Қазақтың тарихи метрологиясы
Диплом тақырыбы: Қазақтың тарихи метрологиясы
Мазмұны
Кіріспе
1.Жалпы метрология және тарихи метрология
1.1 Жалпы метрология: сипаттамасы тарихы және құрылымы
1.2 Тарихи метрология: ерекшеліктері, қалыптасуы мен дамуы және тарих ғылымындағы орыны
2. Қазақтың тарихи метрологиясы:қалыптасуы мен дамуы
2.1 Қашықтық пен теңдік өлшем бірліктері
2.2 Салмақ және көлем өлшеу жүйесі
2.3 Қазақ халқының уақыт пен кеңістік туралы түсініктері
https:e-history.kzkznewsshow2 071
3. Қазақ метролоиясы және халықаралық өлшем бірліктері
3.1 Халықаралық өлшем бірліктер жүйесінің қалыптасуы және қазіргі жағдайы
3.2 Метрологияның Қазақстандағы даму тарихы https:infourok.ruaza-halini-bayi ri-lshem-birlikteri-ilimi-zhoba-168 7648.html
3.3 Қазақ метрологиясының қазіргі жағдайы
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша В
Кіріспе
1. Жалпы метрология және тарихи метрология
1.1 Жалпы метрология: сипаттамасы тарихы және құрылымы
Жалпы метрология дегеніміз не? Метрология -- жеке мөлшерлерді өлшеу, талап етілетін дәлдікке қол жеткізу тәсілдері туралы ғылым. Адам үнемі бірдеңені өлшеу, мөлшерді анықтау, қанша уақыт қажет екенін, объектінің қаншалықты алыс орналасқанын білу қажет болатын әлемде өмір сүреді. Мұндай сан ақпаратынсыз адам негізді шешім қабылдап, дұрыс іс-әрекет жасай алмайды.
Қазіргі кезеңдегі метрология ғылым пән ретінде өзінің және шет елдердің өлшем бірліктерін сипаттаумен айналысқан пайда болу сатысын, ең соңында эталон жасалатын өлшем туралы ғылым деп аталатын өскелең шақты бастан өткеріп, есейе келе құдыретті физиканың тарауына айналды, сонымен бірге математикалық әдістерді игеріп, қоршаған әлемді дұрыс бағалайтын өлшем құралдарымен қамтамасыз ететін аспап жасауды басқаратын болды. Академик А.П. Александров: Метрология біздің уақытымызда өте қажет, адамның көзқарасының іргетасының қалануы, сонымен бірге еңбекшілердің әл-ауқаты да соған байланысты -- деп жазды.
Қазіргі уақытта метрология мынадай түрлерге бөлінеді:
- өлшемдердің жалпы теориялық проблемалары қарастырылатын теориялық метрология;
- метрологияның тарихын, оның даму үрдістерін зерттейтін тарихи метрология;
- өзара байланысты жалпы ережелердің, талаптар мен нормалардың, сондай-ақ мемлекет тарапынан реттеу мен бақылауды қажет ететін басқа да мәселелер кешенін қамтитын заңдылық метрология;
- өлшем әдістері мен құралдарын іс жүзінде қолдану мәселелерімен айналысатын қолданбалы метрология.
Метрологияның өндірістің тиімділігін, өнімнің техникалық деңгейі мен сапасын арттырудағы маңызы артып келеді. Ғылым мен техниканың дамуы өлшеудің дәлдігін үнемі арттыруды қажет етеді. Адам нанотехнологияларды ойластырды, яғни жұмыстар молекулалар деңгейінде жүргізілуде, яғни, микропроцессорлық техника жасалуда. Сондықтан өндірістік кәсіпорындардың, ғылыми-өндірістік бірлестіктер мен ғылыми-зерттеу институттарының басшылары метрологияны дамыту, метрологиялық ұйымдар мен қызметтердің қызметін жетілдіруге ерекше көңіл бөлуге тиіс. Метрологиялық қамтамасыз ету мәселелері дұрыс шешілген жағдайда ең жақсы нәтиже береді және жаңа өнім жасаудың, технологиялық процестерді әзірлеу мен игерудің, өндірісті ұйымдастырудың бастапқы сатыларында жүзеге асырылганда барынша аз шығынды қажет етеді.
Метрологияның негізгі міндеттері:
- жеке мөлшерлердің, мемлекеттік эталондар мен үлгілік өлшеу құралдарының (ӨҚ) бірліктерін белгілеу;
- өлшеу мен бақылау теориясын, әдістер мен құралдарын әзірлеу;
- өлшеу мен біркелкі ӨҚ бірыңғайлығын қамтамасыз ету;
- дәлсіздіктерді, ӨК жай-күйін бағалау мен бақылау әдістерін әзірлеу;
- эталондардан немесе үлгілік ӨҚ-дан жұмыста қолданылатын ӨҚ-ға көлемдерді беру әдістерін әзірлеу.
Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі:-тегін- (сызықтық, сыйымдылық, салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты. Метрологияның күрт дамуына 1875 жылы Мертрик конвенциясының (құрамында: 17 мемлекет бар) қорытындысы (Өлшеу мен таразылар және өлшеудің метрикалық эталонын жасаудың халықаралық мекемесі себепші болды. Қазіргі кездегі Метрология физика, химия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдаланып, физикалық тәжірибенің жоғары дәлдігіне сүйенеді. Қазақстанда алғашқы Метрологиялық мекеме 1923 жылы Семей қаласында ұйымдастырылады. Ол 1925 жылы Семей және Жетісу губернаторларындағы таразыларды, гірді, ұзындық пен көлем өлшемдерін тексеруді жүзеге асыратын өз алдына жеке палата болды. Оның бөлімдері Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында арнайы эталондар сақтайтын ғимарат салынды. Қазақстанның эталон базасын құруға және оны жетілдіруге үлес қосқан ғалымдар: М.Адайбеков, М.Басаров, А.Садықов, В.М.Кошелев, Ж.Нығметов, С.Үмбетаев, И.Ермекбаева, т.б. Республиканың метрологиялық қызметінде тексеру жұмыстарын (жүргізу үшін 20 жұмыс эталоны (мыс., қысым, темпиратура, масса, ұзындық, электрлік кедергі, түзу, түзу сызық, т.б.) қолданылады. 2000 жылы Қазақстанда Мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізіледі [1, 8-9бб].
Ерте заманда алғашқы рет уақытты, аудандарды, қашықтықтарды, көлемдерді және салмақтарды өлшей бастаған. Ертедегі өлшем жүргізудің алғашқы түрі ретінде шамаларды, нәрселерді бірімен-бірін салыстыру алынған. Өлшем ретінде адамның денесінің түрлі бөліктерінің ұзындығы, яғни шынтақ табан (фут), саусақ ұзындықтары және т.б. жүрген. Алыс қашықтарды өлшеу үшін жебенің ұшу үзындығы, бір күнде жүрілген жол есептелген. Ертеде мәдениеті күшті дамыған Қытай, Вавилон, Египет сияқты елдерде өлшемдер мен өлшеу бірліктері кеңінен қолданылған. Вавилонда (біздің эрамызға дейін 2000жыл) күнді 24-сағатка; сағатты 60 минутқа, ал минутты 60 секундқа бөлген. Осы вавилондиқ өлшемдер Грекияға, Римге және т.б. жерлерге тараған. Мемлекеттер арасындағы сауда-саттықтың, өнер түрлерінің дамуы бір-өлшемдерге келуге мәжбүр етті. Орта ғасырларда өлшемдер бірлігін ел билеуші бекітіп отырған. Мысалы рулетка - ағылшын тілінде рулер билеуші. Ал египеттіктер үзындық өлшемі ретінде шынтақты қолданған, ал Фараон қолының саусақ ұшынан бастап шынтаққа дейінгі аралығы. Пирамидаларды салғанда тастардың енін, ұзындығын шынтақпен өлшеген. Ағылшын королі І Генрих өзінің үлкен саусағының ұшы мен мұрынының ұшына дейінгі аралықтағы ұзындықты ярд (91см) деп белгілеген. 1970 жылы Францияның ұлттық жиналысына негізгі ұзындық өлшемінің бірлігі ретінде табиғаттағы прототип (ұқсас ата түр) алынсын деген ұсыныс түсті. Осы - мәселені шешуге құрылған комиссия осындай ұзындық бірлігі ретінде Париж меридианы ширегінің он миллиондық бір, бөлігін алуға ұсыныс жасады. Осы бірлік ұлттық жиналыста қабылданып метр деп аталды. 1792 жылы арнайы комиссия Париж меридианының Дюнкерк пен Барселона арасындағы бөлігін өлшей бастады. Бұл жұмыс 1799 жылы аяқталды. Осы өлшеулердің нәтижесінде платинадан үлгілі шекті метр мен үлгілік килограмм жасалды. 1 кг-дық масса ретінде 40С-тағы таза судың 1 дм.куб көлемін алуға келісілді. Үлгілік метр мен килограмм Франция республиикасының архивіне тапсырылып, келешекте архивтік деп аталды [2, 3-4бб].
Жалпы өте ерте кезде-ақ, біздің ата бабаларымыз кішігірім нәрселерді жақын қашықтықты қарыстап, табандап, адымдап өлшеген, ал бұларды кейде бүгінгі күнге дейін біз де пайдаланамыз. Қалыңдықты өлшегенде қарияларымыздың бір елі, бармақ, екі елі, төрт елі, табан елі деп жататынын біз әр уақытта естиміз. Алайда бұлар сол кезде өлшеу бірлігі болғанымен, қазір біз олардың сантиметрге я милиметрге шаққандығы мәнін шамамен де болса біле бермейміз.
Келе-келе үлкен ара қашықтықты өлшеуге адым ішілік етті. Содан соң қос адым немесе таяқ (мысалы, таяқ бойы) кейін қос таяқ, одан кейін мың қос адым немесе мың таяқ сияқты өлшеу бірліктері шықты. Осыдан келіп латынның millia - мың деген сөзі негізінде орыстың қашықтық өлшеуіші - миля (қысқашамиль) пайда болды. Ал аса алыс жерлер оған кететін уакьттың ұзақтығына қарай бір түстік жол, бір күндік жол, бір қоналқы жол, қырық күндік жол т.б. өлшенетін кезде болды. Кейін орыстарда верста (шақырым), сажень (саржан), аршин (кез) т.б. ұзындық өлшеуіштері пайда болды.
Біз қазақ әдеби кітаптарын және қазақша түрлі жазбаларды оқығанда, тіпті ауызекі сөздердің өзінде кейде ат шаптырым жер, сүт пісірім Жер, көш жер, көз көрім жер, дауыс жететін жер деген. Сөздерді кездестіреміз. Міне, осы өлшеуіштердің өзі де белгілі- бір қашықтықты білдіреді. Бұл сияқты жайлар басқа халықтарда да кездеседі.
Жалпы ұзындықтың практикалық өлшеуіштерінің біршама өзгертілген түрлері Грекиядан оның оңтүстігі мен солтүстігінде тарады. Мысалы орыстың аса ірі ғалым этнографы Н.Я. Бичурин өзінің Орта Азия жерінде өмір сүрген халықтардың тарихы жайында жазған еңбегінде IV ғасырдың соңында хан Тоба Гуй таққа отырғасын жол өлшеуіштерін белгілеуге, таразыларды теңестіруге, ұзындық өлшеуіштерін белгілеуге, таразыларды теңестіруге, ұзындық өлшеуіштерін анықтауға жарлық берді деп жазды [3, 13б].
Сондай-ақ, метрология ғылым және тәжірибелік қызмет саласы ретінде ерте заманда пайда болған. Ежелгі орыс өлшеу жүйесінің негізін ежелгі грек өлшем бірліктері салған, ал олар өз кезегінде Ежелгі Греция және Римнен алынған. Әрбір өлшем жүйесінің өзіндік ерекшеліктері болған, олар сол дәуірмен және ұлттық дәстүрмен байланысты болды [41].
Бірліктердің атауы мен олардың мөлшері бұрынғы Русьтағы әдіспен жүзеге асыру мүмкіндігіне сәйкес келген. Осылайша ұзындықтың негізгі бірліктері пядь және локоть (білек) қалыптасқан.
Пядь негізгі ежелгі ұзындық өлшемі болған және ересек адамның бас бармақ пен сұқ саусақтары ұштарының арақашықтығын білдірген. Уақыт өте келе, өлшемнің басқа түрі - аршин пайда болғаннан кейін, пядь (14 аршин) біртіндеп қолданыстан шыға бастады. Білек өлшемі Вавилоннан келген, ол шынтақ пен ортаңғы саусақтың ұшына дейінгі арақашықтықты білдіреді.
XVIII ғасырда сауда қарым-қатынастарының дамуына байланысты Ресейде Англиядан алынған дюйм, сондай-ақ ағылшын фут өлшемдері қолданыла бастады. Ерекше орыс өлшемі болып сажень саналды (ол үш білекке тең, шамамен 152 см).
I Петрдің жарлығы бойынша ұзындықтың орыс өлшемдері ағылшындықпен сәйкестендірілді және бұл ресейлік метрологияның еуропалықпен үйлесімділігінің бірінші сатысы болды.
Орта Азиядағы метрология - күрделі және аз зерттелген, өйткені арнайы өлшемдерге арналған ғылым кемде кем. Шығыс метрологиясы бойынша көп материаалдар В. Хинцтың Мусульманские меры и веса с переводом в метрическую систему оқу құралында жинақталған [31].
Таяу Шығыстың кейбір жерлерінде, ең алдымен Шығыс Араб елдерінде дән мен бұршақ дақылдарын өлшегенде салмағын таразыға салмай, алдымен көлемін өлшейтін. Көптеген зерттеулерде салмақты түрлі көлем өлшемдерімен өлшеген [2], бұл әдістер дәннің тек жуық салмағын анықтауға мүмкіндік берді. Әртүрлі жерлер және уақыттағы бірліктердің нақты мөлшерін анықтау кезін-де, метрлік жүйеге айналдырғанда 65-77 кг бидай немесе 60-72 кг арпа 100 л алады деп есептелген.
Ертеде мұсылмандық кезеңде 1 васк немесе 1 түйенің жүгі - 252,342 литрге тең болған (немесе 194,3 кг бидайға),ал XIV ғ Иранда 1 джариб 120 тебриздік мандарға тең болған. Ал әрбір манн 260 дирхамға (3,2 г) тең, яғни 100 кг бидай, бойынша 130 литрге тең.
Самарқандық Сағдада VI-VIII ғғ. 4,46 г-ға тең салмақ бірлігі қолданылған. Бұл Пенджикент қаласында жазуы бар дөңгелек тәріздес кірлер табылуына байланысты анықталған. 4,46 г салмақ бірлігі мұнда кейінгі жылдары да сақталды деп айтуға болады. Өйткені осындай мөлшердегі мискал орта ғасырларда Шығыс елдерінде пайданылған.
Соңғы орта ғасырда Бұқара қаласы үшін екі мискал анықталған: бірі 4,8 г және екіншісі 5,0г. 4,8 г-дық мискал қымбат бағалы металдар, асыл тастар, бұйымдарды өлшеу үшін пайдаланылған, сонымен қатар тиындар жасауға негіз салған. Бұл мискал Бұхарада ғана емес, сондай-ақ Орта Азияның өзге қалалары мен аймақтарында қолданылған.
Арнайы өлшем - намданг, 4,8 г-дық мискалдың 112 бөлігін құрайды. Құрғақ денелердің өлшемі - мут, Хуфадағы екі қол уысы, шамамен 500 г-ға тең. Бірліктерді алу кезінде бұл уыстарды әртүрлі адамдар өлшеуі тиіс болатын. Салмақ бірлігі - пайс, Ферғана, Ходжентте кеңінен қолданылатын. ХІХ ғасырдағы мәліметтер көрсетіп отырғандай, пайстың мөлшері әртүрлі кезеңдерде бірдей болған жоқ. Ходжентте (1874 ) пайс 25,6 г-ға тең болады. Наманганда (1886) 6 алтынға, яғни Ходженттегідей 25,6 г-ға , Қоқандта (1877) 5 алтынға (ұн және жеміс-жидек базарларында) және 4,5 алтынға (ет, сабын сатушыларда) бағаланды.
Ұзындық өлшемі алшын (71,12 см-лік орыс аршині) Хорезм, Бұқар және Орта Азияның барлық жерлерінде орыстардың жаулап алуына дейін қолданылды. Бірақ Хингоу өзені бойында алшын деп орыстың аршині саналмайтын, шынтақтан саусақтың ұшына дейінгі арақашықтық, яғни 45-50 см болатын.
Өлшемдердің метрлік жүйесі Францияда 1840 ж. енгізілген. Ресейде оны енгізудің маңыздылығын Д.И. Менделеев атап өткен. Ол метрлік жүйенің жалпы таралуының халықтардың болашақтағы қаланатын жақындастығына әсер ету құралы ретінде үлкен рөлі бар екендігін болжаған.
Ғылым мен техниканың дамуы жаңа өлшемдер мен жаңа өлшем бірліктерін талап етті, ол өз кезегінде іргелі және қолданбалы метрология-ның жетілуін ынталандырды.
2001 жылдың 1 қаңтарынан Ресей және ТМД елдерінің аумағында МЕСТ 16263-70 орнына өлшеудегі үлесті, еселік және басқа бірліктердің қолданылуын реттейтін ИСО 31(0-13) және ИСО 1000 халықаралық стандарттарымен үйлесімделген метрология саласындағы негізгі терминдерді және анықтамалар-ды құрайтын 29-99 ұсыныстары енгізілді.
Осы құжаттарға сәйкес метрология - бұл өлшемдер, әдістер және олардың бірыңғайлығын қамтамасыз ететін құралдар және талап етілетін дәлдікке қол жеткізу әдістері туралы ғылым. Мақсатына байланысты метрологияның үш бөлім ажыратылады: теориялық, заңнамалық және қолданбалы.
Теориялық (іргелі) метрологияда бұл ғылымның іргелі негіздері жетілдіріледі [14]. Теориялық метрология - метрологияның негізі, жаңа бірліктер жүйесі, физикалық өзгермейтін жаңа өлшеу әдістерін зерттеумен айналысатын тарау.
Метрология қажетті өлшеу дәлдігі, өлшем бірліктері, физикалық шама бірліктерін қамтамасыз етуге бағытталған өлшеу әдістері, эталондары, өлшеу құралдары және өлшеу зертханаларына қойылатын мемлекеттік талаптарды қарастырады
Қолданбалы метрология теориялық өңдеудің тәжірибелік қолданылу және заңнамалық метрология күйі сұрақтарын қамтиды. Қолданбалы метрология теориялық метрологияның өңдеулерінің іс жүзінде қолданылуы және заңдастыру метрологиясының шараларын жүзеге асыру жұмыстарын атқарады. Өнім мен шикізаттың саны мен сапасы , өндірістік және технологиялық процестер туралы ақпараттың болуы қажет. Метрология обьектілері [14] бірлік шамасы, өлшеу құралдары, эталондар, өлшеуді орындау әдістері.
Өлшеу бірыңғайлығы - өлшеу қателігі белгіленген мөлшермен айқындалып, заңдастырылған өлшем бірліктерімен көрсетілген өлшеу жағдайы.
Әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта әртүрлі әдіс пен өлшеу құралдарын қолданып, алынған өлшеу нәтижелерін салыстыру үшін, өлшем бірліктері қажет. Метрологияның басты мақсаты-өлшем бірлігі мен қажетті дәлдікті қамтамасыз ету.
Метрология мәселелері. Метрологияның басты міндеті-өлшеулердің бірлігін қамтамасыз ету. Оны орындау үшін екі басты шартты орындау керек:
- өлшеу нәтижелері заңдастырылған бірліктермен көрсетілуі керек;
- өлшеу мен шектер нәтижелерінің белгіленген қателіктері берілген, ықтималдықтан шықпауы керек.
Өлшеу обьектілері [15]. Жаратылыстану және техникалық ғылымдардың дамуы үшін өлшеудің мәні бар, ал өлшеу дәлдігінің жоғарылауы-адамзат дүние танымының, ғылымда жаңалықтар ашудың және тәжірибеде қолдану жолдарын жетілдірудің бір құралы. Америка ғалымы А.А. Майкельсонның жарық шығарушы және қабыл-даушы арасындағы қозғалыстан пайда болатын интерференциялық ығысу көріні-сін бақылау үшін жасаған тәжірибесі еш нәтиже бермеді. Осы тәжірибе нәтижесін А.Эйнштейн бүгінгі физиканың маңызды теорияларының бірі болып саналатын - ықтималдық теориясын құрғанда пайдаланған. 1932 ж. судың тығыздығын өлшеудің дәл-дігін жоғарылатуда сутегінің ауыр изотопы - дейтерийді табу жаңалығын әкелді, оның жай судағы өте аз саны судың тығыздығын еселейді.
Бүгінгі ғылыми-техникалық революция метрологияның дамуына себеп болды. Эталондардың жаңалануы, дәл өлшемдердің жаңа әдістерін шығару, өлшеуге қажет дәлдік пен бірегейлікті қамтамасыз ету шараларын жүзеге асырды. Метрологияның халықшаруашылығындағы тәжірибелік мәні зор. Ол өлшеу техникасының ғылыми негізі болып табылады.. Өлшеу техникасына барлық өлшем жүргізетін техникалық құралдар мен өлшем жүргізу әдістері жатады. Сауда, өндіріс, көлік, байланыс, медицина және басқа да халықшаруашылық салаларында, материалдық және еңбек ресурстарында маңызды орын алады.
https:repository.kaznaru.edu.kz4 781%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE %D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F%D0%B B%D1%8B%D0%BA%20%D0%BA%D0%B0%D0%B4% D0%B0%202018%20%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D 0%B3%D0%B8.pdf
Жалпы айтқанда, бүгінгі зерттеп отыран жалпы метрология не? Және ол қандай қызмет атқарады. Қандай қазіргі кезде өзектілігі бар. оның шығу тегі жөнінде жоғарыдағы деректермен баяндап өттік. Бұл жерде біз метрология тек уақыт немесе өлшем бірліктерімен ғана шектелмейді және тарих саласында да өз үлесін қосатынын байқадық.
Әдебиеттер тізімі
1. Мұрзыбай М., Нығметов Ж., Бутеева В.П., Стандарттау, метрология, сертификаттау және сапа менеджменттерінің негізі М, Мұрзыбай., Ж. Нығметов., В.П. Бутеева., Алматы. - 2003 ж. 8-9бб
2. Шоқаева С. Метрология және өлшемдер С.Шоқаева., Алматы. - 1998 ж. - 3.4бб.
3. Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министрлігінің техникалық реттеу және метрология комитеті туралы ереже. Қазақстан Республикасының үкіметінің қаулылары. - 2004ж 11 ақпан. - 13 бет
1.2 Тарихи метрология: ерекшеліктері, қалыптасуы мен дамуы және тарих ғылымындағы орыны
Біздің бүгінгі қарастырып отырған басты мәселеміз ол тарихи метрология яғни, онда өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән. Жалпы метрология ұғымы грекше метрон - өлшем, өлшеу құралы, логос - ілім, білім деген сөздерден пайда болған. Бүгінгі таңда метрология барлық өлшем бірліктері жүйелерін, олардың эталондарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық түрлерін, өлшем құралдарын тексеру және аттестаттау мәселелерімен айналысатын ауқымды ғылыми сала. Ал тарихи метрология соның бір бөлігі ретінде де қарастырылады.
Жалпы, уақыт туралы түсінік адамдарда белгілі бір табиғат құбылыстарымен байланысты қоғамдық дамудың алғашқы сатыларында-ақ пайда болды, ал шаруашылық тіршілігінің мұқтаждары уақыт өлшем бірлігін орнатып, оларды есепке алу қажеттігін тудырды. Адамдар әрқашан уақыт аралығындағыны қабылдады, күн мен түннің ауысуын біліп отырды, қоршаған ортаның әсерімен байланысты жыл мерзімдерін айырды. Бірақ уақыттың арнаулы есебі және оны іс жүзінде қолдану, бері келе дамыған қоғамда, егіншіліктің, мал шаруашылығының сауда мен теңізге жүзудің пайда болуымен байланысты шығады.
Яғни, өлшем бірліктері туралы ортағасырлық Еуропада жазылған алғашқы еңбектер заңгерлер мен көпестердің трактаттары деп есептеледі. Мәселен ХІҮ ғасырдағы италиялық саудагер Франческо Баль-дуччи Пеголоттидің Сауда тәжірибесі атты еңбегі осы қатарға жатқызылады. ХІҮ - ХV ғасырларда әртүрлі аймақтарда қолданылатын өлшем бірліктері коммерциялық қажеттілік үшін жүйелендірілді. Осы кезеңдерде жерге орналастырушылар ұзындық пен жер бедерін өлшеу тәсілдері кең түрде сипатталған алғашқы көлемді трактаттар пайда болды. Сол шығармалардың ішінде неміс қоныстанушыларының жер бөліктерін өлшеу тәжірибесін қорытындылайтын Кульмдық геометрия атты еңбекті ерекше айтуға болады. Кейінгі феодализм кезеңіндегі діл өлшеу талаптардың күшеюі өлшемдер туралы жұмыстарды жазудағы бастамашылық көпестер мен жер өлшейтіндерден математиктерге өтті. Вена тұрғыны Кристоф Рудольфтың Шебер есеп атты еңбегі Батыс Еуропаның әртүрлі аудандарында таралған астық, шарап, май өлшемдерін, фунттарды, шынтақтарды салыстыра сипаттауға арналған. Ол 1526 жылдан 1588 жылдардағы 60 жылдай уақытта мегіз рет жарық көрді. Батысеуропалық көптеген мұрағаттардан өлшем бірліктері туралы трактаттардың әртүрлі қолжазбаларын кездестіруге болады. Сондықтан да метрология жеке ғылыми пән ретінде ХҮІ ғасырда қалыптасты деп есептейді. Ал Еуропада тарихи метрологияның пайда болуын Георг Агриколла (1494-1555) мен Жозеф-Жюст Скалигердің (1540-1609) Римдіктер мен гректердің өлшемдер мен өлшеуіштер туралы бес кітап атты еңбегімен байланыстырылады. ХҮІ - ХҮІІІ ғасырларда тарихи метрологияның негізгі мәселесі антикалық кезең өлшем бірліктері басты назарда болды. Ал ортағасырлық европалық өлшем бірліктері мәселелері көбінесе өлкетанушылар мен антикварларды ғана қызықтырды.
ХҮШ - ХІХ ғасырларда Еуропаның көптеген елдерінде өлшем бірліктері туралы анықтамалықтар шыға бастады. Ресейде өлщем бірліктері жүйесң негізінен ХҮШ - ғ. басында қалыптасты деп есептеледі. Ал ХҮШ - ХХ ғасырлардағы метрологияның басты міндеті елдің орасан зор аумағындағы өлшем бірліктерін нақтылау, біріздендіру болды. Бұл кезеңдерде ресейлік бірыңғай өлшем бірліктері жүйесңн қалыптастыру мақсатында бірнеше комиссия құрылып, жұмыс істеді.
ХІХ - ғасырда экономика тарихына қызығушылықтың артуына байланысты ортағасырлық өлшем бірліктеріне көбірек көңіл аударыла бастады. Метрологияның кейбір мәселелеріне байланысты арнайы зерттеулер пайда болды. Ұлы Карлдың фунты, кельндік марка, гуфтар және басқалар пікірталас мәселелеріне айналды.
ХХ - ғасырда өлшеу жүйелері тарихи-экономикалық мәселелерді зерттеу құралы ретінде ғана емес, өзіндік зерттеу обьекті ретінде де қарастырыла бастады. Тарихи метрологияны оқып зерттеуде Тарихи метрология бойынша Халықаралық комиссия өзіндік үлес қосты. 1975 жылдан бастап тарихи метрология бойынша конгрестер өткізіле бастады.
Зерттеушілер тарихи метрология бүгінгі таңда өрлеу сатысында тұр деп есептейді. Жалпы алғанда тарихи метрологиялық зерттеулер ортағасырлық кезеңмен салыстырғанда ежелгі гректік және римдік өлшем жүйелері жақсырақ зерттеліп, айқындалғандығын көрсетеді.
Яғни, тарихи метрология - өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән. Метрология ұғымы грекше метрон - өлшем, өлшеу құралы, логос - ілім, білім деген сөздерден пайда болған. Бүгінгі таңда метрология барлық өлшем бірліктері жүйелерін, олардың эталондарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық түрлерін, өлшем құралдарын тексеру және аттестаттау мәселелерімен айналысатын ауқымды ғылыми сала. Ал тарихи метрология соның бір бөлігі ретінде де қарастырылады.
Өлшем бірліктері метрлік жүйе қалыптасқанға дейін - ақ пайда болып, дамыды. Сондықтан ол кезең дәстүрлі өлшем жүйесі кезі деп те аталады. Сонау көне замандарда - ақ адамдар өсірген малдарының санын, алған өнімінің көлемін, барған жерінің қашықтығын, мал өрісі мен көш-қон шегін өздерінше өлшеп, анықтап отырды. Еңбек құралдарын, қару-жарақтарды жасау, киім тігу, баспана салу барысында оларды дұрыс және ыңғайлы ету үшін өлшеу керек еді. Тұрмыстық заттарының салмағын, көлемін, ұзындығын анықтау қажеттігі де алғашқы өлшем бірліктерінің дүниеге келуіне ықпал етті. Ең алғашқы өлшеу құралдары ретінде адамдар өздерінің дене мүшелерін пайдаланған деп есептеледі. Мәселен, саусақ, шынтақ, табан тағы басқалар арқылы өлшеген. Өлшеудің бұл түрі көптеген халықтарда соңғы кездерге дейін сақталып келгені мұның бұлтартпас дәлелі болса керек. Ежелгі дәуірлерде ұзындық өлшемдері ретінде адым, белгілі бір уақытта жүрген жолдың ұзындығы да негізге алынды. Ал аумақтың көлемі зер өңдеуге кеткен еңбекпен немесе ол аумаққа себілетін діннің, тұқымның көлемімен өлшенетін болды. Сусымалы және қатты денелер адам алып кете алатын мөлшерімен айқындалды.
Шаруашылықтық қатынастардың дамуы, өндіруші шаруашылықтардың пайда болуы, айырбас пен сауданың маңызды рөл атқара бастауы, рулар мен тайпалардың, халықтар мен елдердің өзара байланысының жаңа түрлерінің дүниеге келуі мұның барлығы кейбір өлшем бірліктері мен жүйелерінің кең таралуына ықпал етті. Өлшем жүйелері жетілген кейбір елдердің өлшем бірліктері басқа елдер мен мемлекеттерде де пайдаланыла бастады. Сөйтіп олар халықаралық сипат алды. Мәселен Жерорта теңізі бойы елдерінде вавилондық өлшем жүйесі таралып, олардағы өлшем жүйелеріне негіз болды.
Дегенмен ортағасырлық Еуропа елдеріндегі экономикалық-әлеуметтік құрылыстың, қоғамның саяси ұйымдастырылуының, мәдениет пен діннің айырмашылықтары мен ерекшеліктері және халықаралық қатынастардың сипаты өлшем жүйелеріне әсер етті. Оларды шатастыруға, мәліметтердің әртүрлі болып, араласып кетуіне әкелді. Сол себепті де метрология күрделі әрі қызықты пән болып есептеледі.
Қазіргі кезеңде жекелеген фактілерді жинақтаумен қатар, оларды терең ой елегінен өткізіп, пайымдаулар мен тұжырымдар жасауға ұмтылыс артуда. Метрологияда бұл үрдіс енді ғана өріс алуда. Көптеген елдерде, соның ішінде Еуропалық елдердің барлығында бірдей сенімді метрологиялық анықтамалықтар жоқ. Жекелеген салмақ, ұзындық көлем және т.б. өлшем бірліктерінің өалыптасуы мен дамуы туралы арнайы, кешенді зерттеулер де мәліметтер бере отырып, жекелеген елдердегі өлшем бірліктер тарихына және халықаралық өлшем бірліктеріне сипаттама беруге ұмтылыс жасалды. Басты мақсат - метрология туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру және қателіктер мен шатастыруды болдырмау үшін тарихилық принципін пайдалана білуге үйрету.
Метрология тарихи деректерді айқындау, нақтылау және шынайылығын анықтауда үлкен орын алады. Ол әсіресе экономикалық-әлеуметтік тарих бойынша көптеген деректер береді және оларды нақтылауға көмектеседі. Өлшем бірліктері арқылы белгілі бір халықта немесе мемлекетте шаруашылықтың қандай түрінің жетекші сипат алғанын, қай кезеңде қандай аумақта өмір сүргенін, саудасының дәрежесін, өандай елдермен сауда байланыстарының болғандығын және т.б. білуге болады. Метрологияның көмегімен деректегі өлшем бірліктерге қарай отырып, оның уақыты мен орнын ажырата аламыз. Метрологиялық мәліметтер негізінде құжаттың шынайылығы мен жалғандығын да анықтауға болады. Бұл оның деректанумен байланысын байқатады және оған деген қызығушылықты арттырады.
Метрология басқа да тарих ғылымы салаларымен тығыз байланысты. Тауардың салмағы мен көлемін, құнын анықтау барысында метрология нумизматикамен жиі байланысқа түсіп отырады. Метрологиялық зерттеулер барысында мамандар археология мен этнология мәліметтерін де пайдаланады. Өлшем бірліктері әсіресе ежелгі және орта ғасырларда табиғи факторларға - топрақтың ерекшелігіне, ландшафтқа, ауа райына, климатқа және өнімділікке - тікелей байланысты болды. Сондықтан да метрологиялық еңбектерде география, астрономия, геология, агрономия және т.б. ғылым салалары бойынша әдебиеттерге сілтемелер жасалады.
Метрологиялық зерттеулер үшін көптеген дерек көздері пайдаланылады. Олардың негізгі тобын сөз жоқ жазбаша деректер құрайды. Олар: жекелеген трактаттар, хроникалар, келісім шарттар мен келісімдердің мәтіндері, саудалық есептер туралы құжаттар, иелік жөніндегі есептер, сот протоколдары және басқа да жазбаша материалдар. Бұлармен қатар, топографиялық карталар, метрологиялық анықтамалықтар да өлшем бірліктер туралы мәліметтерді толықтыруға, нақтылауға көп көмек береді.
Жазбаша деректермен қатар заттай деректер де метрологияда кең түрде пайдаланылады. Заттай метрологиялық деректерге өлшеу құралдары, қоныстардың, жекелеген құрылыстардың қалдықтары мен орны, егістік аумағы, өлшемдер мен салмақ эталондары, монеталар жіне т.б. жатады. Колонналардағы фрескалар мен капителдерден, кітаптардағы миниатюралардан, мүсіндеу мен бейнелеу өнері ескерткіштерінен өлшеу үшін адамдардың нені және қалай пайдаланғанын көруге болады.
Мәселен, өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. Мәселен, орыс ұзындық өлшемдерінің ХVІ ғасырдың аяғына дейін дерлік шынтақ алынды, ол 38-46см-ге тең еді. Содан кейін негізіне 71,12-72 см-ге тең аршын алынған система келді. Ақырында, ХІХ ғасырдың аяғынан өлшеудің метрикалық системасы орныға бастайды, метр негізгі сызықтық өлшемге айналады. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі болды. Оның үстіне тарихты ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшемнің үлгілерінің өзінің бір-бірінен айырмашылығы көп болатын.
Европаның кейбір елдерінде тарихи метрологияның жеке мәселелерін талқылап, қайта қарау ХVІ ғасырдың өзінде-ақ басталды. Ресейде ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басында тарихшылар бұл мәселеге белгілі бір ынта қойды, ал 1849 жылдың өзінде-ақ Ф.И. Петрушевскийдің Жалпы метрология деген ісі еңбегі пайда болды. Бұл кезде метрологияның басты мәселесі кейбір өлшеулерді сипаттау және әр түрлі тарихи дәуірлердегі олардың арасындағы қатынастарды табу болып саналады.
ХІХ ғасырдың екінші. жартысынан Д.И.Прозоровскийдің, А.И. Никитскийдің, И.И. Кауфманның өлшеу системалары зерттеуге арналған еңбектері пайда болады. Бұл жұмыстың қорытындылары С.К.Кузнецовтың 1918 жылы шыққан Древно-русская метрология кітабында жасалды [4]
Совет кезінде тарихи ғылымның тез дамып, барлық қосалқы пәндерге назардың күшеюіне байланысты метрология бойынша Б.А.Рыбаковтың, В.Л. Яниннің, И.И.Смирновтың, В.И.Шунковтың, Е.И.Каменцеваның т.б. бірқатар бағалы еңбектері пайда болады. 30-40 жылдары Н.В.Устюговтың және Л.В.Черепниннің метрологияның жалпы курсы жарияланады.
Қандай да болмасын ғылыми пән сияқты метрологияның Жоғарыда айтылып өткендей өзінің зерттеу пәні ғана емес, сондай-а ол негізінде өз міндеттерін шешіп отыратын түп деректері де болады [5, 44-45бб].
Бұлардың қатарына, ең алдымен: заттық ескерткіштер жатады. Неғұрлым кейінгі дәуірлерден бізге дейін әдетте өлшемдер мен таразылар палатасында сақталатын өлшеу Эталондары жетті (Ресейде 1893 жылы Палата құрылғанға дейін -1842 жылдан бастап өлшемдер мен таразылар Депосы өмір сүрді). Тарихтың ертеректегі кездерінен эталондар мүлде дерлік сақталған, сондықтан да түп деректер ретінде бізге дейін жеткен гирлер масштабты сызғыштар, мәнеттер, архитектуралық құрылыстар және стандартты өлшемдері бар басқа да заттық ескерткіштер пайдаланылады. Тарихи метрологияны зерттеу үшін жазба түп деректерде құнды материал бар. Көптеген маңызды деректер заңдық актілерде ұшырайды. Мәселен, ХVШ ғасырдың метрологиялық системалары 1835 және 1899 жылдарғы заңдарда белгіленген. Көптеген заңдық актілер арқылы Совет мемлекеті метрология мен ақша есебін белгілеп берді.
ХVІIІ ғасырға дейін мұндай заңдық актілер болмағанды. Бірақ ХV-ХVII ғасырларда Торговая ҡнига, Счетные мудрости, Книга сошного письма сияқты арнаулы анықтамалар жасалды. Көпестерге, жер және сауда орындарының т.б. тізімін алушыларға арналған бүлер елде қолданылып жүрген өлшемдер мен таразылар туралы бағалы мәліметтерді хабарлады. Осы дәуірдегі және бұдан ертеректегі уақыттың метрологиясы жөніндегі түп деректер ретінде жылнамалар, таможнялық грамоталар мен кітаптар, әр түрлі жазу кітаптары, саяхатты суреттеу, шарттар мен басқа документтер де пайдаланылды.
Жоғарыда келтірілген метрология түп деректерінің - бәрі бірдей құнды емес. ХVIII ғасырдың және кейінгі кездердің материалдары әр дәуірдің кейбір өлшемдері туралы және метрологиялық системалары жайында неғұрлым дәл ұғым береді. Біздің Отанымыз тарихының ертеректегі кездеріне жататын кейбір түп деректерде кейде тек үзінді және кездейсоқ материалдар да кездесіп қалады.
Түп деректердің ерекшелігі оларды зерттеудің методикасында анықтайды. Ең алдымен олардың әрқайсысының төл дүние екендігін анықтап алу керек. Содан кейін көрсетілген деректердің растығына көз жеткізген жөн. Егер бұл заттық ескерткіш болса, онда тоттан тазалау, оның үстіндегі табанның бар-жоқтығын алғашқы редакциясын тапқан жөн.
Көптеген түп деректердің ресми сипаты болмағандықтан, бұлардағы бар мәліметтердің растығы мен дәлдігі бір кезеңге жататын түрлі жазба түп деректерді салыстыру жолымен немесе заттық ескерткіштерге қарап, жазба ескерткіштерде көрсетілгендерді тексеру жолымен немесе керісінше салыстыру жолымен анықталады. Бір кезеңнің түп деректері аз сақталған жағдайларда, бұларда бар мәліметтердің растығы мен дәлдігі неғұрлым кейінгі уақыттағы документтермен, ал кейде қазіргі документтермен салыстыру арқылы анықталады. Кейбір жағдайларда өлшемдер мен таразылар туралы түсінікті шетел түп деректерінде бар метрологиялық деректермен оларды салыстыру жолымен алуға тура келеді. Мәселен, орыс фунтының салмағы фунт өзінің тегін алған Ирак ротлімен салмағымен салыстырғаннан кейін барып анықталды. Русь тарихының ең ежелгі кезеңінің метрологиялық-антропологиялық методты пайдалану өте жемісті болып келеді.
Басқа елдердегі сияқты, Ресейде де өлшемдер туралы түсінік сонау ежелі да пайда болды. Сол кездің өзінде-ақ қашықтықтарды, жер мен жайылым учаскелерін, тұрғын-жай өлшемдерін, сусымалы және сұйық денелердің сыйымдылығын өлшеу қажеттігі пайда болды. Алғашқы кездерде бұл үшін арнаулы аспаптар болмады. Бұлардың орнына адам денесінің бөліктері, мысалы, шынтақ ұзындығы, керілген қол және аяқ саусақтарының ара қашықтығы (сүйем, қарыс), уыс немесе тасты лақтырғандағы мүмкін боларлық қашықтық (4 верженин), оқ жетім т.с. пайдаланылды. Мұндай өлшеулерді (олардың кейбіреулері Русьте ХІV-ХV ғасырларға дейін сақталып келді) дәл өлшеуіш деп санау қиын еді [6, 46-47бб].
Өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу системаларының қазіргіден өзгешілігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. Мәселен, орыс ұзындық өлшемдерінің негізіне ХVI ғасырдың аяғына дейін дерлік шынтақ алынды, ол 38-46 см-ге тең еді. Содан кейін негізіне 71,12-72 см-ге тең аршын (кез) алынған система келді. Ақырында, ХІХ ғасырдың аяғынан өлшеудің метрикалық системасы орныға бастайды, метр негізгі сызықтық өлшемге айналады. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі еді. Оның үстіне тарихтың ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшемнің үлгілерінің өзінің бір-бірінен айырмашылығы көп болатын.
Метрология тарихшыға документтердің, мазмұнын түсінуге ғана емес, сондай-ақ бірқатар түп дерек тану-мәселелерін шешуге де көмектеседі. Қандай да болсын түп деректің растығын анықтай отырып, зерттеуші, мұнда келтірілген метрологиялық деректердің қаншама дәлдігін және олардың бұлар заманға қаншама сай келетіндігін білуге тиіс. Бұл сұрақтарға теріс жауап алғанда түп деректің анықтығына күдек туады. Мәселен, бір Новгород жазба кітабында ХҮ ғасырдың аяғында Векши деревнясы және бірнеше оған жапсарлас елді пункттер сипатталып жазылған. Осы жұмыстың деректері бойынша көрсетілген селолардың тұрғындарынан төмендегідей оброк алынған: ақшалар - гривеньді сом мен алты ақша және астық -18 12 коробье қара бидай, 37 коробье сұлы, 9 коробье арпа (тапта заттай борышкерлікті төмендегідей есеп бойынша акшамен ауыстыруға болады делінген: коробье қара бидайға-10 ақша, коробье сұлыға - 5 ақша, коробье арпаға -7 ақша астық үшін ақша небары: 2 сом ақшадай берілмек. Жалпы суммасы 3 сом және 1 12 грябеньге тең.
Сонымен барлық метрологиялық деректер үйлеседі де, осы көзқарас тұрғысынан түп деректің растығы қандай да болсын күдік тудырмайды.
Түп дерек тану жұмысының аса маңызды міндеті түп деректің пайда болған уақытын табу. Мұны шеше отырып зерттеушілер бұл мәселені анықтау үшін дұрыс деректердің жоқтығына жиі кездеседі де, жанама деректерге бой ұрады. Бұлардың ішінде метрология едәуір роль атқарады. Егер де тым ежелгі документтерде аршын сияқты ұзындық өлшеулері ұшыраса, онда бұл документтерге ХVІ ғасырдан арғы дата қойылмайды, себебі аршын сөзі ХVІ ғасырдың Сауда кітабындатүңғыш пайда болды. Керісінше ұзындық өлшеуі ретінде локоть (шыншақ) қолданылатын документтердің локоть жаңа өлшеуі-аршынмен ауыстырылған ХV ғасырдың ортасынан кейін болуы мүмкін емес. Сусымалы денелердің өлшеуі четверик (14осьмин, 18 четверть) ұшырайтын- түп деректер ХVІ ғасырдан ерте пайда бола алмайтын еді, өйткені бұған дейін сусымалы дене сыйымдылығының мұндай ұсақ өлшеуі болған емес.
Кейбір жағдайларда метрология деректері тарихи түп деректің пайда болған орны туралы мәселені шешуге де көмектеседі.Феоделдық бытыраңқылық кезіндегі документтерде жер алаңдары әдетте, соха, сошка,
обжа арқылы өлшенді. Алайда кейбір жерлерде жер алаңының басқа өлшеулері де ұшырайды. Егер,мысалы документте жер алаңын өлшейтін өлшеу ретінде коробье еске алынса онда бұл бүкіл ықпалдылығына қарай, шыққан тегі новгородтық, егер мұнда ер плугпен өлшенсе, онда мұны вологодалық, егер де арқанмен өлшенсе, двинскілік деп санау керек. Феодалдық бытыраңқылық кезіндегі Русьте сусымалы денелер сыйымдылығының әдеттегі өлшеулері: кадь немесе оков, половник, четвереть, осьмин. Бірақ Новогород документтерінде сусымалы денелердің өлшеулері коробье мен четверик, Псковта коробьемен қатар зобна, жарты зобенье позобенье), Двинск жерінде мұның үстіне тағы да пуз кездеседі.
Жалпы метрология мен ақша есептерінің деректерін пайдалану тек түп деректерін тануда ғана емес, сондай-ақ тарихи мәселелерді шешуде ғылымға едәуір көмек көрсете алады. Феодалдық бытыраңқылық кезінде Русьте салмақ пен ақша бірліктері өлшеуінің дәлсіздігі мен ала-құлалығы ішкі рыноктың дамығанын паш етеді. Барлық метрологиялық және ақшадай бірлектерінің басталған унификациясы елдің шаруашылық дамуындағы алға басқандықты көрсетелі. Монастырь жазбаларында және кіріс-шығыс кітаптарында бар метрологиялық және ақша есебі деректерін зерттеу, совет тарихшысы А.Г. Маньковқа ХVІ ғасырдағы Орыс мемлекетінде, нарық өзгерістерінің айқын картинасын суреттеуге және осы кезде Европада болған нарық революциясымен олардың байланысын көрсетуге мүмкіндік берді. ХІХ ғасырдың аяғында Ресейде енгізілген метрикалық система еліміздің шаруашылық дамуында ірі алға басқандықты көрсетті.
Метрология мен ақша есебінің деректерін зерттеушілер оны әлеуметтік тарихтың көптеген маңызды; мәселелерін шешу үшін де пайдаланады. Ақша еседінің дегектеріне сүйене отырып,мәселен,қалаларда бекіністік ағаш қорғандарды салуға және өзен арқылы көпірлер тұрғызып немесе жөндеуге Русская правдакезінде қала халықтарынан алынган алымдардың ауырлылығын анықтауға болады. Пространная Піравда-ның 96 - статьясында қала бастығы бекініс салдырғанда кун алған да, оны бітіргенде ногат алған деп жазылған. Келесі статьясында жаңа көпір салғаны үшін тұрғындар әрбір 10 локотьті жөндегені үшін бір ногаттан., көпірдің бір бөлігін (пролетін) жөндегені үшін - бір куннан төлеуге міндетті болған делінген. Ол кезде ногатқа қой сатып алуға болатын еді. (кун 0,4 ногатқа тең еді).
Демек, бекініс пен көпір салушыға төленген сумма аз емес еді, бұл қала адамдарынан ауыр салық алынғандығын көрсететін [7, 23-58бб]
https:stud.kzreferatshow43639# &gid=1&pid=7
Қорыта айтқанда, тарихи метрология ол өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән ретінде тарих ғылым саласында пайдаланатын жоғарыдағы тың деректермен дәлел келтіріп өттік.
4. Кузнецов С.К. Древнерусская метрология С.К. Кузнецов. - М.,: Типография Н.Н. Черемшанского 2014. - 138с.
5. И.Ф. Петрушевский Жалпы метрология Петрушевский И.Ф. - Москва., 1849 г. - 44-45 бб
6. С.К. Кузнецов Древние - русская металургия Кузнецов С.К., Москва. - 1918 г. 46-47бб.
7. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы 7-том 106 бет.
2. Қазақтың тарихи метрологиясы:қалыптасуы мен дамуы
2.1 Қашықтық пен теңдік өлшем бірліктері
Басқа да халықтардағы сияқты қазақ халқында да өлшем бірліктері өмір-тіршілігіне, тұрмыс-салтына, шаруашылық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Ол өлшемдер сонау көне замандардан бастау ала отырып ғасырлар бойы пайдаланыла келе біздің кезімізге дейін жетіп отыр. Олардың кейбіреулері, әсіресе ауылдық жерлердегі, күнделікті тұрмыста әлі де болса орын алады. Дегенмен қосалқы тарихи пәндердің көптеген саласы сияқты қазақ метрологиясы да толық зерттеле қойған жоқ. Сол себепті де қазақтың байырғы өлшем бірліктерінің мәні, көлемі бойынша қазіргі метрлік жүйе негізінде айқындауды, нақтылауды қажет ететін мәселелер баршылық. Оларды ескерте отырып, қазақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1.Жалпы метрология және тарихи метрология
1.1 Жалпы метрология: сипаттамасы тарихы және құрылымы
1.2 Тарихи метрология: ерекшеліктері, қалыптасуы мен дамуы және тарих ғылымындағы орыны
2. Қазақтың тарихи метрологиясы:қалыптасуы мен дамуы
2.1 Қашықтық пен теңдік өлшем бірліктері
2.2 Салмақ және көлем өлшеу жүйесі
2.3 Қазақ халқының уақыт пен кеңістік туралы түсініктері
https:e-history.kzkznewsshow2 071
3. Қазақ метролоиясы және халықаралық өлшем бірліктері
3.1 Халықаралық өлшем бірліктер жүйесінің қалыптасуы және қазіргі жағдайы
3.2 Метрологияның Қазақстандағы даму тарихы https:infourok.ruaza-halini-bayi ri-lshem-birlikteri-ilimi-zhoba-168 7648.html
3.3 Қазақ метрологиясының қазіргі жағдайы
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша В
Кіріспе
1. Жалпы метрология және тарихи метрология
1.1 Жалпы метрология: сипаттамасы тарихы және құрылымы
Жалпы метрология дегеніміз не? Метрология -- жеке мөлшерлерді өлшеу, талап етілетін дәлдікке қол жеткізу тәсілдері туралы ғылым. Адам үнемі бірдеңені өлшеу, мөлшерді анықтау, қанша уақыт қажет екенін, объектінің қаншалықты алыс орналасқанын білу қажет болатын әлемде өмір сүреді. Мұндай сан ақпаратынсыз адам негізді шешім қабылдап, дұрыс іс-әрекет жасай алмайды.
Қазіргі кезеңдегі метрология ғылым пән ретінде өзінің және шет елдердің өлшем бірліктерін сипаттаумен айналысқан пайда болу сатысын, ең соңында эталон жасалатын өлшем туралы ғылым деп аталатын өскелең шақты бастан өткеріп, есейе келе құдыретті физиканың тарауына айналды, сонымен бірге математикалық әдістерді игеріп, қоршаған әлемді дұрыс бағалайтын өлшем құралдарымен қамтамасыз ететін аспап жасауды басқаратын болды. Академик А.П. Александров: Метрология біздің уақытымызда өте қажет, адамның көзқарасының іргетасының қалануы, сонымен бірге еңбекшілердің әл-ауқаты да соған байланысты -- деп жазды.
Қазіргі уақытта метрология мынадай түрлерге бөлінеді:
- өлшемдердің жалпы теориялық проблемалары қарастырылатын теориялық метрология;
- метрологияның тарихын, оның даму үрдістерін зерттейтін тарихи метрология;
- өзара байланысты жалпы ережелердің, талаптар мен нормалардың, сондай-ақ мемлекет тарапынан реттеу мен бақылауды қажет ететін басқа да мәселелер кешенін қамтитын заңдылық метрология;
- өлшем әдістері мен құралдарын іс жүзінде қолдану мәселелерімен айналысатын қолданбалы метрология.
Метрологияның өндірістің тиімділігін, өнімнің техникалық деңгейі мен сапасын арттырудағы маңызы артып келеді. Ғылым мен техниканың дамуы өлшеудің дәлдігін үнемі арттыруды қажет етеді. Адам нанотехнологияларды ойластырды, яғни жұмыстар молекулалар деңгейінде жүргізілуде, яғни, микропроцессорлық техника жасалуда. Сондықтан өндірістік кәсіпорындардың, ғылыми-өндірістік бірлестіктер мен ғылыми-зерттеу институттарының басшылары метрологияны дамыту, метрологиялық ұйымдар мен қызметтердің қызметін жетілдіруге ерекше көңіл бөлуге тиіс. Метрологиялық қамтамасыз ету мәселелері дұрыс шешілген жағдайда ең жақсы нәтиже береді және жаңа өнім жасаудың, технологиялық процестерді әзірлеу мен игерудің, өндірісті ұйымдастырудың бастапқы сатыларында жүзеге асырылганда барынша аз шығынды қажет етеді.
Метрологияның негізгі міндеттері:
- жеке мөлшерлердің, мемлекеттік эталондар мен үлгілік өлшеу құралдарының (ӨҚ) бірліктерін белгілеу;
- өлшеу мен бақылау теориясын, әдістер мен құралдарын әзірлеу;
- өлшеу мен біркелкі ӨҚ бірыңғайлығын қамтамасыз ету;
- дәлсіздіктерді, ӨК жай-күйін бағалау мен бақылау әдістерін әзірлеу;
- эталондардан немесе үлгілік ӨҚ-дан жұмыста қолданылатын ӨҚ-ға көлемдерді беру әдістерін әзірлеу.
Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі:-тегін- (сызықтық, сыйымдылық, салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты. Метрологияның күрт дамуына 1875 жылы Мертрик конвенциясының (құрамында: 17 мемлекет бар) қорытындысы (Өлшеу мен таразылар және өлшеудің метрикалық эталонын жасаудың халықаралық мекемесі себепші болды. Қазіргі кездегі Метрология физика, химия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдаланып, физикалық тәжірибенің жоғары дәлдігіне сүйенеді. Қазақстанда алғашқы Метрологиялық мекеме 1923 жылы Семей қаласында ұйымдастырылады. Ол 1925 жылы Семей және Жетісу губернаторларындағы таразыларды, гірді, ұзындық пен көлем өлшемдерін тексеруді жүзеге асыратын өз алдына жеке палата болды. Оның бөлімдері Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында арнайы эталондар сақтайтын ғимарат салынды. Қазақстанның эталон базасын құруға және оны жетілдіруге үлес қосқан ғалымдар: М.Адайбеков, М.Басаров, А.Садықов, В.М.Кошелев, Ж.Нығметов, С.Үмбетаев, И.Ермекбаева, т.б. Республиканың метрологиялық қызметінде тексеру жұмыстарын (жүргізу үшін 20 жұмыс эталоны (мыс., қысым, темпиратура, масса, ұзындық, электрлік кедергі, түзу, түзу сызық, т.б.) қолданылады. 2000 жылы Қазақстанда Мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізіледі [1, 8-9бб].
Ерте заманда алғашқы рет уақытты, аудандарды, қашықтықтарды, көлемдерді және салмақтарды өлшей бастаған. Ертедегі өлшем жүргізудің алғашқы түрі ретінде шамаларды, нәрселерді бірімен-бірін салыстыру алынған. Өлшем ретінде адамның денесінің түрлі бөліктерінің ұзындығы, яғни шынтақ табан (фут), саусақ ұзындықтары және т.б. жүрген. Алыс қашықтарды өлшеу үшін жебенің ұшу үзындығы, бір күнде жүрілген жол есептелген. Ертеде мәдениеті күшті дамыған Қытай, Вавилон, Египет сияқты елдерде өлшемдер мен өлшеу бірліктері кеңінен қолданылған. Вавилонда (біздің эрамызға дейін 2000жыл) күнді 24-сағатка; сағатты 60 минутқа, ал минутты 60 секундқа бөлген. Осы вавилондиқ өлшемдер Грекияға, Римге және т.б. жерлерге тараған. Мемлекеттер арасындағы сауда-саттықтың, өнер түрлерінің дамуы бір-өлшемдерге келуге мәжбүр етті. Орта ғасырларда өлшемдер бірлігін ел билеуші бекітіп отырған. Мысалы рулетка - ағылшын тілінде рулер билеуші. Ал египеттіктер үзындық өлшемі ретінде шынтақты қолданған, ал Фараон қолының саусақ ұшынан бастап шынтаққа дейінгі аралығы. Пирамидаларды салғанда тастардың енін, ұзындығын шынтақпен өлшеген. Ағылшын королі І Генрих өзінің үлкен саусағының ұшы мен мұрынының ұшына дейінгі аралықтағы ұзындықты ярд (91см) деп белгілеген. 1970 жылы Францияның ұлттық жиналысына негізгі ұзындық өлшемінің бірлігі ретінде табиғаттағы прототип (ұқсас ата түр) алынсын деген ұсыныс түсті. Осы - мәселені шешуге құрылған комиссия осындай ұзындық бірлігі ретінде Париж меридианы ширегінің он миллиондық бір, бөлігін алуға ұсыныс жасады. Осы бірлік ұлттық жиналыста қабылданып метр деп аталды. 1792 жылы арнайы комиссия Париж меридианының Дюнкерк пен Барселона арасындағы бөлігін өлшей бастады. Бұл жұмыс 1799 жылы аяқталды. Осы өлшеулердің нәтижесінде платинадан үлгілі шекті метр мен үлгілік килограмм жасалды. 1 кг-дық масса ретінде 40С-тағы таза судың 1 дм.куб көлемін алуға келісілді. Үлгілік метр мен килограмм Франция республиикасының архивіне тапсырылып, келешекте архивтік деп аталды [2, 3-4бб].
Жалпы өте ерте кезде-ақ, біздің ата бабаларымыз кішігірім нәрселерді жақын қашықтықты қарыстап, табандап, адымдап өлшеген, ал бұларды кейде бүгінгі күнге дейін біз де пайдаланамыз. Қалыңдықты өлшегенде қарияларымыздың бір елі, бармақ, екі елі, төрт елі, табан елі деп жататынын біз әр уақытта естиміз. Алайда бұлар сол кезде өлшеу бірлігі болғанымен, қазір біз олардың сантиметрге я милиметрге шаққандығы мәнін шамамен де болса біле бермейміз.
Келе-келе үлкен ара қашықтықты өлшеуге адым ішілік етті. Содан соң қос адым немесе таяқ (мысалы, таяқ бойы) кейін қос таяқ, одан кейін мың қос адым немесе мың таяқ сияқты өлшеу бірліктері шықты. Осыдан келіп латынның millia - мың деген сөзі негізінде орыстың қашықтық өлшеуіші - миля (қысқашамиль) пайда болды. Ал аса алыс жерлер оған кететін уакьттың ұзақтығына қарай бір түстік жол, бір күндік жол, бір қоналқы жол, қырық күндік жол т.б. өлшенетін кезде болды. Кейін орыстарда верста (шақырым), сажень (саржан), аршин (кез) т.б. ұзындық өлшеуіштері пайда болды.
Біз қазақ әдеби кітаптарын және қазақша түрлі жазбаларды оқығанда, тіпті ауызекі сөздердің өзінде кейде ат шаптырым жер, сүт пісірім Жер, көш жер, көз көрім жер, дауыс жететін жер деген. Сөздерді кездестіреміз. Міне, осы өлшеуіштердің өзі де белгілі- бір қашықтықты білдіреді. Бұл сияқты жайлар басқа халықтарда да кездеседі.
Жалпы ұзындықтың практикалық өлшеуіштерінің біршама өзгертілген түрлері Грекиядан оның оңтүстігі мен солтүстігінде тарады. Мысалы орыстың аса ірі ғалым этнографы Н.Я. Бичурин өзінің Орта Азия жерінде өмір сүрген халықтардың тарихы жайында жазған еңбегінде IV ғасырдың соңында хан Тоба Гуй таққа отырғасын жол өлшеуіштерін белгілеуге, таразыларды теңестіруге, ұзындық өлшеуіштерін белгілеуге, таразыларды теңестіруге, ұзындық өлшеуіштерін анықтауға жарлық берді деп жазды [3, 13б].
Сондай-ақ, метрология ғылым және тәжірибелік қызмет саласы ретінде ерте заманда пайда болған. Ежелгі орыс өлшеу жүйесінің негізін ежелгі грек өлшем бірліктері салған, ал олар өз кезегінде Ежелгі Греция және Римнен алынған. Әрбір өлшем жүйесінің өзіндік ерекшеліктері болған, олар сол дәуірмен және ұлттық дәстүрмен байланысты болды [41].
Бірліктердің атауы мен олардың мөлшері бұрынғы Русьтағы әдіспен жүзеге асыру мүмкіндігіне сәйкес келген. Осылайша ұзындықтың негізгі бірліктері пядь және локоть (білек) қалыптасқан.
Пядь негізгі ежелгі ұзындық өлшемі болған және ересек адамның бас бармақ пен сұқ саусақтары ұштарының арақашықтығын білдірген. Уақыт өте келе, өлшемнің басқа түрі - аршин пайда болғаннан кейін, пядь (14 аршин) біртіндеп қолданыстан шыға бастады. Білек өлшемі Вавилоннан келген, ол шынтақ пен ортаңғы саусақтың ұшына дейінгі арақашықтықты білдіреді.
XVIII ғасырда сауда қарым-қатынастарының дамуына байланысты Ресейде Англиядан алынған дюйм, сондай-ақ ағылшын фут өлшемдері қолданыла бастады. Ерекше орыс өлшемі болып сажень саналды (ол үш білекке тең, шамамен 152 см).
I Петрдің жарлығы бойынша ұзындықтың орыс өлшемдері ағылшындықпен сәйкестендірілді және бұл ресейлік метрологияның еуропалықпен үйлесімділігінің бірінші сатысы болды.
Орта Азиядағы метрология - күрделі және аз зерттелген, өйткені арнайы өлшемдерге арналған ғылым кемде кем. Шығыс метрологиясы бойынша көп материаалдар В. Хинцтың Мусульманские меры и веса с переводом в метрическую систему оқу құралында жинақталған [31].
Таяу Шығыстың кейбір жерлерінде, ең алдымен Шығыс Араб елдерінде дән мен бұршақ дақылдарын өлшегенде салмағын таразыға салмай, алдымен көлемін өлшейтін. Көптеген зерттеулерде салмақты түрлі көлем өлшемдерімен өлшеген [2], бұл әдістер дәннің тек жуық салмағын анықтауға мүмкіндік берді. Әртүрлі жерлер және уақыттағы бірліктердің нақты мөлшерін анықтау кезін-де, метрлік жүйеге айналдырғанда 65-77 кг бидай немесе 60-72 кг арпа 100 л алады деп есептелген.
Ертеде мұсылмандық кезеңде 1 васк немесе 1 түйенің жүгі - 252,342 литрге тең болған (немесе 194,3 кг бидайға),ал XIV ғ Иранда 1 джариб 120 тебриздік мандарға тең болған. Ал әрбір манн 260 дирхамға (3,2 г) тең, яғни 100 кг бидай, бойынша 130 литрге тең.
Самарқандық Сағдада VI-VIII ғғ. 4,46 г-ға тең салмақ бірлігі қолданылған. Бұл Пенджикент қаласында жазуы бар дөңгелек тәріздес кірлер табылуына байланысты анықталған. 4,46 г салмақ бірлігі мұнда кейінгі жылдары да сақталды деп айтуға болады. Өйткені осындай мөлшердегі мискал орта ғасырларда Шығыс елдерінде пайданылған.
Соңғы орта ғасырда Бұқара қаласы үшін екі мискал анықталған: бірі 4,8 г және екіншісі 5,0г. 4,8 г-дық мискал қымбат бағалы металдар, асыл тастар, бұйымдарды өлшеу үшін пайдаланылған, сонымен қатар тиындар жасауға негіз салған. Бұл мискал Бұхарада ғана емес, сондай-ақ Орта Азияның өзге қалалары мен аймақтарында қолданылған.
Арнайы өлшем - намданг, 4,8 г-дық мискалдың 112 бөлігін құрайды. Құрғақ денелердің өлшемі - мут, Хуфадағы екі қол уысы, шамамен 500 г-ға тең. Бірліктерді алу кезінде бұл уыстарды әртүрлі адамдар өлшеуі тиіс болатын. Салмақ бірлігі - пайс, Ферғана, Ходжентте кеңінен қолданылатын. ХІХ ғасырдағы мәліметтер көрсетіп отырғандай, пайстың мөлшері әртүрлі кезеңдерде бірдей болған жоқ. Ходжентте (1874 ) пайс 25,6 г-ға тең болады. Наманганда (1886) 6 алтынға, яғни Ходженттегідей 25,6 г-ға , Қоқандта (1877) 5 алтынға (ұн және жеміс-жидек базарларында) және 4,5 алтынға (ет, сабын сатушыларда) бағаланды.
Ұзындық өлшемі алшын (71,12 см-лік орыс аршині) Хорезм, Бұқар және Орта Азияның барлық жерлерінде орыстардың жаулап алуына дейін қолданылды. Бірақ Хингоу өзені бойында алшын деп орыстың аршині саналмайтын, шынтақтан саусақтың ұшына дейінгі арақашықтық, яғни 45-50 см болатын.
Өлшемдердің метрлік жүйесі Францияда 1840 ж. енгізілген. Ресейде оны енгізудің маңыздылығын Д.И. Менделеев атап өткен. Ол метрлік жүйенің жалпы таралуының халықтардың болашақтағы қаланатын жақындастығына әсер ету құралы ретінде үлкен рөлі бар екендігін болжаған.
Ғылым мен техниканың дамуы жаңа өлшемдер мен жаңа өлшем бірліктерін талап етті, ол өз кезегінде іргелі және қолданбалы метрология-ның жетілуін ынталандырды.
2001 жылдың 1 қаңтарынан Ресей және ТМД елдерінің аумағында МЕСТ 16263-70 орнына өлшеудегі үлесті, еселік және басқа бірліктердің қолданылуын реттейтін ИСО 31(0-13) және ИСО 1000 халықаралық стандарттарымен үйлесімделген метрология саласындағы негізгі терминдерді және анықтамалар-ды құрайтын 29-99 ұсыныстары енгізілді.
Осы құжаттарға сәйкес метрология - бұл өлшемдер, әдістер және олардың бірыңғайлығын қамтамасыз ететін құралдар және талап етілетін дәлдікке қол жеткізу әдістері туралы ғылым. Мақсатына байланысты метрологияның үш бөлім ажыратылады: теориялық, заңнамалық және қолданбалы.
Теориялық (іргелі) метрологияда бұл ғылымның іргелі негіздері жетілдіріледі [14]. Теориялық метрология - метрологияның негізі, жаңа бірліктер жүйесі, физикалық өзгермейтін жаңа өлшеу әдістерін зерттеумен айналысатын тарау.
Метрология қажетті өлшеу дәлдігі, өлшем бірліктері, физикалық шама бірліктерін қамтамасыз етуге бағытталған өлшеу әдістері, эталондары, өлшеу құралдары және өлшеу зертханаларына қойылатын мемлекеттік талаптарды қарастырады
Қолданбалы метрология теориялық өңдеудің тәжірибелік қолданылу және заңнамалық метрология күйі сұрақтарын қамтиды. Қолданбалы метрология теориялық метрологияның өңдеулерінің іс жүзінде қолданылуы және заңдастыру метрологиясының шараларын жүзеге асыру жұмыстарын атқарады. Өнім мен шикізаттың саны мен сапасы , өндірістік және технологиялық процестер туралы ақпараттың болуы қажет. Метрология обьектілері [14] бірлік шамасы, өлшеу құралдары, эталондар, өлшеуді орындау әдістері.
Өлшеу бірыңғайлығы - өлшеу қателігі белгіленген мөлшермен айқындалып, заңдастырылған өлшем бірліктерімен көрсетілген өлшеу жағдайы.
Әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта әртүрлі әдіс пен өлшеу құралдарын қолданып, алынған өлшеу нәтижелерін салыстыру үшін, өлшем бірліктері қажет. Метрологияның басты мақсаты-өлшем бірлігі мен қажетті дәлдікті қамтамасыз ету.
Метрология мәселелері. Метрологияның басты міндеті-өлшеулердің бірлігін қамтамасыз ету. Оны орындау үшін екі басты шартты орындау керек:
- өлшеу нәтижелері заңдастырылған бірліктермен көрсетілуі керек;
- өлшеу мен шектер нәтижелерінің белгіленген қателіктері берілген, ықтималдықтан шықпауы керек.
Өлшеу обьектілері [15]. Жаратылыстану және техникалық ғылымдардың дамуы үшін өлшеудің мәні бар, ал өлшеу дәлдігінің жоғарылауы-адамзат дүние танымының, ғылымда жаңалықтар ашудың және тәжірибеде қолдану жолдарын жетілдірудің бір құралы. Америка ғалымы А.А. Майкельсонның жарық шығарушы және қабыл-даушы арасындағы қозғалыстан пайда болатын интерференциялық ығысу көріні-сін бақылау үшін жасаған тәжірибесі еш нәтиже бермеді. Осы тәжірибе нәтижесін А.Эйнштейн бүгінгі физиканың маңызды теорияларының бірі болып саналатын - ықтималдық теориясын құрғанда пайдаланған. 1932 ж. судың тығыздығын өлшеудің дәл-дігін жоғарылатуда сутегінің ауыр изотопы - дейтерийді табу жаңалығын әкелді, оның жай судағы өте аз саны судың тығыздығын еселейді.
Бүгінгі ғылыми-техникалық революция метрологияның дамуына себеп болды. Эталондардың жаңалануы, дәл өлшемдердің жаңа әдістерін шығару, өлшеуге қажет дәлдік пен бірегейлікті қамтамасыз ету шараларын жүзеге асырды. Метрологияның халықшаруашылығындағы тәжірибелік мәні зор. Ол өлшеу техникасының ғылыми негізі болып табылады.. Өлшеу техникасына барлық өлшем жүргізетін техникалық құралдар мен өлшем жүргізу әдістері жатады. Сауда, өндіріс, көлік, байланыс, медицина және басқа да халықшаруашылық салаларында, материалдық және еңбек ресурстарында маңызды орын алады.
https:repository.kaznaru.edu.kz4 781%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE %D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F%D0%B B%D1%8B%D0%BA%20%D0%BA%D0%B0%D0%B4% D0%B0%202018%20%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D 0%B3%D0%B8.pdf
Жалпы айтқанда, бүгінгі зерттеп отыран жалпы метрология не? Және ол қандай қызмет атқарады. Қандай қазіргі кезде өзектілігі бар. оның шығу тегі жөнінде жоғарыдағы деректермен баяндап өттік. Бұл жерде біз метрология тек уақыт немесе өлшем бірліктерімен ғана шектелмейді және тарих саласында да өз үлесін қосатынын байқадық.
Әдебиеттер тізімі
1. Мұрзыбай М., Нығметов Ж., Бутеева В.П., Стандарттау, метрология, сертификаттау және сапа менеджменттерінің негізі М, Мұрзыбай., Ж. Нығметов., В.П. Бутеева., Алматы. - 2003 ж. 8-9бб
2. Шоқаева С. Метрология және өлшемдер С.Шоқаева., Алматы. - 1998 ж. - 3.4бб.
3. Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министрлігінің техникалық реттеу және метрология комитеті туралы ереже. Қазақстан Республикасының үкіметінің қаулылары. - 2004ж 11 ақпан. - 13 бет
1.2 Тарихи метрология: ерекшеліктері, қалыптасуы мен дамуы және тарих ғылымындағы орыны
Біздің бүгінгі қарастырып отырған басты мәселеміз ол тарихи метрология яғни, онда өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән. Жалпы метрология ұғымы грекше метрон - өлшем, өлшеу құралы, логос - ілім, білім деген сөздерден пайда болған. Бүгінгі таңда метрология барлық өлшем бірліктері жүйелерін, олардың эталондарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық түрлерін, өлшем құралдарын тексеру және аттестаттау мәселелерімен айналысатын ауқымды ғылыми сала. Ал тарихи метрология соның бір бөлігі ретінде де қарастырылады.
Жалпы, уақыт туралы түсінік адамдарда белгілі бір табиғат құбылыстарымен байланысты қоғамдық дамудың алғашқы сатыларында-ақ пайда болды, ал шаруашылық тіршілігінің мұқтаждары уақыт өлшем бірлігін орнатып, оларды есепке алу қажеттігін тудырды. Адамдар әрқашан уақыт аралығындағыны қабылдады, күн мен түннің ауысуын біліп отырды, қоршаған ортаның әсерімен байланысты жыл мерзімдерін айырды. Бірақ уақыттың арнаулы есебі және оны іс жүзінде қолдану, бері келе дамыған қоғамда, егіншіліктің, мал шаруашылығының сауда мен теңізге жүзудің пайда болуымен байланысты шығады.
Яғни, өлшем бірліктері туралы ортағасырлық Еуропада жазылған алғашқы еңбектер заңгерлер мен көпестердің трактаттары деп есептеледі. Мәселен ХІҮ ғасырдағы италиялық саудагер Франческо Баль-дуччи Пеголоттидің Сауда тәжірибесі атты еңбегі осы қатарға жатқызылады. ХІҮ - ХV ғасырларда әртүрлі аймақтарда қолданылатын өлшем бірліктері коммерциялық қажеттілік үшін жүйелендірілді. Осы кезеңдерде жерге орналастырушылар ұзындық пен жер бедерін өлшеу тәсілдері кең түрде сипатталған алғашқы көлемді трактаттар пайда болды. Сол шығармалардың ішінде неміс қоныстанушыларының жер бөліктерін өлшеу тәжірибесін қорытындылайтын Кульмдық геометрия атты еңбекті ерекше айтуға болады. Кейінгі феодализм кезеңіндегі діл өлшеу талаптардың күшеюі өлшемдер туралы жұмыстарды жазудағы бастамашылық көпестер мен жер өлшейтіндерден математиктерге өтті. Вена тұрғыны Кристоф Рудольфтың Шебер есеп атты еңбегі Батыс Еуропаның әртүрлі аудандарында таралған астық, шарап, май өлшемдерін, фунттарды, шынтақтарды салыстыра сипаттауға арналған. Ол 1526 жылдан 1588 жылдардағы 60 жылдай уақытта мегіз рет жарық көрді. Батысеуропалық көптеген мұрағаттардан өлшем бірліктері туралы трактаттардың әртүрлі қолжазбаларын кездестіруге болады. Сондықтан да метрология жеке ғылыми пән ретінде ХҮІ ғасырда қалыптасты деп есептейді. Ал Еуропада тарихи метрологияның пайда болуын Георг Агриколла (1494-1555) мен Жозеф-Жюст Скалигердің (1540-1609) Римдіктер мен гректердің өлшемдер мен өлшеуіштер туралы бес кітап атты еңбегімен байланыстырылады. ХҮІ - ХҮІІІ ғасырларда тарихи метрологияның негізгі мәселесі антикалық кезең өлшем бірліктері басты назарда болды. Ал ортағасырлық европалық өлшем бірліктері мәселелері көбінесе өлкетанушылар мен антикварларды ғана қызықтырды.
ХҮШ - ХІХ ғасырларда Еуропаның көптеген елдерінде өлшем бірліктері туралы анықтамалықтар шыға бастады. Ресейде өлщем бірліктері жүйесң негізінен ХҮШ - ғ. басында қалыптасты деп есептеледі. Ал ХҮШ - ХХ ғасырлардағы метрологияның басты міндеті елдің орасан зор аумағындағы өлшем бірліктерін нақтылау, біріздендіру болды. Бұл кезеңдерде ресейлік бірыңғай өлшем бірліктері жүйесңн қалыптастыру мақсатында бірнеше комиссия құрылып, жұмыс істеді.
ХІХ - ғасырда экономика тарихына қызығушылықтың артуына байланысты ортағасырлық өлшем бірліктеріне көбірек көңіл аударыла бастады. Метрологияның кейбір мәселелеріне байланысты арнайы зерттеулер пайда болды. Ұлы Карлдың фунты, кельндік марка, гуфтар және басқалар пікірталас мәселелеріне айналды.
ХХ - ғасырда өлшеу жүйелері тарихи-экономикалық мәселелерді зерттеу құралы ретінде ғана емес, өзіндік зерттеу обьекті ретінде де қарастырыла бастады. Тарихи метрологияны оқып зерттеуде Тарихи метрология бойынша Халықаралық комиссия өзіндік үлес қосты. 1975 жылдан бастап тарихи метрология бойынша конгрестер өткізіле бастады.
Зерттеушілер тарихи метрология бүгінгі таңда өрлеу сатысында тұр деп есептейді. Жалпы алғанда тарихи метрологиялық зерттеулер ортағасырлық кезеңмен салыстырғанда ежелгі гректік және римдік өлшем жүйелері жақсырақ зерттеліп, айқындалғандығын көрсетеді.
Яғни, тарихи метрология - өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән. Метрология ұғымы грекше метрон - өлшем, өлшеу құралы, логос - ілім, білім деген сөздерден пайда болған. Бүгінгі таңда метрология барлық өлшем бірліктері жүйелерін, олардың эталондарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық түрлерін, өлшем құралдарын тексеру және аттестаттау мәселелерімен айналысатын ауқымды ғылыми сала. Ал тарихи метрология соның бір бөлігі ретінде де қарастырылады.
Өлшем бірліктері метрлік жүйе қалыптасқанға дейін - ақ пайда болып, дамыды. Сондықтан ол кезең дәстүрлі өлшем жүйесі кезі деп те аталады. Сонау көне замандарда - ақ адамдар өсірген малдарының санын, алған өнімінің көлемін, барған жерінің қашықтығын, мал өрісі мен көш-қон шегін өздерінше өлшеп, анықтап отырды. Еңбек құралдарын, қару-жарақтарды жасау, киім тігу, баспана салу барысында оларды дұрыс және ыңғайлы ету үшін өлшеу керек еді. Тұрмыстық заттарының салмағын, көлемін, ұзындығын анықтау қажеттігі де алғашқы өлшем бірліктерінің дүниеге келуіне ықпал етті. Ең алғашқы өлшеу құралдары ретінде адамдар өздерінің дене мүшелерін пайдаланған деп есептеледі. Мәселен, саусақ, шынтақ, табан тағы басқалар арқылы өлшеген. Өлшеудің бұл түрі көптеген халықтарда соңғы кездерге дейін сақталып келгені мұның бұлтартпас дәлелі болса керек. Ежелгі дәуірлерде ұзындық өлшемдері ретінде адым, белгілі бір уақытта жүрген жолдың ұзындығы да негізге алынды. Ал аумақтың көлемі зер өңдеуге кеткен еңбекпен немесе ол аумаққа себілетін діннің, тұқымның көлемімен өлшенетін болды. Сусымалы және қатты денелер адам алып кете алатын мөлшерімен айқындалды.
Шаруашылықтық қатынастардың дамуы, өндіруші шаруашылықтардың пайда болуы, айырбас пен сауданың маңызды рөл атқара бастауы, рулар мен тайпалардың, халықтар мен елдердің өзара байланысының жаңа түрлерінің дүниеге келуі мұның барлығы кейбір өлшем бірліктері мен жүйелерінің кең таралуына ықпал етті. Өлшем жүйелері жетілген кейбір елдердің өлшем бірліктері басқа елдер мен мемлекеттерде де пайдаланыла бастады. Сөйтіп олар халықаралық сипат алды. Мәселен Жерорта теңізі бойы елдерінде вавилондық өлшем жүйесі таралып, олардағы өлшем жүйелеріне негіз болды.
Дегенмен ортағасырлық Еуропа елдеріндегі экономикалық-әлеуметтік құрылыстың, қоғамның саяси ұйымдастырылуының, мәдениет пен діннің айырмашылықтары мен ерекшеліктері және халықаралық қатынастардың сипаты өлшем жүйелеріне әсер етті. Оларды шатастыруға, мәліметтердің әртүрлі болып, араласып кетуіне әкелді. Сол себепті де метрология күрделі әрі қызықты пән болып есептеледі.
Қазіргі кезеңде жекелеген фактілерді жинақтаумен қатар, оларды терең ой елегінен өткізіп, пайымдаулар мен тұжырымдар жасауға ұмтылыс артуда. Метрологияда бұл үрдіс енді ғана өріс алуда. Көптеген елдерде, соның ішінде Еуропалық елдердің барлығында бірдей сенімді метрологиялық анықтамалықтар жоқ. Жекелеген салмақ, ұзындық көлем және т.б. өлшем бірліктерінің өалыптасуы мен дамуы туралы арнайы, кешенді зерттеулер де мәліметтер бере отырып, жекелеген елдердегі өлшем бірліктер тарихына және халықаралық өлшем бірліктеріне сипаттама беруге ұмтылыс жасалды. Басты мақсат - метрология туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру және қателіктер мен шатастыруды болдырмау үшін тарихилық принципін пайдалана білуге үйрету.
Метрология тарихи деректерді айқындау, нақтылау және шынайылығын анықтауда үлкен орын алады. Ол әсіресе экономикалық-әлеуметтік тарих бойынша көптеген деректер береді және оларды нақтылауға көмектеседі. Өлшем бірліктері арқылы белгілі бір халықта немесе мемлекетте шаруашылықтың қандай түрінің жетекші сипат алғанын, қай кезеңде қандай аумақта өмір сүргенін, саудасының дәрежесін, өандай елдермен сауда байланыстарының болғандығын және т.б. білуге болады. Метрологияның көмегімен деректегі өлшем бірліктерге қарай отырып, оның уақыты мен орнын ажырата аламыз. Метрологиялық мәліметтер негізінде құжаттың шынайылығы мен жалғандығын да анықтауға болады. Бұл оның деректанумен байланысын байқатады және оған деген қызығушылықты арттырады.
Метрология басқа да тарих ғылымы салаларымен тығыз байланысты. Тауардың салмағы мен көлемін, құнын анықтау барысында метрология нумизматикамен жиі байланысқа түсіп отырады. Метрологиялық зерттеулер барысында мамандар археология мен этнология мәліметтерін де пайдаланады. Өлшем бірліктері әсіресе ежелгі және орта ғасырларда табиғи факторларға - топрақтың ерекшелігіне, ландшафтқа, ауа райына, климатқа және өнімділікке - тікелей байланысты болды. Сондықтан да метрологиялық еңбектерде география, астрономия, геология, агрономия және т.б. ғылым салалары бойынша әдебиеттерге сілтемелер жасалады.
Метрологиялық зерттеулер үшін көптеген дерек көздері пайдаланылады. Олардың негізгі тобын сөз жоқ жазбаша деректер құрайды. Олар: жекелеген трактаттар, хроникалар, келісім шарттар мен келісімдердің мәтіндері, саудалық есептер туралы құжаттар, иелік жөніндегі есептер, сот протоколдары және басқа да жазбаша материалдар. Бұлармен қатар, топографиялық карталар, метрологиялық анықтамалықтар да өлшем бірліктер туралы мәліметтерді толықтыруға, нақтылауға көп көмек береді.
Жазбаша деректермен қатар заттай деректер де метрологияда кең түрде пайдаланылады. Заттай метрологиялық деректерге өлшеу құралдары, қоныстардың, жекелеген құрылыстардың қалдықтары мен орны, егістік аумағы, өлшемдер мен салмақ эталондары, монеталар жіне т.б. жатады. Колонналардағы фрескалар мен капителдерден, кітаптардағы миниатюралардан, мүсіндеу мен бейнелеу өнері ескерткіштерінен өлшеу үшін адамдардың нені және қалай пайдаланғанын көруге болады.
Мәселен, өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. Мәселен, орыс ұзындық өлшемдерінің ХVІ ғасырдың аяғына дейін дерлік шынтақ алынды, ол 38-46см-ге тең еді. Содан кейін негізіне 71,12-72 см-ге тең аршын алынған система келді. Ақырында, ХІХ ғасырдың аяғынан өлшеудің метрикалық системасы орныға бастайды, метр негізгі сызықтық өлшемге айналады. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі болды. Оның үстіне тарихты ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшемнің үлгілерінің өзінің бір-бірінен айырмашылығы көп болатын.
Европаның кейбір елдерінде тарихи метрологияның жеке мәселелерін талқылап, қайта қарау ХVІ ғасырдың өзінде-ақ басталды. Ресейде ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басында тарихшылар бұл мәселеге белгілі бір ынта қойды, ал 1849 жылдың өзінде-ақ Ф.И. Петрушевскийдің Жалпы метрология деген ісі еңбегі пайда болды. Бұл кезде метрологияның басты мәселесі кейбір өлшеулерді сипаттау және әр түрлі тарихи дәуірлердегі олардың арасындағы қатынастарды табу болып саналады.
ХІХ ғасырдың екінші. жартысынан Д.И.Прозоровскийдің, А.И. Никитскийдің, И.И. Кауфманның өлшеу системалары зерттеуге арналған еңбектері пайда болады. Бұл жұмыстың қорытындылары С.К.Кузнецовтың 1918 жылы шыққан Древно-русская метрология кітабында жасалды [4]
Совет кезінде тарихи ғылымның тез дамып, барлық қосалқы пәндерге назардың күшеюіне байланысты метрология бойынша Б.А.Рыбаковтың, В.Л. Яниннің, И.И.Смирновтың, В.И.Шунковтың, Е.И.Каменцеваның т.б. бірқатар бағалы еңбектері пайда болады. 30-40 жылдары Н.В.Устюговтың және Л.В.Черепниннің метрологияның жалпы курсы жарияланады.
Қандай да болмасын ғылыми пән сияқты метрологияның Жоғарыда айтылып өткендей өзінің зерттеу пәні ғана емес, сондай-а ол негізінде өз міндеттерін шешіп отыратын түп деректері де болады [5, 44-45бб].
Бұлардың қатарына, ең алдымен: заттық ескерткіштер жатады. Неғұрлым кейінгі дәуірлерден бізге дейін әдетте өлшемдер мен таразылар палатасында сақталатын өлшеу Эталондары жетті (Ресейде 1893 жылы Палата құрылғанға дейін -1842 жылдан бастап өлшемдер мен таразылар Депосы өмір сүрді). Тарихтың ертеректегі кездерінен эталондар мүлде дерлік сақталған, сондықтан да түп деректер ретінде бізге дейін жеткен гирлер масштабты сызғыштар, мәнеттер, архитектуралық құрылыстар және стандартты өлшемдері бар басқа да заттық ескерткіштер пайдаланылады. Тарихи метрологияны зерттеу үшін жазба түп деректерде құнды материал бар. Көптеген маңызды деректер заңдық актілерде ұшырайды. Мәселен, ХVШ ғасырдың метрологиялық системалары 1835 және 1899 жылдарғы заңдарда белгіленген. Көптеген заңдық актілер арқылы Совет мемлекеті метрология мен ақша есебін белгілеп берді.
ХVІIІ ғасырға дейін мұндай заңдық актілер болмағанды. Бірақ ХV-ХVII ғасырларда Торговая ҡнига, Счетные мудрости, Книга сошного письма сияқты арнаулы анықтамалар жасалды. Көпестерге, жер және сауда орындарының т.б. тізімін алушыларға арналған бүлер елде қолданылып жүрген өлшемдер мен таразылар туралы бағалы мәліметтерді хабарлады. Осы дәуірдегі және бұдан ертеректегі уақыттың метрологиясы жөніндегі түп деректер ретінде жылнамалар, таможнялық грамоталар мен кітаптар, әр түрлі жазу кітаптары, саяхатты суреттеу, шарттар мен басқа документтер де пайдаланылды.
Жоғарыда келтірілген метрология түп деректерінің - бәрі бірдей құнды емес. ХVIII ғасырдың және кейінгі кездердің материалдары әр дәуірдің кейбір өлшемдері туралы және метрологиялық системалары жайында неғұрлым дәл ұғым береді. Біздің Отанымыз тарихының ертеректегі кездеріне жататын кейбір түп деректерде кейде тек үзінді және кездейсоқ материалдар да кездесіп қалады.
Түп деректердің ерекшелігі оларды зерттеудің методикасында анықтайды. Ең алдымен олардың әрқайсысының төл дүние екендігін анықтап алу керек. Содан кейін көрсетілген деректердің растығына көз жеткізген жөн. Егер бұл заттық ескерткіш болса, онда тоттан тазалау, оның үстіндегі табанның бар-жоқтығын алғашқы редакциясын тапқан жөн.
Көптеген түп деректердің ресми сипаты болмағандықтан, бұлардағы бар мәліметтердің растығы мен дәлдігі бір кезеңге жататын түрлі жазба түп деректерді салыстыру жолымен немесе заттық ескерткіштерге қарап, жазба ескерткіштерде көрсетілгендерді тексеру жолымен немесе керісінше салыстыру жолымен анықталады. Бір кезеңнің түп деректері аз сақталған жағдайларда, бұларда бар мәліметтердің растығы мен дәлдігі неғұрлым кейінгі уақыттағы документтермен, ал кейде қазіргі документтермен салыстыру арқылы анықталады. Кейбір жағдайларда өлшемдер мен таразылар туралы түсінікті шетел түп деректерінде бар метрологиялық деректермен оларды салыстыру жолымен алуға тура келеді. Мәселен, орыс фунтының салмағы фунт өзінің тегін алған Ирак ротлімен салмағымен салыстырғаннан кейін барып анықталды. Русь тарихының ең ежелгі кезеңінің метрологиялық-антропологиялық методты пайдалану өте жемісті болып келеді.
Басқа елдердегі сияқты, Ресейде де өлшемдер туралы түсінік сонау ежелі да пайда болды. Сол кездің өзінде-ақ қашықтықтарды, жер мен жайылым учаскелерін, тұрғын-жай өлшемдерін, сусымалы және сұйық денелердің сыйымдылығын өлшеу қажеттігі пайда болды. Алғашқы кездерде бұл үшін арнаулы аспаптар болмады. Бұлардың орнына адам денесінің бөліктері, мысалы, шынтақ ұзындығы, керілген қол және аяқ саусақтарының ара қашықтығы (сүйем, қарыс), уыс немесе тасты лақтырғандағы мүмкін боларлық қашықтық (4 верженин), оқ жетім т.с. пайдаланылды. Мұндай өлшеулерді (олардың кейбіреулері Русьте ХІV-ХV ғасырларға дейін сақталып келді) дәл өлшеуіш деп санау қиын еді [6, 46-47бб].
Өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу системаларының қазіргіден өзгешілігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. Мәселен, орыс ұзындық өлшемдерінің негізіне ХVI ғасырдың аяғына дейін дерлік шынтақ алынды, ол 38-46 см-ге тең еді. Содан кейін негізіне 71,12-72 см-ге тең аршын (кез) алынған система келді. Ақырында, ХІХ ғасырдың аяғынан өлшеудің метрикалық системасы орныға бастайды, метр негізгі сызықтық өлшемге айналады. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі еді. Оның үстіне тарихтың ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшемнің үлгілерінің өзінің бір-бірінен айырмашылығы көп болатын.
Метрология тарихшыға документтердің, мазмұнын түсінуге ғана емес, сондай-ақ бірқатар түп дерек тану-мәселелерін шешуге де көмектеседі. Қандай да болсын түп деректің растығын анықтай отырып, зерттеуші, мұнда келтірілген метрологиялық деректердің қаншама дәлдігін және олардың бұлар заманға қаншама сай келетіндігін білуге тиіс. Бұл сұрақтарға теріс жауап алғанда түп деректің анықтығына күдек туады. Мәселен, бір Новгород жазба кітабында ХҮ ғасырдың аяғында Векши деревнясы және бірнеше оған жапсарлас елді пункттер сипатталып жазылған. Осы жұмыстың деректері бойынша көрсетілген селолардың тұрғындарынан төмендегідей оброк алынған: ақшалар - гривеньді сом мен алты ақша және астық -18 12 коробье қара бидай, 37 коробье сұлы, 9 коробье арпа (тапта заттай борышкерлікті төмендегідей есеп бойынша акшамен ауыстыруға болады делінген: коробье қара бидайға-10 ақша, коробье сұлыға - 5 ақша, коробье арпаға -7 ақша астық үшін ақша небары: 2 сом ақшадай берілмек. Жалпы суммасы 3 сом және 1 12 грябеньге тең.
Сонымен барлық метрологиялық деректер үйлеседі де, осы көзқарас тұрғысынан түп деректің растығы қандай да болсын күдік тудырмайды.
Түп дерек тану жұмысының аса маңызды міндеті түп деректің пайда болған уақытын табу. Мұны шеше отырып зерттеушілер бұл мәселені анықтау үшін дұрыс деректердің жоқтығына жиі кездеседі де, жанама деректерге бой ұрады. Бұлардың ішінде метрология едәуір роль атқарады. Егер де тым ежелгі документтерде аршын сияқты ұзындық өлшеулері ұшыраса, онда бұл документтерге ХVІ ғасырдан арғы дата қойылмайды, себебі аршын сөзі ХVІ ғасырдың Сауда кітабындатүңғыш пайда болды. Керісінше ұзындық өлшеуі ретінде локоть (шыншақ) қолданылатын документтердің локоть жаңа өлшеуі-аршынмен ауыстырылған ХV ғасырдың ортасынан кейін болуы мүмкін емес. Сусымалы денелердің өлшеуі четверик (14осьмин, 18 четверть) ұшырайтын- түп деректер ХVІ ғасырдан ерте пайда бола алмайтын еді, өйткені бұған дейін сусымалы дене сыйымдылығының мұндай ұсақ өлшеуі болған емес.
Кейбір жағдайларда метрология деректері тарихи түп деректің пайда болған орны туралы мәселені шешуге де көмектеседі.Феоделдық бытыраңқылық кезіндегі документтерде жер алаңдары әдетте, соха, сошка,
обжа арқылы өлшенді. Алайда кейбір жерлерде жер алаңының басқа өлшеулері де ұшырайды. Егер,мысалы документте жер алаңын өлшейтін өлшеу ретінде коробье еске алынса онда бұл бүкіл ықпалдылығына қарай, шыққан тегі новгородтық, егер мұнда ер плугпен өлшенсе, онда мұны вологодалық, егер де арқанмен өлшенсе, двинскілік деп санау керек. Феодалдық бытыраңқылық кезіндегі Русьте сусымалы денелер сыйымдылығының әдеттегі өлшеулері: кадь немесе оков, половник, четвереть, осьмин. Бірақ Новогород документтерінде сусымалы денелердің өлшеулері коробье мен четверик, Псковта коробьемен қатар зобна, жарты зобенье позобенье), Двинск жерінде мұның үстіне тағы да пуз кездеседі.
Жалпы метрология мен ақша есептерінің деректерін пайдалану тек түп деректерін тануда ғана емес, сондай-ақ тарихи мәселелерді шешуде ғылымға едәуір көмек көрсете алады. Феодалдық бытыраңқылық кезінде Русьте салмақ пен ақша бірліктері өлшеуінің дәлсіздігі мен ала-құлалығы ішкі рыноктың дамығанын паш етеді. Барлық метрологиялық және ақшадай бірлектерінің басталған унификациясы елдің шаруашылық дамуындағы алға басқандықты көрсетелі. Монастырь жазбаларында және кіріс-шығыс кітаптарында бар метрологиялық және ақша есебі деректерін зерттеу, совет тарихшысы А.Г. Маньковқа ХVІ ғасырдағы Орыс мемлекетінде, нарық өзгерістерінің айқын картинасын суреттеуге және осы кезде Европада болған нарық революциясымен олардың байланысын көрсетуге мүмкіндік берді. ХІХ ғасырдың аяғында Ресейде енгізілген метрикалық система еліміздің шаруашылық дамуында ірі алға басқандықты көрсетті.
Метрология мен ақша есебінің деректерін зерттеушілер оны әлеуметтік тарихтың көптеген маңызды; мәселелерін шешу үшін де пайдаланады. Ақша еседінің дегектеріне сүйене отырып,мәселен,қалаларда бекіністік ағаш қорғандарды салуға және өзен арқылы көпірлер тұрғызып немесе жөндеуге Русская правдакезінде қала халықтарынан алынган алымдардың ауырлылығын анықтауға болады. Пространная Піравда-ның 96 - статьясында қала бастығы бекініс салдырғанда кун алған да, оны бітіргенде ногат алған деп жазылған. Келесі статьясында жаңа көпір салғаны үшін тұрғындар әрбір 10 локотьті жөндегені үшін бір ногаттан., көпірдің бір бөлігін (пролетін) жөндегені үшін - бір куннан төлеуге міндетті болған делінген. Ол кезде ногатқа қой сатып алуға болатын еді. (кун 0,4 ногатқа тең еді).
Демек, бекініс пен көпір салушыға төленген сумма аз емес еді, бұл қала адамдарынан ауыр салық алынғандығын көрсететін [7, 23-58бб]
https:stud.kzreferatshow43639# &gid=1&pid=7
Қорыта айтқанда, тарихи метрология ол өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән ретінде тарих ғылым саласында пайдаланатын жоғарыдағы тың деректермен дәлел келтіріп өттік.
4. Кузнецов С.К. Древнерусская метрология С.К. Кузнецов. - М.,: Типография Н.Н. Черемшанского 2014. - 138с.
5. И.Ф. Петрушевский Жалпы метрология Петрушевский И.Ф. - Москва., 1849 г. - 44-45 бб
6. С.К. Кузнецов Древние - русская металургия Кузнецов С.К., Москва. - 1918 г. 46-47бб.
7. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы 7-том 106 бет.
2. Қазақтың тарихи метрологиясы:қалыптасуы мен дамуы
2.1 Қашықтық пен теңдік өлшем бірліктері
Басқа да халықтардағы сияқты қазақ халқында да өлшем бірліктері өмір-тіршілігіне, тұрмыс-салтына, шаруашылық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Ол өлшемдер сонау көне замандардан бастау ала отырып ғасырлар бойы пайдаланыла келе біздің кезімізге дейін жетіп отыр. Олардың кейбіреулері, әсіресе ауылдық жерлердегі, күнделікті тұрмыста әлі де болса орын алады. Дегенмен қосалқы тарихи пәндердің көптеген саласы сияқты қазақ метрологиясы да толық зерттеле қойған жоқ. Сол себепті де қазақтың байырғы өлшем бірліктерінің мәні, көлемі бойынша қазіргі метрлік жүйе негізінде айқындауды, нақтылауды қажет ететін мәселелер баршылық. Оларды ескерте отырып, қазақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz