Алаш қозғалысы және жер мәселесі
Диплом тақырыбы: Алаш қозғалысы және жер мәселесі
Кіріспе
1. Кеңестік уақыттан посткеңестікке дейін: Алаш қозғалысы мәселесінің зерттелу тарихнамасы
1.1 Кеңестік тұстағы Алаш қозғалысының тарихнамасы
1.2 Тәуелсіздіктің 30 жылдық қарсаңындағы Алаш тарихының зерттелуі
2. Алаш қозғалыстарының құрылу тарихы мен ондағы жер мәселесінің маңызы
2.1 Біртұтас Алаш идеясы және Алаш қозғалысы мүшелерінің қоғамдық-саяси қызметтері
2.2 Алаш зиялыларының жер мәселесіне қатысты көзқарастары
3. Алаш қозғалысының нәтижесімен оның қазіргі уақыттағы саяси ерекшелігі
3.1. Алаш қозғалысы мүшелерін жазықсыз жазалау және ақталуы
3.2. Алаш бағдарламасының қазіргі Қазақстан тәуелсіздігімен сабақтастығы
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша В
Кіріспе
Тақырытыптың өзектілігі: Біз - кең-дала алқап жері мен аса бай рухани және мәдени-тарихы бар рухты биік елдің қатарындамыз. Бұл өңірлердегі әр елді мекенмен, аймақтардың бір өзіндік ерекшелікері мен тарихи рөлі бар. Бір қуанатынымыз осындай географиялық рухани белдеуде жатқан халықтың әрқашан бірлігі бұзылмаған. Оған дәлел рухани жұбанышымызға орай, ағылшын экономикасы, француз утопиясы, неміс философиясы, славян идеясы іспетті ұлттың саналық рухани болмысын анықтайтын Алаш идеясы қазақ топырағында да аса күрделі жағдайда қалыптасты. Ұлттық азаттығың, рухани тәуелсіздігің, жерің-Отаның, тілің- құдіретің, тарихың-тағдырың, саяси бас бостандығың мен экономикалық дербестігің - Алаштың Азаттығында дейтін Ортақ ұлттық мүддені ұран еткен, оны жүзеге асырған Ұлтжданды Ұлдар туды.
XX ғасырдың бас кезінен өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәні бар жалпыұлттық мақсат-міндеттерді: ұлттық тең құқылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел теңдігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру сияқты міндеттерді қойды. Басқа сөзбен айтқанда бұл істің басы-қасында болған жаңадан қалыптаса бастаған қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттері жалпы ұлттық сұраныстарға жауап беруге және оларды шешуге тырысты.
Мәселен, Қазақстан ұлттық мемлекетінің идеяларының қалыптасуы Алаш қозғалысының идеясынан және Алаш партиясының бағдарламасынан бастау алады. Алаш партиясының бастау көздері, Алашорда үкіметінің саяси рөлі және қазақ зиялыларының халық бостандығы жолындағы күресін және олардың ғылыми саяси еңбектерінің маңызын зерттеудің қажеттілігі өзекті болуда. Алашорда үкіметінің саяси процестегі ақ гвардияшылдармен және Совет өкіметі арасындағы қарым-қатынастары, Алаш зиялыларының Алаш қозғалысындағы рөлі толық зерттелмеуде. Қазақ автономиясын құрған кеңес өкіметі емес, Алашорда кеңесі мен Алашорда үкіметі болатын. Алашорда үкіметі 1917жылдың желтоқсан айында құрылды, ал 1919 жылдың желтоқсан айында оны кеңес өкіметі ресми мойындады.
Ал, 1919 жылдың сәуірінде А.Байтұрсынов Қазақ Өлкелік революциялық комитетінің мүшесі болып бекітілді. 1920 жылы қазанда Қазақ АССР-і болып өзгертіліп, әкімшілік атқару комитеті қайта құрылды. Біздің тәуелсіздік алу идеямыз 1917 жылы желтоқсан айында құрылған Алашорда үкіметінің құрылуынан басталады [28, 85б].
Яғни, ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары бүкіл қазақ халқы атынан іс-қимыл жасай отырып, отаршылықтың нәтижесінде елді экономикалық және рухани дағдарыстан шығару жолын іздестірді, қазақ халқының мемлекеттігін қалпына келтіріп, халықты жалпы адамзат құндылықтарымен таныстыруға ұмтылды.
Жалпы, айтқанда Отандық тарих ғылымында көлемді орын алған тақырыптардың бірі - Алаш тарихы. Алаш тарихы қарастырылды дегеннің өзінде, көп зерттелмеген тақырыптардың бірі қозғалыс, кейін жер мәселесі. Отандық және шетелдік тарихшылардың еңбектеріндегі Алаш көсемдері, бағдарламаларын жүзеге асырудағы әрекеттері жайлы тұжырымдар бір зерттеу жұмысы ретінде жарияланбады. Отандық тарихшылардың Алашорда мәселесімен жарияланған еңбектері өте көп. Дегенмен тарихнамасының кезеңдер бойынша бөлінуі кездеспейді.
Патшалыҡ өкіметке де ашық сындарымен қолайсыз болған, кеңес өкіметі үшін де қазақ жерін әрі қарай отарлауға мүмкіндік бермеген алашордашылардың сол тұстардағы тарихнамасы билік тапсырысымен жазылғандықтан кері пікір қалыптасқаны белгілі. Тәуелсіз тарихымызды жазудағы негізі міндеттердің бірі, сол зерттеулерді сараптау мақсатында осы зеттеу жұмысы таңдалып алынды.
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі. Алаш тарихы көп жылдар бойы тыйым салынған тақырыптардың бірі болды. Билік ауысканимен; билік басына келген саяси күштердің жоспарларына пікірлері қарама-қайшы болған алашордалықтар халық санасынан мүлдем жойылуы тиіс еді. Мемлекеттік Думаға әртүрлі жолдар арқылы сайляна отырып, көкейкесті мәселелерді көтергендіктен қудаланған қазақ зиялылары, кеңес өкіметі орнаған тұста да саяси қуғындалды.
Ф. Голощекин қазақ өлкелік партия комитетінің басшылығына келген кезде Алаш деген атқа қатысы бар өнер, ғылым, мәдениеттің түрлі салала халық үшін жемісті еңбек етіп жүрген барлық қазақ зиялыларының соңына түсіп, қудалай бастады. Қазақ халқына қарсы жасалған геноцидтік саясатын іске асыру үшін Голошекин 20-шы жылдардың өзінде жекелеген қызметкерлерге алаштың контрреволюциялық ұлтшылдық мәнін әшкерелейтін еңбектер жазуға арнайы тапсырмалар береді.
Сондай тапсырма алған республика мемелекеттік баспаның директоры А.К. Богачов Алашорда деген кітапша жазып, онда алашты бастан-аяқ қаралап шығады [6].
Қазіргі таным тарихында кеңестік саясатқа ұлттық тұрғыдан баға берген академик Манаш Қозыбаев Кеңестік Орталық пен большевизм жүргізген геноцид-отаршылдық шыңы болды деп ой қорытуы негізсіз еместі. Осы орайда ұлт зиялыларын зерттеп жүрген белгілі тарихшы Мәмбет Қойгелдиевтің Алаш өкілдерінің осы аралықтағы ұстанған позициясы мен көздеген мақсаты біреу, ол мақсат қазақ қоғамын ояту, халқын, жұртый-тэуелсіздікке үндеу болатын деген тұжырымы да орынды.
Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметінің шын тарихы тек Қазақстан тәуілсіздік алғаннан кейінгі жылдары жаңаша парадигма негізінде зерттеле бастады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, тарихымыздың осы мәселесін зерттеуге бет бұрған тарихшы ғалымдардың бірі академик М. Қозыбаев болды. 1992 Қозыбаевтың осы тақырыпқа және Қазақстан тарихының басқа да өзекті мәселелеріне арналған Ақтаңдақтар ақиқаты атты еңбегі жарық көрді. Осы еңбектің Тарихтың ашы сабағы дейтін мақаласы аталмыш мәселеге арналған.
Яғни, қазақ ұлт-азаттық қозғалысын бүгінгі қоғамдық сұранысқа сай зерттеуде М. Қозыбаев еңбектерінің орны ерекше. Ол бұл күрделі мәселені ескі, ұлыдержавалық мүдде тұрғысынан емес, ұлттық ерекшеліктер мен мүддеге, жалпы адамзаттық қасиеттерге негізделген жаңа әдістемелік және теориялық деңгейде зерттеуді меңзейді. Академик М.Қозыбаев Алаш партиясының бағдарламасының жобасын және бүкілодақтық екінші сьезді құжаттарын талдай келіп, партияны ұлтшыл саяси ұйым деп айыптаудың негізсіз екендігін дәлелдеп берді [11].
Қазақ мемлекеттігін жаңғырту жолында күрес жүргізген Алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі зерттеу К. Нұрпейісов Алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі зерттеу Ҡ. Нұрпейісовтің Алаш һәм Алашорда атты монографиясы, Қ. Нұрпейісов Алаш қозғалысы бірнеше құрамдас бөлімдерден тұратын күрделі ұғым екендігін, бұл ұғымға біріншіден, саяси партия ретіндегі Алаш, екіншіден, мемлекеттік құрылым түріндегі Алаш автономиясы, үшіншіден осы автономияны (Алаш атты қазақтың мемлекеттігін) бақаруға тиісті болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі) кіретіндігін жазады. Д. Аманжолованың Казахский автономизм в России. История движения Алаш Р. Нұрмағанбетованың Проблемы Алаш и Алашорды в казахстанской историографии 20-90 годов ХХ века еңбектерін боліп көрсеткен жөн. Бұларда Алаш қозғалысы тарихын зерттеудегі жетістіктерімен қатар, әлі де назардан тыс қалып келе жатқан мәселелер кеңінен талданды [16].
Интеллигенция тарихын зерттеудегі жаңа кезеңнің тағы бір белгісі бұл мәселені кең тарихи хронологиялық- ауқымда және нақты деректік негізде зерттеуді қуаттайтын еңбектердің жарық көре бастауы. Ұлттық интеллигенция тарихын Кеңес билігі дәуірімен шектеген Қарағұсов және басқа авторлардың пікірін Х. Әбжанов орынды сынаған.
М. Қойгелдиев пен Т.Омарбеков Алаш қайраткерлерінің негізгі мақсат қазақ елін отарлық езгіден азат ету және қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық, мәдени даму жолына алып шығу болғандықтан, Алаш партиясын Ұлттық демократиялық партия деп атады.
М. Қойгелдиевтің тұжырымы бойынша - сол тарихи кезеңде қазақ қоғамына терең дағдарыстан өркениетті жолға шығу үшін, тарихи тәжірибе көрсеткендей, большевиктер ұсынған жол анағұрлым тиімді және азабы кем еді. Себебі алаштық интеллигенция ұсынған жол қазақ елінің сан ғасырлық даму тәжірибесін, салт-дәстүрін революциялық әдіспен күрт өзгертуді емес, қайта оларды эволюциялық жолмен, басқа өркениетті елдердің өмір тәжірибесін ескере отырып, одан әрі жетілдіре түсуді көздеді [37].
Келесі бір зерттелу деңгейіндегі мәселелер ол, Алаш идеясы. Яғни, қазақтың мемлекеттік, ұлттық идеясы екенін атап өттік. Ондағы біздің қарастырып өткен еңбектердің бірі, ол С. Өзбекұлының Алаштың арыстары [18], атты ғылыми деректерде ұлт перзенті атанған Әлиханның халқымызға сіңірген еңбегі мен оның құрған Алаш атты саяси партияны бүгінде немесе сол уақытта болсын халқымыз бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына күш-қуат және сенім берген ұлттық идея екенін түсінгенін көруге болады.
Алаш зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр -- талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері жөне азамат соғысы жылдарындағы Алаш партиясы мен Алашорданың жекеленген мөселелері бойынша да зерттеулер пайда болды. Бүл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай үлес болып есептеледі.
Біз қарастырып отырған мәселеде қызмет атқарған жеке тұлғалардың өмірбаянынан, саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасу және даму эволюциясы, қоғамдық-саяси жене шығармашылық қызметінің негізінде жазылған тарих, сол тұлғаның өмір сүрген заманының ерекшеліктерінен, қоғамының құндылықтарынан көп мағлұматгар береді. Ұлт-азаттық күрестің көрнекті өкілдерінің бірі - Жақып Ақбаевтың тұлғасын сомдап, ғылыми зерттеу негізінде оның көзқарас эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған Мұхтар Құл-Мұхамедтің еңбектерін айтуға болады. Ж.Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ақпан төңкерісіне дейінгі жөне одан кейінгі кезендегі қазақ зиялыларының отарлық жүйеге қарсы күресінен және автономияға жету жолындағы іс-әрекеттерінен мол мағлұмат аламыз [40].
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген еңбегінде пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты -- қазақ елін отарлық езгідсн азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллигенцияны ұлттық-демократиялық интеллигенция деп, ал Алаш партиясын ұлттық-демократиялык партия деп атау шындыққа сай келеді [56].
Жер -- қазақ халқы үшін ерекше мәселе. Осыған орай М.Тынышбаев еңбектерінде патша үкіметінің қазақ жерін отарлау саясатының жабайы әдістері және оның экономикалық, саяси, рухани салдары деректерді жан-жақты талдау негізінде ашылған. Оның жер мәселесі туралы көзқарасы 1905 жылдың 19 қарашасында автономистердің 1 съезінде жасаған Қырғыздар және азаттық қозғалысы атты баяндамасында патша үкіметінің қоныстандыру саясатының қазақтарды қиын жағдайларға ұшыратқанын жер үшін жанжалдар, төбелестер және кісі өлтірулер орын алып отырғанын, қазақтарды мал шаруашылығынан диханшылыққа ауыспайды деп айыптайтынын, алайда олардың қарауына берілген жалаңаш далада және құмдарда адамдар тұрмақ, аңдар да өмір сүре алмайтынын атап көрсеткен еді [53, 74б.]. Сонымен қатар жер мәселесінің қазақ халқы үшін стратегиялық маңыздылығын түсіне білген ол, егер жерді орыс шаруаларының пайдасына тартып ала берсе, ел арасында әлеуметтік қақтығыстың болатындығы заңды екендігін атап көрсетеді.
Алаш қайраткерлерін саяси қуғын-сүргінге ұшырату мәселесімен, әсіресе Сталин бастаған әміршіл-әкімшіл жүйе негізінде Алаш қайраткерлерінің тарихын зерттеуте тарихшы Д. Махаттың қосқан үлесі зор болды. Д. Махаттың еңбегінің құндылығы деректерінің молдығында. Зерттеуші Д. Махат ғылыми айналысқа Ресей архивтеріндегі Алаш қозғалысына қатысты құжаттарды қосуымен көрінді. Зерттеуші саяси қудалау мәселесін жан-жақты қарастыруға зор серпіліс әкелді [69].
Әдебиеттер мен газеттер және интернет желісі барысында, осыған дейін аталған Әлихан Бөқейханның Алаш арыстары мен атсалысып бірге құрған партияның бағдарламасының бағыттары және қазіргі Қазақстан тәуелсіздігінде үкіменттің дәріптеп отырған Нұр Отан партиясының сабақтастығын салысытырып өттік. Онда жалпы екі партияның бағыттары мен мақсаттарын көрсете келе, яғни ондағы ұқсастықтар мен халыққа қызметін баяндай келе біз партиялардың демократиялық бағытты үгіттеуін баяндап өттік. Бір партия егер тар заманда пайда болған болса, ал қазір тәуелсіздігімізді алып, сол партияның жүзеге аспаған бағдарламаларын күні бүгінде Нұр Отан партиясы атқарып жатқанын еске сала кетейк. Бұл бүгінде біз үшін сол арыстардың үлгі етіп тұтып, адал қызметінің үлгісін көрсетеді. Тағыда қосып кететін жәйт, ол Әлихан атамыздың бір сөзі есіме келеді, мемлекетке қызмет ету, ол білімнен емес мінезден, - деп атап өткені бар еді. Ендеше осы қағиданы қазіргі жас ұрпақ санасына сіңіріп алғаны дұрыс болар еді.
Жұмыстың деректік қоры. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы архив материалдары мен ғалымдардың, зерттеулері және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттар деректік көз ретінде табылады.
Яғни, архив материалдарынан Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік архивінен алынған қорлары Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясатының барысы мен нәтижелерін терең түсінуге мүмкіндік беретін деректер [8] мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінде сақталған 20-30 жылдардағы ОГПУ архиві ІІ томнан тұратын №124, IV томдық №06610 тергеу және соттау істері материалдары көп мәліметтерді толықтыра түседі [13].
ҚРШҚО Қазіргі заман тарихының құжатнама орталығынан 12-27 қор, 1-тізбе, 86-88-ісі Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметінің құжаттары мен кеңселік іс-қағаз бланктері, мөрі баспаханалық әдіспен басылған құжаттары алынды [7]
4.Құжаттар мен материалдар негізінде Алаш қозғалысының құжаттары мен материалдар алынды. Бұл құжаттар жинағында 1913-1918жылдар арасында Қазақ [1], Бірлік туы [2], баспасөздерінде жарияланған мақалалар топтастырылған.
Бұқаралық ақпарат құралдары бойынша Саясат, Қазақ тарихы, Абай, Арай, Егемен Қазақстан газет-журналдарында жарық көрген тарихшы ғалымдардың, зерттеушілердің К.Нүрпейісовтың, М.Қойгелдиевтің, Е.Сайлаубайдың Алаш қозғалысына байланысты жарияланған мақалалары пайдаланылды [69].
Жұмыстың зерттеу нысаны. Алаш қозғалысы және жер мәселесі жөніндегі мәліметтердің анықтау болып табылады.
Жұмысының мерзімдік шеңбері. Алаш қозғалысының осы уақыт аралығындағы зерттелген тарихнамасы.
Ежелден орта ғасырға деіңгі аралықта қалыптасқан Шығыс Қазақстан өңірінің күнделікті тәжірибеде қасеттендіру.
Жұмыстың пәні. Алаш зиялыларының қоғамдық - мемлекеттік, саяси қызметі мен көзқарасының қалыптасуы. Тарихи және геосаяси мәселелерді көтеру барысында қамтылып отыр.
Жұмыстың мақсаты. Алаш қозғалысының қалыптасу тарихы мен дамуы, бағдарламалық ұстанымдары, көтерген ел проблемалары мен оған жетудегі күрес жолын, кезеңдер бойынша жариялаған еңбектер неізінде талдау.
Осы ғылыми жұмыстың алдына қойған мақсатына сай төмендегідей міндеттер жүктеліп отыр:
oo Алаш қозғалысы жөнінде, кеңестік және посткеңестік уақыт аралығындағы дейіңгі зерттеу мәселесінің тарихнамасы;
oo Біртұтас Алаш идеясы және Алаш қозғалысы мүшелерінің қоғамдық-саяси қызметтерін талдау;
oo Сондай-ақ, алаш зиялыларының жер мәселесіне қатысты көзқарастарын анықтау;
oo Жалпы алаш қозғалысы мүшелерін жазықсыз жазалау мен ақталуының тарихи үдерістік кезеңнің мәнін ашу:
oo Алаш қозғалысының бастау көздерін және Алаш партиясының бағдарламасын қазіргі уақыттағы саяси партиямен сабақтастығының маңызын ашып көрсету:
Жұмыcтың методологиялық негiздерi мен әдicтерi: Алаш қозғалысы, Алаш партиясының құрылуы мен Алашорда үкіметінің тарихын және қазақ зиялыларының ұлттық идеяларын жандандыруға байланысты күресін тарихилылық, партиялық, обективтік принциптерге сүйеніп, тарихи-салыстырмалық, проблемдік және нақты логикалық анализ әдістері арқылы зерттеулік жұмыстар жасалынған. Қазіргі таңда тарих ғылымында тарихи процестерді бағалауда тақырыпты хронологиялық шегін анықтауда ғалымдардың тұжырымдамалар негізі ретінде алынды. ҚР тұжырымдамасы Алаш қозғалысының ұлттық идеясы методология ретінде алынған. Дүние жүзінде Ұлттық тарихи мектептердің тарихи оқиғаларды баяндауда өркениеттік, мәдениеттік, фармациялық принциптер негізінде баяндалған. Алаш қозғалысы және Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің методологиясы осы принциптерге сүйеніп, қазақ ұлттық идеяларын негізі ретінде асырылған, бағаланған. Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметін сипаттап бағалауда тоталитарлық, модернизациялау, кооперативтік клиентализмдік топтардың идеясы тұжырымдамалық моделдер арқылы зерттеп баяндалған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бұрын жеке әлі ешкім қарастырмаған тақырып бойынша, ғылыми зерттеу жүргізуге алғаш рет әрекет жасалды. Зерттеуде тың ғылыми ізденістер жүзеге асырылды. Атап айтқанда:
- Біріншіден, ғылыми жұмыста, патша үкіметінен кеңіс уақытындағы Алаш қозғалысының және жер мәселесі жөнінде негіздей отырып, сол тұстағы орын алған басты үдерістерді жаңаша тұрғыдан баға беру болып табылады;
- Екіншіден, жоғарыда айтып өткендей, сол процестегі жазылып өткен барлық деректерге тарихи шолу жасалып, тәуелсіздікке 30 жыл тараптағы ғалымдардың жазылған көзқарастарымен салыстырып өттік.
- Үшіншіден, Алаш қозғалысының тарихы және атқарған қызметтеріне жаңаша баға беріліп, оның қазіргі кездегі саяси үдеріспен сабақтастырылып көрдік.
Төртіншіден, жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр;
Жұмыстың практикалық маңызы. Алаш идеясы бұл белгілі бір топтың еркімен өмірге келген жасанды, сондықтан да өткінші құбылыс емес Ол ұлтпен бірге өмір сүретін, ұлт өмірінен тамыр алған құндылықтар жиынтығы, ұлттың өмір сүру концепциясы. Алаш идеясын өмірден біржола ығыстыруға көп күш жұмсаған большевиктер құрған билік өмірден кете салысымен Алаш идеясының қайта жаңғыруы, қайта күш алуы оның өміршеңдік сипатын айғақтайды.
Алаш идеясының өзегі - ұлттық мемлекеттік. Құрметті Әлекең, Әлихан Бөкейханов айтқандай, мемлекеттігі жоқ халық - жетім халық. Кез-келген болашағынан үміті бар ұлт үшін мемлекеттік негізгі құндылық. Міне осы тұрғыдан алғанда Қазақ Республикасы - Алаш идеясының өмірлік шындыққа айналуының көрінісі ретінде бағалануы әбден орынды.
Ал оның ішкі әлеуметтік мазмұны, демократиялық принциптерге сүйенген қоғамда халықтың мәдени деңгейіне және саяси белсенділігіне тәуелді екендігін ұмытпағанымыз жөн.
Бүгінде нарықтық экономикаға бойлап енген халыққа Елбасы айтқандай, әлеуметшіл қазақтың, қазақстандықтардың барлық әлеуметтік топтарының жағдайын бірдей ойлайтын билік керек.
Екіншіден, кез-келген мемлекеттің тірегі белгілі бір ұлт, барлық мемлекет осы жолмен қалыптасқан. Біз де сондай. Бүгінде халықаралық деңгейде кең таныла бастаған Қазақстан аталатын мемлекетке де өз атын берген де, сондай-ақ оның халқының басым көпшілігін құрап отырған да қазақ, яғни Алаш халқы.
Мұндай шындықты айту ұлтшылдықтың көрінісі ретінде қабылданған заман да болды. Енді міне жаңа заманда қазақтың жоғын айтуды ұлтшылдықтың, солшыл радикализмнің көрінісі ретінде түсіндірудің қисыны жоқ.
Мемлекет халқының басым көпшілігі болғандықтан қазақтың қорланып қалған мәселелері де аз емес. Ал оларды атап айту, оларға билік орындарының назарын аудару - бұл бұл жергілікті жұртқа артықшылықтар талап ету емес. Ортақ мемлекеттік жүйеде қазақ халқының түрлі талап-тілектері өз уағында және заман талабына сай деңгейде шешілсе болғаны. Алаш зиялыларынан бізге жеткен аманат та осы бола керек.
Ахмет Байтұрсынов кеңестік кезеңде жазған мақалаларының бірінде: Көбінесе мәдениеті төмен жұрт ақкөңіл, анайы, аңқау келеді. Сондықтан да мәдениеті жоғары жұртпен араласқан жерде алдауына, арбауына түсіп жем болады. Ол жем болудан мәдениеті жетілгенше құтылмайды. Қазақ жем болудан түбінде декрет қуатымен құтылмайды, мәдениет қуатымен құтылады.
Ел басының басшылығымен осы бағытта атқарылып жатқан істердің өз нәтижесін беретіндігі ешқандай күмән тудырмайды. Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған мүрағат және қүжаттық деректер негізінде кейбір теориялық түжырымдар мен толықтыруларын, үлттық жаңғыртуға бастаған, үлттық егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған мәселелер бойынша жүмыстың нәтижесін мектеп мүғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі:
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тараудан: бірінші тарауы Алаш қозғалысының кеңестік және посткеңестік мәселелер бойынша деректер деп аталып мынадай бөлімнен тұрады: Кеңестік тұстағы Алаш қозғалысының тарихнамасы, Тәуелсіздіктің 30 жылдық қарсаңындағы Алаш тарихының зерттелуі. Екінші тарау: Біртұтас Алаш идеясы және Алаш қозғалысы мүшелерінің қоғамдық-саяси қызметтері, Алаш зиялыларының жер мәселесіне қатысты көзқарастары. Үшінші тарау: Алаш қозғалысы мүшелерін жазықсыз жазалау және ақталуы, Алаш бағдарламасының қазіргі Қазақстан тәуелсіздігімен сабақтастығы сынды бөлімдерінен және қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Кеңестік уақыттан посткеңестікке дейін: Алаш қозғалысы мәселесінің зерттелу тарихнамасы
1.1 Кеңестік тұстағы Алаш қозғалысының тарихнамасы
Ресейдегі қосөкіметгілік жүйесінде болып өткен қазақ сьездерінің күн тәртібі, олардың өтілу барысы және қабылдаған қаулы-қарарларының орындалу деңгейі туралы алғашқы түпнұсқалық деректерді Алаш қозғалысының өзі тудырғаны баршамызға аян. Сондай тарихи деректерді болашақ ұрпаққа мұра етіп қалдыру да ұлт зиялыларының назарынан тыс қалмаған.
1917 жылғы ақпан төңкерісі жеңіске жетіп, патшаның тақтан түсірілуі Ресей империясы құрамында болып келген халықтардың ұлттық қозғалыстарының жаппай өрбуіне ерекше ықпал етті. Ресейлік басқа ұлттар сияқты қазақ халқы да ендігі сәтте жаңа қоғам құру ісіне белсене араласу қажеттілігін түсінді. Өйткені, ақпан революциясы бүкіл ресей халықтарына жаңа тұрғыда даму мүмкіндігін туғызды. Ақпан төңкерісінің қазақ халқының саяси санасының жандануына ерекше ықпалды болғанын сол кездің өзінде-ақ жазылды. Мәселен, қазақ өлкесінде ерекше беделді басылым болған Қазақ газетінің 1917 жылғы көктем айларындағы сандарында Зор өзгеріс, Реттелу керек, Тендік және Алаш ұлына атты мақалалар жарық көрді [1]. Бұл мақалалардың мазмұның Ресейдегі ақпан төңкерісінің ең басты жемісі азаттық, бостандық пен теңдіктің қадыр-қасиетін жете түсініп, елдің жаңару жолындағы жасап жатқан алғашқы қадамдарына жақтас болып, қолдау көрсету. Сонымен қатар қазақ үшін бұл зор өзгеріс азаттық таңы атқанмен бірдей деп бағалаған пікір алдымен айтылған. Азаттық, теңдік пен бостандыққа ие болған шақта жаңа үкіметке (Уақытша Үкімет) қолдау көрсете отырып, ұлттық мақсат-мүддемізді іске асыратын шараларды бастау керектігі, Алаш ұлдарының қоғамдық-саяси қызметтерге белсене араласуы қажеттілігі осы мақалаларда баса айтылады [1, 15б].
Соңғы уақытта халық өкілдерінің саяси тұлғасын, жалпы азаматтық болмысын сомдауға жол ашылғанымен, жергілікті жерлердегі айталық уездік
облыстық (қазақ комитеттерінің белсенділерін толығымен зерттеу әлі де шешімін таппай отыр. Сондықтан, осындай тұлғалардың артында қалған ұрпақтары мен замандастарының естеліктерінде және жергілікті жерлердегі тарихи мұраларды бір жүйеге келтіріп жинастырып жүрген өлкетанушыларда сақталған деректерге сүйеніп, оларды шама келгеніше халқымен қайта қауыштыру арқылы зерттеу жұмысының қатпарлы тұстарын ашуға талпыныс жасалып отыр. Бұл мәселеге байланысты Бірлік туы газеті: ...осы күні халық күшін бастап жүрген Алаштың әрбір азаматы әр қадамын аңдап басуға міндетті. Өйткені, тарихтың қатты жазасын қалың халық жалпы көтерсе де, ол
жазаның кінәсін әр уақыт бірнеше көсемсінген адамдар-ақ істеп тастайтын... Болашаққа көз жіберіп, алдыңда белгілі бір қарақшың болмаса, өмірдің қателері
де көп болады... Алаштың көз тігіп, ұмтылатын мақсаты - бірлік, түгелдік, - деп ұлт өкілдерінің әрбір басқан қадамы, жасаған әрбір іс-әрекеті келешек ұрпақтың тағдырын шешетіндігін, сондықтан ел басында жүрген азаматтарға үлкен жауапкершілік жүктелетіндігін айтады.
Қазақ сьездеріне қатысты алғашқы пікірлерді Алаштың танымал жетекшілері Ә. Бөкейханев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай, А. Кенжин, Ж. Досмұхамедов, Х. Досмұхамедовтермен қатар бүркеншік есімді авторлардың деректік негіздегі мәліметтері мен сол кезеңнің шынайы келбетін сипаттайтын саяси-әлеуметтік тақырыптарға жазылған мақалалалары береді. Мәселен, Уақытша үкіметтің қызметіне орай Бірлік туы газеті: ..оның ең бірінші міндеті - мемлекетті аман-есен Учредительное собраниеге жібертіп, тапсыру еді. Бірақ ол өзінің бұл міндетін атқара алмады - дей келіп, - мұның себептерін тексеріп, Уақытша үкіметті ақтап, иә қаралап шығару тарихтың ісі. Бұған Россияның сол күндердегі әртүрлі ахуалы себеп-болды ма, жоқ Уақытша үкіметтің өзінің тұтынған бағыты бастан-аяқ теріс болды ма, мұны айырып, бұл жұмбақты шешетін тарих екендігін, әйтеуір, не қылғанымен, Уақытша үкімет өзінің мойнына алған міндетін атқара алмай, мемлекет тізгінін қолынан шығарып алғандығын жазады. Осы басылымның 15-ші санында: ..өзгеріс болғаннан бері... Россиядағы әртүрлі жұрттар әлденеше рет сиездер құрып, бас қосып келешектегі жаңа тіршілікке әзірліктерін жасап, ата тілектерін жарыққа шығаруға ұмтылған іс-әрекеттеріне мемлекеттегі қызғаншақ таптардың олардың бұл істері асығыстық. Россияның мынадай қиын сәтін пайдаланып қалу деген сөздеріне орай түбінде ұлттық халықтарды айыптауға болмайтындығын, өйтккені найзадан бұрын туған, халық тілегінің бостандық шуағы астында бұлайша тасып шығуы - табиғи іс. Сондықтан, оны асығыстық деп тоқтатуға тырысу адасқандық, - деп, автономияға халықтардың бас қосып, өз алдына әрекет адамзаттық қасиеттер тұрғысынан баға береді [2].
Сондай-ақ, 1917 жылы ақпанда Ресейде жеңіске жеткен буржуазиялық-демократиялық революция нәтижесінде қоғамдық өмірдің барлық дерлік мәселелері толықтай шешілді деуге болмайды. Жалпы Ресей кеңістігінде бас көтерген ұлт-азаттық қозғалыстар даму жолы (тактикасы мен стратегиясы), ресми билік иесі Уақытша Үкімет тарапынан толықтай қолдау таппады. Бұл мәселе туралы сөз алда болады. Қазақ халқының көшбасшысы ретінде кеңінен танылған, 1917 жылға дейін халыққа жағымды істерімен жұртшылылыққа мәлім болып келген Алаш қозғалысы қайраткерлері ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан күрделі жаңа жағдайда саяси күрес жолына шықты. Дәл 1917 жыл Алаш қозғалысы тарихындағы ең бір маңызды да, шешуші жыл болғаны тарихтан белгілі болып отыр. Алаш қозғалысының өлкедегі жетекші саяси күші ретінде танылыуының өзіндік тарихы бар. Қазақ қоғамының Алаш қозғалысына қолдау көрсетіп, оған ілесуінің әр түрлі сипаттағы мән-мағынасы бар. Атап айтқанда:
- Алаш қозғалысы қайраткерлері қазақ халқының мұң-мұқтажын жете түсінді:
- Қозғалыс қайраткерлері өздерінің білімділігімен және біліктілігімен көпшіліктің үміт-сенімдерін әрдайым (1905 жылдан бастап) ақтап келді;
- Қозғалыстың ағартушылық саласындағы орынды іс-әрекеттері, олардың қазақ қоғамы арасындағы беделін көтереді;
- Ұлттық бірлік пен халықтың өзін-өзі билеу құқығын іске асыруды жолға қою бағытындағы туындатқан идеясының жұртшылыққа кеңінен мәлім болуы және т.с.с. іс-әрекеттері Алаш қозғалысын өлкедегі жетекшілік позициясын айқындап берді.
Алаш қозғалысы төңірегінде топтасқан қазақ зиялылары және олардың түрлі әлеуметтік топтарға жататын жақтастары қазақ өлкесінде жаңа әмір құру ісіне қарқынды түрде араласа бастады.
Олардың бұл бағыттағы бастамасы ресми өкімет Уақытша Үкімет тарапынан қолдау таба бастады. Өйткені Уақысша Үкімет аса күрделі саяси жағдайда Ресейдің шеткері аймақтарында бас көтерген ұлттық қозғалыстармен санасу керектігін жете түсінді.
Тақырыбымызға байланысты зерттеулердің ішінде 10-шы жылдың соңы 20-шы жылдардың бас кезіңде. жарық көрген еңбектердің ерекшелігі, ол мәселенің негізгі мән-мағынасын ашып көрсетуде жан-жақтылық пен деректілік сипат танытуында деп білеміз. Алашордаға қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжыр ойлар А.Байтұрсыновтың атақты Революция және қазақтар деген мақаласында айтылды [3. 85б]. Бұл мақала А. Байтұрсыновтың кеңестер өкіметі жағына торғайлық топты бастап өткеннен кейін РСФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты органы Жизнь национальностей, газетінің 3 тамыздағы санында 1919 жылы жарық көрген.
А.Байтұрсынов аталған еңбегінде Алашорданың нағыз халықтық сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесі және Орталықтағы биліктің өз кезегінде аймақтағы билікпен санасуы қажеттілігін көрсеткен. Бір сөзбен айтқанда А.Байтұрсынов Кеңес өкімет жариялаған - Ресей халықтары құқықтарының декларациясын нақты іске асырылуын баса көрсеткен, Бұл құжат жалпы алғанда демократиялық сипаттағы мәтінде берілген болатын [3. 110б].
Бұдан кейін С.Сейфуллин Қазақ интеллигенциясы деген мақаласында Алаш қозғалысының 1905 жылдан бергі тарихына шолу жасайды. Алаш қайраткерлерін контрреволюцияшыл, реакцияшыл деп айыптай келе, олардың қазақ қоғамын жандаңдыруға ізденістерін де жоққа шығармаған.
Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің құрылуы жэне олардың Кеңес өкіметімен арақатынасы туралы пікірлер 1919-1920 жылдардағы большевиктік бағыттағы баспасөздерде жарық көрді: Айталық қарастырылып отырған мәселеге аз да болса тоқталған С.Сейфуллин, М.Атаниязов, О.Исаев, П. Варламов, С Мещеряков өз мақалаларында құжаттық деректерді талдаудан өткізбей жатып-ақ оларды бір жақсы бағалады [4, 56б]
С. Сейфуллиннің Алаш немесе Алашорда қозғалысы туралы көзқарасы 1927 жылы Қызылорда қаласында жеке кітап болып шыққан Тар жол, тайғақ кешу деп аталған тарихи еңбегінде нағыз большевиктік рухта сипат алғаны мәлім. С. Сейфуллиннің Алашорданы реакцияшыл ұлтшылдық көзқарастағы саяси ұйым ретіндегі айыпталуын іле-шала Ә. Әйтиев те қосылған [5, 96б].
Алашорда қозғалысы: тарихы ресми тұрғыдан, таптық және партиялық тұрғыдан зерттеу науқаны Ф.Голошекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген) 1925 жылдан кейін үдей түсті. Осы кезден бастап Алашорда қозғалысы жетекшілері мен қарапайым мүшелеріне қарсы саяси науқан да басталды. Идеологиялық тұрғыда күрес Қазақстан бойынша жаппай жүргізіле бастады. Алашорданы қаралайтын еңбектер пайда бола бастады. Бұл істің басы-қасында Өлкелік партия комитеті болғанын архив құжаттары растайды.
БКП(6) Қазақ Өлкелік комитеті секретариатының 1926 жылғы 10 қарашадағы мәжілісінің №55 хаттамасында былай делінген ...Оқу орындарында Алашорда қозғалысын тарихи арналарда оқыту үшін арнайы брошора-көмекші кұралдарды шығару жөнінде. Брошюраны құрастыруды Мартыненко және Сейфуллин жолдастарға тапсырылсын [5, 134б]. Секретариат мәжілісінен кейін, іле-шала сол жылғы 25-30 қарашада өткен БК(б) Қазақ өлкелік комитетінің екінші пленумы Қазақстан партия ұйымымдарын алашорда идеологиясына қарсы идеялық күресті күшейтуге шақырды. Партиялық тапсырыспен сол кездегі республикалық мемлекеттік баспаның директоры А.К.Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы Краткий исторический очерк национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919 гг. деген атпен кітапша шығарады [6, 58б].
Ал, 1934 жылдары жазылған Б.Қаратаевтың Краткий очерк истории Алашорды атты қолжазбасы, 1935 жылдары жазылған Ә.Әйтиевтің естеліктері, 1936 жылы жарық көрген Из истории Партийного строительства в Казахстане деп аталатын құжаттар мен макалалар жинағы [7]. І. Қабыловтың Сосредоточить огонь против казахского Национализма мақаласы БК(б)П Ақтөбе облыстық комитетінің хатшысы қызметінде болған А.Мусиннің партия активтеріне арналған Об истоках национал-уклонизма в Казахстане атты лекциясындағы мәліметтер және т.б. осы сияқты зерттеулер мен мақалалардың көпшілігі Алаш қозғалысына қатысты мәселелердің анық-қанығына көз жеткізбістен, контрреволюциялық әрекеттер жасады деп айыпталған қазақ зиялыларының саяси құғын-сүргінге ұшырауын ғылыми негіздеуге бағытталды. Сөйтіп, олар кеңестік тарихнамаға қызмет етті.
ХХ ғасырдың 40 жж. бастап Алаш зиялылары саяси қуғындалып, атылып кеткеннен кейін кеңестік тарихнамада Алаш зиялылары туралы мүлдем тыйым салынды [8].
1940 жылдары жарық көрген еңбектердің ішінде (1943 жылы М.Әбдіхалықов пен А.Панкратованың басшылығымен шыкқан Қазақ ССР тарихы оқулығының орны ерекше [9]. Мұнда қазақ сьездеріне қатысты мәліметтер өте қысқа, әрі таптық тұрғыдан берілгендігіне қарамастан, тарихи кезеңнің шындықтары жазылды.
Енді Қазақстан тарихшыларының барлық күші жоғарғы оқу орындарына арналған казақ халқының тарихы туралы оқулық жазуға бағытталды. 1943 жылы Қазақстан тарихы туралы оқулық, тарихи тақырыптарды коммунистік партияның рөлі, Сталиннің ұйымдастырушылық, көрегендік саясаты жазылатын болды. Осындай жағдайда Е. Бекмаханов өзінің Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жж. деген монографиясында алғаш рет тоталитарлық жүйе жағдайында Алаш зиялыларының еңбектерін пайдаланды. Ол оның қудалануының бір себебі болды [10, 58б].
1950-1960 жылдары жарық көрген Т.Елеуовтың, Ж.Қарагусовтың, К.Бейсембиевтің, С.Кенжебаевтың зерттеу еңбектері мен Қазан төнкерісі және Азамат соғысына арналған мақалалар мен құжаттар жинақтарында Алаш қозғалысының сол ескі сарындағы (20-30 жылдардағы) көзқарастар тұрғысынан бағалады.
Яғни, 1960 ж Социалистік Қазақстан 19 қазандағы санында Р.Байжасаровтың аймақтың және бүкіл елдің тарихында көрнекті тұлға ретіндегі Т.Рысқұлов туралы мақаласы жарық көрді. Алайда бұл мақалаға қараша айындағы Орталық Комитеттің бюросында өте ірі саяси қате деп баға берілді. Сонымен қатар Т.Рысқұловтың ақталуы оны жастар арасында насихаттауға негіз бола алмайды деп сыналды. 1968 ж. С.М. Киров атындағы. Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология кафедрасының ұстаздарытың М.Жұмабаевтын ұлттық әдебиеттегі әдеби мұрасының маңыздылығы туралы талқылауында Партияның Орталық Комитетіні сынына ұшырады [4, 85б].
Ал 1970-1980 жылдардағы зерттеушілердің бұл кезеңдегі социалистік реализм тұрғысынан маркстік-лениндік әдістемесімен жазылған еңбектерінде негізінен (қазан төңкерісін дәріптеу, Қазақстандағы Кеңестік өкімет құрылысының жүргізілуі, азамат соғысы кезіндегі большевиктер партиясының ұлттық аймақтардағы жетекшілік рөлі, олардың интернационализм. Негіздерін қалыптастырудағы рөлі және т.б. ерекше сипатталды.
Алаш қозғалысы сияқты, шын мәнінде ұлт-азаттық сипаттағы саяси күштер туралы Сталиндік заманнан бастау алған бағалау принципі айшықтала түсті. Бұл кезең зерттеушілері Алашорда қозғалысы туралы тікелей жазбағанмен де, кез келген сәтінде большевиктік билік негізінде саяси құрылыстың орнауына кедергі келтірген кері тартпа күштер ретінде көрсетуге тырысты. Бұл кезең зерттеушілері Алашорда тарапынан позитивті көзқарастар да байқалды. Ол қазақ зиялыларының ағартушылық қызметінің кеңестік тарихнамада танылуы. Оның үстіне зерттеушілер Алашорда қозғалысының сипатын ашып көрсетуде тарихи құжаттар негізінде және сол кездегі Қазақ, Айқап, Сарыарқа, Абай және т.б. газет және журналдарды ғылыми айналысқа енгізуін атап көрсетеміз.
1970-1980 жылдары жарық көрген еңбектердің ішінде тарихи маңызды еңбектер де туындалды. Атап айтсак, С.Зимановтың, К.Нұрпейісовтың, М.Хaсылбеков пен Ш.Тастановтың, П.Пахмурный мен В.Григорьевтың, Ж.Қасымбаевтың, Д.Дулатованың іргелі зерттеулері тарихнамада орын алып отыр. Осы арада Алаш қозғалысы мен Алашордаға тікелей немесе жанама қатысы бар зерттеулер Қазақстанның Шығыс аймағы тарихына тән екендігін ескертеміз. Оның тарихи себебі Алаш немесе Алашорда қозғалысында Қазақстанның Шығыс аймағы басты қайнар көздердің бірі болғандығы.
Н.П.Кузенко 1983 жылы Пролетариат диктатурасын, ңығайтудағы Қазақстандағы Кеңестердің облыстық және уездік сьездерінің ролі деген тақырыпта қорғалған диссертациялық еңбегінде: 1917 жылдың қараша айы мен 1918 жылдың маусым айлары аралығында шамамен 60-қа жуық Қазақстан Кеңестерінің облыстық және уездік-сьездері болып өткен және оған орта есеппен 150-200-дей өкілдер қатысқан, - деген тұжырым жасайды. Диссертацияда қазақ сьездері нақты мәселеге жанама ретінде ғана баяндалады.
Осы тұста айта кетуіміз керек - зерттеу жұмысының барысында 1917-1919 жылдарда әртүрлі деңгейде өткен болыстық уездік, облыстық және жалпы қазақ сьездеріне қатысқан өкілдердің саны орта есеппен 20-дан 800-ге дейін жеткендігіне көз жеткізілді.
Қазақстан Алаштану мәселесін алғашқылар болып зерттеуді К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев, Д. Аманжолова және Т. Омарбековтер бастады.
Мәселен, Д.И. Дулатованың өз зерттеу еңбегінде 1917 жылғы акпан революциясына дейінгі Қазақстанның тарихнамасына тоқтала келіп, жекелеген авторлардың бұл төңкерістің Қазақстанға тигізген ықпалына байланысты жасаған жаңсақ тұжырымдарын сынға алуы - соның айғағы.
Қазақстан Коммунисі (қазір - Ақиқат) журналының 1990 жылғы 5-санында (мамыр айы) редакция алқасының ұйымдастыруымен Алаштың ақиқатын кім айтады? деген тақырыпта топтама берілді. Осы тақырып бойынша зерттеушілер В.К. Григорьевтың, К.Нұрпейісовтың және Т.Кәкішевтің мақалалары жарық көрді. Зерттеушілер К.Нұрпейісов пен Т.Кәкішев Алаштың саяси ұйым ретіндегі, қызметіне алғаш рет оң баға берді. Сол жылы зерттеуші М.Қойгелдиевтің Арай журналының 8-9 сандарында Алашты бұғаудан қашан босатамыз деген тақырыпта ауқымды мақаласы жарияланды. Алаштану мәселесін зерттеуге елеулі үлес қосқан еңбек болды.
1990 жж. аяғына қарай Алаш зиялылары туралы әртүрлі зерттеулер, мақалалар шыға бастады. Мысалы, В.П. Осиповтың Всматриваясь в 20-30 годы 49 деген 1991 ж. шыққан еңбегі Қазақстан Компартиясының ұйымдық-
саяси даму тарихына арналады. Ол өз еңбегінде Қазакстандағы Алаш қозғалысын буржуазиялық, ұлтшылдар, ұлтшыл уклонистер деген айыптауды жалғастырып, Алаш қозғалысының тарихына-обьективтік баға бере алмаған.
Қазақстандағы тарих ғылымының зергтелуіне арналған И.М.Қозыбаевтың 1992 ж. шыққан Историческая наука Казахстана деген тарихнамалық еңбегінде ХХ ғ. 40.-.80 жж. арасындағы тарих ғылымының зерттелу мәселесі жан-жақты белгілеген [11, 112-124бб].
Жалпы зерттеу мәселесінде көрсеткендей, 30 жылдары Қазақстанда үстемдік алған жаппай құғын-сүргін саясатының шеңгеліне Алаш қозғалысы қайраткерлері алдымен ілінді. Ал ресми үкімет органдарының Алаш мәселесін жабық деп табуы, тікелей Алаш немесе Алашорда қозғалысына арналған зерттеулер жүргізуге 80-жылдардың соңына дейін мүмкіндік берілмеді. Сонымен, Алашорда тарихын зерттеу ісі 20-30 жылдары осындай-ретпен өтті.
Сондай-ақ қазақ зиялыларының ХХ ғ. басында қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі шын мәніндегі жаңа кезең өткен ғасырдың 80 жж. соңына қарай басталды. оған жол ашып берген бүкіл Кеңестер одағын қамтылған қайта құру үдерісі. Соған байланысты Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті жағынан тоталитарлық жүйенің құрбаны болған қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті өкілдерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау үшін құрылған комиссияның шешімдері болды. Осы кезеңнен бастап қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі деңгелек столдардың тақырыбына айнала бастайды. Қазақстан коммунисі журлалы мен Социалистік Қазақстан газеті Алаш қозғалысына арналған мақалалар топтамасын жариялайды. Түрлі басылымдарда Алаш қозғалысы қайраткерлерінің қоғамдық қызметі мен саяси көзқарасын талдауға арналған мақалалар жарық көрді.
1.2 Тәуелсіздіктің 30 жылдық қарсаңындағы Алаш тарихының зерттелуі
Алаш тарихын зерттеудің кезеңі бойынша әртүрлі пікір бар. Ғалым Р.К Нурмамбетова алаш тарихнамасының осы заманғы кезеңін 1992 жылдан бастауды ұсынады. Диплом жұмысының хронологиялық шеңберінде тарихнаманың осы заман шеңберін доцент Н.А. Бейсенбекованың тұжырымына сүйене отырып 1995 жылдан алуды жөн көрдік. Себебі, Қазақстан тәуелсіздік алған тұста елдегі әлеуметтік-экономикалық; саяси жағдай, жалпы халықтың әл-ауқаты өте төмен болды. Кеңестік басқару жүйесіне бейімделген қоғамның нарықтық жағдайға көшуі аса ауыр жағдайда өтті. Ғылым, мәдениетті тежеген экономикалық жағдай, ұлттық тарихты қарастыруда кеңестік идеологиянын, үстем болуы төрт бес жыл көлемінде төл тарихымыздағы жаңаша пікір мен ескі ұстанымдар арасындағы күреске әкелді. Ақырындап тарих саласында қалыптаса бастаған ұлттық тарихты дәріптеудің жеңді.
Өзінің мәні бойынша жаңа тарихнамалық кесім ретінде жіктелуі мүмкін әдебиеттің тұтас массиві пайда болды. Обьективті алғышарттар-Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуі, демократияландыру үдерістерін өрістету - осы әдебиеттің пайда болуына ықпал етті. ҚР ҰҚК-МҚК бұрын жабық және қол жетпейтін мұрағаттық материалдарын құпиясыздандыру маңызды дәрежеде іздену проблемасының деректік базасын кеңейтті және байытады. Ғылыми айналымға жаңа құжаттарды енгізу, оларды талдау Алаш қозғалысының тарихына қатысты ұзақ уақыт бойы үстем болған тұжырымдамалар мен ережелерден бас тартуға ықпал етті.
Академик М.Қ. Қозыбаевтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кеңестік уақыттан посткеңестікке дейін: Алаш қозғалысы мәселесінің зерттелу тарихнамасы
1.1 Кеңестік тұстағы Алаш қозғалысының тарихнамасы
1.2 Тәуелсіздіктің 30 жылдық қарсаңындағы Алаш тарихының зерттелуі
2. Алаш қозғалыстарының құрылу тарихы мен ондағы жер мәселесінің маңызы
2.1 Біртұтас Алаш идеясы және Алаш қозғалысы мүшелерінің қоғамдық-саяси қызметтері
2.2 Алаш зиялыларының жер мәселесіне қатысты көзқарастары
3. Алаш қозғалысының нәтижесімен оның қазіргі уақыттағы саяси ерекшелігі
3.1. Алаш қозғалысы мүшелерін жазықсыз жазалау және ақталуы
3.2. Алаш бағдарламасының қазіргі Қазақстан тәуелсіздігімен сабақтастығы
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша В
Кіріспе
Тақырытыптың өзектілігі: Біз - кең-дала алқап жері мен аса бай рухани және мәдени-тарихы бар рухты биік елдің қатарындамыз. Бұл өңірлердегі әр елді мекенмен, аймақтардың бір өзіндік ерекшелікері мен тарихи рөлі бар. Бір қуанатынымыз осындай географиялық рухани белдеуде жатқан халықтың әрқашан бірлігі бұзылмаған. Оған дәлел рухани жұбанышымызға орай, ағылшын экономикасы, француз утопиясы, неміс философиясы, славян идеясы іспетті ұлттың саналық рухани болмысын анықтайтын Алаш идеясы қазақ топырағында да аса күрделі жағдайда қалыптасты. Ұлттық азаттығың, рухани тәуелсіздігің, жерің-Отаның, тілің- құдіретің, тарихың-тағдырың, саяси бас бостандығың мен экономикалық дербестігің - Алаштың Азаттығында дейтін Ортақ ұлттық мүддені ұран еткен, оны жүзеге асырған Ұлтжданды Ұлдар туды.
XX ғасырдың бас кезінен өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәні бар жалпыұлттық мақсат-міндеттерді: ұлттық тең құқылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел теңдігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру сияқты міндеттерді қойды. Басқа сөзбен айтқанда бұл істің басы-қасында болған жаңадан қалыптаса бастаған қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттері жалпы ұлттық сұраныстарға жауап беруге және оларды шешуге тырысты.
Мәселен, Қазақстан ұлттық мемлекетінің идеяларының қалыптасуы Алаш қозғалысының идеясынан және Алаш партиясының бағдарламасынан бастау алады. Алаш партиясының бастау көздері, Алашорда үкіметінің саяси рөлі және қазақ зиялыларының халық бостандығы жолындағы күресін және олардың ғылыми саяси еңбектерінің маңызын зерттеудің қажеттілігі өзекті болуда. Алашорда үкіметінің саяси процестегі ақ гвардияшылдармен және Совет өкіметі арасындағы қарым-қатынастары, Алаш зиялыларының Алаш қозғалысындағы рөлі толық зерттелмеуде. Қазақ автономиясын құрған кеңес өкіметі емес, Алашорда кеңесі мен Алашорда үкіметі болатын. Алашорда үкіметі 1917жылдың желтоқсан айында құрылды, ал 1919 жылдың желтоқсан айында оны кеңес өкіметі ресми мойындады.
Ал, 1919 жылдың сәуірінде А.Байтұрсынов Қазақ Өлкелік революциялық комитетінің мүшесі болып бекітілді. 1920 жылы қазанда Қазақ АССР-і болып өзгертіліп, әкімшілік атқару комитеті қайта құрылды. Біздің тәуелсіздік алу идеямыз 1917 жылы желтоқсан айында құрылған Алашорда үкіметінің құрылуынан басталады [28, 85б].
Яғни, ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары бүкіл қазақ халқы атынан іс-қимыл жасай отырып, отаршылықтың нәтижесінде елді экономикалық және рухани дағдарыстан шығару жолын іздестірді, қазақ халқының мемлекеттігін қалпына келтіріп, халықты жалпы адамзат құндылықтарымен таныстыруға ұмтылды.
Жалпы, айтқанда Отандық тарих ғылымында көлемді орын алған тақырыптардың бірі - Алаш тарихы. Алаш тарихы қарастырылды дегеннің өзінде, көп зерттелмеген тақырыптардың бірі қозғалыс, кейін жер мәселесі. Отандық және шетелдік тарихшылардың еңбектеріндегі Алаш көсемдері, бағдарламаларын жүзеге асырудағы әрекеттері жайлы тұжырымдар бір зерттеу жұмысы ретінде жарияланбады. Отандық тарихшылардың Алашорда мәселесімен жарияланған еңбектері өте көп. Дегенмен тарихнамасының кезеңдер бойынша бөлінуі кездеспейді.
Патшалыҡ өкіметке де ашық сындарымен қолайсыз болған, кеңес өкіметі үшін де қазақ жерін әрі қарай отарлауға мүмкіндік бермеген алашордашылардың сол тұстардағы тарихнамасы билік тапсырысымен жазылғандықтан кері пікір қалыптасқаны белгілі. Тәуелсіз тарихымызды жазудағы негізі міндеттердің бірі, сол зерттеулерді сараптау мақсатында осы зеттеу жұмысы таңдалып алынды.
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі. Алаш тарихы көп жылдар бойы тыйым салынған тақырыптардың бірі болды. Билік ауысканимен; билік басына келген саяси күштердің жоспарларына пікірлері қарама-қайшы болған алашордалықтар халық санасынан мүлдем жойылуы тиіс еді. Мемлекеттік Думаға әртүрлі жолдар арқылы сайляна отырып, көкейкесті мәселелерді көтергендіктен қудаланған қазақ зиялылары, кеңес өкіметі орнаған тұста да саяси қуғындалды.
Ф. Голощекин қазақ өлкелік партия комитетінің басшылығына келген кезде Алаш деген атқа қатысы бар өнер, ғылым, мәдениеттің түрлі салала халық үшін жемісті еңбек етіп жүрген барлық қазақ зиялыларының соңына түсіп, қудалай бастады. Қазақ халқына қарсы жасалған геноцидтік саясатын іске асыру үшін Голошекин 20-шы жылдардың өзінде жекелеген қызметкерлерге алаштың контрреволюциялық ұлтшылдық мәнін әшкерелейтін еңбектер жазуға арнайы тапсырмалар береді.
Сондай тапсырма алған республика мемелекеттік баспаның директоры А.К. Богачов Алашорда деген кітапша жазып, онда алашты бастан-аяқ қаралап шығады [6].
Қазіргі таным тарихында кеңестік саясатқа ұлттық тұрғыдан баға берген академик Манаш Қозыбаев Кеңестік Орталық пен большевизм жүргізген геноцид-отаршылдық шыңы болды деп ой қорытуы негізсіз еместі. Осы орайда ұлт зиялыларын зерттеп жүрген белгілі тарихшы Мәмбет Қойгелдиевтің Алаш өкілдерінің осы аралықтағы ұстанған позициясы мен көздеген мақсаты біреу, ол мақсат қазақ қоғамын ояту, халқын, жұртый-тэуелсіздікке үндеу болатын деген тұжырымы да орынды.
Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметінің шын тарихы тек Қазақстан тәуілсіздік алғаннан кейінгі жылдары жаңаша парадигма негізінде зерттеле бастады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, тарихымыздың осы мәселесін зерттеуге бет бұрған тарихшы ғалымдардың бірі академик М. Қозыбаев болды. 1992 Қозыбаевтың осы тақырыпқа және Қазақстан тарихының басқа да өзекті мәселелеріне арналған Ақтаңдақтар ақиқаты атты еңбегі жарық көрді. Осы еңбектің Тарихтың ашы сабағы дейтін мақаласы аталмыш мәселеге арналған.
Яғни, қазақ ұлт-азаттық қозғалысын бүгінгі қоғамдық сұранысқа сай зерттеуде М. Қозыбаев еңбектерінің орны ерекше. Ол бұл күрделі мәселені ескі, ұлыдержавалық мүдде тұрғысынан емес, ұлттық ерекшеліктер мен мүддеге, жалпы адамзаттық қасиеттерге негізделген жаңа әдістемелік және теориялық деңгейде зерттеуді меңзейді. Академик М.Қозыбаев Алаш партиясының бағдарламасының жобасын және бүкілодақтық екінші сьезді құжаттарын талдай келіп, партияны ұлтшыл саяси ұйым деп айыптаудың негізсіз екендігін дәлелдеп берді [11].
Қазақ мемлекеттігін жаңғырту жолында күрес жүргізген Алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі зерттеу К. Нұрпейісов Алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі зерттеу Ҡ. Нұрпейісовтің Алаш һәм Алашорда атты монографиясы, Қ. Нұрпейісов Алаш қозғалысы бірнеше құрамдас бөлімдерден тұратын күрделі ұғым екендігін, бұл ұғымға біріншіден, саяси партия ретіндегі Алаш, екіншіден, мемлекеттік құрылым түріндегі Алаш автономиясы, үшіншіден осы автономияны (Алаш атты қазақтың мемлекеттігін) бақаруға тиісті болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі) кіретіндігін жазады. Д. Аманжолованың Казахский автономизм в России. История движения Алаш Р. Нұрмағанбетованың Проблемы Алаш и Алашорды в казахстанской историографии 20-90 годов ХХ века еңбектерін боліп көрсеткен жөн. Бұларда Алаш қозғалысы тарихын зерттеудегі жетістіктерімен қатар, әлі де назардан тыс қалып келе жатқан мәселелер кеңінен талданды [16].
Интеллигенция тарихын зерттеудегі жаңа кезеңнің тағы бір белгісі бұл мәселені кең тарихи хронологиялық- ауқымда және нақты деректік негізде зерттеуді қуаттайтын еңбектердің жарық көре бастауы. Ұлттық интеллигенция тарихын Кеңес билігі дәуірімен шектеген Қарағұсов және басқа авторлардың пікірін Х. Әбжанов орынды сынаған.
М. Қойгелдиев пен Т.Омарбеков Алаш қайраткерлерінің негізгі мақсат қазақ елін отарлық езгіден азат ету және қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық, мәдени даму жолына алып шығу болғандықтан, Алаш партиясын Ұлттық демократиялық партия деп атады.
М. Қойгелдиевтің тұжырымы бойынша - сол тарихи кезеңде қазақ қоғамына терең дағдарыстан өркениетті жолға шығу үшін, тарихи тәжірибе көрсеткендей, большевиктер ұсынған жол анағұрлым тиімді және азабы кем еді. Себебі алаштық интеллигенция ұсынған жол қазақ елінің сан ғасырлық даму тәжірибесін, салт-дәстүрін революциялық әдіспен күрт өзгертуді емес, қайта оларды эволюциялық жолмен, басқа өркениетті елдердің өмір тәжірибесін ескере отырып, одан әрі жетілдіре түсуді көздеді [37].
Келесі бір зерттелу деңгейіндегі мәселелер ол, Алаш идеясы. Яғни, қазақтың мемлекеттік, ұлттық идеясы екенін атап өттік. Ондағы біздің қарастырып өткен еңбектердің бірі, ол С. Өзбекұлының Алаштың арыстары [18], атты ғылыми деректерде ұлт перзенті атанған Әлиханның халқымызға сіңірген еңбегі мен оның құрған Алаш атты саяси партияны бүгінде немесе сол уақытта болсын халқымыз бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына күш-қуат және сенім берген ұлттық идея екенін түсінгенін көруге болады.
Алаш зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр -- талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері жөне азамат соғысы жылдарындағы Алаш партиясы мен Алашорданың жекеленген мөселелері бойынша да зерттеулер пайда болды. Бүл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай үлес болып есептеледі.
Біз қарастырып отырған мәселеде қызмет атқарған жеке тұлғалардың өмірбаянынан, саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасу және даму эволюциясы, қоғамдық-саяси жене шығармашылық қызметінің негізінде жазылған тарих, сол тұлғаның өмір сүрген заманының ерекшеліктерінен, қоғамының құндылықтарынан көп мағлұматгар береді. Ұлт-азаттық күрестің көрнекті өкілдерінің бірі - Жақып Ақбаевтың тұлғасын сомдап, ғылыми зерттеу негізінде оның көзқарас эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған Мұхтар Құл-Мұхамедтің еңбектерін айтуға болады. Ж.Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ақпан төңкерісіне дейінгі жөне одан кейінгі кезендегі қазақ зиялыларының отарлық жүйеге қарсы күресінен және автономияға жету жолындағы іс-әрекеттерінен мол мағлұмат аламыз [40].
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген еңбегінде пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты -- қазақ елін отарлық езгідсн азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллигенцияны ұлттық-демократиялық интеллигенция деп, ал Алаш партиясын ұлттық-демократиялык партия деп атау шындыққа сай келеді [56].
Жер -- қазақ халқы үшін ерекше мәселе. Осыған орай М.Тынышбаев еңбектерінде патша үкіметінің қазақ жерін отарлау саясатының жабайы әдістері және оның экономикалық, саяси, рухани салдары деректерді жан-жақты талдау негізінде ашылған. Оның жер мәселесі туралы көзқарасы 1905 жылдың 19 қарашасында автономистердің 1 съезінде жасаған Қырғыздар және азаттық қозғалысы атты баяндамасында патша үкіметінің қоныстандыру саясатының қазақтарды қиын жағдайларға ұшыратқанын жер үшін жанжалдар, төбелестер және кісі өлтірулер орын алып отырғанын, қазақтарды мал шаруашылығынан диханшылыққа ауыспайды деп айыптайтынын, алайда олардың қарауына берілген жалаңаш далада және құмдарда адамдар тұрмақ, аңдар да өмір сүре алмайтынын атап көрсеткен еді [53, 74б.]. Сонымен қатар жер мәселесінің қазақ халқы үшін стратегиялық маңыздылығын түсіне білген ол, егер жерді орыс шаруаларының пайдасына тартып ала берсе, ел арасында әлеуметтік қақтығыстың болатындығы заңды екендігін атап көрсетеді.
Алаш қайраткерлерін саяси қуғын-сүргінге ұшырату мәселесімен, әсіресе Сталин бастаған әміршіл-әкімшіл жүйе негізінде Алаш қайраткерлерінің тарихын зерттеуте тарихшы Д. Махаттың қосқан үлесі зор болды. Д. Махаттың еңбегінің құндылығы деректерінің молдығында. Зерттеуші Д. Махат ғылыми айналысқа Ресей архивтеріндегі Алаш қозғалысына қатысты құжаттарды қосуымен көрінді. Зерттеуші саяси қудалау мәселесін жан-жақты қарастыруға зор серпіліс әкелді [69].
Әдебиеттер мен газеттер және интернет желісі барысында, осыған дейін аталған Әлихан Бөқейханның Алаш арыстары мен атсалысып бірге құрған партияның бағдарламасының бағыттары және қазіргі Қазақстан тәуелсіздігінде үкіменттің дәріптеп отырған Нұр Отан партиясының сабақтастығын салысытырып өттік. Онда жалпы екі партияның бағыттары мен мақсаттарын көрсете келе, яғни ондағы ұқсастықтар мен халыққа қызметін баяндай келе біз партиялардың демократиялық бағытты үгіттеуін баяндап өттік. Бір партия егер тар заманда пайда болған болса, ал қазір тәуелсіздігімізді алып, сол партияның жүзеге аспаған бағдарламаларын күні бүгінде Нұр Отан партиясы атқарып жатқанын еске сала кетейк. Бұл бүгінде біз үшін сол арыстардың үлгі етіп тұтып, адал қызметінің үлгісін көрсетеді. Тағыда қосып кететін жәйт, ол Әлихан атамыздың бір сөзі есіме келеді, мемлекетке қызмет ету, ол білімнен емес мінезден, - деп атап өткені бар еді. Ендеше осы қағиданы қазіргі жас ұрпақ санасына сіңіріп алғаны дұрыс болар еді.
Жұмыстың деректік қоры. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы архив материалдары мен ғалымдардың, зерттеулері және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттар деректік көз ретінде табылады.
Яғни, архив материалдарынан Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік архивінен алынған қорлары Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясатының барысы мен нәтижелерін терең түсінуге мүмкіндік беретін деректер [8] мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінде сақталған 20-30 жылдардағы ОГПУ архиві ІІ томнан тұратын №124, IV томдық №06610 тергеу және соттау істері материалдары көп мәліметтерді толықтыра түседі [13].
ҚРШҚО Қазіргі заман тарихының құжатнама орталығынан 12-27 қор, 1-тізбе, 86-88-ісі Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметінің құжаттары мен кеңселік іс-қағаз бланктері, мөрі баспаханалық әдіспен басылған құжаттары алынды [7]
4.Құжаттар мен материалдар негізінде Алаш қозғалысының құжаттары мен материалдар алынды. Бұл құжаттар жинағында 1913-1918жылдар арасында Қазақ [1], Бірлік туы [2], баспасөздерінде жарияланған мақалалар топтастырылған.
Бұқаралық ақпарат құралдары бойынша Саясат, Қазақ тарихы, Абай, Арай, Егемен Қазақстан газет-журналдарында жарық көрген тарихшы ғалымдардың, зерттеушілердің К.Нүрпейісовтың, М.Қойгелдиевтің, Е.Сайлаубайдың Алаш қозғалысына байланысты жарияланған мақалалары пайдаланылды [69].
Жұмыстың зерттеу нысаны. Алаш қозғалысы және жер мәселесі жөніндегі мәліметтердің анықтау болып табылады.
Жұмысының мерзімдік шеңбері. Алаш қозғалысының осы уақыт аралығындағы зерттелген тарихнамасы.
Ежелден орта ғасырға деіңгі аралықта қалыптасқан Шығыс Қазақстан өңірінің күнделікті тәжірибеде қасеттендіру.
Жұмыстың пәні. Алаш зиялыларының қоғамдық - мемлекеттік, саяси қызметі мен көзқарасының қалыптасуы. Тарихи және геосаяси мәселелерді көтеру барысында қамтылып отыр.
Жұмыстың мақсаты. Алаш қозғалысының қалыптасу тарихы мен дамуы, бағдарламалық ұстанымдары, көтерген ел проблемалары мен оған жетудегі күрес жолын, кезеңдер бойынша жариялаған еңбектер неізінде талдау.
Осы ғылыми жұмыстың алдына қойған мақсатына сай төмендегідей міндеттер жүктеліп отыр:
oo Алаш қозғалысы жөнінде, кеңестік және посткеңестік уақыт аралығындағы дейіңгі зерттеу мәселесінің тарихнамасы;
oo Біртұтас Алаш идеясы және Алаш қозғалысы мүшелерінің қоғамдық-саяси қызметтерін талдау;
oo Сондай-ақ, алаш зиялыларының жер мәселесіне қатысты көзқарастарын анықтау;
oo Жалпы алаш қозғалысы мүшелерін жазықсыз жазалау мен ақталуының тарихи үдерістік кезеңнің мәнін ашу:
oo Алаш қозғалысының бастау көздерін және Алаш партиясының бағдарламасын қазіргі уақыттағы саяси партиямен сабақтастығының маңызын ашып көрсету:
Жұмыcтың методологиялық негiздерi мен әдicтерi: Алаш қозғалысы, Алаш партиясының құрылуы мен Алашорда үкіметінің тарихын және қазақ зиялыларының ұлттық идеяларын жандандыруға байланысты күресін тарихилылық, партиялық, обективтік принциптерге сүйеніп, тарихи-салыстырмалық, проблемдік және нақты логикалық анализ әдістері арқылы зерттеулік жұмыстар жасалынған. Қазіргі таңда тарих ғылымында тарихи процестерді бағалауда тақырыпты хронологиялық шегін анықтауда ғалымдардың тұжырымдамалар негізі ретінде алынды. ҚР тұжырымдамасы Алаш қозғалысының ұлттық идеясы методология ретінде алынған. Дүние жүзінде Ұлттық тарихи мектептердің тарихи оқиғаларды баяндауда өркениеттік, мәдениеттік, фармациялық принциптер негізінде баяндалған. Алаш қозғалысы және Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің методологиясы осы принциптерге сүйеніп, қазақ ұлттық идеяларын негізі ретінде асырылған, бағаланған. Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметін сипаттап бағалауда тоталитарлық, модернизациялау, кооперативтік клиентализмдік топтардың идеясы тұжырымдамалық моделдер арқылы зерттеп баяндалған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бұрын жеке әлі ешкім қарастырмаған тақырып бойынша, ғылыми зерттеу жүргізуге алғаш рет әрекет жасалды. Зерттеуде тың ғылыми ізденістер жүзеге асырылды. Атап айтқанда:
- Біріншіден, ғылыми жұмыста, патша үкіметінен кеңіс уақытындағы Алаш қозғалысының және жер мәселесі жөнінде негіздей отырып, сол тұстағы орын алған басты үдерістерді жаңаша тұрғыдан баға беру болып табылады;
- Екіншіден, жоғарыда айтып өткендей, сол процестегі жазылып өткен барлық деректерге тарихи шолу жасалып, тәуелсіздікке 30 жыл тараптағы ғалымдардың жазылған көзқарастарымен салыстырып өттік.
- Үшіншіден, Алаш қозғалысының тарихы және атқарған қызметтеріне жаңаша баға беріліп, оның қазіргі кездегі саяси үдеріспен сабақтастырылып көрдік.
Төртіншіден, жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр;
Жұмыстың практикалық маңызы. Алаш идеясы бұл белгілі бір топтың еркімен өмірге келген жасанды, сондықтан да өткінші құбылыс емес Ол ұлтпен бірге өмір сүретін, ұлт өмірінен тамыр алған құндылықтар жиынтығы, ұлттың өмір сүру концепциясы. Алаш идеясын өмірден біржола ығыстыруға көп күш жұмсаған большевиктер құрған билік өмірден кете салысымен Алаш идеясының қайта жаңғыруы, қайта күш алуы оның өміршеңдік сипатын айғақтайды.
Алаш идеясының өзегі - ұлттық мемлекеттік. Құрметті Әлекең, Әлихан Бөкейханов айтқандай, мемлекеттігі жоқ халық - жетім халық. Кез-келген болашағынан үміті бар ұлт үшін мемлекеттік негізгі құндылық. Міне осы тұрғыдан алғанда Қазақ Республикасы - Алаш идеясының өмірлік шындыққа айналуының көрінісі ретінде бағалануы әбден орынды.
Ал оның ішкі әлеуметтік мазмұны, демократиялық принциптерге сүйенген қоғамда халықтың мәдени деңгейіне және саяси белсенділігіне тәуелді екендігін ұмытпағанымыз жөн.
Бүгінде нарықтық экономикаға бойлап енген халыққа Елбасы айтқандай, әлеуметшіл қазақтың, қазақстандықтардың барлық әлеуметтік топтарының жағдайын бірдей ойлайтын билік керек.
Екіншіден, кез-келген мемлекеттің тірегі белгілі бір ұлт, барлық мемлекет осы жолмен қалыптасқан. Біз де сондай. Бүгінде халықаралық деңгейде кең таныла бастаған Қазақстан аталатын мемлекетке де өз атын берген де, сондай-ақ оның халқының басым көпшілігін құрап отырған да қазақ, яғни Алаш халқы.
Мұндай шындықты айту ұлтшылдықтың көрінісі ретінде қабылданған заман да болды. Енді міне жаңа заманда қазақтың жоғын айтуды ұлтшылдықтың, солшыл радикализмнің көрінісі ретінде түсіндірудің қисыны жоқ.
Мемлекет халқының басым көпшілігі болғандықтан қазақтың қорланып қалған мәселелері де аз емес. Ал оларды атап айту, оларға билік орындарының назарын аудару - бұл бұл жергілікті жұртқа артықшылықтар талап ету емес. Ортақ мемлекеттік жүйеде қазақ халқының түрлі талап-тілектері өз уағында және заман талабына сай деңгейде шешілсе болғаны. Алаш зиялыларынан бізге жеткен аманат та осы бола керек.
Ахмет Байтұрсынов кеңестік кезеңде жазған мақалаларының бірінде: Көбінесе мәдениеті төмен жұрт ақкөңіл, анайы, аңқау келеді. Сондықтан да мәдениеті жоғары жұртпен араласқан жерде алдауына, арбауына түсіп жем болады. Ол жем болудан мәдениеті жетілгенше құтылмайды. Қазақ жем болудан түбінде декрет қуатымен құтылмайды, мәдениет қуатымен құтылады.
Ел басының басшылығымен осы бағытта атқарылып жатқан істердің өз нәтижесін беретіндігі ешқандай күмән тудырмайды. Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған мүрағат және қүжаттық деректер негізінде кейбір теориялық түжырымдар мен толықтыруларын, үлттық жаңғыртуға бастаған, үлттық егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған мәселелер бойынша жүмыстың нәтижесін мектеп мүғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі:
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тараудан: бірінші тарауы Алаш қозғалысының кеңестік және посткеңестік мәселелер бойынша деректер деп аталып мынадай бөлімнен тұрады: Кеңестік тұстағы Алаш қозғалысының тарихнамасы, Тәуелсіздіктің 30 жылдық қарсаңындағы Алаш тарихының зерттелуі. Екінші тарау: Біртұтас Алаш идеясы және Алаш қозғалысы мүшелерінің қоғамдық-саяси қызметтері, Алаш зиялыларының жер мәселесіне қатысты көзқарастары. Үшінші тарау: Алаш қозғалысы мүшелерін жазықсыз жазалау және ақталуы, Алаш бағдарламасының қазіргі Қазақстан тәуелсіздігімен сабақтастығы сынды бөлімдерінен және қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Кеңестік уақыттан посткеңестікке дейін: Алаш қозғалысы мәселесінің зерттелу тарихнамасы
1.1 Кеңестік тұстағы Алаш қозғалысының тарихнамасы
Ресейдегі қосөкіметгілік жүйесінде болып өткен қазақ сьездерінің күн тәртібі, олардың өтілу барысы және қабылдаған қаулы-қарарларының орындалу деңгейі туралы алғашқы түпнұсқалық деректерді Алаш қозғалысының өзі тудырғаны баршамызға аян. Сондай тарихи деректерді болашақ ұрпаққа мұра етіп қалдыру да ұлт зиялыларының назарынан тыс қалмаған.
1917 жылғы ақпан төңкерісі жеңіске жетіп, патшаның тақтан түсірілуі Ресей империясы құрамында болып келген халықтардың ұлттық қозғалыстарының жаппай өрбуіне ерекше ықпал етті. Ресейлік басқа ұлттар сияқты қазақ халқы да ендігі сәтте жаңа қоғам құру ісіне белсене араласу қажеттілігін түсінді. Өйткені, ақпан революциясы бүкіл ресей халықтарына жаңа тұрғыда даму мүмкіндігін туғызды. Ақпан төңкерісінің қазақ халқының саяси санасының жандануына ерекше ықпалды болғанын сол кездің өзінде-ақ жазылды. Мәселен, қазақ өлкесінде ерекше беделді басылым болған Қазақ газетінің 1917 жылғы көктем айларындағы сандарында Зор өзгеріс, Реттелу керек, Тендік және Алаш ұлына атты мақалалар жарық көрді [1]. Бұл мақалалардың мазмұның Ресейдегі ақпан төңкерісінің ең басты жемісі азаттық, бостандық пен теңдіктің қадыр-қасиетін жете түсініп, елдің жаңару жолындағы жасап жатқан алғашқы қадамдарына жақтас болып, қолдау көрсету. Сонымен қатар қазақ үшін бұл зор өзгеріс азаттық таңы атқанмен бірдей деп бағалаған пікір алдымен айтылған. Азаттық, теңдік пен бостандыққа ие болған шақта жаңа үкіметке (Уақытша Үкімет) қолдау көрсете отырып, ұлттық мақсат-мүддемізді іске асыратын шараларды бастау керектігі, Алаш ұлдарының қоғамдық-саяси қызметтерге белсене араласуы қажеттілігі осы мақалаларда баса айтылады [1, 15б].
Соңғы уақытта халық өкілдерінің саяси тұлғасын, жалпы азаматтық болмысын сомдауға жол ашылғанымен, жергілікті жерлердегі айталық уездік
облыстық (қазақ комитеттерінің белсенділерін толығымен зерттеу әлі де шешімін таппай отыр. Сондықтан, осындай тұлғалардың артында қалған ұрпақтары мен замандастарының естеліктерінде және жергілікті жерлердегі тарихи мұраларды бір жүйеге келтіріп жинастырып жүрген өлкетанушыларда сақталған деректерге сүйеніп, оларды шама келгеніше халқымен қайта қауыштыру арқылы зерттеу жұмысының қатпарлы тұстарын ашуға талпыныс жасалып отыр. Бұл мәселеге байланысты Бірлік туы газеті: ...осы күні халық күшін бастап жүрген Алаштың әрбір азаматы әр қадамын аңдап басуға міндетті. Өйткені, тарихтың қатты жазасын қалың халық жалпы көтерсе де, ол
жазаның кінәсін әр уақыт бірнеше көсемсінген адамдар-ақ істеп тастайтын... Болашаққа көз жіберіп, алдыңда белгілі бір қарақшың болмаса, өмірдің қателері
де көп болады... Алаштың көз тігіп, ұмтылатын мақсаты - бірлік, түгелдік, - деп ұлт өкілдерінің әрбір басқан қадамы, жасаған әрбір іс-әрекеті келешек ұрпақтың тағдырын шешетіндігін, сондықтан ел басында жүрген азаматтарға үлкен жауапкершілік жүктелетіндігін айтады.
Қазақ сьездеріне қатысты алғашқы пікірлерді Алаштың танымал жетекшілері Ә. Бөкейханев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай, А. Кенжин, Ж. Досмұхамедов, Х. Досмұхамедовтермен қатар бүркеншік есімді авторлардың деректік негіздегі мәліметтері мен сол кезеңнің шынайы келбетін сипаттайтын саяси-әлеуметтік тақырыптарға жазылған мақалалалары береді. Мәселен, Уақытша үкіметтің қызметіне орай Бірлік туы газеті: ..оның ең бірінші міндеті - мемлекетті аман-есен Учредительное собраниеге жібертіп, тапсыру еді. Бірақ ол өзінің бұл міндетін атқара алмады - дей келіп, - мұның себептерін тексеріп, Уақытша үкіметті ақтап, иә қаралап шығару тарихтың ісі. Бұған Россияның сол күндердегі әртүрлі ахуалы себеп-болды ма, жоқ Уақытша үкіметтің өзінің тұтынған бағыты бастан-аяқ теріс болды ма, мұны айырып, бұл жұмбақты шешетін тарих екендігін, әйтеуір, не қылғанымен, Уақытша үкімет өзінің мойнына алған міндетін атқара алмай, мемлекет тізгінін қолынан шығарып алғандығын жазады. Осы басылымның 15-ші санында: ..өзгеріс болғаннан бері... Россиядағы әртүрлі жұрттар әлденеше рет сиездер құрып, бас қосып келешектегі жаңа тіршілікке әзірліктерін жасап, ата тілектерін жарыққа шығаруға ұмтылған іс-әрекеттеріне мемлекеттегі қызғаншақ таптардың олардың бұл істері асығыстық. Россияның мынадай қиын сәтін пайдаланып қалу деген сөздеріне орай түбінде ұлттық халықтарды айыптауға болмайтындығын, өйтккені найзадан бұрын туған, халық тілегінің бостандық шуағы астында бұлайша тасып шығуы - табиғи іс. Сондықтан, оны асығыстық деп тоқтатуға тырысу адасқандық, - деп, автономияға халықтардың бас қосып, өз алдына әрекет адамзаттық қасиеттер тұрғысынан баға береді [2].
Сондай-ақ, 1917 жылы ақпанда Ресейде жеңіске жеткен буржуазиялық-демократиялық революция нәтижесінде қоғамдық өмірдің барлық дерлік мәселелері толықтай шешілді деуге болмайды. Жалпы Ресей кеңістігінде бас көтерген ұлт-азаттық қозғалыстар даму жолы (тактикасы мен стратегиясы), ресми билік иесі Уақытша Үкімет тарапынан толықтай қолдау таппады. Бұл мәселе туралы сөз алда болады. Қазақ халқының көшбасшысы ретінде кеңінен танылған, 1917 жылға дейін халыққа жағымды істерімен жұртшылылыққа мәлім болып келген Алаш қозғалысы қайраткерлері ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан күрделі жаңа жағдайда саяси күрес жолына шықты. Дәл 1917 жыл Алаш қозғалысы тарихындағы ең бір маңызды да, шешуші жыл болғаны тарихтан белгілі болып отыр. Алаш қозғалысының өлкедегі жетекші саяси күші ретінде танылыуының өзіндік тарихы бар. Қазақ қоғамының Алаш қозғалысына қолдау көрсетіп, оған ілесуінің әр түрлі сипаттағы мән-мағынасы бар. Атап айтқанда:
- Алаш қозғалысы қайраткерлері қазақ халқының мұң-мұқтажын жете түсінді:
- Қозғалыс қайраткерлері өздерінің білімділігімен және біліктілігімен көпшіліктің үміт-сенімдерін әрдайым (1905 жылдан бастап) ақтап келді;
- Қозғалыстың ағартушылық саласындағы орынды іс-әрекеттері, олардың қазақ қоғамы арасындағы беделін көтереді;
- Ұлттық бірлік пен халықтың өзін-өзі билеу құқығын іске асыруды жолға қою бағытындағы туындатқан идеясының жұртшылыққа кеңінен мәлім болуы және т.с.с. іс-әрекеттері Алаш қозғалысын өлкедегі жетекшілік позициясын айқындап берді.
Алаш қозғалысы төңірегінде топтасқан қазақ зиялылары және олардың түрлі әлеуметтік топтарға жататын жақтастары қазақ өлкесінде жаңа әмір құру ісіне қарқынды түрде араласа бастады.
Олардың бұл бағыттағы бастамасы ресми өкімет Уақытша Үкімет тарапынан қолдау таба бастады. Өйткені Уақысша Үкімет аса күрделі саяси жағдайда Ресейдің шеткері аймақтарында бас көтерген ұлттық қозғалыстармен санасу керектігін жете түсінді.
Тақырыбымызға байланысты зерттеулердің ішінде 10-шы жылдың соңы 20-шы жылдардың бас кезіңде. жарық көрген еңбектердің ерекшелігі, ол мәселенің негізгі мән-мағынасын ашып көрсетуде жан-жақтылық пен деректілік сипат танытуында деп білеміз. Алашордаға қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжыр ойлар А.Байтұрсыновтың атақты Революция және қазақтар деген мақаласында айтылды [3. 85б]. Бұл мақала А. Байтұрсыновтың кеңестер өкіметі жағына торғайлық топты бастап өткеннен кейін РСФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты органы Жизнь национальностей, газетінің 3 тамыздағы санында 1919 жылы жарық көрген.
А.Байтұрсынов аталған еңбегінде Алашорданың нағыз халықтық сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесі және Орталықтағы биліктің өз кезегінде аймақтағы билікпен санасуы қажеттілігін көрсеткен. Бір сөзбен айтқанда А.Байтұрсынов Кеңес өкімет жариялаған - Ресей халықтары құқықтарының декларациясын нақты іске асырылуын баса көрсеткен, Бұл құжат жалпы алғанда демократиялық сипаттағы мәтінде берілген болатын [3. 110б].
Бұдан кейін С.Сейфуллин Қазақ интеллигенциясы деген мақаласында Алаш қозғалысының 1905 жылдан бергі тарихына шолу жасайды. Алаш қайраткерлерін контрреволюцияшыл, реакцияшыл деп айыптай келе, олардың қазақ қоғамын жандаңдыруға ізденістерін де жоққа шығармаған.
Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің құрылуы жэне олардың Кеңес өкіметімен арақатынасы туралы пікірлер 1919-1920 жылдардағы большевиктік бағыттағы баспасөздерде жарық көрді: Айталық қарастырылып отырған мәселеге аз да болса тоқталған С.Сейфуллин, М.Атаниязов, О.Исаев, П. Варламов, С Мещеряков өз мақалаларында құжаттық деректерді талдаудан өткізбей жатып-ақ оларды бір жақсы бағалады [4, 56б]
С. Сейфуллиннің Алаш немесе Алашорда қозғалысы туралы көзқарасы 1927 жылы Қызылорда қаласында жеке кітап болып шыққан Тар жол, тайғақ кешу деп аталған тарихи еңбегінде нағыз большевиктік рухта сипат алғаны мәлім. С. Сейфуллиннің Алашорданы реакцияшыл ұлтшылдық көзқарастағы саяси ұйым ретіндегі айыпталуын іле-шала Ә. Әйтиев те қосылған [5, 96б].
Алашорда қозғалысы: тарихы ресми тұрғыдан, таптық және партиялық тұрғыдан зерттеу науқаны Ф.Голошекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген) 1925 жылдан кейін үдей түсті. Осы кезден бастап Алашорда қозғалысы жетекшілері мен қарапайым мүшелеріне қарсы саяси науқан да басталды. Идеологиялық тұрғыда күрес Қазақстан бойынша жаппай жүргізіле бастады. Алашорданы қаралайтын еңбектер пайда бола бастады. Бұл істің басы-қасында Өлкелік партия комитеті болғанын архив құжаттары растайды.
БКП(6) Қазақ Өлкелік комитеті секретариатының 1926 жылғы 10 қарашадағы мәжілісінің №55 хаттамасында былай делінген ...Оқу орындарында Алашорда қозғалысын тарихи арналарда оқыту үшін арнайы брошора-көмекші кұралдарды шығару жөнінде. Брошюраны құрастыруды Мартыненко және Сейфуллин жолдастарға тапсырылсын [5, 134б]. Секретариат мәжілісінен кейін, іле-шала сол жылғы 25-30 қарашада өткен БК(б) Қазақ өлкелік комитетінің екінші пленумы Қазақстан партия ұйымымдарын алашорда идеологиясына қарсы идеялық күресті күшейтуге шақырды. Партиялық тапсырыспен сол кездегі республикалық мемлекеттік баспаның директоры А.К.Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы Краткий исторический очерк национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919 гг. деген атпен кітапша шығарады [6, 58б].
Ал, 1934 жылдары жазылған Б.Қаратаевтың Краткий очерк истории Алашорды атты қолжазбасы, 1935 жылдары жазылған Ә.Әйтиевтің естеліктері, 1936 жылы жарық көрген Из истории Партийного строительства в Казахстане деп аталатын құжаттар мен макалалар жинағы [7]. І. Қабыловтың Сосредоточить огонь против казахского Национализма мақаласы БК(б)П Ақтөбе облыстық комитетінің хатшысы қызметінде болған А.Мусиннің партия активтеріне арналған Об истоках национал-уклонизма в Казахстане атты лекциясындағы мәліметтер және т.б. осы сияқты зерттеулер мен мақалалардың көпшілігі Алаш қозғалысына қатысты мәселелердің анық-қанығына көз жеткізбістен, контрреволюциялық әрекеттер жасады деп айыпталған қазақ зиялыларының саяси құғын-сүргінге ұшырауын ғылыми негіздеуге бағытталды. Сөйтіп, олар кеңестік тарихнамаға қызмет етті.
ХХ ғасырдың 40 жж. бастап Алаш зиялылары саяси қуғындалып, атылып кеткеннен кейін кеңестік тарихнамада Алаш зиялылары туралы мүлдем тыйым салынды [8].
1940 жылдары жарық көрген еңбектердің ішінде (1943 жылы М.Әбдіхалықов пен А.Панкратованың басшылығымен шыкқан Қазақ ССР тарихы оқулығының орны ерекше [9]. Мұнда қазақ сьездеріне қатысты мәліметтер өте қысқа, әрі таптық тұрғыдан берілгендігіне қарамастан, тарихи кезеңнің шындықтары жазылды.
Енді Қазақстан тарихшыларының барлық күші жоғарғы оқу орындарына арналған казақ халқының тарихы туралы оқулық жазуға бағытталды. 1943 жылы Қазақстан тарихы туралы оқулық, тарихи тақырыптарды коммунистік партияның рөлі, Сталиннің ұйымдастырушылық, көрегендік саясаты жазылатын болды. Осындай жағдайда Е. Бекмаханов өзінің Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жж. деген монографиясында алғаш рет тоталитарлық жүйе жағдайында Алаш зиялыларының еңбектерін пайдаланды. Ол оның қудалануының бір себебі болды [10, 58б].
1950-1960 жылдары жарық көрген Т.Елеуовтың, Ж.Қарагусовтың, К.Бейсембиевтің, С.Кенжебаевтың зерттеу еңбектері мен Қазан төнкерісі және Азамат соғысына арналған мақалалар мен құжаттар жинақтарында Алаш қозғалысының сол ескі сарындағы (20-30 жылдардағы) көзқарастар тұрғысынан бағалады.
Яғни, 1960 ж Социалистік Қазақстан 19 қазандағы санында Р.Байжасаровтың аймақтың және бүкіл елдің тарихында көрнекті тұлға ретіндегі Т.Рысқұлов туралы мақаласы жарық көрді. Алайда бұл мақалаға қараша айындағы Орталық Комитеттің бюросында өте ірі саяси қате деп баға берілді. Сонымен қатар Т.Рысқұловтың ақталуы оны жастар арасында насихаттауға негіз бола алмайды деп сыналды. 1968 ж. С.М. Киров атындағы. Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология кафедрасының ұстаздарытың М.Жұмабаевтын ұлттық әдебиеттегі әдеби мұрасының маңыздылығы туралы талқылауында Партияның Орталық Комитетіні сынына ұшырады [4, 85б].
Ал 1970-1980 жылдардағы зерттеушілердің бұл кезеңдегі социалистік реализм тұрғысынан маркстік-лениндік әдістемесімен жазылған еңбектерінде негізінен (қазан төңкерісін дәріптеу, Қазақстандағы Кеңестік өкімет құрылысының жүргізілуі, азамат соғысы кезіндегі большевиктер партиясының ұлттық аймақтардағы жетекшілік рөлі, олардың интернационализм. Негіздерін қалыптастырудағы рөлі және т.б. ерекше сипатталды.
Алаш қозғалысы сияқты, шын мәнінде ұлт-азаттық сипаттағы саяси күштер туралы Сталиндік заманнан бастау алған бағалау принципі айшықтала түсті. Бұл кезең зерттеушілері Алашорда қозғалысы туралы тікелей жазбағанмен де, кез келген сәтінде большевиктік билік негізінде саяси құрылыстың орнауына кедергі келтірген кері тартпа күштер ретінде көрсетуге тырысты. Бұл кезең зерттеушілері Алашорда тарапынан позитивті көзқарастар да байқалды. Ол қазақ зиялыларының ағартушылық қызметінің кеңестік тарихнамада танылуы. Оның үстіне зерттеушілер Алашорда қозғалысының сипатын ашып көрсетуде тарихи құжаттар негізінде және сол кездегі Қазақ, Айқап, Сарыарқа, Абай және т.б. газет және журналдарды ғылыми айналысқа енгізуін атап көрсетеміз.
1970-1980 жылдары жарық көрген еңбектердің ішінде тарихи маңызды еңбектер де туындалды. Атап айтсак, С.Зимановтың, К.Нұрпейісовтың, М.Хaсылбеков пен Ш.Тастановтың, П.Пахмурный мен В.Григорьевтың, Ж.Қасымбаевтың, Д.Дулатованың іргелі зерттеулері тарихнамада орын алып отыр. Осы арада Алаш қозғалысы мен Алашордаға тікелей немесе жанама қатысы бар зерттеулер Қазақстанның Шығыс аймағы тарихына тән екендігін ескертеміз. Оның тарихи себебі Алаш немесе Алашорда қозғалысында Қазақстанның Шығыс аймағы басты қайнар көздердің бірі болғандығы.
Н.П.Кузенко 1983 жылы Пролетариат диктатурасын, ңығайтудағы Қазақстандағы Кеңестердің облыстық және уездік сьездерінің ролі деген тақырыпта қорғалған диссертациялық еңбегінде: 1917 жылдың қараша айы мен 1918 жылдың маусым айлары аралығында шамамен 60-қа жуық Қазақстан Кеңестерінің облыстық және уездік-сьездері болып өткен және оған орта есеппен 150-200-дей өкілдер қатысқан, - деген тұжырым жасайды. Диссертацияда қазақ сьездері нақты мәселеге жанама ретінде ғана баяндалады.
Осы тұста айта кетуіміз керек - зерттеу жұмысының барысында 1917-1919 жылдарда әртүрлі деңгейде өткен болыстық уездік, облыстық және жалпы қазақ сьездеріне қатысқан өкілдердің саны орта есеппен 20-дан 800-ге дейін жеткендігіне көз жеткізілді.
Қазақстан Алаштану мәселесін алғашқылар болып зерттеуді К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев, Д. Аманжолова және Т. Омарбековтер бастады.
Мәселен, Д.И. Дулатованың өз зерттеу еңбегінде 1917 жылғы акпан революциясына дейінгі Қазақстанның тарихнамасына тоқтала келіп, жекелеген авторлардың бұл төңкерістің Қазақстанға тигізген ықпалына байланысты жасаған жаңсақ тұжырымдарын сынға алуы - соның айғағы.
Қазақстан Коммунисі (қазір - Ақиқат) журналының 1990 жылғы 5-санында (мамыр айы) редакция алқасының ұйымдастыруымен Алаштың ақиқатын кім айтады? деген тақырыпта топтама берілді. Осы тақырып бойынша зерттеушілер В.К. Григорьевтың, К.Нұрпейісовтың және Т.Кәкішевтің мақалалары жарық көрді. Зерттеушілер К.Нұрпейісов пен Т.Кәкішев Алаштың саяси ұйым ретіндегі, қызметіне алғаш рет оң баға берді. Сол жылы зерттеуші М.Қойгелдиевтің Арай журналының 8-9 сандарында Алашты бұғаудан қашан босатамыз деген тақырыпта ауқымды мақаласы жарияланды. Алаштану мәселесін зерттеуге елеулі үлес қосқан еңбек болды.
1990 жж. аяғына қарай Алаш зиялылары туралы әртүрлі зерттеулер, мақалалар шыға бастады. Мысалы, В.П. Осиповтың Всматриваясь в 20-30 годы 49 деген 1991 ж. шыққан еңбегі Қазақстан Компартиясының ұйымдық-
саяси даму тарихына арналады. Ол өз еңбегінде Қазакстандағы Алаш қозғалысын буржуазиялық, ұлтшылдар, ұлтшыл уклонистер деген айыптауды жалғастырып, Алаш қозғалысының тарихына-обьективтік баға бере алмаған.
Қазақстандағы тарих ғылымының зергтелуіне арналған И.М.Қозыбаевтың 1992 ж. шыққан Историческая наука Казахстана деген тарихнамалық еңбегінде ХХ ғ. 40.-.80 жж. арасындағы тарих ғылымының зерттелу мәселесі жан-жақты белгілеген [11, 112-124бб].
Жалпы зерттеу мәселесінде көрсеткендей, 30 жылдары Қазақстанда үстемдік алған жаппай құғын-сүргін саясатының шеңгеліне Алаш қозғалысы қайраткерлері алдымен ілінді. Ал ресми үкімет органдарының Алаш мәселесін жабық деп табуы, тікелей Алаш немесе Алашорда қозғалысына арналған зерттеулер жүргізуге 80-жылдардың соңына дейін мүмкіндік берілмеді. Сонымен, Алашорда тарихын зерттеу ісі 20-30 жылдары осындай-ретпен өтті.
Сондай-ақ қазақ зиялыларының ХХ ғ. басында қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі шын мәніндегі жаңа кезең өткен ғасырдың 80 жж. соңына қарай басталды. оған жол ашып берген бүкіл Кеңестер одағын қамтылған қайта құру үдерісі. Соған байланысты Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті жағынан тоталитарлық жүйенің құрбаны болған қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті өкілдерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау үшін құрылған комиссияның шешімдері болды. Осы кезеңнен бастап қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі деңгелек столдардың тақырыбына айнала бастайды. Қазақстан коммунисі журлалы мен Социалистік Қазақстан газеті Алаш қозғалысына арналған мақалалар топтамасын жариялайды. Түрлі басылымдарда Алаш қозғалысы қайраткерлерінің қоғамдық қызметі мен саяси көзқарасын талдауға арналған мақалалар жарық көрді.
1.2 Тәуелсіздіктің 30 жылдық қарсаңындағы Алаш тарихының зерттелуі
Алаш тарихын зерттеудің кезеңі бойынша әртүрлі пікір бар. Ғалым Р.К Нурмамбетова алаш тарихнамасының осы заманғы кезеңін 1992 жылдан бастауды ұсынады. Диплом жұмысының хронологиялық шеңберінде тарихнаманың осы заман шеңберін доцент Н.А. Бейсенбекованың тұжырымына сүйене отырып 1995 жылдан алуды жөн көрдік. Себебі, Қазақстан тәуелсіздік алған тұста елдегі әлеуметтік-экономикалық; саяси жағдай, жалпы халықтың әл-ауқаты өте төмен болды. Кеңестік басқару жүйесіне бейімделген қоғамның нарықтық жағдайға көшуі аса ауыр жағдайда өтті. Ғылым, мәдениетті тежеген экономикалық жағдай, ұлттық тарихты қарастыруда кеңестік идеологиянын, үстем болуы төрт бес жыл көлемінде төл тарихымыздағы жаңаша пікір мен ескі ұстанымдар арасындағы күреске әкелді. Ақырындап тарих саласында қалыптаса бастаған ұлттық тарихты дәріптеудің жеңді.
Өзінің мәні бойынша жаңа тарихнамалық кесім ретінде жіктелуі мүмкін әдебиеттің тұтас массиві пайда болды. Обьективті алғышарттар-Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуі, демократияландыру үдерістерін өрістету - осы әдебиеттің пайда болуына ықпал етті. ҚР ҰҚК-МҚК бұрын жабық және қол жетпейтін мұрағаттық материалдарын құпиясыздандыру маңызды дәрежеде іздену проблемасының деректік базасын кеңейтті және байытады. Ғылыми айналымға жаңа құжаттарды енгізу, оларды талдау Алаш қозғалысының тарихына қатысты ұзақ уақыт бойы үстем болған тұжырымдамалар мен ережелерден бас тартуға ықпал етті.
Академик М.Қ. Қозыбаевтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz