жеке монографиялар мен ұжымдық зерттеу еңбектері құрайды.
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Зерттеудің мақсаты лирик ақын Бернияз Күлеевтің шығармашылық жолы мен әдеби мұрасын зерттеу, жаңаша зерделеу, басқа ақындармен шығармашылық қатысын анықтау болып табылады. Осы мақсатта Б.Күлеевтің лирикаларын жан-жақты қарастыра келіп, оның шығармашылық лабораториясын жете зерттеу үшін басқа ақындардың өлеңдерімен салыстыра зерттеу, сол заманғы әлеумет өмірімен, қоғам тіршілігімен, адамдардың дүние танымымен байланысты қарау міндеттері күн тәртібіне қойылады. Б.Күлеевтің лирикаларының мифпен, табиғатпен байланысы, ақынға әсер еткен өз ұлтының танымдары мен әдебиеті, сондай-ақ оның шығыс әдебиетіне қатысын зерттеу де басты міндеттердің бірі болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Б.Күлеев лирикаларында халық әдебиеті дәстүрлерінің орын алу себептері;
Б.Күлеев шығармашылығында эпостық сюжеттердің, ғұрыптық фольклор үлгілерінің, мифтік наным-сенімдердің қолданысы;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің теориялық тұжырымдарын қазақ поэзиясы туралы жүргізілетін ғылыми жұмыстарға пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу еңбекті орындауда талдау, тарихи салыстырмалы, кешенді, объективті-аналитикалық талдаулар мен жүйелеу әдістері қолданылды.
I Бөлім. Б.Күлеев шығармашылығының ұлттық негіздері
5.1. XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі әдеби бағыт, ағымдар.
XX ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі 1900-1940 жылдар аралығындағы мерзімді қамтиды. Бұл кезең жалпы қазақ әдебиеті тарихындағы ең бір жемісті де түрлі ізденістер мен қайшылықтарға толы кезең болып табылады. Мұның басты үш себебі бар. Біріншіден, жазба әдебиетінің мейлінше өркен жайған дәуірі, екіншіден, әдеби ағымдар мен бағыттардын кезеңі, үшіншіден, әдеби жанрлардың әр саласында әдеби - көркемдік ізденістердің белең алған тұсы. Сондықтан да осы 1900-1940 жылдар аралығындағы әдеби - көркем шығармалар мен көрнекті ақын - жазушылардың шығармаларын жан-жақты қарастыру әдебиетімізде бар дәстүрлердің дамуы мен жаңашылдықтың негіздерін тануғы, кейінгі әдебиеттің өркендеуінің түрлі реңктерін айқындауға, бұрынғы - кейінгі әдебиеттің жетістіктерін терең зерделеуге мүмкіндік туғызады. 1900-1940 жылдар әдебиетән шартты түрде іштей екі кезеңге бөлуге болады: 1900-1920 жылдар Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ әдебиеті, 1920-1940 жылдар Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңі.
Сентиментализм әуелі Англиядан - ағылшын жазушысы Стерннің Сентиментальдық саяхатынан басталды да, кейін Франция (Руссо), Германияға (Жан Поль, жас Шиллер), Ресейге (Карамзин, жас Жуковский ауысты).
Орыс әдебиетінде сентиментализмнің ең көрнекті өкілі Н.М.Карамзин болды. Карамзиннің Бейшара Лиза атты повесінен сентиментализмнің негізгі сипат - өзгешеліктерін айқын көруге болады. Жазушы өз еңбегімен күнелткен кедей қызын жан ашырлық сезіммен суреттеп, оның жан дүниесінің нәзіктілігін, тереңдігін бейнелейді. 8.297-298
XX ғасыр басындағы қазақ қаламгерлері бұл әдіске айрықша назар аударған. Осы дәуір әдебиеті туралы жиырмасыншы жылдары жазылған ойларында М.Әуезов қазақ әдебиеті дәстүрлі жолын өзгертетін жаңалықтың бірі ретінде сезімшілдікті яғни сентиментализм ағымын атайды. Бұл жылдардың жаңалығы - әдебиеттің беті өзгермесе де, түрі көбейе бастады. Аз уақыт шығып тұрсада ғылыми, әдеби журнал болып Абай журналы азын-аулақ түр шығарады. Өзгерістің алғашқы жылдарындағы әдебиет қалпы осы болды. Жазба әдебиеттің Абайдан бергі дәуірін алғанда, жолын өзгертетін жаңалық соңғы жылдарда туып келеді. Қазақ әдебиетінің бұл күнге шейін жүріп келген жолына қарағанда жаңа дәуірі, жаңа үлгінің туатын кезі жеткендей. Жазба әдебиеттің жаңадан түбір тауып, ауданын кеңейтіп келесі өрнекті дәуірге қарай аяқ басуы осы белгілерден басталса керек. Қазақ әдебиетінің бұл дәуірі буыны бекіп, қатарға кірерлік әдебиет болғандығын көрсететін сезімшілдік, сыршылдық-романтизм дәуірі болады. 9.232-233
Қазақ әдебиетіндегі сентиментализм туралы ойларын Мағжан туралы баяндамасында және Әдебиет мәселесі аталатын мақаласында т.б. Ж.Аймауытов та айтады. Жиырмасыншы жылдарда қазақ әдебиетіндегі сентиментализм бағыты туралы әдеби сынды оны жақтаушылар да, мүлде жоққа шығарушылар да болған.
Қазақ әдебиеті қазіргі күйректік (сентиментализм), санашылдық (идеализим) Қазақ әдебиеті сынының тарихында әлі еленбей келе жатқан сыншылардың бірі - Жәкен Сәрсенбіұлы. Жәкен шын сыншы екенін Ақжолдың 558,561 - сандарында жарияланған теориялық мақаласында тұр-ау деуге болады. Мұның ішінде реализмді заманға үлесі бар десек те, анық танытты. Сарындамалық (романтизм), нағыздық (риализм) көп изімнен құралған қазақтың салт - санасы, тұрмысы мен әзірге қайшы келуі анық. Соның үшін романтизм мен сентиментализмді әдебиетте қолданбай отыруға әзірше мүмкін емес. Сентиментализм онша ұзаққа созылуы екіталай. Бірақ қазақтың қазіргі тұрымысында романтизмкөпке шейін әдебиетке кіреді. Түбінде реализм романтизмді жеңуі мүмкін. Оған әлі күн ілігері, түрлі жағдай керек. Сол себепті қазіргі әдебиетте көбірек романтизм қуаттырақ шығуы мүмкін (№561) деген пікірі ойымызыд нақтылай түссе, екінші жағынан, проблема ішіне кіріп, романтизм әдісінің әзірге жетекші роль атқару мүмкіндігін өз түсінігімен дәлелдеуге тырысуы, түбінде реализмнің қуаттырақ шығатынына, негізгі бағытқа айналатындығына шүбә келтірмейтінін білдіреді.
Қазақ әдебиеті қазір сиырдың бүйрегіндегі құранды: күйректік (сентиментализм), санашылдық (идеализм)), сарындамалық (романтизм) нағыздық (реализм) - бәрі бар. Реализм заманға қабысқанымен, күншығыс қанды қазақ табиғаты, жалпы тұрмысы жеке реализмді көтермейді. Ал романтизм мен ментиментализмнен қол үзуге болмайды деп қисындауы онша келісе қоймайды. 10.238-241
Сентиментализмнің басты тұлғасы табиғи адам болды. Жазушы сентименталистердің пікірінше, адам туылғаннан табиғи сезімталдыққа ие. Сезімталдық деңгей адамның дәрежесін және басқа да іс-әрекетінің маңызын айқындайды. Адам тіршілігіндегі бақытқа жетудің негізгі мақсаты екі жағдаймен байланысты. Яғни, адамның табиғи дамуының бастауы мен қоршаған табиғи ортамен байланысуы арқылы ішкі жан-дүниесінің үндестігін табу болды. Ал, өркениет бұл үндестікке қарама-қарсы жағдай туғызды. Адамның табиғилығына кері әсер етті. Адам қаншалықты әлеуметтік ортамен байланысса, ол сонша бөлектене түсті. Міне, осыдан сентименталистердің негізгі идеясы көрінді. Сентименталистер прогресстің жаңашылдығын қабылдамай, қоғамдық дамудың жағдайы пессимистік тұрғыдан қарады. Олар үшін тарих, мемлекет, қоғам, білім атты ұғымдар қайшылықты мағына берді.
Классицистерге қарағанда сентименталистер тарихи өткеніне қарамай, күнделікті туындайтын әсерлерден нәр алды. Сентименталистік әдебиеттің басты қаһарманы қарапайым адам болды. Яғни бұл адам үшінші деңгейден, тіпті өте төменгі таптан болса да өзінің ішкі жан дүниесінің байлығымен кімнен болса да жоғары тұрады. Осыдан келіп таптық және басқа да әр түрлі демократиялық негіздер анықталды. Сентименталистердің адамның ішкі әлеміне үңілуі арқылы адам бойындағы қарама-қайшылықтарды да қамтуы байқалды. Олар персонаждың мінезінде біржақтылыққа бой бермеді. Сентименталистік қаһарман бойында қайырымды істермен бірге жат әрекеттер, адамдылықпен бірге төмен іс-әрекеттер қатар жүріп, бір жақты бағалануға келмеді. Өйткені адамның бойында табиғатынан жақсылығы мен жамандығы қатар көрініп, түбінде табиғилығы көрінетіндігі ескерілді. Өзіндік жетілуге мән бере отырып, сентименталистердің прогресске деген пессимистік көзқарасы барлығында да сақтала берді.
Шығармалары табиғатына орай ағартушы, ақын жазушылар бұрын ескішіл, феодалшыл, діншіл, кітаби ақындар деп бағаланып, аталып келді. Бұл мүлде әбес.
a) Әлгі айтқан, бұлар өз кезінде өздерінің алдындағыларға, өз замандастарына қарағанда озық, ілгерішіл, жаңашыл болды. Жаңаны (жаңа идеяны) ағатушылық идеясын жақтады.
Белгілі бір кезеңде өмір сүрген ақын, жазушы, қайраткерлерді бүгінгі күннің талаптарымен салыстырып, олар пәленді істемеді деп бағаламай, олар өз замандарында өздерінен бұрынғыларға қарағанда нендей жаңалық жасады, соған қарай бағаланатын тарихи заңдылықты әсте естен шығаруға болмайды.
ә) Кітаби деген атау ертеде христиан діндарлары арасында діни кітап Інжіл ережелерін бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған, адамдар жөнінде қолданылған. Оны біздің XX ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану мүлде орынсыз.
Кітаби ақын жазушы деген атау біздің ғалымдарымыз бұл топқа жатқызып жүрген ақын жазушылардың не идеялық көзқарастарын, не көркем әдебиеттік бағыт әдісін аңғартпайды, кәсібін, кітап бастырып шығарумен айналысқанын ғана аңғартады.
Ал кітап бастырып шығарған ақын жазушылардың имперализм жағдайында, күрес көтеріліс, аласапыран төңкеріс дәуірінде, яғни буржуазиялық идеология мен пролетарлық идеология саралнағн, шайқасқа түскен заманда әр түрлі саяси идеялық көзқарастарда,, әр түрлі көркем әдебиеттік бағытта болуы ықтимал. Түрлі саяси жолайрықта әрқилы бағыт бағдар ұстауы әркімнің өз ісі, кім-кімнің де дүниетанымынан туар тарихи қалауы, тарихи заңдылық.
Екінші топ ақын жазушылар әлеумет қайраткерлері ретінде әдебиет майданына 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық демократтық, асылында, халықтық көтеріліс, төңкеріс елімізде сонан кейінгі болған саяси әлеуметтік жағдайдың нәтижесінде шықты.
Сонымен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті ұлы дәуірдің: Ілгерілеулер, күрес, көтерілістер, сұрапыл соғыстар, қиян кескі төңкерістер дәуірінің әдебиеті. Күрделі, көп қырлы әдебиет. Оны, қазақ ақын жазушыларын саяси, әдеби бағыттарына қарай мынадай топтарға бөлген жөн: 1) ағартушы ақын жазушылар, 2) ағартушы - демократ ақын - жазушылар, 3) демократтық-төңкерісшіл халық жырлары.
Қазақтың XX ғасыр басындағы азды-көпті өлең жазып, кітап бастырып, халық арасында атағы шыққан, шығармаларында ағартушылық бағыт, көзқарас ұстаған ақын жазушылар: Ақмола Мұхамедияров, ӘбубәкірКердері, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Шәді Жәңгіров, Жаяу Мұса Байжанов, Мұсабек Байзақов тағы басқалары.
Кітап шығарып, газет, журналдарға өлең, жыр, әңгіме, мақала жазып көбірек көрінген, жалпы алғанда ағартушы-демократтық бағытта болған ақын-жазушыларға: Мұхаметжан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әріп Тәңірбергенов, Спандияр Көбеев, Сәбит Дөнентаев, Бернияз Күлеев, Бекет Өтетілеуов, Әкірам Ғалымов тағы басқалар жатады. 11.198-200. Осы үш бағыттағы ағымға қоса сал серілерінің сөз өнерімен байланыстылығын танытатын бір топ ақындар шығармаларын алып қарағанда, көрінетін әдебиеттегі сентиментализмнің дамуына үлес қосқан қазақ ақындарының бір топ шығармаларын айту ләзім.
Алайда Бернияз Күлеевтің шығармашылығының бәрі бірдей сентименталистік күйде емес, оның елдің болашағын көксеп реалистік бағытта жазылған лирикалары да жетерлік. Мәселен, халыққа Еуропалық өнердің есігі ашылып, оқу, өнер-білім самалы қазақ даласына жайылуын көксеп:
... Өнер білім бізге де қонар ма,
Жемісіне ішім-сыртым толар ма?, - деп жырлауы осыны аңғартады.
Одан әрі Бернияз өзінің Бостандық күнінде атты өлеңінде:
Жарық күн туды,
Жер жүзін жуды,
Көктен нұрлар төгіліп.
Ежелгі, ескі
Ортадан кетті
Етек-жеңі сөгіліп.
Міне, хақтың бергені -
Көздің жасын көргені.
Бостандық күні
Шығатын үні
Қалғандарың келіп тұр.
Бұлт бетін ашқан,
Көктен нұр шашқан
Күнді көзім көріп тұр.
Жүрек жұлқып шарқ ұрып,
Шыдатпайды талпынып.
Қосылып жұртпен,
Үлгілі ұлтпен,
Біз де алға басалық, 13.226 - деп қазақ даласында бостандық таңы атқандығын жырлайды. Бұл өлең бұрынғы сентименталдық сезімдерден ада, шын мәніндегі реалистік туынды десе де болады. Ақынның бұлайша жыр толғауға себеп болып тұрған нәрсе сол кезеңдегі Ресейден басталып, қазақ даласын шарпыған революциялық толқулар еді, патшалық биліктің ығысып, бостандық таңының атуының белгісі еді.
Ақын өмір сүрген дәуір ел өмірінде аса маңызды оқиғалар орын алған күрделі дәуір болатын. Бұл дәуірде әсіресе қаламгерлер, қазақтың озық ойлы зиялы жұртшылығы қарап қалмады, заманға үн қосып отырды, солардың қасында Бернияз Күлеевте болды.
Революциялық күрестің, тап тартысының барлық халықтар еңбекшілерінің бірлік, ынтымағын арттыруы нәтижесінде ұлттық әдебиеттің, соның бірі қазақ әдебиетінің интернационалдық сипаты күшейді. Туысқан, тағдырлас елдер әдебиетінің өкілдері бір-бірімен жиірек араласып, кеңірек тәжірбие алмаса бастады. Осы жағдайда қазақ әдебиетінің өзге елдердің көркем сөз, өнер, мәдениетімен байланыс-қатынасы өрістеді.
Ұлттық әдебиеттану ғылыми да әдеби ағым меен бағыт ұғымдарын орағытып кетіп отырды десек, жанылған болар едік. Әр кезеңде жазылған теориялық еңбектерде аталған категорияларға қатысты жан-жақты болмаса да сипаттамалар беріліп келеді. Қазақ әдебиеттануындағы алғашқы іргелі теориялық еңбектің авторы А.Байтұрсынов әдеби ағым-бағыттарға тікелей тоқталмаса да Еуропадан ауысып келген және келуі мүмкін әдеби құбылыстардың сырын ашу қажет деп санаған. ...Бір жұрт екінші жұрттан әдебиет жүзінде үлгі алу жалғыз бізде болған іс емес, барша жұрттың басында болған іс. Осы күнгі әдебиеттің түп үлгісі грек жұртынан алынған. Грек әдебиетінен үлгіні Рум алған, Еуропадғаы басқа жұрт алған. Біздің орыс та әдебиет үлгісін Еуропадан алып отыр, біз орыстан алып отырмыз 15.144 немесе Қазақтың сындар әдебиеті Европа үлгісімен келе жатыр. Және сол бетімен баратындығы байқалады. Европа әдебиетіндегі сөз түрлері бізде әлі түгенделіп жеткен жоқ. Бірақ қазір болмағанымен, ілгеріде болуы ықтимал. Сондықтан да сындар дәуірдегі сөз түрлерін жүйелеп тәртіптегенде, Европа әдебиетінің бізге келіп жетпеген түрлерін де өзіне тиісті орындарында атап өтеміз, - деген сөздері әлгіндегі мақсаттан туындайды 15.162. Яғни ұлт ғылымының болашағын ойлаған ол жан-жақты әрі толық әдебиет теориясын жасау мақсатында ұлттық топырақта әлі көрініс бермеген құбылыстарды да қамту керектігін терең түсінген. Е.Ысмайыловтың Әдебиет теориясының мәселелерінде (1940) әдеби ағым көркемдік әдістің алғашқы сатысы ретінде қарастырылып, әдіс пен ағым арасындағы айырым-белгілерді нақтылауға қадамдар жасалады. Белгілі бір дәуірлердегі ұлы жазушылардың негізгі дүние тану, творчестволық көркемдік принципі бір системада қалыптасып, жасалған болса, ол принципті жазушылардың көпшілігі мақұлдап қолданатын болса, ол толық мағынасындағы көркем метод болып табылады. Егер белгілі жазушылар топтарының ұйымдасқан түрде ұсынған, творчестволарында қолданған көркемдік принциптері бір системада қалыптасып, жасалып кетпесе, жазушылар жұртшылығының көпшілігі қабылдамайтын болса, қоғамның негізгі слойларына жат көрініп тұрса, ондай көркемдік принцип метод болу дәрежесіне жете алмаған тек ағым ғана болып табылады деген ғалым пікірінен ағымнан гөрі әдістік орны жоғары қойылғанын көреміз 16.71. Автордың пайымдауы бойынша, көркемдік әдіс ағымға қарағанда жоғары дәрежеде ұйымдасқан категория. Ол ағымдардың дүниеге келуін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы болған нақты қоғамдық себептерден іздейді. Бұл шақтағы буржуазиялық қоғамның реализмнен ауытқи отырып, тұйыққа тірелуі себепті жазушылардың басқа әдістер ойлап табу жолындағы бірлесе жасалған әрекеттерінен соң түрлі ағымдар пайда болғанын негіздей келіп, имрессионизм, символизм, футуризмдерді реакциялық, керітартпа ағымдар ретінде сипаттайды. Е.Ысмайыловтың еңбегінде маркстік-лениндік әдіснама талаптары ескерілгендіктен Б.Күлеев, М.Жұмабаев символизмдері сын тезіне салынды. Зерттеуші ХХ ғасырдың басында пайда болып қайтадан жоғалып кеткен ағымдар ретінде имажинизм, акмеимдерді символизмнің құбылған басқа формалары деп сипаттйа келе, оларды әдеби дамудың прогресті емес, регресті құбылыстары деп бағалайды. Бірақ әдеби ағымдардың белгілі бір көркемдік әдіс қалыптастырудағы ролін ғалым әбден орынды атап өткен. Сонымен бірге, әдебиеттегі ағымдар мәнін айқындауда Е.Ысмайылов Еуропа, орыс әдебиетінің мысалдарына ғана жүгінбей, олардың қазақ әдебиетіндегі көріністерін бағамдауға ұмтылысын жоғары бағалауға тиіспіз. Өкініштісі сол, әдеби теориялық күрделі ұғымдарға, барша ел әдебиетіне ортақ терминологиялық мәселелерге түсінік берудегі Е.Ысмайыловтың дәстүрі кең ауқымды жалғасып кете алған жоқ.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің даму ерекшелігіне үнілсек, ондағы екі бағытты айрықшалап айтуға болады. Бірі - бұқарашылдық бағыт, екіншісі - тапшылдық-төңкерісшілдік бағыт. Бұларды бағыт деп айқындауымыздағы басы критерий - екеуінің де бағдарламалық сипаты бар. Бұқарашылдық бағыттың негізінде қазақ зиялылары 1925 жылы жария еткен Алқа ұйымының жарғысы жатыр. Бұқарашылдар деген атауды алғаш кім қолданғанын анықтау мүмкін емес. Ұлтшыл атанғандар мен жолбикелер өздерін бұқарашыл ақын-жазушылармыз деп санаған. Бұл атау 20-жылдардың орта шенінде болған көркем әдебиет туралы айтыста теориялық мәнге ие болып, сын мен әдеби-теориялық ой-пікірде берік орын тапты. Біздің ойымызша, бұл атаудың пайда болуы Алқа ұйымын құру идеясына тығыз байланысты дегенді зерттеуші Ж.Смағұлов та айтқан болатын 17.167.
Алқалықтардың көздегені - әдебиетті үгіт пен насихат құралына айналдыруға , әдебиетке дендей еніп бара жатқан тапшылдық синдромына қарсы тұру. Көркем әдебиетті классикалық дәстүр аясында дамыта отырып, ұлттық сөз өнерінің өзіндік сыр-сипатын сақтап қалу. Әдебиеттің көркемдік-эстетикалық бағдары бір езу болмай, өнердің әу бастағы миссиясына сәйкес әр тараптағы ізденістеріне тосқауыл болмау. Зерттеуші Д.Қамзабекұлының Бір жағынан, солақайлыққа қарсы тұрған әдеби күштердің ішкі қуаты, екінші жағынан, орталықтағы жекелеген қаламгерлер мен қауымдардың рухани саладағы табанды тұжырымдары қазақта Алқа ұйымы идеясының тууына ықпал жасады. Алқа - ресми жұмыс істей алмаса да, әдебиет пен мәдениетте елшілдік бағдар ұстанған қаламгерлердің басын біріктіре алған, қиын кезде әдеби күштерге бағыт сілтеген ұйым ... Шынтуайтын айтқанда, Алқа - большевизм жағдайында көркемөнерді тұрпайылықтан құтқаратын әдеби-эстетикалы концепция еді деген тұжырымы аталмыш бағдарламаның әдеби бағыт қалыптастырушылық табиғатын танудан туған деп білеміз 18.132. Тапшылдық-төңкерісшілдік тенденцияның бағыт ретінде күш алуы РКП(б) Орталық Комитетінің 1925 жылғы 18 маусымдағы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы қаулысынан кейін біржола кеңестік идеологияны насихаттауға көшкен ҚазАПП-тың (Қазақстанның пролетар жазушылар ассоциациясы) құрылуымен тығыз байланысты. Әдебиетті шынайы көркемдік әлемінен аулақтатып әкетіп, оны саясаттың үгіт-ұранына айналдырушылықтың қандай салдары болғанына көзіміз бүгін жетіп отыр. Яғни таптық көзқарас әдебиеттің эстетикалық нысанасы туралы жалпыхалықтық түсінікті адастырып жіберді.
Ал әдеби ағымдар мен әдіс арасындағы байланысқа келетін болсақ, бір әдістің, әдеби бағыттың аясында біріккен қаламгерлер түрлі ағымдарды қалыптастыра алады. Мағжан шығармашылығының мысалында қазақ әдебиетіндегі романтизм әдісін ғылыми тұрғыда қарастырған Е.Тілешов романтизмнің бірнеше ағымдарын (дәлірек айтсақ, бесеу) табады. Олар: ілгерінді романтизм, әлеуметтік-консервативті, элегиялық-философиялық, діни-өсиетшіл, индивидуалдық романтизмдер 19. Суреткерлер ағымға негізінен, әлеуметтік-идеологиялық ұстанымдардың ұқсастығы арқылы бірігеді.
Біз 1920-30 жылдары әдебиеттің өре-деңгейі, даму өрісі турасында болған, кезінде үнемі таластар мен тартыстар туғызып отырған әдеби-теориялық ой пікірлер ішінен өз мақсатымызға орай ағымдар мен көркемдік әдіс төңірегіндегі болжамдар мен көзқарастарға тоқталамыз. Ұлттық әдебиеттану ғылымының қалыптасуы мен дамуына арнап бірнеше сүбелі еңбектер жазған ғалым Ж.Смағұлов 1920 жылдары сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікірдің көбірек және қым-қиғаш сөз еткен проблемасы көркемдік әдіс пен әдеби ағым болғанын атай отырып, өзінің зерттеу нысанына қатысты бірнеше мақалаларға талдай жасайды 17.170. Сол кезеңде жазылған еңбектердің әдіснамалық жіне теориялық құндылықтары туралы байламдарын алға тартады. Сонымен бірге Жалпы қазіргі таңдағы қазақ әдебиеттануында ұлттық әдебиетіміздегі романтизм, реализм, сыншыл реализмнің көркемдік әдіс ретінде көрініс табуы мен әдеби ағымдар платформасының қалыптасуы кең масштабта қарастырылған жоқ. Әдебиет теориясына арналған монографиялардағы анықтамалық сипаттамалар мен жеке ақын-жазушылар шығармашығын қарстырған еңбектердегі ой-пікірмен қанағаттанып жүрміз. Сол себептен де 1920 жылдар әдебиетіндегі көркемдік әдіс мәселесі даулы күйде қалып, 1930 жылдардан басталған социалистік реализмге бір-ақ секіріп келдік, - деп ағымдар мен әдістер теориясының әлі де болса жүйелі зерттелмей келе жатқанына қынжылыс білдіруі орынды 17.170-171.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі саяси қысымдардан салыстырмалы түрде болған тәуелсіздік әдеби-теориялық ізденістердің өрістеуіне біршама жағдай туғызды. Пролетарлық әдебиеттің өкіліміз дейтін төңкерісшіл қайраткерлерге әдебиеттің таза эстетикалық заңдылықтарына сүйене отырып жауап қатқан мақалалар - соның айғағы. Сөз өнерінің саясат шылауында қалуының неге апарып соқтырарын болжаған Қ.Кемеңгеров Еңбекші қазақ газетінде жариялаған Көркем әдебиет туралы атты мақаласында: Шынында, біздің көркем әдебиет қоғам тұрмысын шет-пұшпағын тартып жүр. Сол шет-пұшпақтың өзін көбінесе кейбір жазушылар романтизмге, символизмге айналдырып отыр. Кейбір жазушылар не үгітке, не жалаңаш парнографияға айналдырып отыр. Осы күнге дейін шын реализммен жазылған Бейімбет өлеңдері (мұның да біразы үгіт, насихат, ұран) шын реализмнен қоныс теппеу себебінен шын тұрмыстың бәрін қисайтып жібергендік, - дейді 20. Қазақ әдебиеттанушылары ұлттық әдебиеттің болашақ даму жолына байланысты Тікен деген бүркеншек атты иеленген автордың Әдебиет мәселесі туралы деген мақаласында айтылған ойларға да назар аударып келеді (Тікеннің кейінде көркемдік әдіс мәселесінде біраз адасушылықтарға ұрынғаны да белгілі). Ол: Октябрь төңкерісіне орта жолдан қосылған жазушыларымыз шу дегенде балға, төс, фабрика, завод, автомобиль, аэропланнан бастап, жалпы бұқараны тұрмысынан алыс болса да, интернационализм бағытымен әдебиетке бір тарау жол салды. Міне, бұл - төңкерістің олжасы. Бұл жолдағылардың бағыты болмаса, өлеңдерінде, қара сөздерінде суретшілік кем. Көбі айқай, еліктеу, әдеби ұрлық дей отырып әдебиеттің халық өмірімен қабыспай, оның тұрмыс-тіршілігінен бірте-бірте алыстап бара жатқанын дұрыс аңғартып, дер шағында мәселе көтере білді 21.
Ұлттық әдебиеттің алдағы өрісі төңірегіндегі таласты пікірлердің барлығы даурықпалы сипат алып кетті деуге болмайды. Ол тартыстардың ортасында ғылыми негізді ой білдірген, саясаттан дербес, әдеби-теориялық білікке сүйенген еңбектер болғаны белгілі. Аталмыш кезеңдегі әдеби-теориялық ізденістер көркем әдебиеттің табиғи сипатын ашуға ұмтылды да, көкейкесті деген бірнеше мәселелерді күн тәртібіне алып шықты. Әдебиет мәселелеріне белсене араласқан сыншылар мен зерттеушілер ең маңызды деген мынадай сұрақтарға жауап табуға тырысты: Ұлттық әдебиет қазір қандай дәуірді (сатыны деп те айтуға болады) басынан кешіруде? Қандай көркемдік әдістер мен әдеби ағымдар үстемдік құруда? Дәстүрлі көркемдік таным мен басқа әдебиеттер ықпалының арасалмағы қандай?
Бір айта кетерлігі, сол дәуірдегі әдебиетте қуатты арна қалыптастырып, бөлекше поэтикалық құбылыс ретінде жарқырай көрінген Мағжан шығармашылығы әдеби үдеріс жаңалықтары мен қазақ көркем ой дамуының бет-бағдарын айқындаудағы ең басты материалдардың бірі болды. С.Қожанұлы айтқандай, Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы ағымдарда тексеруге де жақсы құрал бола алды22.
Осындай ойды ақын шығармаларының көркемдік әдісі туралы толымды еңбек жазып шыққан ғалым Е.Тілешов те дәлелдей түседі. Ол: М.Жұмабаев мұрасының күрделілігі мен ғылыми қызығушылық тудыратын айтулы қыры - бір емес, бірнеше көркемдік әдісті меңгеруі, солардан өтуі. Ағартушылық реализм, сентиментализм, романтизм, символизм, реализм - баршасы Мағжанөткен әдеби бағыттар. Тұтас ұлт әдебиеті өтетін өткелдердер М.Жұмабаев 15-20 жылда өткен... Міне, осы тұрғыдан алғанда Жұмабаев шығармашылығындағы әдеби бағыттар мен ағымдардың теориялық, әрі тарихи да мәні айтарлықтай, - деп жазады 19.32-33. Бұл дегеніміз - Батыс Еуропа елдері классикалық үлгі ретінде ғасырлап, онжылдықтап өткен сатыларды қысқа мерзімде игере алған қазақ әдебиетіндегі жедел даму құбылысының бір суреткер шығармашылығындағы тағы бір көрінісі. Әсіресе өткен ғасыр басындағы әдебиеттегі романтизмнің үстемдігі турасындағы байламдар тікелей Мағжан туындыларына қатысты өрбіді. М.Әуезовтің сыршылдықты, яғни романтизмнің ұлт әдебиетіндегі тарихи-эстетикалық тамырларын ХІХ ғасыр әдебиетінен, дәлірек айтқанда, Абай шығармаларынан іздей отырып, оның жаңа дәуірдегі жаңашыл әрі айқын көріністерін Мағжаннан байқайды дейді зерттеуші Ж.Жарылғапов 23.88 (Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер: Монография.- қарағанды, 2009.-400б). Дәл осы ұғымды Бернияз Күлеев турасында да айтуға болады. Өйткені оның шығармашылық өнерінің бағыты, негізгі лейтмотиві Мағжан поэзиясына ұқсас. Бернияздың өмірінің қысқа болуы оның бұндай ерекшеліктерін зерттеушілер тарапынан ашып көрсетуге дәйек бола алмады деуге болады.
5.2. Б.Күлеевтің әдеби және қоғамдық қызметі
XX ғасырдың бас кезіндегі әдебиеттің көренекті өкілі, сол шақтағы поэзияға мазмұн жағынан да, тақырып жағынан да, түр жағынан да өзіндік үлес қосып, жаңалық әкелген талантты ақындардың бірі - Бернияз Күлеев болды. Алты кітаптан тұратын үш томдық Қазақ әдебиетінің тарихында оған мынадай баға берілген: Б.Күлеев өзінің творчестволық тәжірбиесінде Абайдың сыршыл лиризмін, Сұлтанмахмұттың философиялық толғауын, ондағы азаматтық пафосты игеруге ұмтылып, Пушкин, Лерментов поэзиясын қазақ рухында меңгеруге талаптанды. Ол қазақ поэзиясында бұрын кенже дамып келген баллада жанрын өрістете түсті; махаббат лирикасын дамытты. Өз тұтастарының ішінен махаббат серпілістерін Б.Күлеевше мүсінді әрі мол жырлаған ақын аз деуге болар еді 24.418.
Халықтың мәдени өмірінің дамуына жазу, сырумен бірге баспасөздің де рөлі ересен. Бернияз Күлеев өзінің қысқа өмірінде осы қазақ баспасөзінің дамуына да үлес қосқан қайраткерлердің бірі. Қазіргі біздің еліміздің бас газеті - Егеменді Қазақстан газетінің арғы атасы, арғы бастауы - Ұшқын газеті екенін біреу біліп, біреу білмес деп ойлаймыз. Профессор Темірбек Қажекеев Жыл құстары деп аталатын кітабында осы Ұшқын газетінің тарихына тоқталған екен. Бұл жөнінде ол былай дейді: 1919 жылы Орынбор ақтардан тазартылды. Кирревком құрылып, іске кірісті. Өкімет орындары баспасөз мәселесін күн тәртібіне қойды. Кирревком баспасөз секциясын құрып, орысша, қазақша екі газет шығару туралы қаулы алды. Баспасөз жөнінде өткен, газеттерді не деп атауды шешкен бір мәжіліске қатысқан қарт журналист Мерғали Ешмұхамбетов кейін былай деп жазды:
...Кирревкомның залына көп адам жиналды. Ревком мүшелері, басқа да қызметкерлер көп-ақ. С.Меңдешев мәжілісті ашып, қысқаша сөз сөйледі. енді газетсіз болмайды, Совет өкіметінің саясатын елге түсіндіріп, ол саясатты іс жүзіне асыру үшін халыққа үгітші, жаршы болатын құрал керек, - деді ол. Енді газеттің атын не деп қоямыз деген сұрақ туды. Әркімдер әртүрлі ұсыныстар енгізді...Егде тартқан большевик Терегулов... қазақ газетін Ленин шығарған Искра газетінің атымен атауды ұсынды, бұл газеттің мән-жайын, кезінде атқарған қызметін қысқаша баяндап өтті. Әрине, қазақшалап қою керек.
Сонда қазақшасы не болады?
Ұшқын деген сөз, - деп жауап берді әлдекім.
Болсын, болсын, Ленин газетінің атымен аталсын, табылған ат, десіп тұс-тұстан мақұлдаған дауыстар естілді.
Сөйтіп бірінші құрылтай съезі өткізіліп, ресми өкімет орындары сайлағанша, қазақ жұртын билеген Өзгеріс һәм Әскери комитет 1919 жылы 17 желтоқсанда сәрсенбі күні Орынборда аптасына екі рет шығатын саяси, әдеби һәм шаруашылық Ұшқын газетінің тұңғыш нөмерін жарыққа әкелді. Оның редколлегиясына Тамимдер Сафиев, Бернияз Күлеев, Әмірғали Меңешев, Тунганшин деген кісілер өткен. М.Ешмұхамбетов, Әміржан Қаратаев қызметкер болып белгіленген.
Газет тұңғыш нөмірінде Оқушыларға арнап хат жолдап, онда былай деді: Күнделікті керектің бірі - ел айнасы - газет еді... Мінеки, сәті жаңа түсіп, қазақ Баспа мекемесі атынан жас иісті жаңа талап Ұшқын алдарында сәлем беріп қол қусырады. Революция өрті бұрынғы зиянды бұтақтарды жандырып, оның орнына халық дүниясына жаңадан көк шығарады ... Революцияны жасаған - фабрика, заводтарда неше жылдай иықтары жауыр болған жұмысшылар мен түрлі бейнетқор еңбекшілер. Олар болмаса, олар бастамаса, қазақ сияқты бұратана жұрт босағадан оза алар ма еді... Бізге жол салып, жөн көрсеткен - ішкі Россияның жұмысшылары, бізге олардан түсіп отырған ұшқын ұлғайып, өрт болмақшы... Ұшқын газетасының мақсаты шаруа халқына бас-көз болу, саяси халдер, маңызды мақалалар, соғыс хабарлары, сырқы-ішкі хабарлар, әйелдер туралы, ел хабарлары тағы басқалар туралы жазып тұрмақ.
Бернияз Ұшқынға деген арнау өлеңінде:
Құтты болсын, жас Ұшқыным, қадамың,
Алға бассын ақ ниетті талабың.
Тілегінде улкен-кіші азамат,
Еркің үшін еңіреген қазағың
Бұл Ұшқыннан еркін жоспар табарсың,
Ең далаға ерінбестен барасың.
Ұлды ерікті, жерді сәулелендіріп,
Ел ошағы ортасына жанарсың, - деп газетке тілек, ниет білдірді, зор сезім, үміт артты. Газеттің алғашқы нөмірін жұрт алақайлап қарсы алды. Бір күні, - жазды кейін С.Мұқанов, - кеш-құрым Жанұзақ... үйге келе қалды да, май шамның жарығына біреуді біреу танып болмайтын қара көлеңке бөлмеде отырған бізге:
Жігіттер, сүйінші, сүйінші! - деді дауыстап.
Не, Жәке, қандай сүйінші? - дедік біз.
Жоқ, сүйіншімді бермей айтпаймын.
Қалағаныңды ал, - дестік біз.
Қалағанымды кейін айтамын. Әуелі неге сүйінші сұрағанымды айтайын, - деп оң қолын сол жақ өңіріне тығып бүктеулі қағазын суырып алды. - Мынау қазақ тілінде Орынборда шыққан Совет өкіметінің бірінші газеті. Бұл үзінділер қазақ мәдениеті тарихында өзіндік орны бар Ұшқын газетінің шығу тарихына тікелей қатысты дүниелер және сонымен бірге Бернияз Күлеевтің қайраткерлік істерін көрсететін айғақ деуге болады.
Қоғамдық жұмыстармен бірге Бернияз Күлеев өзінің шығармашылық өнерін де ұштап отырған. Ол жөнінде көп болмаса да зерттеу жұмыстары бар.
Зерттеуші К.Шәменов айтқандай, махаббат туралы мейлінше мүсінді әрі мол жырлаған сол шақтағы ақындардың көшбасшысы - Мағжан Жұмабаев еді. Сол Мағжан талантты інісі Бернияз туралы алғаш қалам тартқан қаламгер болатын, ол Бернияздың ақындық қарым-қабілетін, үлкен дарынын тап басып, дәл айтып берген.
Бернияз төңкеріс заманында туған ақын, - дейді Мағжан, - бірақ төңкеріспен дүниеге шыққан шағы бір келгені болмаса, төңкеріс туғызған ақын емес еді...
Ұшқын бетінде жарыққа шыққан жас Бернияз әдебиетіміздің ... табиғи жолымен шықты. Бірақ екпін тым күшті еді. Біраз өлеңдері басылған соң-ақ, оқушы оған жалт беріп қарап қалған еді. Екпін зор еді. Оның екпіндерінде әдебиетіміздің ескі екпініне төңкерістің әсерімен жаңа күш қосылған сықылды ... Бернияздың әдебиетіміздің берік бір бағанасы болуына сеніп едік. Бғытты бір қылып, таспиқ болып тізіліп келе жатқан аз ғана жазушыларымыздың қатарына жас Бернияз да келіп тізіліп еді. Бірақ не лаж, таспиқтан сол тас үзіліп түсті 25.223-224. Жастай кеткен қыршың ақын ірі талант иесі Бернияз Күлеевтің өмірі мен шығармашылығы оның жастай қайтыс болуына байланысты көп айтылмай, танылмай келді. Ақынның өлеңдері (араб әріпімен жазылған) М.Әуезов әдеби-мемориалдық музей-үйінде сақталып келген жалғыз қолжазба арқылы мәлім болса, кейін оны XX ғасырдың 65-жылдары Бернияздың туған жиені Мәдина Бегімбетова тапсырған араб таңбасымен, ақынның өз қолымен жазылған екі қолжазбасы толықтыра түсті. Осы қолжазбалардың негізінде Б.Күлеевтің таңдамалы шығармалар жинағы 1969 жылы Жазушы баспасынан (құрастырғандар М.Бегімбетова, К.Шәменов жалпы редакциясын басқарып, алғы сөзін жазған Ы.Т.Дүйсенбаев) Айтшы, ақ қайың 26 деген атпен жарық көрді. Ақынның шығармашылығы арнайы зерттеліп Қазақ әдебиеті тарихының II томының екінші кітабын белгілі әдебиетші Кәрібай Шәменовтың жазуымен жеке бөлім болып басылып шықты. Б.Күлеевтің өмірбаянын оның жақын жолдасы, жерлесі, қарт журналист Мерғали Ешмухамедов сол жылдары толықтыра жазып, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба орталығына тапсырған. Ы.Т.Дүйсенбаев осы қолда бар деректерді жинақтай отырып, кейінгі жылдары Бернияз Күлеев атты көлемді зерттеу жазып жариялады. Ендігі сөз осы соңғы еңбек туралы болмақ.
Ы.Т.Дүйсенбаев ақынның сүйіспендік жырларына орай: Бернияз махаббатқа арналған үлкенді-кішілі бірнеше өлеңдерінде адам өмірінің гүлі іспетті асыл сезімнің сан түрлі қыры мен сырын шебер аша алған - деген талғамды пікір ұсынады 27.159. Зерттеуші ақынның 1920 жылдардағы өлеңдеріне (Ел ерлеріне, Алға, Қуларға, Змана-ай әніне, Жаз, А, дариға-ай!, Күз, Ер жігітке, Кім бар?) баға бергенде, бұлардың әлеуметтік маңызы зор мәселелерге бой ұрғанын атап көрсетеді. Зерттеуші Жаз бен Күз өлеңдерін Бернияз туындыларының ішіндегі ең бір көркем, ұтымды да сәтті жазылғаны деп көрсетіп, алғашқысының Абай дәстүрінде туғанына мән береді. Ал, соңғысының жадыраған жазға қарсы контраст ретінде алып суреттелгенін атап айтады. Тіпті, Ер жігітке деген жырынан оның өзіндік мәнері мен бейнелеу ерекшелігі айқын көрінсе де, Махамбат әсерін аңғару да қиын емес дейді. Б.Күлеев ән мен күйдің өмірден алатын орнына үлкен мән беріп, оны өзі де шексіз, беріле сүйетіндігін анық аңғартады. Айталық, ол Ән-күй деп аталатын қысқа ғана өлеңінде асқақ ән, төгілген күйден Бейіш үні зыңылдап құйылады дейді. Ы.Дүйсенбаев жырдан ұлы Абайдың әсерін айқын көреді:
Қуаныш па, қайғы ма - ойлы шырмап,
Еркін алып өзіне тартады ырғап.
Іші-тысың елжіреп , ес өзгеріп,
Көңіл жасы кетеді бәрін былғап.
Бейіш үні зыңылдап құбылады,
Көзге елестеп, құлаққа құйылады.
Жас жүрекке орнығып, бойыңды алып,
Жерде еместей көрінер адал жаны ... 27.169.
Б.Күлеевтің 1922 жылы жазылған отызға тарта өлеңдерін саралай, сұрыптай келе, зерттеуші мұнда бұрынғы жырлар секілді бұлардың альбомдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Б.Күлеев шығармашылығының ұлттық негіздері
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі әдеби бағыт, ағымдар
1.2. Б.Күлеевтің әдеби және қоғамдық қызметі
ІІ. Б.Күлеев және халық әдебиеті
2.1. Б.Күлеев поэзиясындағы халық әдебиеті дәстүрлері
2.2. Б.Күлеев поэзиясының мифтік арқауы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамдық өміріне өзіндік үлес қосқан ақын - Бернияз Күлеевтің өмірі мен шығармашылығы турасында әңгіме қозғар болсақ, ол 1899 жылы бұрынғы Ақтөбе губерниясы, Бөрте облысы деп аталатын аймақтың 5-ауылында дүниеге келген. Б.Күлеевтің өмірі мен шығармашылығы турасындағы негізгі деректерді М.Жұмабаевтың 1923 жылы Тілші газетінің 20 наурыздағы №28 санына жариялаған Бернияз Күлеев деген мақаласынан алуға болады. Бұл мақалаға қарағанда, Б.Күлеев бен М.Жұмабаев арасында тек шығармашылық, рухани байланыс қана емес, азаматтық, достық қатынастардың болғанын көруге болады. Мақала 29-январьда Қазанда жас ақынымыз Бернияз Күлеев өзін-өзі атып, дүниеден қайтты. Жиырма-ақ жаста екен 1.3 деген сөйлемнен басталады. Бірақ Б.Күлеев 1923 жылы 24 жасында қайтыс болған. Бұл мақалада Мағжан Бернияздың қазақ қоғамдық өміріне қосқан елеулі үлестері - Ұшқын газетінің бір мүшесі болғандығы, Қазақстан елді ағарту комиссариаты қызметімен Орынборда, Қазанда қызмет істеуі, сол жақта жүріп, көміліп жатқан ұлттық құндылықтар - ақындар мұраларын жарыққа шығаруға мол үлес қосқандығы жайында айтады. Ғалым С.Жәмбековтің зерттеуінде Б.Күлеевтің өмірі турасында мынадай дерек келтірілінеді: 1920 жылы Қазақ АССР халық ағарту комиссариаты өзінің уәкілеттілігімен Бернияз Күлеевті Қазан қаласына көркем әдебиет шығармалары мен оқу құралдарын бастырып шығарушы өкіл ретінде жібереді. Ақын Қазан қаласында тұрып өзінің замандас ақындарымен қатар ауыз әдебиеті үлгілерін де жинап бастырып отырған. Сол жылдары Бернияздың тікелей басшылығымен Абай, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Сәкен шығармалар жинағының басылғанын атаған жөн. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың поэмалар жинағын алғаш 1922 жылы Б.Күлеев бастырып шығарған 2.13.Бұдан біз Б.Күлеевтің халық ағарту саласы, соның ішінде ақын-жазушылар мұрасын жинап бастыруда мол еңбек еткенін көреміз.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ өлеңінің көгіне жарқ етіп көрініп, ерте сөнген талантты ақын Бернияз Күлеевтің лирикасы мифологиямен, ұлттық фольклормен, өмір, қоршаған орта туралы халықтық танымдармен тығыз ұштасып жататындығы оның өзіндік бір ерекшелігі болып табылады. Бұл ерекшелік XX ғасырдың басындағы қазақ лирикасының алтын қорына қосылатын қомақты үлес болып табылады. Лириканы ұлттық таныммен байланыстырып отыратын ерекшеліктер қазіргі әдебиетте көрініс беріп жатса, оның бастауын осыдан бір ғасырдай бұрын Бернияз ақын бастап кеткен. Б.Күлеевтің өлеңдеріндегі осындай ерекшелік, өмір, табиғат, махаббат, адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесі, ұлттық мінез қырлары арнайы зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бернияз Күлеевтің шығармаларын жинап құрастыруда ғалым Кәрібай Шәменов пен ақынның жиен қарындасы, ЖенПИ-дің оқытушысы Мәдина Бегімбетова көп еңбек сіңірген. Әсіресе Б.Күлеев мұрасын зерттеп-зерделеуде ғалым К.Шәменовтің үлесі өте зор. Ақынның өлеңдері ХХ ғасырдың қазақ әдебиеті (1983), Қазақ поэзиясының антологиясы (1985), ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (1994) секілді хрестоматияларда, газет беттерінде (Егемен Қазақстан, Ақтөбе) жарияланды.
Б.Күлеев турасындағы ең үлкен бір жаңалық - 2000 жылы Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің бағдарламасы бойынша таңдамалы шығармалары, яғни оның жаңадан табылған, бұрын-соңды жарияланбаған өлеңдері қайта өңделіп, текстологиясы жасалған ең маңызды деген өлеңдері, аудармалары, поэмалары жарық көреді.
Ақын шығармашылығының зерттеліп-зерделенуіне келетін болсақ, алғаш рет Бернияз туралы азды-көпті мағлұмат тастаған Мағжан Жұмабаевты айтуымызға болады. Ал шығармашылығын зерттеуші ретінде К.Шәменовті, Ы.Дүйсенбаевты, Т.Кәкішевті, Б.Кенжебаевты, Ә.Дербісәлинді айтуымызға болады. Аты аталып отырған ғалымдар Б.Күлеевтің тек шығармашылығына ғана қатысты емес, сонымен бірге оның өміріне, қоғамдық-саяси ғұмырына қатысты көп деген ізденістер әкелді. Айта кетсек, ғалым Б.Кенжебаев және А.Еспембетовтер Қазан қаласындағы архив материалдарынан оның сол қалада қазақ жастарының басын біріктіруге бағытталған ұйым ашқандығы, сол кезде жүректе жалын атқан ынтық сезімдеріне, бірінсіз бірі тұра алмайтын ғашықтық күйлеріне тосқауыл болған З.Ахметова атты медицина саласы бойынша оқып жүрген татар қызымен танысқандығы туралы ақпарат береді. Ал оның әлі күнге дейін өлімінің неден болғанын шеше алмай келе жатқан біздің сауалымызға жергілікті ғалым-жазушы Ғалым Ахмедовтың 1999 жылы Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған Бернияздың өлімі туралы атты мақаласы жауап береді. Оның пікірінше, Бернияз Күлеев татардың дәулетті адамының қызы З.Ахметоваға ғашық болып, қыздың ата-анасы қазаққа қызын беруден бас тартқанына байланысты ақынның жалдап тұратын пәтерінде екі ғашық бір-бірін мылтықпен атып өлтіреді. Осы кезден бастап татар жерінде Наган деген мұңлы ән туып, оның әлі де ел арасында айтылатынын айта кетіп, шумақтарын мысал ретінде келтіріп кетеді. Ақын шығармашылығының негізгі зерттеу деректері осындай
Зерттеудің нысаны: XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Бернияз Күлеевтің өмірі мен шығармашылық жолын қазіргі әдебиеттану мінберінен бағалап зерттеу диссертациялық еңбектің негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеудің дерек көздері: Зерттеу жұмысының негізгі дерек көзі деп М.Жұмабаевтың мақаласын ("Тілші" газеті, 20.03.1923. №28.) 3 XX ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары (Алматы, 1963) 4, Үш ғасыр жырлайды . Жинақ (Алматы, 1963) 5 "Айтшы, ақ қайың"өлеңдер жинағы. (Алматы:жазушы,1985)6, Ғ.Ахмедовтың "Бернияздың өлімі туралы" (қазақ әдебиетінің газеті. 1999) 7 мақаласын айтамыз. Сондай-ақ Қ.Шәменовтің, Ы.Дүйсенбаевтың, Т.Кәкішевтің, Б.Кенжебаевтың, Ә.Дербісәлиннің әр жылдары жарияланған жекелеген мақалалары ақын шығармашылығын әрқырынан танытар дереккөздер болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы ретінде зерттеу барысында қол жеткізген мынадай нәтижелерді атауға болады:
Ақынның шығармашылық мұрасы магистрлік диссертация түрінде тұңғыш рет зерттелінді;
Б.Күлеевтің поэзиясының эстетикалық қырлары мен танымдық сырлары жан-жақты талданады;
Ақынның мифтік түсінік - танымдарды поэзияда қолдану шеберлігі сарапталады;
Ақынның бұрын зерттелмеген қоғамдық, әлеуметтік еңбектері мен қоғамдық өмірге көзқарастары қазақ және шығыс ақындары шығармаларымен салыстырылады;.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізін қазақ әдебиеті тарихына, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіне байланысты жазылған жеке монографиялар мен ұжымдық зерттеу еңбектері құрайды.
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Зерттеудің мақсаты лирик ақын Бернияз Күлеевтің шығармашылық жолы мен әдеби мұрасын зерттеу, жаңаша зерделеу, басқа ақындармен шығармашылық қатысын анықтау болып табылады. Осы мақсатта Б.Күлеевтің лирикаларын жан-жақты қарастыра келіп, оның шығармашылық лабораториясын жете зерттеу үшін басқа ақындардың өлеңдерімен салыстыра зерттеу, сол заманғы әлеумет өмірімен, қоғам тіршілігімен, адамдардың дүние танымымен байланысты қарау міндеттері күн тәртібіне қойылады. Б.Күлеевтің лирикаларының мифпен, табиғатпен байланысы, ақынға әсер еткен өз ұлтының танымдары мен әдебиеті, сондай-ақ оның шығыс әдебиетіне қатысын зерттеу де басты міндеттердің бірі болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Б.Күлеев лирикаларында халық әдебиеті дәстүрлерінің орын алу себептері;
Б.Күлеев шығармашылығында эпостық сюжеттердің, ғұрыптық фольклор үлгілерінің, мифтік наным-сенімдердің қолданысы;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің теориялық тұжырымдарын қазақ поэзиясы туралы жүргізілетін ғылыми жұмыстарға пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу еңбекті орындауда талдау, тарихи салыстырмалы, кешенді, объективті-аналитикалық талдаулар мен жүйелеу әдістері қолданылды.
I Бөлім. Б.Күлеев шығармашылығының ұлттық негіздері
5.1. XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі әдеби бағыт, ағымдар.
XX ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі 1900-1940 жылдар аралығындағы мерзімді қамтиды. Бұл кезең жалпы қазақ әдебиеті тарихындағы ең бір жемісті де түрлі ізденістер мен қайшылықтарға толы кезең болып табылады. Мұның басты үш себебі бар. Біріншіден, жазба әдебиетінің мейлінше өркен жайған дәуірі, екіншіден, әдеби ағымдар мен бағыттардын кезеңі, үшіншіден, әдеби жанрлардың әр саласында әдеби - көркемдік ізденістердің белең алған тұсы. Сондықтан да осы 1900-1940 жылдар аралығындағы әдеби - көркем шығармалар мен көрнекті ақын - жазушылардың шығармаларын жан-жақты қарастыру әдебиетімізде бар дәстүрлердің дамуы мен жаңашылдықтың негіздерін тануғы, кейінгі әдебиеттің өркендеуінің түрлі реңктерін айқындауға, бұрынғы - кейінгі әдебиеттің жетістіктерін терең зерделеуге мүмкіндік туғызады. 1900-1940 жылдар әдебиетән шартты түрде іштей екі кезеңге бөлуге болады: 1900-1920 жылдар Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ әдебиеті, 1920-1940 жылдар Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңі.
Сентиментализм әуелі Англиядан - ағылшын жазушысы Стерннің Сентиментальдық саяхатынан басталды да, кейін Франция (Руссо), Германияға (Жан Поль, жас Шиллер), Ресейге (Карамзин, жас Жуковский ауысты).
Орыс әдебиетінде сентиментализмнің ең көрнекті өкілі Н.М.Карамзин болды. Карамзиннің Бейшара Лиза атты повесінен сентиментализмнің негізгі сипат - өзгешеліктерін айқын көруге болады. Жазушы өз еңбегімен күнелткен кедей қызын жан ашырлық сезіммен суреттеп, оның жан дүниесінің нәзіктілігін, тереңдігін бейнелейді. 8.297-298
XX ғасыр басындағы қазақ қаламгерлері бұл әдіске айрықша назар аударған. Осы дәуір әдебиеті туралы жиырмасыншы жылдары жазылған ойларында М.Әуезов қазақ әдебиеті дәстүрлі жолын өзгертетін жаңалықтың бірі ретінде сезімшілдікті яғни сентиментализм ағымын атайды. Бұл жылдардың жаңалығы - әдебиеттің беті өзгермесе де, түрі көбейе бастады. Аз уақыт шығып тұрсада ғылыми, әдеби журнал болып Абай журналы азын-аулақ түр шығарады. Өзгерістің алғашқы жылдарындағы әдебиет қалпы осы болды. Жазба әдебиеттің Абайдан бергі дәуірін алғанда, жолын өзгертетін жаңалық соңғы жылдарда туып келеді. Қазақ әдебиетінің бұл күнге шейін жүріп келген жолына қарағанда жаңа дәуірі, жаңа үлгінің туатын кезі жеткендей. Жазба әдебиеттің жаңадан түбір тауып, ауданын кеңейтіп келесі өрнекті дәуірге қарай аяқ басуы осы белгілерден басталса керек. Қазақ әдебиетінің бұл дәуірі буыны бекіп, қатарға кірерлік әдебиет болғандығын көрсететін сезімшілдік, сыршылдық-романтизм дәуірі болады. 9.232-233
Қазақ әдебиетіндегі сентиментализм туралы ойларын Мағжан туралы баяндамасында және Әдебиет мәселесі аталатын мақаласында т.б. Ж.Аймауытов та айтады. Жиырмасыншы жылдарда қазақ әдебиетіндегі сентиментализм бағыты туралы әдеби сынды оны жақтаушылар да, мүлде жоққа шығарушылар да болған.
Қазақ әдебиеті қазіргі күйректік (сентиментализм), санашылдық (идеализим) Қазақ әдебиеті сынының тарихында әлі еленбей келе жатқан сыншылардың бірі - Жәкен Сәрсенбіұлы. Жәкен шын сыншы екенін Ақжолдың 558,561 - сандарында жарияланған теориялық мақаласында тұр-ау деуге болады. Мұның ішінде реализмді заманға үлесі бар десек те, анық танытты. Сарындамалық (романтизм), нағыздық (риализм) көп изімнен құралған қазақтың салт - санасы, тұрмысы мен әзірге қайшы келуі анық. Соның үшін романтизм мен сентиментализмді әдебиетте қолданбай отыруға әзірше мүмкін емес. Сентиментализм онша ұзаққа созылуы екіталай. Бірақ қазақтың қазіргі тұрымысында романтизмкөпке шейін әдебиетке кіреді. Түбінде реализм романтизмді жеңуі мүмкін. Оған әлі күн ілігері, түрлі жағдай керек. Сол себепті қазіргі әдебиетте көбірек романтизм қуаттырақ шығуы мүмкін (№561) деген пікірі ойымызыд нақтылай түссе, екінші жағынан, проблема ішіне кіріп, романтизм әдісінің әзірге жетекші роль атқару мүмкіндігін өз түсінігімен дәлелдеуге тырысуы, түбінде реализмнің қуаттырақ шығатынына, негізгі бағытқа айналатындығына шүбә келтірмейтінін білдіреді.
Қазақ әдебиеті қазір сиырдың бүйрегіндегі құранды: күйректік (сентиментализм), санашылдық (идеализм)), сарындамалық (романтизм) нағыздық (реализм) - бәрі бар. Реализм заманға қабысқанымен, күншығыс қанды қазақ табиғаты, жалпы тұрмысы жеке реализмді көтермейді. Ал романтизм мен ментиментализмнен қол үзуге болмайды деп қисындауы онша келісе қоймайды. 10.238-241
Сентиментализмнің басты тұлғасы табиғи адам болды. Жазушы сентименталистердің пікірінше, адам туылғаннан табиғи сезімталдыққа ие. Сезімталдық деңгей адамның дәрежесін және басқа да іс-әрекетінің маңызын айқындайды. Адам тіршілігіндегі бақытқа жетудің негізгі мақсаты екі жағдаймен байланысты. Яғни, адамның табиғи дамуының бастауы мен қоршаған табиғи ортамен байланысуы арқылы ішкі жан-дүниесінің үндестігін табу болды. Ал, өркениет бұл үндестікке қарама-қарсы жағдай туғызды. Адамның табиғилығына кері әсер етті. Адам қаншалықты әлеуметтік ортамен байланысса, ол сонша бөлектене түсті. Міне, осыдан сентименталистердің негізгі идеясы көрінді. Сентименталистер прогресстің жаңашылдығын қабылдамай, қоғамдық дамудың жағдайы пессимистік тұрғыдан қарады. Олар үшін тарих, мемлекет, қоғам, білім атты ұғымдар қайшылықты мағына берді.
Классицистерге қарағанда сентименталистер тарихи өткеніне қарамай, күнделікті туындайтын әсерлерден нәр алды. Сентименталистік әдебиеттің басты қаһарманы қарапайым адам болды. Яғни бұл адам үшінші деңгейден, тіпті өте төменгі таптан болса да өзінің ішкі жан дүниесінің байлығымен кімнен болса да жоғары тұрады. Осыдан келіп таптық және басқа да әр түрлі демократиялық негіздер анықталды. Сентименталистердің адамның ішкі әлеміне үңілуі арқылы адам бойындағы қарама-қайшылықтарды да қамтуы байқалды. Олар персонаждың мінезінде біржақтылыққа бой бермеді. Сентименталистік қаһарман бойында қайырымды істермен бірге жат әрекеттер, адамдылықпен бірге төмен іс-әрекеттер қатар жүріп, бір жақты бағалануға келмеді. Өйткені адамның бойында табиғатынан жақсылығы мен жамандығы қатар көрініп, түбінде табиғилығы көрінетіндігі ескерілді. Өзіндік жетілуге мән бере отырып, сентименталистердің прогресске деген пессимистік көзқарасы барлығында да сақтала берді.
Шығармалары табиғатына орай ағартушы, ақын жазушылар бұрын ескішіл, феодалшыл, діншіл, кітаби ақындар деп бағаланып, аталып келді. Бұл мүлде әбес.
a) Әлгі айтқан, бұлар өз кезінде өздерінің алдындағыларға, өз замандастарына қарағанда озық, ілгерішіл, жаңашыл болды. Жаңаны (жаңа идеяны) ағатушылық идеясын жақтады.
Белгілі бір кезеңде өмір сүрген ақын, жазушы, қайраткерлерді бүгінгі күннің талаптарымен салыстырып, олар пәленді істемеді деп бағаламай, олар өз замандарында өздерінен бұрынғыларға қарағанда нендей жаңалық жасады, соған қарай бағаланатын тарихи заңдылықты әсте естен шығаруға болмайды.
ә) Кітаби деген атау ертеде христиан діндарлары арасында діни кітап Інжіл ережелерін бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған, адамдар жөнінде қолданылған. Оны біздің XX ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану мүлде орынсыз.
Кітаби ақын жазушы деген атау біздің ғалымдарымыз бұл топқа жатқызып жүрген ақын жазушылардың не идеялық көзқарастарын, не көркем әдебиеттік бағыт әдісін аңғартпайды, кәсібін, кітап бастырып шығарумен айналысқанын ғана аңғартады.
Ал кітап бастырып шығарған ақын жазушылардың имперализм жағдайында, күрес көтеріліс, аласапыран төңкеріс дәуірінде, яғни буржуазиялық идеология мен пролетарлық идеология саралнағн, шайқасқа түскен заманда әр түрлі саяси идеялық көзқарастарда,, әр түрлі көркем әдебиеттік бағытта болуы ықтимал. Түрлі саяси жолайрықта әрқилы бағыт бағдар ұстауы әркімнің өз ісі, кім-кімнің де дүниетанымынан туар тарихи қалауы, тарихи заңдылық.
Екінші топ ақын жазушылар әлеумет қайраткерлері ретінде әдебиет майданына 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық демократтық, асылында, халықтық көтеріліс, төңкеріс елімізде сонан кейінгі болған саяси әлеуметтік жағдайдың нәтижесінде шықты.
Сонымен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті ұлы дәуірдің: Ілгерілеулер, күрес, көтерілістер, сұрапыл соғыстар, қиян кескі төңкерістер дәуірінің әдебиеті. Күрделі, көп қырлы әдебиет. Оны, қазақ ақын жазушыларын саяси, әдеби бағыттарына қарай мынадай топтарға бөлген жөн: 1) ағартушы ақын жазушылар, 2) ағартушы - демократ ақын - жазушылар, 3) демократтық-төңкерісшіл халық жырлары.
Қазақтың XX ғасыр басындағы азды-көпті өлең жазып, кітап бастырып, халық арасында атағы шыққан, шығармаларында ағартушылық бағыт, көзқарас ұстаған ақын жазушылар: Ақмола Мұхамедияров, ӘбубәкірКердері, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Шәді Жәңгіров, Жаяу Мұса Байжанов, Мұсабек Байзақов тағы басқалары.
Кітап шығарып, газет, журналдарға өлең, жыр, әңгіме, мақала жазып көбірек көрінген, жалпы алғанда ағартушы-демократтық бағытта болған ақын-жазушыларға: Мұхаметжан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әріп Тәңірбергенов, Спандияр Көбеев, Сәбит Дөнентаев, Бернияз Күлеев, Бекет Өтетілеуов, Әкірам Ғалымов тағы басқалар жатады. 11.198-200. Осы үш бағыттағы ағымға қоса сал серілерінің сөз өнерімен байланыстылығын танытатын бір топ ақындар шығармаларын алып қарағанда, көрінетін әдебиеттегі сентиментализмнің дамуына үлес қосқан қазақ ақындарының бір топ шығармаларын айту ләзім.
Алайда Бернияз Күлеевтің шығармашылығының бәрі бірдей сентименталистік күйде емес, оның елдің болашағын көксеп реалистік бағытта жазылған лирикалары да жетерлік. Мәселен, халыққа Еуропалық өнердің есігі ашылып, оқу, өнер-білім самалы қазақ даласына жайылуын көксеп:
... Өнер білім бізге де қонар ма,
Жемісіне ішім-сыртым толар ма?, - деп жырлауы осыны аңғартады.
Одан әрі Бернияз өзінің Бостандық күнінде атты өлеңінде:
Жарық күн туды,
Жер жүзін жуды,
Көктен нұрлар төгіліп.
Ежелгі, ескі
Ортадан кетті
Етек-жеңі сөгіліп.
Міне, хақтың бергені -
Көздің жасын көргені.
Бостандық күні
Шығатын үні
Қалғандарың келіп тұр.
Бұлт бетін ашқан,
Көктен нұр шашқан
Күнді көзім көріп тұр.
Жүрек жұлқып шарқ ұрып,
Шыдатпайды талпынып.
Қосылып жұртпен,
Үлгілі ұлтпен,
Біз де алға басалық, 13.226 - деп қазақ даласында бостандық таңы атқандығын жырлайды. Бұл өлең бұрынғы сентименталдық сезімдерден ада, шын мәніндегі реалистік туынды десе де болады. Ақынның бұлайша жыр толғауға себеп болып тұрған нәрсе сол кезеңдегі Ресейден басталып, қазақ даласын шарпыған революциялық толқулар еді, патшалық биліктің ығысып, бостандық таңының атуының белгісі еді.
Ақын өмір сүрген дәуір ел өмірінде аса маңызды оқиғалар орын алған күрделі дәуір болатын. Бұл дәуірде әсіресе қаламгерлер, қазақтың озық ойлы зиялы жұртшылығы қарап қалмады, заманға үн қосып отырды, солардың қасында Бернияз Күлеевте болды.
Революциялық күрестің, тап тартысының барлық халықтар еңбекшілерінің бірлік, ынтымағын арттыруы нәтижесінде ұлттық әдебиеттің, соның бірі қазақ әдебиетінің интернационалдық сипаты күшейді. Туысқан, тағдырлас елдер әдебиетінің өкілдері бір-бірімен жиірек араласып, кеңірек тәжірбие алмаса бастады. Осы жағдайда қазақ әдебиетінің өзге елдердің көркем сөз, өнер, мәдениетімен байланыс-қатынасы өрістеді.
Ұлттық әдебиеттану ғылыми да әдеби ағым меен бағыт ұғымдарын орағытып кетіп отырды десек, жанылған болар едік. Әр кезеңде жазылған теориялық еңбектерде аталған категорияларға қатысты жан-жақты болмаса да сипаттамалар беріліп келеді. Қазақ әдебиеттануындағы алғашқы іргелі теориялық еңбектің авторы А.Байтұрсынов әдеби ағым-бағыттарға тікелей тоқталмаса да Еуропадан ауысып келген және келуі мүмкін әдеби құбылыстардың сырын ашу қажет деп санаған. ...Бір жұрт екінші жұрттан әдебиет жүзінде үлгі алу жалғыз бізде болған іс емес, барша жұрттың басында болған іс. Осы күнгі әдебиеттің түп үлгісі грек жұртынан алынған. Грек әдебиетінен үлгіні Рум алған, Еуропадғаы басқа жұрт алған. Біздің орыс та әдебиет үлгісін Еуропадан алып отыр, біз орыстан алып отырмыз 15.144 немесе Қазақтың сындар әдебиеті Европа үлгісімен келе жатыр. Және сол бетімен баратындығы байқалады. Европа әдебиетіндегі сөз түрлері бізде әлі түгенделіп жеткен жоқ. Бірақ қазір болмағанымен, ілгеріде болуы ықтимал. Сондықтан да сындар дәуірдегі сөз түрлерін жүйелеп тәртіптегенде, Европа әдебиетінің бізге келіп жетпеген түрлерін де өзіне тиісті орындарында атап өтеміз, - деген сөздері әлгіндегі мақсаттан туындайды 15.162. Яғни ұлт ғылымының болашағын ойлаған ол жан-жақты әрі толық әдебиет теориясын жасау мақсатында ұлттық топырақта әлі көрініс бермеген құбылыстарды да қамту керектігін терең түсінген. Е.Ысмайыловтың Әдебиет теориясының мәселелерінде (1940) әдеби ағым көркемдік әдістің алғашқы сатысы ретінде қарастырылып, әдіс пен ағым арасындағы айырым-белгілерді нақтылауға қадамдар жасалады. Белгілі бір дәуірлердегі ұлы жазушылардың негізгі дүние тану, творчестволық көркемдік принципі бір системада қалыптасып, жасалған болса, ол принципті жазушылардың көпшілігі мақұлдап қолданатын болса, ол толық мағынасындағы көркем метод болып табылады. Егер белгілі жазушылар топтарының ұйымдасқан түрде ұсынған, творчестволарында қолданған көркемдік принциптері бір системада қалыптасып, жасалып кетпесе, жазушылар жұртшылығының көпшілігі қабылдамайтын болса, қоғамның негізгі слойларына жат көрініп тұрса, ондай көркемдік принцип метод болу дәрежесіне жете алмаған тек ағым ғана болып табылады деген ғалым пікірінен ағымнан гөрі әдістік орны жоғары қойылғанын көреміз 16.71. Автордың пайымдауы бойынша, көркемдік әдіс ағымға қарағанда жоғары дәрежеде ұйымдасқан категория. Ол ағымдардың дүниеге келуін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы болған нақты қоғамдық себептерден іздейді. Бұл шақтағы буржуазиялық қоғамның реализмнен ауытқи отырып, тұйыққа тірелуі себепті жазушылардың басқа әдістер ойлап табу жолындағы бірлесе жасалған әрекеттерінен соң түрлі ағымдар пайда болғанын негіздей келіп, имрессионизм, символизм, футуризмдерді реакциялық, керітартпа ағымдар ретінде сипаттайды. Е.Ысмайыловтың еңбегінде маркстік-лениндік әдіснама талаптары ескерілгендіктен Б.Күлеев, М.Жұмабаев символизмдері сын тезіне салынды. Зерттеуші ХХ ғасырдың басында пайда болып қайтадан жоғалып кеткен ағымдар ретінде имажинизм, акмеимдерді символизмнің құбылған басқа формалары деп сипаттйа келе, оларды әдеби дамудың прогресті емес, регресті құбылыстары деп бағалайды. Бірақ әдеби ағымдардың белгілі бір көркемдік әдіс қалыптастырудағы ролін ғалым әбден орынды атап өткен. Сонымен бірге, әдебиеттегі ағымдар мәнін айқындауда Е.Ысмайылов Еуропа, орыс әдебиетінің мысалдарына ғана жүгінбей, олардың қазақ әдебиетіндегі көріністерін бағамдауға ұмтылысын жоғары бағалауға тиіспіз. Өкініштісі сол, әдеби теориялық күрделі ұғымдарға, барша ел әдебиетіне ортақ терминологиялық мәселелерге түсінік берудегі Е.Ысмайыловтың дәстүрі кең ауқымды жалғасып кете алған жоқ.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің даму ерекшелігіне үнілсек, ондағы екі бағытты айрықшалап айтуға болады. Бірі - бұқарашылдық бағыт, екіншісі - тапшылдық-төңкерісшілдік бағыт. Бұларды бағыт деп айқындауымыздағы басы критерий - екеуінің де бағдарламалық сипаты бар. Бұқарашылдық бағыттың негізінде қазақ зиялылары 1925 жылы жария еткен Алқа ұйымының жарғысы жатыр. Бұқарашылдар деген атауды алғаш кім қолданғанын анықтау мүмкін емес. Ұлтшыл атанғандар мен жолбикелер өздерін бұқарашыл ақын-жазушылармыз деп санаған. Бұл атау 20-жылдардың орта шенінде болған көркем әдебиет туралы айтыста теориялық мәнге ие болып, сын мен әдеби-теориялық ой-пікірде берік орын тапты. Біздің ойымызша, бұл атаудың пайда болуы Алқа ұйымын құру идеясына тығыз байланысты дегенді зерттеуші Ж.Смағұлов та айтқан болатын 17.167.
Алқалықтардың көздегені - әдебиетті үгіт пен насихат құралына айналдыруға , әдебиетке дендей еніп бара жатқан тапшылдық синдромына қарсы тұру. Көркем әдебиетті классикалық дәстүр аясында дамыта отырып, ұлттық сөз өнерінің өзіндік сыр-сипатын сақтап қалу. Әдебиеттің көркемдік-эстетикалық бағдары бір езу болмай, өнердің әу бастағы миссиясына сәйкес әр тараптағы ізденістеріне тосқауыл болмау. Зерттеуші Д.Қамзабекұлының Бір жағынан, солақайлыққа қарсы тұрған әдеби күштердің ішкі қуаты, екінші жағынан, орталықтағы жекелеген қаламгерлер мен қауымдардың рухани саладағы табанды тұжырымдары қазақта Алқа ұйымы идеясының тууына ықпал жасады. Алқа - ресми жұмыс істей алмаса да, әдебиет пен мәдениетте елшілдік бағдар ұстанған қаламгерлердің басын біріктіре алған, қиын кезде әдеби күштерге бағыт сілтеген ұйым ... Шынтуайтын айтқанда, Алқа - большевизм жағдайында көркемөнерді тұрпайылықтан құтқаратын әдеби-эстетикалы концепция еді деген тұжырымы аталмыш бағдарламаның әдеби бағыт қалыптастырушылық табиғатын танудан туған деп білеміз 18.132. Тапшылдық-төңкерісшілдік тенденцияның бағыт ретінде күш алуы РКП(б) Орталық Комитетінің 1925 жылғы 18 маусымдағы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы қаулысынан кейін біржола кеңестік идеологияны насихаттауға көшкен ҚазАПП-тың (Қазақстанның пролетар жазушылар ассоциациясы) құрылуымен тығыз байланысты. Әдебиетті шынайы көркемдік әлемінен аулақтатып әкетіп, оны саясаттың үгіт-ұранына айналдырушылықтың қандай салдары болғанына көзіміз бүгін жетіп отыр. Яғни таптық көзқарас әдебиеттің эстетикалық нысанасы туралы жалпыхалықтық түсінікті адастырып жіберді.
Ал әдеби ағымдар мен әдіс арасындағы байланысқа келетін болсақ, бір әдістің, әдеби бағыттың аясында біріккен қаламгерлер түрлі ағымдарды қалыптастыра алады. Мағжан шығармашылығының мысалында қазақ әдебиетіндегі романтизм әдісін ғылыми тұрғыда қарастырған Е.Тілешов романтизмнің бірнеше ағымдарын (дәлірек айтсақ, бесеу) табады. Олар: ілгерінді романтизм, әлеуметтік-консервативті, элегиялық-философиялық, діни-өсиетшіл, индивидуалдық романтизмдер 19. Суреткерлер ағымға негізінен, әлеуметтік-идеологиялық ұстанымдардың ұқсастығы арқылы бірігеді.
Біз 1920-30 жылдары әдебиеттің өре-деңгейі, даму өрісі турасында болған, кезінде үнемі таластар мен тартыстар туғызып отырған әдеби-теориялық ой пікірлер ішінен өз мақсатымызға орай ағымдар мен көркемдік әдіс төңірегіндегі болжамдар мен көзқарастарға тоқталамыз. Ұлттық әдебиеттану ғылымының қалыптасуы мен дамуына арнап бірнеше сүбелі еңбектер жазған ғалым Ж.Смағұлов 1920 жылдары сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікірдің көбірек және қым-қиғаш сөз еткен проблемасы көркемдік әдіс пен әдеби ағым болғанын атай отырып, өзінің зерттеу нысанына қатысты бірнеше мақалаларға талдай жасайды 17.170. Сол кезеңде жазылған еңбектердің әдіснамалық жіне теориялық құндылықтары туралы байламдарын алға тартады. Сонымен бірге Жалпы қазіргі таңдағы қазақ әдебиеттануында ұлттық әдебиетіміздегі романтизм, реализм, сыншыл реализмнің көркемдік әдіс ретінде көрініс табуы мен әдеби ағымдар платформасының қалыптасуы кең масштабта қарастырылған жоқ. Әдебиет теориясына арналған монографиялардағы анықтамалық сипаттамалар мен жеке ақын-жазушылар шығармашығын қарстырған еңбектердегі ой-пікірмен қанағаттанып жүрміз. Сол себептен де 1920 жылдар әдебиетіндегі көркемдік әдіс мәселесі даулы күйде қалып, 1930 жылдардан басталған социалистік реализмге бір-ақ секіріп келдік, - деп ағымдар мен әдістер теориясының әлі де болса жүйелі зерттелмей келе жатқанына қынжылыс білдіруі орынды 17.170-171.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі саяси қысымдардан салыстырмалы түрде болған тәуелсіздік әдеби-теориялық ізденістердің өрістеуіне біршама жағдай туғызды. Пролетарлық әдебиеттің өкіліміз дейтін төңкерісшіл қайраткерлерге әдебиеттің таза эстетикалық заңдылықтарына сүйене отырып жауап қатқан мақалалар - соның айғағы. Сөз өнерінің саясат шылауында қалуының неге апарып соқтырарын болжаған Қ.Кемеңгеров Еңбекші қазақ газетінде жариялаған Көркем әдебиет туралы атты мақаласында: Шынында, біздің көркем әдебиет қоғам тұрмысын шет-пұшпағын тартып жүр. Сол шет-пұшпақтың өзін көбінесе кейбір жазушылар романтизмге, символизмге айналдырып отыр. Кейбір жазушылар не үгітке, не жалаңаш парнографияға айналдырып отыр. Осы күнге дейін шын реализммен жазылған Бейімбет өлеңдері (мұның да біразы үгіт, насихат, ұран) шын реализмнен қоныс теппеу себебінен шын тұрмыстың бәрін қисайтып жібергендік, - дейді 20. Қазақ әдебиеттанушылары ұлттық әдебиеттің болашақ даму жолына байланысты Тікен деген бүркеншек атты иеленген автордың Әдебиет мәселесі туралы деген мақаласында айтылған ойларға да назар аударып келеді (Тікеннің кейінде көркемдік әдіс мәселесінде біраз адасушылықтарға ұрынғаны да белгілі). Ол: Октябрь төңкерісіне орта жолдан қосылған жазушыларымыз шу дегенде балға, төс, фабрика, завод, автомобиль, аэропланнан бастап, жалпы бұқараны тұрмысынан алыс болса да, интернационализм бағытымен әдебиетке бір тарау жол салды. Міне, бұл - төңкерістің олжасы. Бұл жолдағылардың бағыты болмаса, өлеңдерінде, қара сөздерінде суретшілік кем. Көбі айқай, еліктеу, әдеби ұрлық дей отырып әдебиеттің халық өмірімен қабыспай, оның тұрмыс-тіршілігінен бірте-бірте алыстап бара жатқанын дұрыс аңғартып, дер шағында мәселе көтере білді 21.
Ұлттық әдебиеттің алдағы өрісі төңірегіндегі таласты пікірлердің барлығы даурықпалы сипат алып кетті деуге болмайды. Ол тартыстардың ортасында ғылыми негізді ой білдірген, саясаттан дербес, әдеби-теориялық білікке сүйенген еңбектер болғаны белгілі. Аталмыш кезеңдегі әдеби-теориялық ізденістер көркем әдебиеттің табиғи сипатын ашуға ұмтылды да, көкейкесті деген бірнеше мәселелерді күн тәртібіне алып шықты. Әдебиет мәселелеріне белсене араласқан сыншылар мен зерттеушілер ең маңызды деген мынадай сұрақтарға жауап табуға тырысты: Ұлттық әдебиет қазір қандай дәуірді (сатыны деп те айтуға болады) басынан кешіруде? Қандай көркемдік әдістер мен әдеби ағымдар үстемдік құруда? Дәстүрлі көркемдік таным мен басқа әдебиеттер ықпалының арасалмағы қандай?
Бір айта кетерлігі, сол дәуірдегі әдебиетте қуатты арна қалыптастырып, бөлекше поэтикалық құбылыс ретінде жарқырай көрінген Мағжан шығармашылығы әдеби үдеріс жаңалықтары мен қазақ көркем ой дамуының бет-бағдарын айқындаудағы ең басты материалдардың бірі болды. С.Қожанұлы айтқандай, Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы ағымдарда тексеруге де жақсы құрал бола алды22.
Осындай ойды ақын шығармаларының көркемдік әдісі туралы толымды еңбек жазып шыққан ғалым Е.Тілешов те дәлелдей түседі. Ол: М.Жұмабаев мұрасының күрделілігі мен ғылыми қызығушылық тудыратын айтулы қыры - бір емес, бірнеше көркемдік әдісті меңгеруі, солардан өтуі. Ағартушылық реализм, сентиментализм, романтизм, символизм, реализм - баршасы Мағжанөткен әдеби бағыттар. Тұтас ұлт әдебиеті өтетін өткелдердер М.Жұмабаев 15-20 жылда өткен... Міне, осы тұрғыдан алғанда Жұмабаев шығармашылығындағы әдеби бағыттар мен ағымдардың теориялық, әрі тарихи да мәні айтарлықтай, - деп жазады 19.32-33. Бұл дегеніміз - Батыс Еуропа елдері классикалық үлгі ретінде ғасырлап, онжылдықтап өткен сатыларды қысқа мерзімде игере алған қазақ әдебиетіндегі жедел даму құбылысының бір суреткер шығармашылығындағы тағы бір көрінісі. Әсіресе өткен ғасыр басындағы әдебиеттегі романтизмнің үстемдігі турасындағы байламдар тікелей Мағжан туындыларына қатысты өрбіді. М.Әуезовтің сыршылдықты, яғни романтизмнің ұлт әдебиетіндегі тарихи-эстетикалық тамырларын ХІХ ғасыр әдебиетінен, дәлірек айтқанда, Абай шығармаларынан іздей отырып, оның жаңа дәуірдегі жаңашыл әрі айқын көріністерін Мағжаннан байқайды дейді зерттеуші Ж.Жарылғапов 23.88 (Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер: Монография.- қарағанды, 2009.-400б). Дәл осы ұғымды Бернияз Күлеев турасында да айтуға болады. Өйткені оның шығармашылық өнерінің бағыты, негізгі лейтмотиві Мағжан поэзиясына ұқсас. Бернияздың өмірінің қысқа болуы оның бұндай ерекшеліктерін зерттеушілер тарапынан ашып көрсетуге дәйек бола алмады деуге болады.
5.2. Б.Күлеевтің әдеби және қоғамдық қызметі
XX ғасырдың бас кезіндегі әдебиеттің көренекті өкілі, сол шақтағы поэзияға мазмұн жағынан да, тақырып жағынан да, түр жағынан да өзіндік үлес қосып, жаңалық әкелген талантты ақындардың бірі - Бернияз Күлеев болды. Алты кітаптан тұратын үш томдық Қазақ әдебиетінің тарихында оған мынадай баға берілген: Б.Күлеев өзінің творчестволық тәжірбиесінде Абайдың сыршыл лиризмін, Сұлтанмахмұттың философиялық толғауын, ондағы азаматтық пафосты игеруге ұмтылып, Пушкин, Лерментов поэзиясын қазақ рухында меңгеруге талаптанды. Ол қазақ поэзиясында бұрын кенже дамып келген баллада жанрын өрістете түсті; махаббат лирикасын дамытты. Өз тұтастарының ішінен махаббат серпілістерін Б.Күлеевше мүсінді әрі мол жырлаған ақын аз деуге болар еді 24.418.
Халықтың мәдени өмірінің дамуына жазу, сырумен бірге баспасөздің де рөлі ересен. Бернияз Күлеев өзінің қысқа өмірінде осы қазақ баспасөзінің дамуына да үлес қосқан қайраткерлердің бірі. Қазіргі біздің еліміздің бас газеті - Егеменді Қазақстан газетінің арғы атасы, арғы бастауы - Ұшқын газеті екенін біреу біліп, біреу білмес деп ойлаймыз. Профессор Темірбек Қажекеев Жыл құстары деп аталатын кітабында осы Ұшқын газетінің тарихына тоқталған екен. Бұл жөнінде ол былай дейді: 1919 жылы Орынбор ақтардан тазартылды. Кирревком құрылып, іске кірісті. Өкімет орындары баспасөз мәселесін күн тәртібіне қойды. Кирревком баспасөз секциясын құрып, орысша, қазақша екі газет шығару туралы қаулы алды. Баспасөз жөнінде өткен, газеттерді не деп атауды шешкен бір мәжіліске қатысқан қарт журналист Мерғали Ешмұхамбетов кейін былай деп жазды:
...Кирревкомның залына көп адам жиналды. Ревком мүшелері, басқа да қызметкерлер көп-ақ. С.Меңдешев мәжілісті ашып, қысқаша сөз сөйледі. енді газетсіз болмайды, Совет өкіметінің саясатын елге түсіндіріп, ол саясатты іс жүзіне асыру үшін халыққа үгітші, жаршы болатын құрал керек, - деді ол. Енді газеттің атын не деп қоямыз деген сұрақ туды. Әркімдер әртүрлі ұсыныстар енгізді...Егде тартқан большевик Терегулов... қазақ газетін Ленин шығарған Искра газетінің атымен атауды ұсынды, бұл газеттің мән-жайын, кезінде атқарған қызметін қысқаша баяндап өтті. Әрине, қазақшалап қою керек.
Сонда қазақшасы не болады?
Ұшқын деген сөз, - деп жауап берді әлдекім.
Болсын, болсын, Ленин газетінің атымен аталсын, табылған ат, десіп тұс-тұстан мақұлдаған дауыстар естілді.
Сөйтіп бірінші құрылтай съезі өткізіліп, ресми өкімет орындары сайлағанша, қазақ жұртын билеген Өзгеріс һәм Әскери комитет 1919 жылы 17 желтоқсанда сәрсенбі күні Орынборда аптасына екі рет шығатын саяси, әдеби һәм шаруашылық Ұшқын газетінің тұңғыш нөмерін жарыққа әкелді. Оның редколлегиясына Тамимдер Сафиев, Бернияз Күлеев, Әмірғали Меңешев, Тунганшин деген кісілер өткен. М.Ешмұхамбетов, Әміржан Қаратаев қызметкер болып белгіленген.
Газет тұңғыш нөмірінде Оқушыларға арнап хат жолдап, онда былай деді: Күнделікті керектің бірі - ел айнасы - газет еді... Мінеки, сәті жаңа түсіп, қазақ Баспа мекемесі атынан жас иісті жаңа талап Ұшқын алдарында сәлем беріп қол қусырады. Революция өрті бұрынғы зиянды бұтақтарды жандырып, оның орнына халық дүниясына жаңадан көк шығарады ... Революцияны жасаған - фабрика, заводтарда неше жылдай иықтары жауыр болған жұмысшылар мен түрлі бейнетқор еңбекшілер. Олар болмаса, олар бастамаса, қазақ сияқты бұратана жұрт босағадан оза алар ма еді... Бізге жол салып, жөн көрсеткен - ішкі Россияның жұмысшылары, бізге олардан түсіп отырған ұшқын ұлғайып, өрт болмақшы... Ұшқын газетасының мақсаты шаруа халқына бас-көз болу, саяси халдер, маңызды мақалалар, соғыс хабарлары, сырқы-ішкі хабарлар, әйелдер туралы, ел хабарлары тағы басқалар туралы жазып тұрмақ.
Бернияз Ұшқынға деген арнау өлеңінде:
Құтты болсын, жас Ұшқыным, қадамың,
Алға бассын ақ ниетті талабың.
Тілегінде улкен-кіші азамат,
Еркің үшін еңіреген қазағың
Бұл Ұшқыннан еркін жоспар табарсың,
Ең далаға ерінбестен барасың.
Ұлды ерікті, жерді сәулелендіріп,
Ел ошағы ортасына жанарсың, - деп газетке тілек, ниет білдірді, зор сезім, үміт артты. Газеттің алғашқы нөмірін жұрт алақайлап қарсы алды. Бір күні, - жазды кейін С.Мұқанов, - кеш-құрым Жанұзақ... үйге келе қалды да, май шамның жарығына біреуді біреу танып болмайтын қара көлеңке бөлмеде отырған бізге:
Жігіттер, сүйінші, сүйінші! - деді дауыстап.
Не, Жәке, қандай сүйінші? - дедік біз.
Жоқ, сүйіншімді бермей айтпаймын.
Қалағаныңды ал, - дестік біз.
Қалағанымды кейін айтамын. Әуелі неге сүйінші сұрағанымды айтайын, - деп оң қолын сол жақ өңіріне тығып бүктеулі қағазын суырып алды. - Мынау қазақ тілінде Орынборда шыққан Совет өкіметінің бірінші газеті. Бұл үзінділер қазақ мәдениеті тарихында өзіндік орны бар Ұшқын газетінің шығу тарихына тікелей қатысты дүниелер және сонымен бірге Бернияз Күлеевтің қайраткерлік істерін көрсететін айғақ деуге болады.
Қоғамдық жұмыстармен бірге Бернияз Күлеев өзінің шығармашылық өнерін де ұштап отырған. Ол жөнінде көп болмаса да зерттеу жұмыстары бар.
Зерттеуші К.Шәменов айтқандай, махаббат туралы мейлінше мүсінді әрі мол жырлаған сол шақтағы ақындардың көшбасшысы - Мағжан Жұмабаев еді. Сол Мағжан талантты інісі Бернияз туралы алғаш қалам тартқан қаламгер болатын, ол Бернияздың ақындық қарым-қабілетін, үлкен дарынын тап басып, дәл айтып берген.
Бернияз төңкеріс заманында туған ақын, - дейді Мағжан, - бірақ төңкеріспен дүниеге шыққан шағы бір келгені болмаса, төңкеріс туғызған ақын емес еді...
Ұшқын бетінде жарыққа шыққан жас Бернияз әдебиетіміздің ... табиғи жолымен шықты. Бірақ екпін тым күшті еді. Біраз өлеңдері басылған соң-ақ, оқушы оған жалт беріп қарап қалған еді. Екпін зор еді. Оның екпіндерінде әдебиетіміздің ескі екпініне төңкерістің әсерімен жаңа күш қосылған сықылды ... Бернияздың әдебиетіміздің берік бір бағанасы болуына сеніп едік. Бғытты бір қылып, таспиқ болып тізіліп келе жатқан аз ғана жазушыларымыздың қатарына жас Бернияз да келіп тізіліп еді. Бірақ не лаж, таспиқтан сол тас үзіліп түсті 25.223-224. Жастай кеткен қыршың ақын ірі талант иесі Бернияз Күлеевтің өмірі мен шығармашылығы оның жастай қайтыс болуына байланысты көп айтылмай, танылмай келді. Ақынның өлеңдері (араб әріпімен жазылған) М.Әуезов әдеби-мемориалдық музей-үйінде сақталып келген жалғыз қолжазба арқылы мәлім болса, кейін оны XX ғасырдың 65-жылдары Бернияздың туған жиені Мәдина Бегімбетова тапсырған араб таңбасымен, ақынның өз қолымен жазылған екі қолжазбасы толықтыра түсті. Осы қолжазбалардың негізінде Б.Күлеевтің таңдамалы шығармалар жинағы 1969 жылы Жазушы баспасынан (құрастырғандар М.Бегімбетова, К.Шәменов жалпы редакциясын басқарып, алғы сөзін жазған Ы.Т.Дүйсенбаев) Айтшы, ақ қайың 26 деген атпен жарық көрді. Ақынның шығармашылығы арнайы зерттеліп Қазақ әдебиеті тарихының II томының екінші кітабын белгілі әдебиетші Кәрібай Шәменовтың жазуымен жеке бөлім болып басылып шықты. Б.Күлеевтің өмірбаянын оның жақын жолдасы, жерлесі, қарт журналист Мерғали Ешмухамедов сол жылдары толықтыра жазып, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба орталығына тапсырған. Ы.Т.Дүйсенбаев осы қолда бар деректерді жинақтай отырып, кейінгі жылдары Бернияз Күлеев атты көлемді зерттеу жазып жариялады. Ендігі сөз осы соңғы еңбек туралы болмақ.
Ы.Т.Дүйсенбаев ақынның сүйіспендік жырларына орай: Бернияз махаббатқа арналған үлкенді-кішілі бірнеше өлеңдерінде адам өмірінің гүлі іспетті асыл сезімнің сан түрлі қыры мен сырын шебер аша алған - деген талғамды пікір ұсынады 27.159. Зерттеуші ақынның 1920 жылдардағы өлеңдеріне (Ел ерлеріне, Алға, Қуларға, Змана-ай әніне, Жаз, А, дариға-ай!, Күз, Ер жігітке, Кім бар?) баға бергенде, бұлардың әлеуметтік маңызы зор мәселелерге бой ұрғанын атап көрсетеді. Зерттеуші Жаз бен Күз өлеңдерін Бернияз туындыларының ішіндегі ең бір көркем, ұтымды да сәтті жазылғаны деп көрсетіп, алғашқысының Абай дәстүрінде туғанына мән береді. Ал, соңғысының жадыраған жазға қарсы контраст ретінде алып суреттелгенін атап айтады. Тіпті, Ер жігітке деген жырынан оның өзіндік мәнері мен бейнелеу ерекшелігі айқын көрінсе де, Махамбат әсерін аңғару да қиын емес дейді. Б.Күлеев ән мен күйдің өмірден алатын орнына үлкен мән беріп, оны өзі де шексіз, беріле сүйетіндігін анық аңғартады. Айталық, ол Ән-күй деп аталатын қысқа ғана өлеңінде асқақ ән, төгілген күйден Бейіш үні зыңылдап құйылады дейді. Ы.Дүйсенбаев жырдан ұлы Абайдың әсерін айқын көреді:
Қуаныш па, қайғы ма - ойлы шырмап,
Еркін алып өзіне тартады ырғап.
Іші-тысың елжіреп , ес өзгеріп,
Көңіл жасы кетеді бәрін былғап.
Бейіш үні зыңылдап құбылады,
Көзге елестеп, құлаққа құйылады.
Жас жүрекке орнығып, бойыңды алып,
Жерде еместей көрінер адал жаны ... 27.169.
Б.Күлеевтің 1922 жылы жазылған отызға тарта өлеңдерін саралай, сұрыптай келе, зерттеуші мұнда бұрынғы жырлар секілді бұлардың альбомдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz