Фразеологиялық тіркестердің мағына белгісі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл мен халық – біртұтас. Тіліне қарай ұлтын
тану – ежелгі дағды. Ұлттық ерекшеліктің бастысы да–тіл. Халқымыздың ұлттық
санасын,сапалық белгілерін айқындай түсетін неше түрлі әдет-ғұрып, салт-
сана, мінез-құлық, қасиет-қалыбы тілдік танымында тікелей көрініс тапқан.
Өмірдің барлық саласын қамтитын ішкі мазмұн байлығымен көзге түсетін,
тілімзге бейнелі де мәнерлі рең үстейтін, күрделі құрылым-құрылысы бар
фразеологизмдер – ана тіліміздің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін
тұлғалар. Олар тіл элементтері ішінде өзінің ұлттық нақышы мен көзге
түседі. Фразеологизмдер сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын
тілдік материал. Фразеологиялық тіркестер қай қайсысы болмасын бәрі де
алғаш халықтың сөйлеу тілі негізінде қолданылған. Сондықтан олар өмірдің
барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай болады.
Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс. Тілдің
лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл
бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын күрделі түрі қалыптасқан.
Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині
(грек. phrasis cөйлемше және logos сөз, ілім сөздерінен шыққан) қазіргі
тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Бірінші, тілдің фразеологиялық
құрамын зерттейтін саласы, екінші, белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің
жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеологизм тұрақты тіркестер – екі немесе
бірнеше сөздердің тіркесуі арқылы тұтас бір мағына білдіретін сөз
тіркестері. Фразеологизм – тіл-тілдегі фразеологиялық жүйенің қазіргі
қалпын, тарихи қалыптасуы мен даму жолын зерттейтін тіл білімінің бір
саласы. Фразеологияның қазақ тіл білімінде өзіндік зерттелу жолы,
қалыптасқан жүйелі көзқарастары бар. Қазақ тілінің басқа элементтерімен
біте қайнасып келе жатқан фразеологизмдерді оқып, танымайынша тіл байлығын,
тіл ерекшелігін толық түсіну мүмкін емес.
Кез келген елдің фразеологиясы – аса құнды лингвистикалық мұра.
Мұнда сол халықтың дүниетанымы, ұлттық мәдениеті, салт-дәстүрі, сенімі,
қиялы және тарихы бар. Қазақ халқы даналығын, дүниетанымын, көзқарасын
тіліне сыйғыза білген, сөзді үнеммен дәл де нақты қолдануды дағды еткен.
Осы орайда өзінің образдылығымен,экспрессивті-эмоцион алды бояуымен көзге
түсетін фразеологизмдерді қолдануды ұрпақтан-ұрпаққа мұра еткен.
Фразеология – тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы
ғылымның бір саласы. Фразеология – соңғы жылдары дамып, қалыптаса бастаған
жаңа линвистикалық пән. Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән
ретінде еліміздегі фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне
қарай жіктеп, топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын
зерттейді. Сонымен қатар ол бір тілден екінші бір тілге аудару техникасын
жетілдіреді, жаңа фразеологизмдердің қалыптасуы мен баю жолын аңғартады.
Лингвистикалық пәндер сөйлемді дұрыс құрып, қалай жазуды, тыныс
белгілерін қоюды оқытып үйретеді. Ал тілдік тәсілдерді өткір, нақтылы, дәл
және мәнерлі қолдану, жалпы тіл мәдениетін арттыру сияқты мәселелер
стилистиканың үлесіне тиеді. Стилистика үшін фразеологизмдердің мәнерлеу
тәсілі ретінде маңызы зор. Сондықтан стилистика тұрақты сөз тіркестерінің
тіліміздегі атқаратын қызметіне, оның қолдану заңдылықтарына баса көңіл
бөледі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің жасалу жолдары, түрлері,
топтастырылуы жайындағы негізгі пікірлер қазақ фразеологиясы ғылымының
негізін салушы І.Кеңесбаев пен К.Ахановтың еңбектерінде берілгені
белгілі. Фразеологизмдердің құрылымдық, семантикалық табиғатын,
стилистикалық қызметін, мақал-мәтелдерге қатысын жан-жақты түсінуде
М.М.Копыленко, А.Қайдаров, А.Байталиев, С.Төлекова, Р.Жайсақова,
Х.Қожахметова, М.Жақыпбеков, Р.Сарсенбаев т.б. зерттеулерінің мәні зор.
Соңғы кездерде қазақ фразеологиясы тек теориялық тұрғыда емес, сонымен
бірге тәжірибелік қолданыс тұрғысында да зерттеліп келе жатқаны
байқалады. Бірақ бұл зерттеулердің қай-қайсысында болсын негізінен әдеби
тілдегі тұрақты сөз тіркестері талданған. Тұрақты сөз тіркестерінің
мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында актуалды проблемелердың бірі
есебінде зерттеліп жүр. Өйткені, фразеология – тіл мәдениетін арттырып,
шеберлікке үйрететін сөз өнерінің асылы. Фразеологизмдердің морфологиялық
құрылысын, синтаксистік қызметін, семантикалық категориясын анықтап,
мағыналық жағынан топтастыру, яғни олардың табиғатын ашу бүгінгі күн
талабы болып отыр. Жұмысымыздың өзекті мәселесі де осыдан келіп шығады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Фразеологиялық бірліктердің
мағыналык құрылымын, грамматикалық сипатын, қалыптасу және турлену, жасалу
жүйесін қарастыру. Фразеологиянын негізгі зертгеу нысаны – фразеологиялык
бірліктер, бұлардың – мәні мен мазмұны, ішкі мағыналық кұрылымы ерекше
талданып, фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымының ерекшелігі –
бағалауыштық, модальдік қызметінің болуында.
Фразеологизмдердің сөз табына қатысының грамматикалық, лексика-
семантикалық сипатын ашу мақсатында зерттеу жұмысы алдына төмендегідей
міндеттер қояды:
– Фразеологизмдерді мағына белгісі жағынан талдау;
– Фразеологизмдерді күрделі сөздерден айыру мәселесін саралау;
– Фразеологизмдерді лексика-семантикалық топтарға жіктеу, әр мағыналық
топқа сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қазақ тіл білімінің І.Кеңесбаев,
С.Аманжолов, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, А.Қайдаров, Х.Қожахметова, С.Сәтенова,
Б.Қалиев, Г.Смағұлова сынды ғалымдардың ғылыми еңбектері мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысындағы тілдік деректер ретінде Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі, Лингвистикалық сөздік, Омонимдер
сөздігі, Абай тілі сөздігі, көркем әдебиет туындылары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін мынандай әдістер басшылыққа алынады: жүйелік талдау,
салыстыру, статистикалық сипаттама, бағалау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылымилығы мен жаңашылдығы. Зерттеудің жаңалығы
қазақ тіліндегі фразеологизмдердің жеке зерттеу нысаны болуымен қатар,
олардың сөз таптарына қатысына байланысты:
– фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір
тануын білдіреді;
– фразеологизмдердің мәдени-танымдық аспектіде зерттелуі;
– фразеологизмдердің образдылық қасиеті мен экспрессивті қызметі;
– фразеологиялық сөз тіркестерінің функционалдық жақтан жеке
сөздерге эквивалент болуы;
– фразеологиялық оралымдардың сыңарлары сөз түрлендіруші формаларға ие
болатындығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді теориялық тұрғыдан қарастырудың
нәтижелері тіліміздегі фразеологизмдерді сөз табына қатысты жіктеп,
олардың семантикалық категорияларын, мағыналық топтарын ажыратып, саралауға
септігін тигізеді. Зерттеу нәтижелерін қазақ тіл білімінің лексикология
және фразеология, грамматика салалары бойынша жүргізілетін практикалық
сабақтарда пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеудің нәтижелері,
қорытындысы, тұжырымдары жоғары оқу орындарында арнаулы семинар және
студенттердің ғылыми ізденіс, курстық жұмыстарында қолданыс таба алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ЖАЙ-КҮЙІ
1.
Қаза
қ
тіл
і
біл
імі
нде
фра
зео
лог
изм
дер
дің
зер
тте
луі
жән
е
кез
еңд
ерг
е
бөл
у
Отандық тіл білімінде фразеологизмдердің басты белгілерін анықтауда әр
түрлі пікірлер бар. Ғалымдардың бір тобы басты белгі бөлек бітімділік пен
тіркес тиянақтылық десе, қайсыбір ғалымдар бұлардың қатарына бейнелілікті,
тіркесуші сөздердің толығымен немесе жартылай ауыс мәнде жұмсалуын,
лексемдердің тіркесімділігін, толықтай немесе жартылай түрдегі мағыналық
тұтастықты, лексикалық мағынада категориалдық қасиеттің болуын, мағынада
тұрақтылық және оның лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы берілуі,
эмоционалды-экспрессивтілік сияқты көптеген қасиеттерді фразеологизмдерді
басқа тілдік бөлшектерден ерекшелеп, даралап тұратын белгілер деп санайды.
Бұл аталған қасиеттердің бәрі де тұтас бір ұлт тілі фразеологизмдерінің
бойынан табылуы әбден мүмкін.
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды
білдіреді. Фразеология – сөйлемше және ұғым, білім деген сөздерінен шыққан.
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше
қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің екі
не одан да көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық
бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы: көз бояу, жүрегінің
түгі бар, т.б. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы
қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып,
қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде
фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Фразеологизмдердің
өзіне тән негізгі қасиеттері:
1. Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. Мағына бірлігі сақталады;
4. Екі сөзден кем болмайды.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәрі де ең алғаш халықтық сөйлеу
тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар ө мірдің барлық саласын
қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен
адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазақ тілі
фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған. Ол қасиет, әсіресе
жағымсыз образдарды сипаттайтын идиом, мақал-мәтелдерде баса сезіледі.
Мысалы: түйе үстінен сирақ үйту, жүн қырыққан, ит екеш итке де
бір сүйек қарыздар, т.б.
Фразеологияны зерттеу арқылы тек тілдің өткенін, түп-тамырын ғана емес,
сол тілді қолданушы халықтың мәдениетінің тереңін білуге болады.
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері XX ғасырдың 40-
жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу
объектісіне айналды. Дегенмен, қазақ тілінің сұлулығы мен өткірлігіне,
образдылығына ерекше назар аудару бұдан ертерек басталған еді.
Фразеологияны дербес пән ретінде қарастыру туралы ой тастап,түркі
тілдес халықтар тіл білімінде осы мәселеге байланысты зерттеудің тууына
игі әсер еткен, қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы
зерттеу жүргізген, сол жайында еңбек жазған І.Кеңесбаев болды. Академик
І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білуде мағына тұтастығы, тіркес
тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығы сияқты үш белгіге немесе үш критерийге
сүйене отырып, бүкіл қазақ тілі құрамындағы құбылыстарды ең негізгі
үлен арнаға бөлді. Оның біріншісі – фразеологиялық түйдектер, екіншісі –
фразеологиялық тіркестер деп аталады. Фразеологиялық тіркестер өз
ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес; ә) түйіс тіркес деп тұжырымдады.
[1, 591].
Қазақ фразеологиясы өзінің алғашқы бастауын С.Аманжолов еңбегінен
алады. Ғалым Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы атты еңбегінде сөйлем
мүшелерін талдау барысында, баяндауыштардың құрамында келетін идиомдық
баяндауыштарды қарастыра отырып, Жалпы тұрақты тіркестерді екіге бөлуге
болады: 1) Образды бейнелі құрама (идиомдық тіркес) Табаныңды жалтырат.
Аузымен орақ орды ... 2) Бейнесіз құрама (фразеологиялық тіркес)
Ұрысқанын елең қылмады. Ол қырт етпеді. ... деп жазады. Кейінгі зерттеу
жұмыстарында да осы ғылыми ой толықтырыла түседі [2, 115].
Бейнелі фразеологиялық бірліктер – мағыналық. тұлға. Заттық ұғымдық
жағынан біртұтас болып жымдасып, тұтастыққа. тұрақтылыққа жеткен, даяр
қалпында жұмсалып, тіркес тиянақтылығы сақталатын, экспрессиялық-эмоциялық
мән туғыза алатын номинативтік атаулар. Мысалы: алты аласы, бес бересі жоқ,
ауэына су тамызу, жатқан жыланның қүйрығын басу, мұрнынан шаншылу, жағына
пышақ жаныгандай, аузын арандай ашу, аузын аша алмады, аузынан ақ май
ағызды, аузына қақпақ болды, аузына құм құйылды, аузынан дүр шашты, ащы
тері төгілді, аяғы аспаннан салбырап түскен жоқ, аяғын аспаннан келтірді,
аягына шаң жұқпады, аяғына отырғызбады, аяғы аяғына жұқпады, аяғына тұсау
болды, әйелі ұл тапқандай қуанды, әрбір ханның тұсында бір сұрқылтай,
әңгіме бұзау емізер, әңгір таяқ ойнатты, әр азғынға бір заяал, әркімнің
қолы өз аузына жақын, әр сақққа жүгіртті, әрі итеріп, бері жығып т.б.
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев жазған Қазіргі қазақ тілі. Лексика.
Фонетика оқулығында фразеологиялық бірліктерді фразалық тіркестер деп
атап, оларды идиомдар мен фразаларға бөледі, әрқайсысының ғылыми
анықтамасын көрсетіп, ерекшелігі мен мағыналық құрылымындағы өзіндік
белгілерін тілдік деректермен талдайды. Идиома да, фраза да – белгілі
сөз тізбектері: идиома тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі
мағынасынан айрылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана лексикалық ұғым
береді - делініп, олардың грамматикалық, лексикалық, семантикалық
ерекшеліктері қарастырылады [3, 205].
Фразеологизмдер тіл байлығынан ерекше орын алатындықтан қазақ тіл
білімінде олардың мән-жайын айқындау проблемалары да аса қажетті мәселеге
айналды. Бұл салада академик І.Кеңесбаевтың зерттеулері, әсіресе,
1977 жылы шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі тіл білімінің
зор табысы болып саналады. Бұл еңбекте қазақ тілінде алғаш рет лебізде
қолданатын тұрақты тіркестер алфавиттік негізде жүйеленіп, басылып
шықты. Фразеологиялық сөздікте 10 мыңнан аса фразеологизмдер
қамтылған. Автор сөздік соңында Қазақ тіліндегі фразеологизмдер
туралы деп аталатын бөлімінде қазақ фразеологиясының бірқатар теориялық
мәселесі жайында кең талдау жасайды. Онда фразеологизмнің сөз бен мақал-
мәтелдерге қатысы, фразеологизмдердің түрлері, стильдік ерекшеліктері,
дыбыстық үйлесімділігі, фразеологиялық синонимдер, фразеологизмдерге ұйтқы
сөздер, параллель фразеологизмдер тағы да басқа қазақ тілінің бай
фактілерін негізге алып, өзге де ғалымдардың шалымды топшылауларын
ескере отырып, фразеологизмдер өз алдына терезесі тең лингвистика
саласы екенін баса атағанымыз мақұл деп жазады [1,590].
Язык киргизов (казахов) плавен и красноречив, они остроумны и часто
находчивы в вопросах и ответах, иногда даже удивительно ловки, и всяки,
даже самый необразованный киргиз (казах) владеет языком в той силе, в
какой мы это в Европе замечаем только у французов и у русских [4,90].
Қазақ сөз өнеріне осылай таңданған ұлы ғалым В.В.Радлов XIX ғасырдың 70-
жылдарында-ақ сөз маржанын жинап, бастырып шығарған. В.В.Радловтың Түркі
сөздігінде 7500-ден аса фразалық тіркестер кездеседі екен.
Ал қазақ мақал-мәтелдеріне ден қойып жинап бастырған В.В. Катаринский
мен П.М.Мелиоранский еді. Қазақ мақалдарын қағаз бетіне түсірушілердің
алғашқылары Ш.Уәлиханов пен И.Н.Березин. А.Диваев пен И.Ибрагимовтың
жинастырған мақал-мәтелдері Ташкентте 1889 жылы шығарылды.
Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады. Сонымен бірге
қалыптасқан тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір
саласы – қос сөздер. Қазақ тіліндегі қос сөздер форма жағынан да,
семантика жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Қос сөздер әдетте екі
сөзді болады. Құрамында үш сөз бар қос сөздер сирек кездеседі. Қос
сөздердің сыртқы белгілері: А) дефис арқылы жазылады: тәлім-тәрбие, бала-
шаға, үйме-жүйме, т.б.; ә) үтір: ұзын арқан, кең тұсау, ару,
ардагер, тебінгіден тер жауып, қабырғадан қан жауып т.б.; б) қос
сөздер қатарына даусыз енгізілуге тиісті үлде мен бүлде сияқты тізбектер
мен жалғаулығымен туғандықтан сызықшаны да, үтірді де керек етпейді.
Үтірмен бөліп жазылған қос сөздерді күрделі қос сөздер деп атауға болады.
Қос сөздердің фразеологизмге ұқсастық белгілері көп.
Бұдан кейінгі кездерде А.Баржаксиннің құрастыруымен 1923 жылы Бір
мың мақал атты жинақ шықты. 1941 жылы Қаһарлы сөз қамал бұзады кітабы
жарияланды. Ө.Тұрманжановтың Қазақтың қанатты сөздері 1960 жылы шықты.
Бұл жинақтардың мақсаты – қазақ сөз маржанын көпшілікке ұсыну, көрсету еді.
Мұнда мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер жайлы теориялық мәселелер
қозғалмады, бірақ осы жұмыстармен-ақ тілдің шырыны мен сөлі таусылмайтын
дәмді элементтеріне көңіл аударып, ден қою басталып еді.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу
ХХ ғасырдың ортасынан баталып, бүгінгі күнге дейін зерттеушілер
назарына ілігіп, зерттеу обьектісіне айналып, әлі толастамай келеді.
Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болды:
1. XX ғасырдың ортасы – 40-50 жылдар қазақ фразеологиясын теориялық
жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70 жылдар қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке
авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80-ші жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ
фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі
фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4. XX ғасырдың соңғы он жылы 1990-2000 ж. фразеологизмдерді
этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашкы кезеңде ұлттық
тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдардың дені
түгел назар аударған еді. Қазақ филологиясының тілші- ғалымдары
Н.Сауранбаев, I.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов,
Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша
алғаш тұжырым жасаушылар болды.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу
жүргізген, сол жайында еңбек жазған I.Кеңесбаев болса, С.Аманжолов
фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев
фразеологияға не жатады? дегенге көңіл аударды. Қазіргі қазақ тілінің
оқулығына (1954ж.) фразеология бөлімін енгізген Ғ.Мұсабаев та
фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген. [6, 99].
К.Аханов өзінің Тіл біліміне кіріспе атты жоғары оқу орындарына
арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тілі фразеологиясына
В.В.Виноградовтың классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р.Сәрсенбаев
тұрақты тіркестердің бір түріне жататын мақал-мәтелдердің тілдік
ерекшеліктеріне тоқталды. [7, 299].
Екінші кезеңнің 70-жылдарында фразеологизмдерді өзге құбылыстардан
айыру жөнінде А.Байтелиев канидатгық диссертация қорғап, Ә.Кайдаров пен
Р.Жайсақова, А.Елешова сияқты ғалымдар қазақ фразеологизмдерін
классификациялау мәселесіне көніл аударды.
Екінші кезеңнің тағы бір ерекшелігі 70-жылдардың аяғында қазақ
фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге тілдердегі
шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмдердің берілу жайына
тілші-ғалымдар назар аудара бастады. Сондай-ақ осы жылдары қазақ және
орыс тіліндегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу жайы қолға алана
бастады, соның нәтижесінде көптеген зерттеулер мен мақалалар жарияланды.
I.Кеңесбаевтің көп жылдық еңбегінің нәтижесі – он мыңнан аса фразаны
қамтыған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (1977 ж.) шықты.
Үшінші кезең – қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңі. 80-
жылдардың алдыңғы кезеңдеріндегі жұмыстардың заңды жалғасы болады.
Қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра
зерттеу, аударма мәселесі осы кезеңнен басталады. Ж.Қонақбаева антоним
фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе
[9], Д.Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарына (калька
жолымен, дәл баламасы арқылы берілуіне) назар аударды [10]. Ал,
А.Тажмұратованың зерттеу жұмысы орыс және қазақ фразеологизмдерінің тіл
аралық қолдану ерекшеліктеріне арналған. Осы жылдарда қазақ
фразеологиясын зерттеуде М.М.Копыленко мен З.Д.Попованың жаңа әдісін
(семемный анализ) қолдану тәжірибелері болды. Р.М.Таева мен
Ф.Р.Ахметжанованың ғылыми еңбектерінде фразеологизмдердің семантикалық
табиғатына талдау жасағанда, сол әдісті – компоненттердің денотатив және
конотатив мағынасын айқындау әдісін пайдаланған.
Үшінші кезенде қазақ-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу
нәтижесінде Қазақша-орысша фразеологиялык сөздік жасалды. Бұл кезендегі
тағы бір ерекшелік – тұрақты тіркестің тарихи қалпын (диахронды
зерттеу) зерттеуге көңіл аударылды.
Қазақ фразеологиясын зерттеудің, төртінші кезеңі – 90-жылдардан бастап
бүгінгі күнге дейін. Бұл кезенде тіл білімінің осы саласында жан-жақты әрі
өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл
аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалынды. Фразеологизмдердің
этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан
этнопсихологиялық және мәдени-танымдық аспектідегі зерттелуі кейінгі
онжылдықта академик Ә.Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде
көрініс табуда.
С.Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе [11], Ш.Сейітова өсімдікке
байланысты тұрақты тіркестерге этнолингвистикалық сипаттама береді [12],
ал Қ.Ғабитханұлы наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестерге [13],
талдау жасайды, Б.Уызбаева соматикалық етістік фразеологизмдерді [14]
зерттейді.
Тұрақгы тіркестердін тұлғалық сипаты мен мағыналық сырына үңіле зерттеу
– қазақ фразеологизмдерінің ұлттық тіл табиғатын ашуға қосылған үлкен
үлес. Осындай еңбектердің қатарына С.Сәтенованың Қос тағанды
фразеологизмдердің тілдік, поэтикалық табиғаты [11], Г.Смағұлованың
Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері [15],
еңбектерін атауға болады.
XX ғасырдың аяғында жетпісінші жылдардан басталған қазақ
фразеологизмдерін орыс тілімен салыстыра зерттеу әрі қарай жүргізілді,
ендігі жерде дамыған әлемдік тілдермен салыстыра зерттеу орын алды.
Бұл ретте М.А.Жақсыбаеваның Этнографические фразеосочетания казахского и
русского языков [16,9]; Ф.Н.Дәулетованың Қытай және қазак тілдері
фразеологизмдеріне лексикографиялық салыстырмалы талдау [17,22],
Ш.Қ.Құрманбаеваның Түрік және қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерге
салыстырмалы талдау[18]; М.Р.Есімжанованың Межязыковые фразеологические
соответствия (на материале английского, русского и казахского языков)
[19]; Ж.Қ.Өміралиеваның Национально-кулътурная специфика конвенциональных
фразеологизмов с соматизмами (на материале русского, казахского и
английского языков) [20] атты диссертацияларын атауға болады.
Төртінші кезендегі қазақ фразеологиясын салыстырмалы зерттеудің
нәтижелерінің көрінісі – Түрікше-қазақша фразеологиялық сөздік [21],
Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік [22], Краткий англо-
русско-казахский словарь [23].
Кезінде орыс ғалымдары А.А.Шахматов, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Потебня
тұрақты сөз тіркестерін синтаксистік тұрғыдан зерттеп, фразеологияға
үлкен үлес қосты. Академик Ф.Ф.Фортунатов және оның мектебі тұрақты
тіркестерді, олардың сыңарларын семантикалық және грамматикалық белгілері
жағынан зерттеу проблемаларын қойды. Академик А.А.Шахматов өзінің
Синтаксис русского языка [24,136] атты еңбегінде тілде кездесетін
құрамындағы сөздер бір-бірінен ажырамай тұтас күйінде қолданылатын
тіркестердің зор маңызы тек лексикология үшін емес, грамматика үшін де
аса маңызды деген пікір айтады.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелуі кенжелеп келе
жатқаны жасырын емес. Сондықтан да күні бүгінге дейін фразеологизм деген
не? деген сұраққа әр түрлі жауап беріліп келеді. Мұның төркіні орыс тіл
білімінде қалыптасқан В.В.Виноградовтың фразеологизмдерге мақал-
мәтелдерді, қанатты сөздерді қоспауы [25;11] мен Н.М.Шанскийдін
фразеологизмдерге мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді, барлык тұрақты
түрде қолданылатын тіркестерді қосуы арқылы қалыптасқан екі түрлі ғылыми
тұжырымдарымен астасып жататыны да жасырын емес [26;36]. Аталған соңғы
ғылыми пікір О.С.Ахманова, А.И.Ефимов. А.А.Реформатский, В.И.Телия т.б.
беделді ғалымдардың еңбектерінде қолданыс табады.
Фразеологиялык бірліктердің ішкі терең мағыналық құрылымында, К.Аханов
атап көрсеткендей, даяр қалпында жұмсалу, мағына тұтастығы, тұрақтылық
қасиеті болатыны анық. Ал бұл қасиеттер тек атауға тән қасиет. Олай
болса, фразеологиялық бірліктер – ерекше номинативтік белгісі бар, жеке
мағына беретін атаулар. Атаулар болғандықтан олар лебізде даяр
қалпында жұмсалып, тұтас бір ғана мағына беріп, бір ғана сөйлем мүшесі
болып, бір ғана сұраққа жауап беріп, бір сөз тіркесінің ғана сыңары
болып, сөйлем ішінде түрленгенде, жеке сыңарлары арқылы емес, бір сөз
ретінде тек соңғы мүшесі арқылы ғана түрленіп, тіркесімділік
қабілеттілігін таныта алады. Бұл тұрғыдан фразеологиялық бірліктер
күрделі сөздің грамматикалық, номинативтік сипатымен ұқсас, тіпті
бірдей деуге келеді. Бұлардың бір-бірінен ара жігін ажыратудың тамаша
ғылыми жолын, жүйесін К.Аханов өзінің Грамматика теориясының негіздері
атты зерттеу еңбегінде дәлелдеп көрсеткен. Олар: 1) күрделі сөздер тек
номинатнвтік қызмет атқарады, фразеологизмдерде образдылық қасиет пен
экспрессивті қызмет бар; 2) фразеологиялық сөз тіркестері функционалдық
жақтан жеке сөздерге эквивалент болады, осыған орай олар сөздермен
ауыстырыла алады, ал күрделі сөздердің барабар мағына беретін мұндай
сыңарлары жоқ; 3) фразеологиялық оралымдардың сыңарлары сөз түрлендіруші
формаларға ие болып, ажыратыла тұлғаланса күрделі сөздердің сыңарларының
әрқайсысы әр басқа формаларға емес, бүтін күйінде сөз түрлендіруші
формамен тұтаса тұлғаланады.
Қорыта айтқанда, қазақ фразеологизмдері жан-жақты зерттелуде.
Зерттеу бағыттары да сан-салалы.
1.2 Фразеологизмдердің басты белгілері
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш
белгісі болатыны көрсетіліп мағына тұтастығы, кұрылымының тұрақтылығы (I.
Кеңесбаевта тіркес тиянақтылығы) және қолданылу тиянақгылығы.
Фразеологизмдердің тұастығы жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі
тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің баска белгілері сияқты
маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп, фразеологизмдер басқа тіл
бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиетімен ерекшеленеді:
1) құрылым тұрақтылығы;
2) мағына тұтастығы;
3) даяр қалпында қолданылу тиянақтылығы;
4) бейнелілігі, мәнерлілігі.
Осы белгілер фразеологизм атаулының бәріне тән, тек бірінде
толық, біріңде солғын болуы мүмкін.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе
мағынасы жағынан оларға ұқсас баска тіл бірліктерімен (еркін сөз
тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғанда айқын көруге
болады.
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы. Бірінші
айырмашылығы. Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде сөздердің мағыналық
жағынан өзара үйлесе отырып, кем дегенде екі сөздің грамматикалық жолмен
еркін тіркесуінен жасалады, бірақ еркін сөз тіркестерінің құрамы тұрақгы
болмайды. Олардың құрамындағы сөздерді мағынасы, айтылуы жағынан
солармен үйлесетін басқа сөздермен айырбастауға, орнын ауыстыруға болады.
Мысалы: зәулім үй дегендегі зәулім сөзін биік сөзімен, асыкпай сөйледі
дегендегі асықпай сөзін баптап, жайлап сөздерімен ауыстырғаннан тіркестің
мағынасы өзгермейді. Сол сиякды Асан мен Үсен тіркесін Үсен мен Асан деп
құрамындағы сөздердің орнын ауыстырғаннан тіркестің мағынасы,
грамматикалық сипаты өзгеріп кетпейді.
Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегенде екі сөздің тір-
кесуінен жасалады, бірақ олардың кұрамы тұракты. Мысалы: шырдай қатқан,
бықпырт тигендей, жігері кұм болды, нарттай жанды, аузында өші, қысқада
кегі сияқты тіркестердің құрамын өзгертуге, басқа сөздермен
айырбастауға болмайды. Олар өздерінің фразеологизмдік сипатын сақтау
үшін, құрамының біртұтастығын, тұрақтылығын өзгертпеуге тиіс. Ондай
болмаған жағайда фразеологизмдік қасиетінен айырылады.
Екінші айырмашылығы – фразеологизмдердің мағына тұтастығында.
Фразеологизмдер мағына тұтастығын сақтайды, фразеологизмдердің мағыналық
тұастығы құрамындағы сөздердің жеке мағыналарына тәуелсіз.
Фразеологизмдердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналармен
сәйкеспейді, ол лексикалық мағыналардың жиынтығы емес. Фразеологизмдік
мағына дегеніміз – құрамындағы сөздердің не жеке бір сыңарының
лексикалық мағыналарының қайта жанғыртылған жинақты мағынасы. Сол себепті
фразеологизмдер семантикалық жағынан біртұтас тіл бірлігі ретінде
қолданылады. Мысалы: ит арқасы қиян (өте алыс), қой аузынан шөп алмайды
(момын), қойдан коңыр (жуас), түйе үстінен сирақ үйтеді (икемсіз, епсіз
адам туралы) сияқгы фразеологизмдердің беретін тұтас мағыналары, олардың
құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналарынан мүлде бөлек мағыналар болып
табылады. Тіпті, фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналары анық байқалғанның өзінде, фразеологизмдердің мағыналары
семантикалық бір тұтастытынан айрылмайды. Мысалы: санын соғып қалды
(өкіңді), тамырына балта шапты (біржолата көзін жойды), ит өлген жер (ете
алыс жер), жер жастанды (өлді), шай қайнатым уақыт (шай қайнайтын мезгіл),
жауыр болды (мезі болды), жауырды жаба тоқыды (кемшілікті бүркеді,
жасырды) сияқты фразеологизмдерде мағына тұтастығы сақталған.
Үшінші айырмашылығы – фразеологизмдердің даяр қалпында қолданылу
тиянақтылығында. Оған негіз болған фразеологизмдердің жоғарыда айтылған
құрылымдық мәні мен мағына тұтастығы. Осы белгілердің сақталуы нәтижесінде
фразеологизмдер даяр тұрақгы тіркес сипатына ие болады. Фразеологизмдер
сөйлеу кезінде, кдрым-қатынас үстінде жасалынбайды, біртұтас тіл бірлігі
ретікде даяр қалпыңца .жүмсалады. Мысалы: сағы сынды, қырғи қабақ болды,
жаман атты болды, арқаны кеңге салды, құлағын шулатты, құлағына ілмеді,
көкірек керді, жер жастанды т.б.
Сөйлеуші бұларды сөйлеу үстінде өздерінше өзгерте алмайды, олар
осы қалпында адамдардың жадында сақталған, ұрпақтан-ұрпақка жеткізіліп,
даяр қалпында қайталанып отырады.
Ал еркін тіркестер, керісінше, сөйлеу кезінде қарым-қатынас
үстіңде құрамындағы сөздердің өзара үйлесіп еркін тіркесуі арқылы
жасалады. Еркін тіркестердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналарына тәуелді, яғни фразеологизмдердей қайта жаңғыртылған мағыналар
емес, Мысалы: сулы жер, ауыл шаруашылығы, он мыңдаган, аталас рулар, шөп
шапты, мал бақты, қызыға қарады, қашып кетті, алқына бастады, т.б. еркін
тіркестердің мағыналары кұрамындағы сыңарларының лексикалық мағыналарынан
туып тұр.
Төртінші айырмашылығы – фразеологизмдердің көпшілігіне мәнерлілік,
айқындық, бейнелік қасиет тән екендігінде. Бұл қасиет фразеологизмдердің
стилистикалық мәнін аттырады. Мысалы, қабағы кірбің тартты деген
фразеологизмді оның баламалары болып табылатын ренжіді, жабырқады
сөздерінің мағыналарымен салыстырсақ, фразеологизімдік тіркесте
стилистикалық бояу, айшық, бейпелілік байқалады. Қара шаңырақ
фразеологизмі нақгы зат ұғымындағы шаңырақгы, оның түсін білдіріп
тұрган жоқ, одан әлдеқайда маңызды бір әулеттің үлкен үйі, тәрбие
алып ұшқан ұясы деген мағынаны білдіріп тұр. Ту көтерді, төсек жаңғыртты,
төсек. тартты, тұсауын кесті, соры қайнады, шошқа тағаладың ба?
фразеологизмдерде де стилистикалық айшық, бояу бар. Ал осы мысалдардың
алғашқы екеуін Солдат жерден құлаған туды көтерді, төсекті қайта
жаңғыртып салды деген сөйлемдердегідей қолдансақ, оңда олардың
стилистикалық айшықгы, бейнелік мәні жоқ, жай еркін тіркестер екені
байқалады.
Бесінші айырмашылығы – еркін тіркестер бір тілден екінші тілге сөзбе-
сөз аударуға көнеді. Мысалы: таулы жер "гористая местность", атақты жазушы
"знаменитый писатель", тура нәтиже "непосредственный результат", діндар
адам "правоверный человек", ретіне келтіру "произести в порядок", құрылыс
алаңы "стройплощадка" т.б.
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды
білдіреді. Фразеология – сөйлемше және ұғым, білім деген сөздерінен
шыққан. Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше
қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің
екі не одан да көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық
бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мұндай тұрақты сөз
тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып,
жалпы халыққа түсінікті болып кеткен. Мағынасы жалпыға белгілі,
грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге
айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам
немесе фразеологизмдер деп атайды.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәрі де ең алғаш халықтық
сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық
саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер
алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазақ
тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған. Ол қасиет,
әсіресе жағымсыз образдарды сипаттайтын идиома, мақал-мәтелдерде баса
сезіледі. Мысалы: түйе үстінен сирақ үйту, жұмыртқадан жүн қырыққан,
ит екеш итке де бір сүйек қарыздар, т.б.
Ал фразеологизмдер, әдетте, бір тілден басқа тілге сөзбе-сөз
аударуға көнбейді, оларды басқа тілдегі баламалары арқылы немесе
фразеологиялық мағыналарын түсіндіру арқылы беруге болады. Мысалы:
соры қайнау фразеологизмін орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, кипеть его соли
болып, фразеологиялық мағынасы жоғалады, сол себепті оны "стерпеть неудачу,
страдать" деп, түсіндіріп беруге тура келеді. Сөге жамандама фразеологизмін
орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, "не говори плохого" деген жай тіркес
шығады, сондықтан оны орыс тіліндегі мағынасы соған жуық не поминай
лихом деген фразеологизммен беруге болады.
Осы сияқты айырмашылықтарымен бірге фразеологизмдер мен еркін
тіркестердің жақындасатын жағы да бар. Құрылымы сөйлемге ұқсас
фразеологизмдердің құрамы формалды түрде еркін сөз тіркестеріиен
тұрады. Мысалы, мұртын балта шаппайды деген фразеологизм мұртын шаппайды,
балта шаппайды деген екі еркін тіркестен, ай десе аузы бар, күн десе,
көзі бар төрт еркін тіркестен, бұлт үйірілді, апшысын қуырды, жүрек
жалғады деген фразеологизмдердің әрқайсысы бір-бір еркін тіркестен
жасалған. Бұлар фразеологизмдік сипат алғанда, өздерінің еркін тіркестік
мағыналарынан айрылып, бейнелі фразеологизмдік мағыналарға ие болған.
Сөйтіп, бұл арада еркін тіркестердің фразеологизмдерді жасайтын
материал болып табылатынын көреміз.
Фразеологизмдердің сөзбен жақындығы. Бұлардың жақындығын білдіретін
мағыналары мен атқаратын қызметтеріндегі ұқсастықтан көруге болады.
Сөздің фразеологизмге жақындығы екі жағдайда анық байқалады.
Бірінші, тілдегі әрбір дербес мағыналы сөз лексикалық бірлік ретінде
жеке тұрып, белгілі бір ұғымды білдіріп, даяр қалпыңда қолданысқа түсіп
отырады.
Екінші, лексикалық бірлік ретінде сөз де фразеологизм сияқты тек бір
ұғымды білдіреді, яғни ұғымды білдіруі жағынаи еркін сөз бен
фразеологизмнің арасында ұқсастық бар. Осы ұқсастық нәтижесінде фра
зеологизмдер лексикологиямен жақыңдасады. Мысалы; көзді ашып-жұмғанша
"тез, жылдам", сужүрек "қорқақ", ат үсті "қалай болса, солай " ат ізін
салмайды "қатынаспады"; соқырга таяқ ұстатқандай "анықайқын", мүйізі
қарагайдай "мықгы, жарамды", қара қылды қақ жарды "әділ", зықысы шықты
"әбігерленді'', жермен жексен етті "құрттыжойды" т.б. фразеологизмдер
жеке сөздермен мағына жағынан жақын, солардың ұғымыңда қолданылып тұр.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан фразеологизмдердің, бір жағынан, еркін
сөз тіркестерімен, екінші жағынан, сөзбен кірігіп жатқан екі жақты құбылыс
екенін көреміз.
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасы. Фразеологизмдер мен
сөйлемнің құрылымдық жағында формалды жақындық, үйлесім бар.
Фразеологизмдерде жай, құрмалас сөйлемдер сияқты құрылымдар кездеседі.
Мысалы: сойылын соқты, жүрегі тас төбесіне шықты, жүрегінің түгі бар,
салы суга кетті, тас-талқан болды т.б. фразеологизмдердің құрылымы жай
сөйлемдер сияқты. Мынадай жай сөйлемдермен салыстырыңыз: жел соқты, ол
төбеге шықты, Хасен үзілген сөзін қайта бастады. Ай десе аузы бар, күн
десе көзі бар; әй дер, әже жок, қой дер қ,ожа жоқ; жер астынан жік
шықты, екі құлағы тік шықты; бір ұрты май, бір ұрты бал сияқты
фразеологизмдік сөйлемшелердің құрылымы құрмалас сөйлем сияқты. Сөйлем
құрылымымен ұқсастық, әсіресе, өлеңдерге жатқызылып жүрген мақал-мәтелдер
мен қанатты сөздерден байқалады. Мысалы: әншейінде ауыз жаппас, той
дегенде өлең таппас; жақсыдан үйрен, жаманнан жирен; жақсыны айыратын
жаман бар, қосатын жаран бар; әлді адам шалқак, әлсіз адам жалтақ келеді;
құдай деген құргақ сөз, Алланың аты алпыс; жантақты жерде сона бар,
қыстақты жерде оба бар т.б.
Фразеологизм мен сөйлемшенің айырмашылығы лексика-семантикалық жағы мен
синтаксистік қызметіне байланысты. Сөйлем – тілдің коммуникативтік
бірлігі, синтаксистің объектісі. Ал фразеологизм – ұғымды мәнерлеп
немесе тұспалдап, астарлап білдіретін лексика-семантикалық бірлік, ол осы
жағынан лексикалық бірлік – сөзге, лексикологияға жақын. Сөйлемді
синтаксистің объектісі ретінде мүшелеуге, сөйлем мүшелеріне талдауға
болады. Фразеологизмдер лексика-семантикалық идиомалық бірлік болғандықтан,
өз ішінен мүшеленбейді, тұтасымен бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін
атқарады. Мысалы: Мағыш пен Кәкітай есі шыққандай не қыларларын білмей,
дал болып, үркіп қалысқан еді (М.Әуезов) деген құрмалас сөйлемдегі есі
шыққандай, дал болып фразеологизмдері қалай? деген сұракқа жауап беріп,
қимыл-сын пысықтауыш болып тұр.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерінің кейбіреулерін
негізгі, басты, басқаларын қосалқы деп бөліп-жаруға болмайды. I.Кеңесбаев
айтқандай, осы белгілерді тұтасымен алып сөзге арқау еткенде ғана
фразеологизмдерді жете түсінуге болады. ''Фразеологияны тіл білімі
саласындағы дербес пән деп танудың өзі осы аталған заңдылықтарды қаншалық
мойындауға байланысты болмақ". Фразеологизмдердің жоғарыдда талданған
белгілерінің универсалдық сипаты жөнінде "Лингвистикалық энциклопедиялық
сөздікте" былай делінген: "Егер белгілі бір тілде сөз категориясы болатын
болса, фразеологизмнің мазмұны мен формасы тіл типіне тәуелсіз осы
универсал белгілердің бәрін де сақтайды, себебі фразеологизм сөздердің
тіркесуінен жасалатын категория.
3. Фразеологиялық тіркестердің мағына белгісі
Тұрақты сөз тіркестері қазақ тілінің күрделі мәселелерінің бірі –
сөздердің мағыналық тобы, фразеологиялық түйдегі. Ал фразеологиялық
түйдектер туралы қазіргі қазақ тілінің материалы бойынша кейбір
еңбектер жазылып, дұрыс пікірлер айтылып жүр. Бірақ фразеологиялық
түйдектің әлі де анықтай түсуді керек ететін талас мәселелері бар.
Мысалы, тұрақты сөз тіркестерінің мағыналық негізінің шығуы, оның
негізгі түрлері (типтері), тілдің қайсы тарауына жататыны бұл күнге
дейін бір пікірге ұйығып тоқырамай келеді.
Ғ.Мұсабаев фразеологиялық тіркестердің негізгі ерекшеліктерін айта
келіп, оларды үш түрге бөліп көрсеткен: 1) идиомалар, 2) мақалдар, 3)
мәтелдер. Ол бұл мәселелерді тілдің лексика тарауында сөз етіп,
тұрақты сөз тіркестерінің анықтамасы, грамматикалық байланысы, лексикалық
мағынасы жайында түсінік берген.
Кейбір тіл мамандары тұрақты сөз тіркестерін идиомалық түйдек,
идиомасыз түйдек деп екі түрге бөледі. Бұл пікір бойынша идиомалық,
идиомасыз деген критерий айқын емес, тым жалпы айтылады.
Проф. М.Балақаев өзінің Современный казахский язык деген еңбегінде
фразеологиялық сөз тіркестерін екі түрге бөліп, оны идиомалық,
фразалық түйдектер деп атаған және сөздердің лексикалық (боз торғай,
келе жатыр), морфологиялық соңғысына сөз тіркестері жатады, - деген
[26,47]. Бұл пікір негізінен дұрыс айтылған. Тұтас бір мағынаны
білдіріп, көбіне, сөйлемнің бір бөлегі ретінде қызмет ететін сөздердің
тобын синтаксистік байланыста алып қарастыру жөн. Бірақ лексикалық
жағынан алғанда тұрақты сөз тіркестері сөздік құрамның бір
бөлшегі, түйдектелген тобы. Сондықтан бірталай тұрақты сөз тіркестері
жеке сөздің, сөз тізбектерінің эквиваленті ретінде жұмсалады. Мысалы,
төбе көрсету (көріну), ынтыға келу (ынталану), тән беру (нану, нандыру),
мият ету (болысу), т.б.
Мұндай тұрақты сөз тіркестері жеке сөздер мен қос сөздер сияқты
тілдің құрылыс материалына, оның көп салалы, әр жақты сөздік
құрамына жатады. Проф. І.Кеңесбаев айтқандай, ондай тұрақты сөз
тіркестерінің сөздік құрамға жататыны туралы талас болмауы мүмкін.
Қазақ тіл білімінде академик І.Кеңесбаев фразеологизмді танудың үш
критерийін қолдануды ұсынады:
1. Мағына тұтастығы
2. Тіркес тиянақтылығы
3. Қолдану тиянақтылығы. Осы аталған белгілеріне сүйене отырып, автор
қазақ тіліндегі фразеологизмдерді екі үлкен арнаға бөледі:
1. Фразеологиялық түйдектер, идиом сипатындағы түйдектер. Мысалы, ит
арқасы қиянда, жүрегінің түбі бар т.б.
2. Фразеологиялық тіркестер өз ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес;
б) түйіс тіркес.
Фразеологиялық бірліктердің теориялық тұрғыдан жүйеленуіне негіз болған
зерттеудің бірі – К.Ахановтың Тіл білімінің негіздері атты еңбегі.
Мұнда фразеологиялық бірліктердің негізгі белгілері ретінде – даяр
қалпында жұмсалуы, мағына тұтастығы, тұрақтылығы аталып фразеологиялық
оралым түрлерінің орыс ғалымы Н.М.Шанскиийдің ізімен фразеологиялық
тұтастық (жүрек жұтқан, қол қусыру, ит өлген жерде т.б.),
фразеологиялық бірлік (ауыз жаласу, түймедейді түйедей ету, мақтамен
бауыздау), фразеологиялық тізбек (асқар тау, атамекен, шалқар көл, ата жау,
қыпша бел), фразеологиялық сөйлемше (Айдағаны екі ешкі ысқырығы жер жарады,
көрпеңе қарай көсіл) деп бөліп, ғылыми талдау жасайды [7;178].
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы еңбегінде соңғы жылдарға дейін фразеологияны жеке пән
ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды дей отырып, бірінші рет сала
ретінде жеке бөлек қарастырудың қажеттілігі мен басты белгілерін атап
көрсетеді: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2)мағына тұтастығы; 3)тіркес
тиянақтылығы [27,178].
Авторлар аталған еңбекте фразеологизмдердің түрлеріне мақал-
мәтелдермен, сөз таптарымен арақатысына, көп мағыналылығына, синонимдігі
мен антонимдігіне, варианттылығына ерекше назар аударып, ғылыми маңызы
мәнді жаңа тұжырымдар жасайды.
Фразеологияның негізгі зерттеу нысаны – даяр қалпында жұмсалатын,
мағына тұтастығы бар, тіркес тиянақтылығы сақталатын, жеке номинативті
атау ретінде танылатын тілдік бірліктер, яғни фразеологиялық
бірліктер.Фразеологияда фразеологиялық бірліктердің семантикалық,
құрылымдық-грамматикалық, экспрессиялық-стилистикалық қасиеті, жүйеленуі,
тарихи қалыптасу және даму жолы қарастырылады.
Фразеологиялық бірліктердің ішкі терең мағыналық құрылымында К.Аханов
атап көрсеткендей, даяр қалпында жұмсалу, мағына тұтастығы, тұрақтылық
қасиеті болатыны анық. Ал бұл қасиеттер тек атауға тән қасиет емес. Олай
болса, фразеологиялық бірліктер – ерекше номинативтік белгісі бар, жеке
мағына беретін атаулар. Атау сөз болғандықтан олар лебізде даяр қалпында
жұмсалып, тұтас бір ғана мағына беріп, бір ғана сөйлем мүшесі болып, бір
ғана сұрақққа жауап беріп, бір сөз тіркесінің ғана сыңары болып, сөйлем
ішінде түрленгенде, жеке сыңарлары арқылы емес, бір сөз ретінде тек соңғы
мүшесі арқылы түрленіп, тіркесімділік қабілетін таныта алады. Бұл
тұрғыдан фразеологиялық бірліктер күрделі сөздің грамматикалық,
номинативтік сипатымен ұқсас, тіпті бірдей деуге болады. Бұлардың бір-
бірінен ара жігін ажыратудың жолын, жүйесін К.Аханов көрсеткен. Олар:
1) күрделі сөздер тек номинативтік қызмет атқарады, ал
фразеологизмдерде образдылық қасиет пен экспрессивті қызмет бар;
2) фразеологиялық сөз тіркестері функционалдық жақтан жеке
сөздерге эквивалент болады, осыған орай олар сөздермен ауыстырыла алады,
ал күрделі сөздердің барабар мағына беретін мұндай сыңарлары жоқ;
3) фразеологиялық орамдардың сыңарлары сөз түрлендіруші формаларға
ие болып, ажыратыла тұлғаланса (мыс: шашбауымды көтерді, шашбауын көтерді),
күрделі сөздердің сыңарларының әрқайсысы әр басқа формаларға емес, бүтін
күйінде сөз түрлендіруші формамен тұтаса тұлғаланады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді түрге бөлуде академик
В.Виноградовтың топтастыруына сүйеніп, оларды фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үш топқа бөлу
қалыптасқан. Құрамындағы сөздері мағыналық ажыратуға келмей, тұтас бір
мағына берсе – фразеологиялық тұтастық. Фразеологиялық тұтастыққа ұқсас
болғанымен, басында еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан шыққан,
құрамындағы сөздердің бірінің екіншісімен байланыстылығы аңғарылып тұратын
тұлғаны фразеологиялық бірлік деп танимыз. Фразеологиялық тізбекте еркін
мағынадағы екі сөз тіркесіп қолданылады. І.Кеңесбаев қазақ тіліндегі
фразеологизмдерді фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тіркестер деп
екі үлкен топқа бөліп қарастырады [6,591]. Яғни фразеологизмдер
құрамындағы жеке сөздердің бірігіп, бір мағына білдіруі – мағына тұтастығы
болса, фразеологиялық мағынаны құрайтын сөздерді өзгертуге немесе орнын
ауыстыруға болмайтыны – тіркес тиянақтылығы, ал фразеологизмдердің үнемі
даяр қалпында қолданылуы – қолдану тұрақтылығы.
Қазак тілілдегі фразеологиялык бірліктердің өзінің терең түпкі
мағыналық құрылымын зерделеу арқылы оларды жүйелеп, жіктеу орынды
болмақ. Осы орайда фразсологиялық тұтастык пен фразеологиялық бірліктің
айырмасынан гөрі ұқсастығы, жакындығы басым екендігіне, екеуінде де
''құрамындағы сөздердің бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен,
олардың мағыналық жігін ашқандай ажыратуға болмайтынын аңғару қиын
емес. Мәселен, мұрнынан шаншылу, жағына пышақ жанығандай деген
фразеологиялық тұтастық пен жағыңа жылан жұмыртқаласын дегеннің
фразеологиялык бірлік екенін мағыналық және тұлғалық тұрғыдан айыру қиын.
Екі түрдегі фразеологиялык бірліктердің де мағыналык құрылымы күрделі,
ерекше семаларында абстракциялану, лсксикалану арқылы жасалған жаңа
туынды мағына бар, құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтаса жымдасып, жеке
атау ретінде даралык калъшқа жеткен, экспрессивтік-эмокиялык мән беретін
тұлғалар.
1.4 Фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері
Фразеологизмдердің қазақ тілінде жұмсалуы, қолданылу өрісі әр түрлі.
Мұны үш жағдайда қарастырған жөн: 1. Тілдегі ең негізгі, өнімді
жұмсалатын фразеологизмдер. 2. Көнерген фразеологизмдер. 3. Пассив
фразеологизмдер.
Бұлар кейде көнерген фразеологизмдердің де есебінен толығып огырады.
Соңғы екі түрі көнерген және көнеруге жақын фразеологизмдер
стилистикалық интерпретация арқылы өз мүмкіндіктерін қолданыс аясында ғана
көрсете алады. Пассив фразеологизмдер мен көнерген фразеологизмдердің
арасына өткел шек коюға болмайды, дегенмен де тілдік қолданыс аясында ғана
нақтылы қолданыс кезінде бір-бірінен айырмашылықтары айқындалады -деп,
Г.Смағүлованың айтқанындай, фразеологизмдердің қолданылу аясына қарай үш
аспектіде қарастыру ғалымдардын арасында кеңінен тараған.
Көне фразеологизмдер тілімізде көптеп кездеседі. Көне
фразеологизмдер де лексика тәрізді көнеру сипаты мен тілдегі қолдану
ерекшеліктеріне қарай көнерген сөздер архаизмдер мен историзмдер болып
екі салаға бөлінеді.
Архаизмдер – халықтық күнкөріс тіршілігіне,салт-сана тұрмысына, әдеп-
ғұрпына, дүниетанымына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқаша сөздермен
ауысып отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер.
Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған
сөздер тарихи сөздер деп аталады. Тарихи сөздердің көнеруі тарихи
атаулардың құрып бітуімен. біржола жоғалуымсн байланысты болады [16;68].
Қазақ тілінде архаизмге айналған фразеологизмдердің мынадай түрлері
бар:
1. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты; сауын айту; ұрын бару; жылу жинау;
ат-шана айып; ақ киізге көтеру; босаға аттар (күйеуден
алынатын кәде); көрпе қимылдатар; шаш сипату; қол ұстатар; күйеу
аттаңдырар; қара байлау.
2. Діни ұғымға қатысты: тәуіп ету; азан айту; бармай тапқан қағба;
ішкілез көйлек кию (о дүниелік болу); қыдыр дару; қыдыр қону; шаһид
кешу.
3. Үй тұрмысына қатысты: тал шарбақка мал сақтау, тас қалаға жан
сақтау; жылқышысын дойырлау, жылқыларын сойылдау; аузынан ас, қара көзден
жас кету; құнсыз кету; ит түрткі көру; қара табан; кесік құлақ; ғаріп болу;
4. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Тіл мен халық – біртұтас. Тіліне қарай ұлтын
тану – ежелгі дағды. Ұлттық ерекшеліктің бастысы да–тіл. Халқымыздың ұлттық
санасын,сапалық белгілерін айқындай түсетін неше түрлі әдет-ғұрып, салт-
сана, мінез-құлық, қасиет-қалыбы тілдік танымында тікелей көрініс тапқан.
Өмірдің барлық саласын қамтитын ішкі мазмұн байлығымен көзге түсетін,
тілімзге бейнелі де мәнерлі рең үстейтін, күрделі құрылым-құрылысы бар
фразеологизмдер – ана тіліміздің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін
тұлғалар. Олар тіл элементтері ішінде өзінің ұлттық нақышы мен көзге
түседі. Фразеологизмдер сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын
тілдік материал. Фразеологиялық тіркестер қай қайсысы болмасын бәрі де
алғаш халықтың сөйлеу тілі негізінде қолданылған. Сондықтан олар өмірдің
барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай болады.
Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс. Тілдің
лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл
бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын күрделі түрі қалыптасқан.
Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині
(грек. phrasis cөйлемше және logos сөз, ілім сөздерінен шыққан) қазіргі
тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Бірінші, тілдің фразеологиялық
құрамын зерттейтін саласы, екінші, белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің
жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеологизм тұрақты тіркестер – екі немесе
бірнеше сөздердің тіркесуі арқылы тұтас бір мағына білдіретін сөз
тіркестері. Фразеологизм – тіл-тілдегі фразеологиялық жүйенің қазіргі
қалпын, тарихи қалыптасуы мен даму жолын зерттейтін тіл білімінің бір
саласы. Фразеологияның қазақ тіл білімінде өзіндік зерттелу жолы,
қалыптасқан жүйелі көзқарастары бар. Қазақ тілінің басқа элементтерімен
біте қайнасып келе жатқан фразеологизмдерді оқып, танымайынша тіл байлығын,
тіл ерекшелігін толық түсіну мүмкін емес.
Кез келген елдің фразеологиясы – аса құнды лингвистикалық мұра.
Мұнда сол халықтың дүниетанымы, ұлттық мәдениеті, салт-дәстүрі, сенімі,
қиялы және тарихы бар. Қазақ халқы даналығын, дүниетанымын, көзқарасын
тіліне сыйғыза білген, сөзді үнеммен дәл де нақты қолдануды дағды еткен.
Осы орайда өзінің образдылығымен,экспрессивті-эмоцион алды бояуымен көзге
түсетін фразеологизмдерді қолдануды ұрпақтан-ұрпаққа мұра еткен.
Фразеология – тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы
ғылымның бір саласы. Фразеология – соңғы жылдары дамып, қалыптаса бастаған
жаңа линвистикалық пән. Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән
ретінде еліміздегі фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне
қарай жіктеп, топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын
зерттейді. Сонымен қатар ол бір тілден екінші бір тілге аудару техникасын
жетілдіреді, жаңа фразеологизмдердің қалыптасуы мен баю жолын аңғартады.
Лингвистикалық пәндер сөйлемді дұрыс құрып, қалай жазуды, тыныс
белгілерін қоюды оқытып үйретеді. Ал тілдік тәсілдерді өткір, нақтылы, дәл
және мәнерлі қолдану, жалпы тіл мәдениетін арттыру сияқты мәселелер
стилистиканың үлесіне тиеді. Стилистика үшін фразеологизмдердің мәнерлеу
тәсілі ретінде маңызы зор. Сондықтан стилистика тұрақты сөз тіркестерінің
тіліміздегі атқаратын қызметіне, оның қолдану заңдылықтарына баса көңіл
бөледі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің жасалу жолдары, түрлері,
топтастырылуы жайындағы негізгі пікірлер қазақ фразеологиясы ғылымының
негізін салушы І.Кеңесбаев пен К.Ахановтың еңбектерінде берілгені
белгілі. Фразеологизмдердің құрылымдық, семантикалық табиғатын,
стилистикалық қызметін, мақал-мәтелдерге қатысын жан-жақты түсінуде
М.М.Копыленко, А.Қайдаров, А.Байталиев, С.Төлекова, Р.Жайсақова,
Х.Қожахметова, М.Жақыпбеков, Р.Сарсенбаев т.б. зерттеулерінің мәні зор.
Соңғы кездерде қазақ фразеологиясы тек теориялық тұрғыда емес, сонымен
бірге тәжірибелік қолданыс тұрғысында да зерттеліп келе жатқаны
байқалады. Бірақ бұл зерттеулердің қай-қайсысында болсын негізінен әдеби
тілдегі тұрақты сөз тіркестері талданған. Тұрақты сөз тіркестерінің
мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында актуалды проблемелердың бірі
есебінде зерттеліп жүр. Өйткені, фразеология – тіл мәдениетін арттырып,
шеберлікке үйрететін сөз өнерінің асылы. Фразеологизмдердің морфологиялық
құрылысын, синтаксистік қызметін, семантикалық категориясын анықтап,
мағыналық жағынан топтастыру, яғни олардың табиғатын ашу бүгінгі күн
талабы болып отыр. Жұмысымыздың өзекті мәселесі де осыдан келіп шығады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Фразеологиялық бірліктердің
мағыналык құрылымын, грамматикалық сипатын, қалыптасу және турлену, жасалу
жүйесін қарастыру. Фразеологиянын негізгі зертгеу нысаны – фразеологиялык
бірліктер, бұлардың – мәні мен мазмұны, ішкі мағыналық кұрылымы ерекше
талданып, фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымының ерекшелігі –
бағалауыштық, модальдік қызметінің болуында.
Фразеологизмдердің сөз табына қатысының грамматикалық, лексика-
семантикалық сипатын ашу мақсатында зерттеу жұмысы алдына төмендегідей
міндеттер қояды:
– Фразеологизмдерді мағына белгісі жағынан талдау;
– Фразеологизмдерді күрделі сөздерден айыру мәселесін саралау;
– Фразеологизмдерді лексика-семантикалық топтарға жіктеу, әр мағыналық
топқа сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қазақ тіл білімінің І.Кеңесбаев,
С.Аманжолов, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, А.Қайдаров, Х.Қожахметова, С.Сәтенова,
Б.Қалиев, Г.Смағұлова сынды ғалымдардың ғылыми еңбектері мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысындағы тілдік деректер ретінде Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі, Лингвистикалық сөздік, Омонимдер
сөздігі, Абай тілі сөздігі, көркем әдебиет туындылары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін мынандай әдістер басшылыққа алынады: жүйелік талдау,
салыстыру, статистикалық сипаттама, бағалау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылымилығы мен жаңашылдығы. Зерттеудің жаңалығы
қазақ тіліндегі фразеологизмдердің жеке зерттеу нысаны болуымен қатар,
олардың сөз таптарына қатысына байланысты:
– фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір
тануын білдіреді;
– фразеологизмдердің мәдени-танымдық аспектіде зерттелуі;
– фразеологизмдердің образдылық қасиеті мен экспрессивті қызметі;
– фразеологиялық сөз тіркестерінің функционалдық жақтан жеке
сөздерге эквивалент болуы;
– фразеологиялық оралымдардың сыңарлары сөз түрлендіруші формаларға ие
болатындығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді теориялық тұрғыдан қарастырудың
нәтижелері тіліміздегі фразеологизмдерді сөз табына қатысты жіктеп,
олардың семантикалық категорияларын, мағыналық топтарын ажыратып, саралауға
септігін тигізеді. Зерттеу нәтижелерін қазақ тіл білімінің лексикология
және фразеология, грамматика салалары бойынша жүргізілетін практикалық
сабақтарда пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеудің нәтижелері,
қорытындысы, тұжырымдары жоғары оқу орындарында арнаулы семинар және
студенттердің ғылыми ізденіс, курстық жұмыстарында қолданыс таба алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ЖАЙ-КҮЙІ
1.
Қаза
қ
тіл
і
біл
імі
нде
фра
зео
лог
изм
дер
дің
зер
тте
луі
жән
е
кез
еңд
ерг
е
бөл
у
Отандық тіл білімінде фразеологизмдердің басты белгілерін анықтауда әр
түрлі пікірлер бар. Ғалымдардың бір тобы басты белгі бөлек бітімділік пен
тіркес тиянақтылық десе, қайсыбір ғалымдар бұлардың қатарына бейнелілікті,
тіркесуші сөздердің толығымен немесе жартылай ауыс мәнде жұмсалуын,
лексемдердің тіркесімділігін, толықтай немесе жартылай түрдегі мағыналық
тұтастықты, лексикалық мағынада категориалдық қасиеттің болуын, мағынада
тұрақтылық және оның лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы берілуі,
эмоционалды-экспрессивтілік сияқты көптеген қасиеттерді фразеологизмдерді
басқа тілдік бөлшектерден ерекшелеп, даралап тұратын белгілер деп санайды.
Бұл аталған қасиеттердің бәрі де тұтас бір ұлт тілі фразеологизмдерінің
бойынан табылуы әбден мүмкін.
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды
білдіреді. Фразеология – сөйлемше және ұғым, білім деген сөздерінен шыққан.
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше
қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің екі
не одан да көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық
бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы: көз бояу, жүрегінің
түгі бар, т.б. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы
қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып,
қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде
фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Фразеологизмдердің
өзіне тән негізгі қасиеттері:
1. Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. Мағына бірлігі сақталады;
4. Екі сөзден кем болмайды.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәрі де ең алғаш халықтық сөйлеу
тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар ө мірдің барлық саласын
қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен
адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазақ тілі
фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған. Ол қасиет, әсіресе
жағымсыз образдарды сипаттайтын идиом, мақал-мәтелдерде баса сезіледі.
Мысалы: түйе үстінен сирақ үйту, жүн қырыққан, ит екеш итке де
бір сүйек қарыздар, т.б.
Фразеологияны зерттеу арқылы тек тілдің өткенін, түп-тамырын ғана емес,
сол тілді қолданушы халықтың мәдениетінің тереңін білуге болады.
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері XX ғасырдың 40-
жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу
объектісіне айналды. Дегенмен, қазақ тілінің сұлулығы мен өткірлігіне,
образдылығына ерекше назар аудару бұдан ертерек басталған еді.
Фразеологияны дербес пән ретінде қарастыру туралы ой тастап,түркі
тілдес халықтар тіл білімінде осы мәселеге байланысты зерттеудің тууына
игі әсер еткен, қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы
зерттеу жүргізген, сол жайында еңбек жазған І.Кеңесбаев болды. Академик
І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білуде мағына тұтастығы, тіркес
тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығы сияқты үш белгіге немесе үш критерийге
сүйене отырып, бүкіл қазақ тілі құрамындағы құбылыстарды ең негізгі
үлен арнаға бөлді. Оның біріншісі – фразеологиялық түйдектер, екіншісі –
фразеологиялық тіркестер деп аталады. Фразеологиялық тіркестер өз
ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес; ә) түйіс тіркес деп тұжырымдады.
[1, 591].
Қазақ фразеологиясы өзінің алғашқы бастауын С.Аманжолов еңбегінен
алады. Ғалым Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы атты еңбегінде сөйлем
мүшелерін талдау барысында, баяндауыштардың құрамында келетін идиомдық
баяндауыштарды қарастыра отырып, Жалпы тұрақты тіркестерді екіге бөлуге
болады: 1) Образды бейнелі құрама (идиомдық тіркес) Табаныңды жалтырат.
Аузымен орақ орды ... 2) Бейнесіз құрама (фразеологиялық тіркес)
Ұрысқанын елең қылмады. Ол қырт етпеді. ... деп жазады. Кейінгі зерттеу
жұмыстарында да осы ғылыми ой толықтырыла түседі [2, 115].
Бейнелі фразеологиялық бірліктер – мағыналық. тұлға. Заттық ұғымдық
жағынан біртұтас болып жымдасып, тұтастыққа. тұрақтылыққа жеткен, даяр
қалпында жұмсалып, тіркес тиянақтылығы сақталатын, экспрессиялық-эмоциялық
мән туғыза алатын номинативтік атаулар. Мысалы: алты аласы, бес бересі жоқ,
ауэына су тамызу, жатқан жыланның қүйрығын басу, мұрнынан шаншылу, жағына
пышақ жаныгандай, аузын арандай ашу, аузын аша алмады, аузынан ақ май
ағызды, аузына қақпақ болды, аузына құм құйылды, аузынан дүр шашты, ащы
тері төгілді, аяғы аспаннан салбырап түскен жоқ, аяғын аспаннан келтірді,
аягына шаң жұқпады, аяғына отырғызбады, аяғы аяғына жұқпады, аяғына тұсау
болды, әйелі ұл тапқандай қуанды, әрбір ханның тұсында бір сұрқылтай,
әңгіме бұзау емізер, әңгір таяқ ойнатты, әр азғынға бір заяал, әркімнің
қолы өз аузына жақын, әр сақққа жүгіртті, әрі итеріп, бері жығып т.б.
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев жазған Қазіргі қазақ тілі. Лексика.
Фонетика оқулығында фразеологиялық бірліктерді фразалық тіркестер деп
атап, оларды идиомдар мен фразаларға бөледі, әрқайсысының ғылыми
анықтамасын көрсетіп, ерекшелігі мен мағыналық құрылымындағы өзіндік
белгілерін тілдік деректермен талдайды. Идиома да, фраза да – белгілі
сөз тізбектері: идиома тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі
мағынасынан айрылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана лексикалық ұғым
береді - делініп, олардың грамматикалық, лексикалық, семантикалық
ерекшеліктері қарастырылады [3, 205].
Фразеологизмдер тіл байлығынан ерекше орын алатындықтан қазақ тіл
білімінде олардың мән-жайын айқындау проблемалары да аса қажетті мәселеге
айналды. Бұл салада академик І.Кеңесбаевтың зерттеулері, әсіресе,
1977 жылы шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі тіл білімінің
зор табысы болып саналады. Бұл еңбекте қазақ тілінде алғаш рет лебізде
қолданатын тұрақты тіркестер алфавиттік негізде жүйеленіп, басылып
шықты. Фразеологиялық сөздікте 10 мыңнан аса фразеологизмдер
қамтылған. Автор сөздік соңында Қазақ тіліндегі фразеологизмдер
туралы деп аталатын бөлімінде қазақ фразеологиясының бірқатар теориялық
мәселесі жайында кең талдау жасайды. Онда фразеологизмнің сөз бен мақал-
мәтелдерге қатысы, фразеологизмдердің түрлері, стильдік ерекшеліктері,
дыбыстық үйлесімділігі, фразеологиялық синонимдер, фразеологизмдерге ұйтқы
сөздер, параллель фразеологизмдер тағы да басқа қазақ тілінің бай
фактілерін негізге алып, өзге де ғалымдардың шалымды топшылауларын
ескере отырып, фразеологизмдер өз алдына терезесі тең лингвистика
саласы екенін баса атағанымыз мақұл деп жазады [1,590].
Язык киргизов (казахов) плавен и красноречив, они остроумны и часто
находчивы в вопросах и ответах, иногда даже удивительно ловки, и всяки,
даже самый необразованный киргиз (казах) владеет языком в той силе, в
какой мы это в Европе замечаем только у французов и у русских [4,90].
Қазақ сөз өнеріне осылай таңданған ұлы ғалым В.В.Радлов XIX ғасырдың 70-
жылдарында-ақ сөз маржанын жинап, бастырып шығарған. В.В.Радловтың Түркі
сөздігінде 7500-ден аса фразалық тіркестер кездеседі екен.
Ал қазақ мақал-мәтелдеріне ден қойып жинап бастырған В.В. Катаринский
мен П.М.Мелиоранский еді. Қазақ мақалдарын қағаз бетіне түсірушілердің
алғашқылары Ш.Уәлиханов пен И.Н.Березин. А.Диваев пен И.Ибрагимовтың
жинастырған мақал-мәтелдері Ташкентте 1889 жылы шығарылды.
Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады. Сонымен бірге
қалыптасқан тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір
саласы – қос сөздер. Қазақ тіліндегі қос сөздер форма жағынан да,
семантика жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Қос сөздер әдетте екі
сөзді болады. Құрамында үш сөз бар қос сөздер сирек кездеседі. Қос
сөздердің сыртқы белгілері: А) дефис арқылы жазылады: тәлім-тәрбие, бала-
шаға, үйме-жүйме, т.б.; ә) үтір: ұзын арқан, кең тұсау, ару,
ардагер, тебінгіден тер жауып, қабырғадан қан жауып т.б.; б) қос
сөздер қатарына даусыз енгізілуге тиісті үлде мен бүлде сияқты тізбектер
мен жалғаулығымен туғандықтан сызықшаны да, үтірді де керек етпейді.
Үтірмен бөліп жазылған қос сөздерді күрделі қос сөздер деп атауға болады.
Қос сөздердің фразеологизмге ұқсастық белгілері көп.
Бұдан кейінгі кездерде А.Баржаксиннің құрастыруымен 1923 жылы Бір
мың мақал атты жинақ шықты. 1941 жылы Қаһарлы сөз қамал бұзады кітабы
жарияланды. Ө.Тұрманжановтың Қазақтың қанатты сөздері 1960 жылы шықты.
Бұл жинақтардың мақсаты – қазақ сөз маржанын көпшілікке ұсыну, көрсету еді.
Мұнда мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер жайлы теориялық мәселелер
қозғалмады, бірақ осы жұмыстармен-ақ тілдің шырыны мен сөлі таусылмайтын
дәмді элементтеріне көңіл аударып, ден қою басталып еді.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу
ХХ ғасырдың ортасынан баталып, бүгінгі күнге дейін зерттеушілер
назарына ілігіп, зерттеу обьектісіне айналып, әлі толастамай келеді.
Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болды:
1. XX ғасырдың ортасы – 40-50 жылдар қазақ фразеологиясын теориялық
жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70 жылдар қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке
авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80-ші жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ
фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі
фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4. XX ғасырдың соңғы он жылы 1990-2000 ж. фразеологизмдерді
этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашкы кезеңде ұлттық
тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдардың дені
түгел назар аударған еді. Қазақ филологиясының тілші- ғалымдары
Н.Сауранбаев, I.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов,
Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша
алғаш тұжырым жасаушылар болды.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу
жүргізген, сол жайында еңбек жазған I.Кеңесбаев болса, С.Аманжолов
фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев
фразеологияға не жатады? дегенге көңіл аударды. Қазіргі қазақ тілінің
оқулығына (1954ж.) фразеология бөлімін енгізген Ғ.Мұсабаев та
фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген. [6, 99].
К.Аханов өзінің Тіл біліміне кіріспе атты жоғары оқу орындарына
арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тілі фразеологиясына
В.В.Виноградовтың классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р.Сәрсенбаев
тұрақты тіркестердің бір түріне жататын мақал-мәтелдердің тілдік
ерекшеліктеріне тоқталды. [7, 299].
Екінші кезеңнің 70-жылдарында фразеологизмдерді өзге құбылыстардан
айыру жөнінде А.Байтелиев канидатгық диссертация қорғап, Ә.Кайдаров пен
Р.Жайсақова, А.Елешова сияқты ғалымдар қазақ фразеологизмдерін
классификациялау мәселесіне көніл аударды.
Екінші кезеңнің тағы бір ерекшелігі 70-жылдардың аяғында қазақ
фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге тілдердегі
шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмдердің берілу жайына
тілші-ғалымдар назар аудара бастады. Сондай-ақ осы жылдары қазақ және
орыс тіліндегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу жайы қолға алана
бастады, соның нәтижесінде көптеген зерттеулер мен мақалалар жарияланды.
I.Кеңесбаевтің көп жылдық еңбегінің нәтижесі – он мыңнан аса фразаны
қамтыған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (1977 ж.) шықты.
Үшінші кезең – қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңі. 80-
жылдардың алдыңғы кезеңдеріндегі жұмыстардың заңды жалғасы болады.
Қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра
зерттеу, аударма мәселесі осы кезеңнен басталады. Ж.Қонақбаева антоним
фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе
[9], Д.Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарына (калька
жолымен, дәл баламасы арқылы берілуіне) назар аударды [10]. Ал,
А.Тажмұратованың зерттеу жұмысы орыс және қазақ фразеологизмдерінің тіл
аралық қолдану ерекшеліктеріне арналған. Осы жылдарда қазақ
фразеологиясын зерттеуде М.М.Копыленко мен З.Д.Попованың жаңа әдісін
(семемный анализ) қолдану тәжірибелері болды. Р.М.Таева мен
Ф.Р.Ахметжанованың ғылыми еңбектерінде фразеологизмдердің семантикалық
табиғатына талдау жасағанда, сол әдісті – компоненттердің денотатив және
конотатив мағынасын айқындау әдісін пайдаланған.
Үшінші кезенде қазақ-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу
нәтижесінде Қазақша-орысша фразеологиялык сөздік жасалды. Бұл кезендегі
тағы бір ерекшелік – тұрақты тіркестің тарихи қалпын (диахронды
зерттеу) зерттеуге көңіл аударылды.
Қазақ фразеологиясын зерттеудің, төртінші кезеңі – 90-жылдардан бастап
бүгінгі күнге дейін. Бұл кезенде тіл білімінің осы саласында жан-жақты әрі
өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл
аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалынды. Фразеологизмдердің
этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан
этнопсихологиялық және мәдени-танымдық аспектідегі зерттелуі кейінгі
онжылдықта академик Ә.Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде
көрініс табуда.
С.Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе [11], Ш.Сейітова өсімдікке
байланысты тұрақты тіркестерге этнолингвистикалық сипаттама береді [12],
ал Қ.Ғабитханұлы наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестерге [13],
талдау жасайды, Б.Уызбаева соматикалық етістік фразеологизмдерді [14]
зерттейді.
Тұрақгы тіркестердін тұлғалық сипаты мен мағыналық сырына үңіле зерттеу
– қазақ фразеологизмдерінің ұлттық тіл табиғатын ашуға қосылған үлкен
үлес. Осындай еңбектердің қатарына С.Сәтенованың Қос тағанды
фразеологизмдердің тілдік, поэтикалық табиғаты [11], Г.Смағұлованың
Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері [15],
еңбектерін атауға болады.
XX ғасырдың аяғында жетпісінші жылдардан басталған қазақ
фразеологизмдерін орыс тілімен салыстыра зерттеу әрі қарай жүргізілді,
ендігі жерде дамыған әлемдік тілдермен салыстыра зерттеу орын алды.
Бұл ретте М.А.Жақсыбаеваның Этнографические фразеосочетания казахского и
русского языков [16,9]; Ф.Н.Дәулетованың Қытай және қазак тілдері
фразеологизмдеріне лексикографиялық салыстырмалы талдау [17,22],
Ш.Қ.Құрманбаеваның Түрік және қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерге
салыстырмалы талдау[18]; М.Р.Есімжанованың Межязыковые фразеологические
соответствия (на материале английского, русского и казахского языков)
[19]; Ж.Қ.Өміралиеваның Национально-кулътурная специфика конвенциональных
фразеологизмов с соматизмами (на материале русского, казахского и
английского языков) [20] атты диссертацияларын атауға болады.
Төртінші кезендегі қазақ фразеологиясын салыстырмалы зерттеудің
нәтижелерінің көрінісі – Түрікше-қазақша фразеологиялық сөздік [21],
Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік [22], Краткий англо-
русско-казахский словарь [23].
Кезінде орыс ғалымдары А.А.Шахматов, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Потебня
тұрақты сөз тіркестерін синтаксистік тұрғыдан зерттеп, фразеологияға
үлкен үлес қосты. Академик Ф.Ф.Фортунатов және оның мектебі тұрақты
тіркестерді, олардың сыңарларын семантикалық және грамматикалық белгілері
жағынан зерттеу проблемаларын қойды. Академик А.А.Шахматов өзінің
Синтаксис русского языка [24,136] атты еңбегінде тілде кездесетін
құрамындағы сөздер бір-бірінен ажырамай тұтас күйінде қолданылатын
тіркестердің зор маңызы тек лексикология үшін емес, грамматика үшін де
аса маңызды деген пікір айтады.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелуі кенжелеп келе
жатқаны жасырын емес. Сондықтан да күні бүгінге дейін фразеологизм деген
не? деген сұраққа әр түрлі жауап беріліп келеді. Мұның төркіні орыс тіл
білімінде қалыптасқан В.В.Виноградовтың фразеологизмдерге мақал-
мәтелдерді, қанатты сөздерді қоспауы [25;11] мен Н.М.Шанскийдін
фразеологизмдерге мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді, барлык тұрақты
түрде қолданылатын тіркестерді қосуы арқылы қалыптасқан екі түрлі ғылыми
тұжырымдарымен астасып жататыны да жасырын емес [26;36]. Аталған соңғы
ғылыми пікір О.С.Ахманова, А.И.Ефимов. А.А.Реформатский, В.И.Телия т.б.
беделді ғалымдардың еңбектерінде қолданыс табады.
Фразеологиялык бірліктердің ішкі терең мағыналық құрылымында, К.Аханов
атап көрсеткендей, даяр қалпында жұмсалу, мағына тұтастығы, тұрақтылық
қасиеті болатыны анық. Ал бұл қасиеттер тек атауға тән қасиет. Олай
болса, фразеологиялық бірліктер – ерекше номинативтік белгісі бар, жеке
мағына беретін атаулар. Атаулар болғандықтан олар лебізде даяр
қалпында жұмсалып, тұтас бір ғана мағына беріп, бір ғана сөйлем мүшесі
болып, бір ғана сұраққа жауап беріп, бір сөз тіркесінің ғана сыңары
болып, сөйлем ішінде түрленгенде, жеке сыңарлары арқылы емес, бір сөз
ретінде тек соңғы мүшесі арқылы ғана түрленіп, тіркесімділік
қабілеттілігін таныта алады. Бұл тұрғыдан фразеологиялық бірліктер
күрделі сөздің грамматикалық, номинативтік сипатымен ұқсас, тіпті
бірдей деуге келеді. Бұлардың бір-бірінен ара жігін ажыратудың тамаша
ғылыми жолын, жүйесін К.Аханов өзінің Грамматика теориясының негіздері
атты зерттеу еңбегінде дәлелдеп көрсеткен. Олар: 1) күрделі сөздер тек
номинатнвтік қызмет атқарады, фразеологизмдерде образдылық қасиет пен
экспрессивті қызмет бар; 2) фразеологиялық сөз тіркестері функционалдық
жақтан жеке сөздерге эквивалент болады, осыған орай олар сөздермен
ауыстырыла алады, ал күрделі сөздердің барабар мағына беретін мұндай
сыңарлары жоқ; 3) фразеологиялық оралымдардың сыңарлары сөз түрлендіруші
формаларға ие болып, ажыратыла тұлғаланса күрделі сөздердің сыңарларының
әрқайсысы әр басқа формаларға емес, бүтін күйінде сөз түрлендіруші
формамен тұтаса тұлғаланады.
Қорыта айтқанда, қазақ фразеологизмдері жан-жақты зерттелуде.
Зерттеу бағыттары да сан-салалы.
1.2 Фразеологизмдердің басты белгілері
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш
белгісі болатыны көрсетіліп мағына тұтастығы, кұрылымының тұрақтылығы (I.
Кеңесбаевта тіркес тиянақтылығы) және қолданылу тиянақгылығы.
Фразеологизмдердің тұастығы жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі
тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің баска белгілері сияқты
маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп, фразеологизмдер басқа тіл
бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиетімен ерекшеленеді:
1) құрылым тұрақтылығы;
2) мағына тұтастығы;
3) даяр қалпында қолданылу тиянақтылығы;
4) бейнелілігі, мәнерлілігі.
Осы белгілер фразеологизм атаулының бәріне тән, тек бірінде
толық, біріңде солғын болуы мүмкін.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе
мағынасы жағынан оларға ұқсас баска тіл бірліктерімен (еркін сөз
тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғанда айқын көруге
болады.
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы. Бірінші
айырмашылығы. Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде сөздердің мағыналық
жағынан өзара үйлесе отырып, кем дегенде екі сөздің грамматикалық жолмен
еркін тіркесуінен жасалады, бірақ еркін сөз тіркестерінің құрамы тұрақгы
болмайды. Олардың құрамындағы сөздерді мағынасы, айтылуы жағынан
солармен үйлесетін басқа сөздермен айырбастауға, орнын ауыстыруға болады.
Мысалы: зәулім үй дегендегі зәулім сөзін биік сөзімен, асыкпай сөйледі
дегендегі асықпай сөзін баптап, жайлап сөздерімен ауыстырғаннан тіркестің
мағынасы өзгермейді. Сол сиякды Асан мен Үсен тіркесін Үсен мен Асан деп
құрамындағы сөздердің орнын ауыстырғаннан тіркестің мағынасы,
грамматикалық сипаты өзгеріп кетпейді.
Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегенде екі сөздің тір-
кесуінен жасалады, бірақ олардың кұрамы тұракты. Мысалы: шырдай қатқан,
бықпырт тигендей, жігері кұм болды, нарттай жанды, аузында өші, қысқада
кегі сияқты тіркестердің құрамын өзгертуге, басқа сөздермен
айырбастауға болмайды. Олар өздерінің фразеологизмдік сипатын сақтау
үшін, құрамының біртұтастығын, тұрақтылығын өзгертпеуге тиіс. Ондай
болмаған жағайда фразеологизмдік қасиетінен айырылады.
Екінші айырмашылығы – фразеологизмдердің мағына тұтастығында.
Фразеологизмдер мағына тұтастығын сақтайды, фразеологизмдердің мағыналық
тұастығы құрамындағы сөздердің жеке мағыналарына тәуелсіз.
Фразеологизмдердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналармен
сәйкеспейді, ол лексикалық мағыналардың жиынтығы емес. Фразеологизмдік
мағына дегеніміз – құрамындағы сөздердің не жеке бір сыңарының
лексикалық мағыналарының қайта жанғыртылған жинақты мағынасы. Сол себепті
фразеологизмдер семантикалық жағынан біртұтас тіл бірлігі ретінде
қолданылады. Мысалы: ит арқасы қиян (өте алыс), қой аузынан шөп алмайды
(момын), қойдан коңыр (жуас), түйе үстінен сирақ үйтеді (икемсіз, епсіз
адам туралы) сияқгы фразеологизмдердің беретін тұтас мағыналары, олардың
құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналарынан мүлде бөлек мағыналар болып
табылады. Тіпті, фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналары анық байқалғанның өзінде, фразеологизмдердің мағыналары
семантикалық бір тұтастытынан айрылмайды. Мысалы: санын соғып қалды
(өкіңді), тамырына балта шапты (біржолата көзін жойды), ит өлген жер (ете
алыс жер), жер жастанды (өлді), шай қайнатым уақыт (шай қайнайтын мезгіл),
жауыр болды (мезі болды), жауырды жаба тоқыды (кемшілікті бүркеді,
жасырды) сияқты фразеологизмдерде мағына тұтастығы сақталған.
Үшінші айырмашылығы – фразеологизмдердің даяр қалпында қолданылу
тиянақтылығында. Оған негіз болған фразеологизмдердің жоғарыда айтылған
құрылымдық мәні мен мағына тұтастығы. Осы белгілердің сақталуы нәтижесінде
фразеологизмдер даяр тұрақгы тіркес сипатына ие болады. Фразеологизмдер
сөйлеу кезінде, кдрым-қатынас үстінде жасалынбайды, біртұтас тіл бірлігі
ретікде даяр қалпыңца .жүмсалады. Мысалы: сағы сынды, қырғи қабақ болды,
жаман атты болды, арқаны кеңге салды, құлағын шулатты, құлағына ілмеді,
көкірек керді, жер жастанды т.б.
Сөйлеуші бұларды сөйлеу үстінде өздерінше өзгерте алмайды, олар
осы қалпында адамдардың жадында сақталған, ұрпақтан-ұрпақка жеткізіліп,
даяр қалпында қайталанып отырады.
Ал еркін тіркестер, керісінше, сөйлеу кезінде қарым-қатынас
үстіңде құрамындағы сөздердің өзара үйлесіп еркін тіркесуі арқылы
жасалады. Еркін тіркестердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналарына тәуелді, яғни фразеологизмдердей қайта жаңғыртылған мағыналар
емес, Мысалы: сулы жер, ауыл шаруашылығы, он мыңдаган, аталас рулар, шөп
шапты, мал бақты, қызыға қарады, қашып кетті, алқына бастады, т.б. еркін
тіркестердің мағыналары кұрамындағы сыңарларының лексикалық мағыналарынан
туып тұр.
Төртінші айырмашылығы – фразеологизмдердің көпшілігіне мәнерлілік,
айқындық, бейнелік қасиет тән екендігінде. Бұл қасиет фразеологизмдердің
стилистикалық мәнін аттырады. Мысалы, қабағы кірбің тартты деген
фразеологизмді оның баламалары болып табылатын ренжіді, жабырқады
сөздерінің мағыналарымен салыстырсақ, фразеологизімдік тіркесте
стилистикалық бояу, айшық, бейпелілік байқалады. Қара шаңырақ
фразеологизмі нақгы зат ұғымындағы шаңырақгы, оның түсін білдіріп
тұрган жоқ, одан әлдеқайда маңызды бір әулеттің үлкен үйі, тәрбие
алып ұшқан ұясы деген мағынаны білдіріп тұр. Ту көтерді, төсек жаңғыртты,
төсек. тартты, тұсауын кесті, соры қайнады, шошқа тағаладың ба?
фразеологизмдерде де стилистикалық айшық, бояу бар. Ал осы мысалдардың
алғашқы екеуін Солдат жерден құлаған туды көтерді, төсекті қайта
жаңғыртып салды деген сөйлемдердегідей қолдансақ, оңда олардың
стилистикалық айшықгы, бейнелік мәні жоқ, жай еркін тіркестер екені
байқалады.
Бесінші айырмашылығы – еркін тіркестер бір тілден екінші тілге сөзбе-
сөз аударуға көнеді. Мысалы: таулы жер "гористая местность", атақты жазушы
"знаменитый писатель", тура нәтиже "непосредственный результат", діндар
адам "правоверный человек", ретіне келтіру "произести в порядок", құрылыс
алаңы "стройплощадка" т.б.
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды
білдіреді. Фразеология – сөйлемше және ұғым, білім деген сөздерінен
шыққан. Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше
қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің
екі не одан да көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық
бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мұндай тұрақты сөз
тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып,
жалпы халыққа түсінікті болып кеткен. Мағынасы жалпыға белгілі,
грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге
айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам
немесе фразеологизмдер деп атайды.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәрі де ең алғаш халықтық
сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық
саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер
алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазақ
тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған. Ол қасиет,
әсіресе жағымсыз образдарды сипаттайтын идиома, мақал-мәтелдерде баса
сезіледі. Мысалы: түйе үстінен сирақ үйту, жұмыртқадан жүн қырыққан,
ит екеш итке де бір сүйек қарыздар, т.б.
Ал фразеологизмдер, әдетте, бір тілден басқа тілге сөзбе-сөз
аударуға көнбейді, оларды басқа тілдегі баламалары арқылы немесе
фразеологиялық мағыналарын түсіндіру арқылы беруге болады. Мысалы:
соры қайнау фразеологизмін орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, кипеть его соли
болып, фразеологиялық мағынасы жоғалады, сол себепті оны "стерпеть неудачу,
страдать" деп, түсіндіріп беруге тура келеді. Сөге жамандама фразеологизмін
орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, "не говори плохого" деген жай тіркес
шығады, сондықтан оны орыс тіліндегі мағынасы соған жуық не поминай
лихом деген фразеологизммен беруге болады.
Осы сияқты айырмашылықтарымен бірге фразеологизмдер мен еркін
тіркестердің жақындасатын жағы да бар. Құрылымы сөйлемге ұқсас
фразеологизмдердің құрамы формалды түрде еркін сөз тіркестеріиен
тұрады. Мысалы, мұртын балта шаппайды деген фразеологизм мұртын шаппайды,
балта шаппайды деген екі еркін тіркестен, ай десе аузы бар, күн десе,
көзі бар төрт еркін тіркестен, бұлт үйірілді, апшысын қуырды, жүрек
жалғады деген фразеологизмдердің әрқайсысы бір-бір еркін тіркестен
жасалған. Бұлар фразеологизмдік сипат алғанда, өздерінің еркін тіркестік
мағыналарынан айрылып, бейнелі фразеологизмдік мағыналарға ие болған.
Сөйтіп, бұл арада еркін тіркестердің фразеологизмдерді жасайтын
материал болып табылатынын көреміз.
Фразеологизмдердің сөзбен жақындығы. Бұлардың жақындығын білдіретін
мағыналары мен атқаратын қызметтеріндегі ұқсастықтан көруге болады.
Сөздің фразеологизмге жақындығы екі жағдайда анық байқалады.
Бірінші, тілдегі әрбір дербес мағыналы сөз лексикалық бірлік ретінде
жеке тұрып, белгілі бір ұғымды білдіріп, даяр қалпыңда қолданысқа түсіп
отырады.
Екінші, лексикалық бірлік ретінде сөз де фразеологизм сияқты тек бір
ұғымды білдіреді, яғни ұғымды білдіруі жағынаи еркін сөз бен
фразеологизмнің арасында ұқсастық бар. Осы ұқсастық нәтижесінде фра
зеологизмдер лексикологиямен жақыңдасады. Мысалы; көзді ашып-жұмғанша
"тез, жылдам", сужүрек "қорқақ", ат үсті "қалай болса, солай " ат ізін
салмайды "қатынаспады"; соқырга таяқ ұстатқандай "анықайқын", мүйізі
қарагайдай "мықгы, жарамды", қара қылды қақ жарды "әділ", зықысы шықты
"әбігерленді'', жермен жексен етті "құрттыжойды" т.б. фразеологизмдер
жеке сөздермен мағына жағынан жақын, солардың ұғымыңда қолданылып тұр.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан фразеологизмдердің, бір жағынан, еркін
сөз тіркестерімен, екінші жағынан, сөзбен кірігіп жатқан екі жақты құбылыс
екенін көреміз.
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасы. Фразеологизмдер мен
сөйлемнің құрылымдық жағында формалды жақындық, үйлесім бар.
Фразеологизмдерде жай, құрмалас сөйлемдер сияқты құрылымдар кездеседі.
Мысалы: сойылын соқты, жүрегі тас төбесіне шықты, жүрегінің түгі бар,
салы суга кетті, тас-талқан болды т.б. фразеологизмдердің құрылымы жай
сөйлемдер сияқты. Мынадай жай сөйлемдермен салыстырыңыз: жел соқты, ол
төбеге шықты, Хасен үзілген сөзін қайта бастады. Ай десе аузы бар, күн
десе көзі бар; әй дер, әже жок, қой дер қ,ожа жоқ; жер астынан жік
шықты, екі құлағы тік шықты; бір ұрты май, бір ұрты бал сияқты
фразеологизмдік сөйлемшелердің құрылымы құрмалас сөйлем сияқты. Сөйлем
құрылымымен ұқсастық, әсіресе, өлеңдерге жатқызылып жүрген мақал-мәтелдер
мен қанатты сөздерден байқалады. Мысалы: әншейінде ауыз жаппас, той
дегенде өлең таппас; жақсыдан үйрен, жаманнан жирен; жақсыны айыратын
жаман бар, қосатын жаран бар; әлді адам шалқак, әлсіз адам жалтақ келеді;
құдай деген құргақ сөз, Алланың аты алпыс; жантақты жерде сона бар,
қыстақты жерде оба бар т.б.
Фразеологизм мен сөйлемшенің айырмашылығы лексика-семантикалық жағы мен
синтаксистік қызметіне байланысты. Сөйлем – тілдің коммуникативтік
бірлігі, синтаксистің объектісі. Ал фразеологизм – ұғымды мәнерлеп
немесе тұспалдап, астарлап білдіретін лексика-семантикалық бірлік, ол осы
жағынан лексикалық бірлік – сөзге, лексикологияға жақын. Сөйлемді
синтаксистің объектісі ретінде мүшелеуге, сөйлем мүшелеріне талдауға
болады. Фразеологизмдер лексика-семантикалық идиомалық бірлік болғандықтан,
өз ішінен мүшеленбейді, тұтасымен бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін
атқарады. Мысалы: Мағыш пен Кәкітай есі шыққандай не қыларларын білмей,
дал болып, үркіп қалысқан еді (М.Әуезов) деген құрмалас сөйлемдегі есі
шыққандай, дал болып фразеологизмдері қалай? деген сұракқа жауап беріп,
қимыл-сын пысықтауыш болып тұр.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерінің кейбіреулерін
негізгі, басты, басқаларын қосалқы деп бөліп-жаруға болмайды. I.Кеңесбаев
айтқандай, осы белгілерді тұтасымен алып сөзге арқау еткенде ғана
фразеологизмдерді жете түсінуге болады. ''Фразеологияны тіл білімі
саласындағы дербес пән деп танудың өзі осы аталған заңдылықтарды қаншалық
мойындауға байланысты болмақ". Фразеологизмдердің жоғарыдда талданған
белгілерінің универсалдық сипаты жөнінде "Лингвистикалық энциклопедиялық
сөздікте" былай делінген: "Егер белгілі бір тілде сөз категориясы болатын
болса, фразеологизмнің мазмұны мен формасы тіл типіне тәуелсіз осы
универсал белгілердің бәрін де сақтайды, себебі фразеологизм сөздердің
тіркесуінен жасалатын категория.
3. Фразеологиялық тіркестердің мағына белгісі
Тұрақты сөз тіркестері қазақ тілінің күрделі мәселелерінің бірі –
сөздердің мағыналық тобы, фразеологиялық түйдегі. Ал фразеологиялық
түйдектер туралы қазіргі қазақ тілінің материалы бойынша кейбір
еңбектер жазылып, дұрыс пікірлер айтылып жүр. Бірақ фразеологиялық
түйдектің әлі де анықтай түсуді керек ететін талас мәселелері бар.
Мысалы, тұрақты сөз тіркестерінің мағыналық негізінің шығуы, оның
негізгі түрлері (типтері), тілдің қайсы тарауына жататыны бұл күнге
дейін бір пікірге ұйығып тоқырамай келеді.
Ғ.Мұсабаев фразеологиялық тіркестердің негізгі ерекшеліктерін айта
келіп, оларды үш түрге бөліп көрсеткен: 1) идиомалар, 2) мақалдар, 3)
мәтелдер. Ол бұл мәселелерді тілдің лексика тарауында сөз етіп,
тұрақты сөз тіркестерінің анықтамасы, грамматикалық байланысы, лексикалық
мағынасы жайында түсінік берген.
Кейбір тіл мамандары тұрақты сөз тіркестерін идиомалық түйдек,
идиомасыз түйдек деп екі түрге бөледі. Бұл пікір бойынша идиомалық,
идиомасыз деген критерий айқын емес, тым жалпы айтылады.
Проф. М.Балақаев өзінің Современный казахский язык деген еңбегінде
фразеологиялық сөз тіркестерін екі түрге бөліп, оны идиомалық,
фразалық түйдектер деп атаған және сөздердің лексикалық (боз торғай,
келе жатыр), морфологиялық соңғысына сөз тіркестері жатады, - деген
[26,47]. Бұл пікір негізінен дұрыс айтылған. Тұтас бір мағынаны
білдіріп, көбіне, сөйлемнің бір бөлегі ретінде қызмет ететін сөздердің
тобын синтаксистік байланыста алып қарастыру жөн. Бірақ лексикалық
жағынан алғанда тұрақты сөз тіркестері сөздік құрамның бір
бөлшегі, түйдектелген тобы. Сондықтан бірталай тұрақты сөз тіркестері
жеке сөздің, сөз тізбектерінің эквиваленті ретінде жұмсалады. Мысалы,
төбе көрсету (көріну), ынтыға келу (ынталану), тән беру (нану, нандыру),
мият ету (болысу), т.б.
Мұндай тұрақты сөз тіркестері жеке сөздер мен қос сөздер сияқты
тілдің құрылыс материалына, оның көп салалы, әр жақты сөздік
құрамына жатады. Проф. І.Кеңесбаев айтқандай, ондай тұрақты сөз
тіркестерінің сөздік құрамға жататыны туралы талас болмауы мүмкін.
Қазақ тіл білімінде академик І.Кеңесбаев фразеологизмді танудың үш
критерийін қолдануды ұсынады:
1. Мағына тұтастығы
2. Тіркес тиянақтылығы
3. Қолдану тиянақтылығы. Осы аталған белгілеріне сүйене отырып, автор
қазақ тіліндегі фразеологизмдерді екі үлкен арнаға бөледі:
1. Фразеологиялық түйдектер, идиом сипатындағы түйдектер. Мысалы, ит
арқасы қиянда, жүрегінің түбі бар т.б.
2. Фразеологиялық тіркестер өз ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес;
б) түйіс тіркес.
Фразеологиялық бірліктердің теориялық тұрғыдан жүйеленуіне негіз болған
зерттеудің бірі – К.Ахановтың Тіл білімінің негіздері атты еңбегі.
Мұнда фразеологиялық бірліктердің негізгі белгілері ретінде – даяр
қалпында жұмсалуы, мағына тұтастығы, тұрақтылығы аталып фразеологиялық
оралым түрлерінің орыс ғалымы Н.М.Шанскиийдің ізімен фразеологиялық
тұтастық (жүрек жұтқан, қол қусыру, ит өлген жерде т.б.),
фразеологиялық бірлік (ауыз жаласу, түймедейді түйедей ету, мақтамен
бауыздау), фразеологиялық тізбек (асқар тау, атамекен, шалқар көл, ата жау,
қыпша бел), фразеологиялық сөйлемше (Айдағаны екі ешкі ысқырығы жер жарады,
көрпеңе қарай көсіл) деп бөліп, ғылыми талдау жасайды [7;178].
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы еңбегінде соңғы жылдарға дейін фразеологияны жеке пән
ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды дей отырып, бірінші рет сала
ретінде жеке бөлек қарастырудың қажеттілігі мен басты белгілерін атап
көрсетеді: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2)мағына тұтастығы; 3)тіркес
тиянақтылығы [27,178].
Авторлар аталған еңбекте фразеологизмдердің түрлеріне мақал-
мәтелдермен, сөз таптарымен арақатысына, көп мағыналылығына, синонимдігі
мен антонимдігіне, варианттылығына ерекше назар аударып, ғылыми маңызы
мәнді жаңа тұжырымдар жасайды.
Фразеологияның негізгі зерттеу нысаны – даяр қалпында жұмсалатын,
мағына тұтастығы бар, тіркес тиянақтылығы сақталатын, жеке номинативті
атау ретінде танылатын тілдік бірліктер, яғни фразеологиялық
бірліктер.Фразеологияда фразеологиялық бірліктердің семантикалық,
құрылымдық-грамматикалық, экспрессиялық-стилистикалық қасиеті, жүйеленуі,
тарихи қалыптасу және даму жолы қарастырылады.
Фразеологиялық бірліктердің ішкі терең мағыналық құрылымында К.Аханов
атап көрсеткендей, даяр қалпында жұмсалу, мағына тұтастығы, тұрақтылық
қасиеті болатыны анық. Ал бұл қасиеттер тек атауға тән қасиет емес. Олай
болса, фразеологиялық бірліктер – ерекше номинативтік белгісі бар, жеке
мағына беретін атаулар. Атау сөз болғандықтан олар лебізде даяр қалпында
жұмсалып, тұтас бір ғана мағына беріп, бір ғана сөйлем мүшесі болып, бір
ғана сұрақққа жауап беріп, бір сөз тіркесінің ғана сыңары болып, сөйлем
ішінде түрленгенде, жеке сыңарлары арқылы емес, бір сөз ретінде тек соңғы
мүшесі арқылы түрленіп, тіркесімділік қабілетін таныта алады. Бұл
тұрғыдан фразеологиялық бірліктер күрделі сөздің грамматикалық,
номинативтік сипатымен ұқсас, тіпті бірдей деуге болады. Бұлардың бір-
бірінен ара жігін ажыратудың жолын, жүйесін К.Аханов көрсеткен. Олар:
1) күрделі сөздер тек номинативтік қызмет атқарады, ал
фразеологизмдерде образдылық қасиет пен экспрессивті қызмет бар;
2) фразеологиялық сөз тіркестері функционалдық жақтан жеке
сөздерге эквивалент болады, осыған орай олар сөздермен ауыстырыла алады,
ал күрделі сөздердің барабар мағына беретін мұндай сыңарлары жоқ;
3) фразеологиялық орамдардың сыңарлары сөз түрлендіруші формаларға
ие болып, ажыратыла тұлғаланса (мыс: шашбауымды көтерді, шашбауын көтерді),
күрделі сөздердің сыңарларының әрқайсысы әр басқа формаларға емес, бүтін
күйінде сөз түрлендіруші формамен тұтаса тұлғаланады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді түрге бөлуде академик
В.Виноградовтың топтастыруына сүйеніп, оларды фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үш топқа бөлу
қалыптасқан. Құрамындағы сөздері мағыналық ажыратуға келмей, тұтас бір
мағына берсе – фразеологиялық тұтастық. Фразеологиялық тұтастыққа ұқсас
болғанымен, басында еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан шыққан,
құрамындағы сөздердің бірінің екіншісімен байланыстылығы аңғарылып тұратын
тұлғаны фразеологиялық бірлік деп танимыз. Фразеологиялық тізбекте еркін
мағынадағы екі сөз тіркесіп қолданылады. І.Кеңесбаев қазақ тіліндегі
фразеологизмдерді фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тіркестер деп
екі үлкен топқа бөліп қарастырады [6,591]. Яғни фразеологизмдер
құрамындағы жеке сөздердің бірігіп, бір мағына білдіруі – мағына тұтастығы
болса, фразеологиялық мағынаны құрайтын сөздерді өзгертуге немесе орнын
ауыстыруға болмайтыны – тіркес тиянақтылығы, ал фразеологизмдердің үнемі
даяр қалпында қолданылуы – қолдану тұрақтылығы.
Қазак тілілдегі фразеологиялык бірліктердің өзінің терең түпкі
мағыналық құрылымын зерделеу арқылы оларды жүйелеп, жіктеу орынды
болмақ. Осы орайда фразсологиялық тұтастык пен фразеологиялық бірліктің
айырмасынан гөрі ұқсастығы, жакындығы басым екендігіне, екеуінде де
''құрамындағы сөздердің бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен,
олардың мағыналық жігін ашқандай ажыратуға болмайтынын аңғару қиын
емес. Мәселен, мұрнынан шаншылу, жағына пышақ жанығандай деген
фразеологиялық тұтастық пен жағыңа жылан жұмыртқаласын дегеннің
фразеологиялык бірлік екенін мағыналық және тұлғалық тұрғыдан айыру қиын.
Екі түрдегі фразеологиялык бірліктердің де мағыналык құрылымы күрделі,
ерекше семаларында абстракциялану, лсксикалану арқылы жасалған жаңа
туынды мағына бар, құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтаса жымдасып, жеке
атау ретінде даралык калъшқа жеткен, экспрессивтік-эмокиялык мән беретін
тұлғалар.
1.4 Фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері
Фразеологизмдердің қазақ тілінде жұмсалуы, қолданылу өрісі әр түрлі.
Мұны үш жағдайда қарастырған жөн: 1. Тілдегі ең негізгі, өнімді
жұмсалатын фразеологизмдер. 2. Көнерген фразеологизмдер. 3. Пассив
фразеологизмдер.
Бұлар кейде көнерген фразеологизмдердің де есебінен толығып огырады.
Соңғы екі түрі көнерген және көнеруге жақын фразеологизмдер
стилистикалық интерпретация арқылы өз мүмкіндіктерін қолданыс аясында ғана
көрсете алады. Пассив фразеологизмдер мен көнерген фразеологизмдердің
арасына өткел шек коюға болмайды, дегенмен де тілдік қолданыс аясында ғана
нақтылы қолданыс кезінде бір-бірінен айырмашылықтары айқындалады -деп,
Г.Смағүлованың айтқанындай, фразеологизмдердің қолданылу аясына қарай үш
аспектіде қарастыру ғалымдардын арасында кеңінен тараған.
Көне фразеологизмдер тілімізде көптеп кездеседі. Көне
фразеологизмдер де лексика тәрізді көнеру сипаты мен тілдегі қолдану
ерекшеліктеріне қарай көнерген сөздер архаизмдер мен историзмдер болып
екі салаға бөлінеді.
Архаизмдер – халықтық күнкөріс тіршілігіне,салт-сана тұрмысына, әдеп-
ғұрпына, дүниетанымына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқаша сөздермен
ауысып отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер.
Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған
сөздер тарихи сөздер деп аталады. Тарихи сөздердің көнеруі тарихи
атаулардың құрып бітуімен. біржола жоғалуымсн байланысты болады [16;68].
Қазақ тілінде архаизмге айналған фразеологизмдердің мынадай түрлері
бар:
1. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты; сауын айту; ұрын бару; жылу жинау;
ат-шана айып; ақ киізге көтеру; босаға аттар (күйеуден
алынатын кәде); көрпе қимылдатар; шаш сипату; қол ұстатар; күйеу
аттаңдырар; қара байлау.
2. Діни ұғымға қатысты: тәуіп ету; азан айту; бармай тапқан қағба;
ішкілез көйлек кию (о дүниелік болу); қыдыр дару; қыдыр қону; шаһид
кешу.
3. Үй тұрмысына қатысты: тал шарбақка мал сақтау, тас қалаға жан
сақтау; жылқышысын дойырлау, жылқыларын сойылдау; аузынан ас, қара көзден
жас кету; құнсыз кету; ит түрткі көру; қара табан; кесік құлақ; ғаріп болу;
4. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz