Ұлттық рухани - адамгершілік құндылықтар
Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының рухани -адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау
5В010200 Бастауышта оқыту методикасы мен педагогикасы
Орындаған: Сейтниязова Жулдыз Курмангалиевна
Ғылыми жетекшісі:
Ақтау, 2022
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері ... ... ... .6
1.1 Рухани - адамгершілік ұғымының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бастауыш сынып оқушыларындағы рухани-адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік идеяларын қалыптастыру тәсілдері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Тұлғаның рухани-адамгершілік тәрбиесінің практикалық негіздері ... ... ... ... 30
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесінің қалыптасуының диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Рухани -адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Кіріспе
Дипломдық жобаның өзектілігі: Қазіргі тәрбиенің өзегіне Қазақстан Республикасы Елбасының Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы, Мәңгілік Ел - қазақ елінің жалпыұлттық идеясы және Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру Жолдауларындағы ұлттық идеялардың біріктірілуі халқымыздың рухани тәжірибесіндегі ұлттық құндылықтардың тәрбиелік маңызын айқындай түседі. Сол себепті қазақ ойшылдарының еңбектеріндегі рухани-адамгершілік тәрбие тағылымдары негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің маңыздылығы ерекше.[9]
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиелеуі қазіргі заманғы білім беру жүйесінің басты міндеті болып табылады, ол білім беру үшін әлеуметтік тапсырыстың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл күрделі, көп жоспарлы процесс. Оқушылардың жеке саласындағы тәрбиесі мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
* бостандыққа, ерік-жігерге, адамның ішкі көзқарасына, ар-ожданына сәйкес әрекет етуге негізделген адамгершілікті нығайту;
* қоғамда қалыптасқан идеяларға негізделген белгілі бір мінез-құлықтың қажеттілігін саналы адам ретінде моральды қалыптастыру, жақсылық пен жамандық туралы, тиісті және қолайсыз;
* тұлғаның адамгершілік өзіндік сана-сезімі ретінде ар-ожданын дамыту, өзінің адамгершілік міндеттемелерін қалыптастыру, сондай-ақ моральдық өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру және өз іс-әрекеттері мен айналасындағы адамдардың іс-әрекеттеріне Моральдық баға беру;
* моральдық таңдау негізінде жасалатын тәуелсіз әрекеттер мен әрекеттерге және олардың нәтижелері үшін жауапкершілікті қабылдауға қабілеттілік;
* басқа адамдардың құндылығын, адам өмірінің құндылығы мен қол сұғылмаушылығын түсіну. [9]
Адамгершілік тәрбиесі - ізгілікке, инабаттылыққа баулудың жолы болып табылады. Балаларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу адамгершілік түсінігін, адамгершілік сезімдерін және адамгершілік мінез-құлықты бірлесіп тәрбиелеуден тұрады. Педагогикалық энциклопедияда Адамгершілік - мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру, адамгершілік сезімдерін дамыту, адамгершілік сананы мақсатты түрде қалыптастыру немесе мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін, мінез-құлық білімдерін, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру процесі деп анықтама береді.[3]
Рухани-адамгершілік тәрбие мәселесі әрқашан қоғамның назарында болды. Бұрын бұл мәселені К.Д. Ушинский, Я. А. Коменский, В. А. Караковский, Ш. А. Амонашвили және басқалар сияқты ұлы мұғалімдер мен психологтар зерттеген. Қоғам моральдық дағдарысты бастан кешуде, сондықтан балалардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің міндеті үлкен мәнге ие. Қоғамға тек білімі ғана емес, моральдық қасиеттері де бар адамдар қажет. К. Д. Ушинский баланы тәрбиелеудің басты міндеті-адамгершілік тәрбие екенін айтты.[10]
Дипломдық жобаның тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау деп алдық.
Жобаның мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жолдарын теориялық талдау және әңгімелер жинағын ұсыну.
Жобаның міндеттері:
Рухани - адамгершілік ұғымына теориялық талдау жасау;
Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жолдарын сипаттау;
Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын құрастыру.
Осы зерттеудің мақсатына жету үшін келесі міндеттер орындалды:
1. Рухани-адамгершілік тәрбие ұғымын зерттеу.
2. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі көркемдік және эстетикалық іс-әрекет процесінің рөлін қарастырыңыз.
4. Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау және диагностикалау.
5. Бастауыш сынып оқушыларына рухани-адамгершілік тәрбие беру бойынша ұсыныстар кешенін таңдаңыз.
Жобаны іске асырукезеңдері;
Бірінші кезең (2021 жылдың қыркүйек айынан - желтоқсан айына дейін) зерттеу бағдарламасы құрылды, зерттеліп отырған мәселе бойынша деректер жиналды, аналитикалық шолу жасалды, ақпараттар өңделіп, талдаулар жасалды. Жобаның ғылыми аппараты құрастырылды.
Екінші кезеңде (2021 жылдың желтоқсан айынан - 2022 жылдың ақпан айына дейін) диагностикалау және статистикалық өңдеуден өткізу әдістері (салыстыру, қорытындылау, талдау, өңдеу) жұмыстары жасалды. Дипломдық жобаның мәтіндік бөлімі дайындалып, талапқа сай безендендіру жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2022 жылдың ақпан айына - мамыр айына дейін) Көрнекілік (графикалық) материалдар дайындалды, жоба өнімі рәсімделді және алын - ала қорғауға ұсынылды. Дипломдық жоба қорғауға жіберілді.
Жобаның практикалық маңыздылығы: бұл жұмыс тәжірибесін бастауыш сынып мұғалімдері қолдана алады.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді теориялық талдау, деректерді тестілеу, өңдеу және түсіндіру.
Зерттеу базасы: "Айжұлдыз" бастауыш мектебінің бастауыш сынып оқушылары.
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани - адамгершілік ұғымының зерттелуі
Жалпы білім беретін мектептің міндеті - болып жатқан жағдайды бағалай алатын, өз қызметін басқалардың мүддесіне сай құра алатын саналы азаматты тәрбиелеу. Бұл мәселені шешу оқушының тұрақты адамгершілік қасиеттері мен адамгершілік көзқарастарын қалыптастырумен, яғни рухани-адамгершілік тәрбиесін дұрыс ұйымдастырумен байланысты.[9]
Адам туғаннан бастап өлімге дейін білім алады. Бұл тәрбиелік әсердің күші жасына, әлеуметтік жағдайына және мәртебесіне және т.б. байланысты өзгереді.
Тәрбие-бұл баланың жеке басының максималды дамуына, сондай-ақ оның әлеуметтенуіне және өзін-өзі тәрбиелеу дағдыларын қалыптастыруға ықпал ететін мұғалімнің мақсатты, мазмұнды қызметі (яғни, жеке тұлғаның қажеттілік-ерік саласына бағытталған). [31].
Тәрбие-бұл белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру үшін тәрбиешілер мен басқалардың білім алушыға арнайы ұйымдастырылған, басқарылатын және мақсатты әсері. Оқу және тәрбие ұйымдарында жүзеге асырылады, оқу - тәрбие процесін толығымен қамтиды. Тәрбиенің мақсаты-адамның жан-жақты және үйлесімді дамуы, жағдай жасау, жан-жақты дамуына педагогикалық қолдау көрсету[8].
Осы немесе басқа кезеңнің өзекті мәселесіне айналған моральдық тәрбие әр түрлі дәуірдегі дана ойшылдар мен ғалымдардың еңбектеріне арналды. Қорқыт ата кітабынан бастап, орта ғасыр ойшылдарының шығармаларымен және дала данышпан жырауларының поэзиясымен, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларымен аяқталатын Орхон жазуының ескерткіштерімен кез келген жағдайда адамның адамгершілік қасиеттері, олардың қалыптасуы туралы сөз болып отыр. Мұның бәрі адамның өзін рухани жетілдіру жолында тынымсыз ізденгенін және жұмыс істегенін көрсетеді, осыған байланысты ол адамгершілік тәрбиесіне ерекше мән берді. Өйткені, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров және т.б. үйлесімді дамитын болашақ, мейірімді қоғам моделін құрғысы келгендердің барлығы өз ойларында ең алдымен осы қоғамды құрайтын адамдардың дүниетанымы мен имандылық көзқарасын, құндылық бағдарлары мен санасын, мінез-құлқын қалыптастыруды қалады.[10]
С. Л. Рубинштейн адам мінез-құлқының негізін құрайтын адамгершіліктің дамуы екенін айтты. Бастауыш мектеп жасында бала моральдық категориялардың мәнін біле бастайды және айналасындағы адамдардың әрекеттері мен әрекеттерін бағалауды үйренеді. Әр түрлі моральдық категориялар бар, оларға мыналар жатады: моральдық ұғымдар, моральдық идеялар, моральдық сенімдер, моральдық әрекеттер мен мінез-құлық.
Моральдық ұғымдар әмбебап сипатқа ие мораль ұғымдары, яғни олар жеке қатынастарды емес, қатынастардың барлық салаларын қамтиды. Олар адамды барлық жерде және әрқашан басшылыққа алуға шақырады. Мұндай ұғымдардың қатарына: әділеттілік, жақсылық пен жамандық, қадір-қасиет, Ар-намыс, парыз, бақыт және басқалар кіреді.[11]
Моральдық идеялар-бұл бұрын қабылданған моральдық мінез-құлықтың үлгілері, сондай-ақ өнімді қиялмен құрылған бейнелер, визуалды-бейнелі білім түрінде шындықты сенсорлық бейнелеу формалары.
Балалардағы мұндай көріністердің көздері, әдетте, оларды оқыту мен тәрбиелеумен айналысатын ересектер, сондай-ақ айналасындағы балалар. Ересектерден балаларға моральдық тәжірибе қарым-қатынас, байқау және еліктеу процесінде, көтермелеу мен жазалау жүйесі арқылы беріледі және сіңіріледі. Оқушының жеке басының дамуында қарым-қатынас ерекше рөл атқарады [5].
Моральдық нанымдар- адамның шындыққа және оның іс-әрекеттеріне қатынасын айтарлықтай анықтайтын белгілі бір идеяларға, принциптерге, идеяларға негізделген көзқарастардың, жеке білімнің тұрақты жүйесі.
Сенім қалыптастыру- бұл ұзақ және күрделі процесс, ол тәрбиедегі негізгі мәселелердің бірі болып табылады [7].
Рухани-адамгершілік тәрбие - әртүрлі педагогикалық іс-әрекеттердің формаларының, мазмұнының, әдістері мен тәсілдерінің белгілі бір жүйесін қамтитын мақсатты процесс. Тұлғаның үйлесімді және тұрақты дамуын қамтамасыз ететін өмірге құндылық көзқарасты тәрбиелеу [38].
Рухани-адамгершілік тәрбие тәрбиешілердің, педагогтардың және білім алушылардың немесе тәрбиеленушілердің өзара іс-қимылын қамтитын мақсатты процесс. Процесс үйлесімді тұлғаны қалыптастыруға, сондай-ақ рухани-адамгершілік және негізгі ұлттық құндылықтарды, сондай-ақ қоғамдағы мінез-құлықтың моральдық және этикалық нормаларын игеру кезінде құндылық-семантикалық саланы дамытуға бағытталған [39].
Рухани-адамгершілік тәрбиенің өзіндік ерекшелігі оның ұзақтығы мен үздіксіздігі болып саналады. Оның нәтижелері уақыт өте келе алыс. Бұл шығармашылық процесс, оны мұғалімдер оны жақсарту үшін жиі түзетеді.
Моральдық тәрбиенің маңызды ерекшелігі-оның концентрлік құрылысы: алдымен қарапайым деңгейдің міндеттері шешіледі, содан кейін деңгей жоғарырақ болады. Бұл қағида білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып іске асырылады [10].
Көптеген отандық ғалымдар адамгершілік тәрбие мәселесін зерттеді. Бұл В.А. Сухомлинский, и. Ф. Харламов, Л. А. Регуш және басқалар. Олар өз зерттеулерінде моральдық мінез-құлықты бағалау мен өзін-өзі бағалауды қалыптастыру мәселесіне жүгінеді.
В. А. Сухомлинский рухани-адамгершілік нанымдардың негізі балалық шақта, жақсылық пен жамандық баланы түсінікті болған жағдайда ғана түсінуге болатын кезде қалыптаса бастайтынын айтты. Ол байқайтын және жасайтын нәрселердің моральдық мәні айқын болған кезде [35].
Білім беру мекемелерінің негізгі қызметі - болашақта басқа адамдармен, өздерімен және сыртқы әлеммен белсенді қарым-қатынас жасауға көмектесетін білім алушылардың эмоционалды, коммуникативті, зияткерлік және іскерлік дағдыларын қалыптастыру.
Оқу процесі рухани-адамгершілік тәрбиемен тікелей байланысты. Қазіргі мектеп жағдайында, білім беру мазмұны көлемі артып, ішкі құрылымы күрделене түскен кезде, рухани-адамгершілік тәрбиеде оқу процесінің рөлі артты [32].
Рухани-адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеті қоғамның қажетті талаптарын Ар-намыс, парыз, ар-ождан және абырой сияқты әр баланың жеке басының ішкі ынталандыруларына айналдыру болып табылады [26].
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің тиімділігі көбінесе мектеп пен отбасы арасындағы өзара әрекеттестікке байланысты. Көптеген ата-аналар білім беру мекемесіне жиі барады. Жаңа жыл, 8 наурыз, Отан қорғаушылар күні және түрлі мерекелерге байланысты басқа да шаралар. Сынып жетекшісі оларды ата-аналармен және оқушылармен бірге дайындайды. Мектепте спорттық жарыстар да өткізілуі мүмкін, оған бүкіл отбасы қатыса алады. Сыныптың мұндай ұжымдық істері үлкен тәрбиелік әсер береді.[22]
Сонымен қатар, көптеген тәрбиелік шаралар кітапханалармен немесе мәдениет үйлерімен бірге өткізіледі. Оқушылар әртүрлі үйірмелерге қатысады, концерттер мен көрмелерге қатысады, кітапхана сағаттарына барады және т. б.
Қазіргі қоғамдағы балалар үнемі ақпараттық шабуылға ұшырайды, сондықтан баланы бәрі тәрбиелейтінін білу керек: адамдар, заттар және айналасында болып жатқан құбылыстар. Бірақ, ең алдымен, адамдар. Тәрбиенің негізгі міндеті-бұл дамуды бағыттау және оны дұрыс басқару.
Балаларды жомарттыққа, мейірімділікке, өзіне деген сенімділікке және сыртқы әлемнен ләззат алуға тәрбиелеу өте маңызды. Мұның бәрі студенттерді "ересек" өмірге кіруге дайындайды және оларға өмірді оптимистік қабылдауға үйретеді.[17]
Бастауыш сынып оқушыларында рухани-адамгершілік мәдениетті қалыптастыру бойынша жұмыс жүйесі өте тиімді. Балалар жолдастық қарым-қатынасты дамытады, балалар сирек жанжалдасады, бір-бірімен тез келісуді үйренеді, диалог пен келісім арқылы өздері арасындағы жанжалды жағдайды өз бетінше шеше алады, сондай-ақ көмекке мұқтаж адамдарға белсенді көмектеседі және ортақ тапсырмаларды бірге орындайды. Сонымен қатар, балалардың шығармашылыққа, білімді өз бетінше іздеуге және өнерге деген қызығушылығы артады.
Әлеуметтанушы, философтар мен тәрбиешілердің зерттеулеріндегі құндылықтарды жіктеу идеялары негізінде жасалған "рухани-адамгершілік құндылықтар" ұғымы келесідей түсіндіріледі.
Кесте-1."Рухани-адамгершілік құндылықтар" түсінігі.
№
Адами құндылықтар
Жоғары сапаның деңгейіндегі ХХІ ғасыр құндылықтар
Әлеуметтік-мәдени құндылықтары
Ұлттық рухани-адамгершілік құндылықтар
1
2
3
4
5
2
Адам өмірі мен білім, бостандық, отбасы, қарым-қатынас, адам бақыт, ұрпақ өрбітуі, еңбек, табысы, ынтымақтастығы, белсенділігі, тәуелсіздігі, махаббаты, заңдылығы, бостандығы, мәдениеті, тыныштығы, денсаулық
адамның құндылықтары
демократиясы
адамзаттық қоғамы
өркениеті
әлемдік мәдениеті
Әлеуметтік ортасы
Статусы
Беделі
Тұрмысы
Теңдігі
Еркіндігі
Өнері
Мәдениеті
Мәдениеті, әдебиеті, тарихы, тілі, діні, ары, ары, намысы, парызы, парыз, дәстүрі, әдет-ғұрыпы, салт-дәстүр, ұлттық дүниетанымы, туысқандық, атамекені, атамекені, жері
А. А. Калюжный педагогикалық ғылыми негізде тұтас педагогикалық процесте оқушыларды адамгершілік тәрбие негізінде даярлау теориясы мен практикасын зерттеді [24].
Л.А. Байсеркеевтің зерттеуінде жасөспірім кезіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланысының теориялық-әдіснамалық тұжырымдамасы талданып, әлеуметтік жағдайларға сәйкес жасөспірімдерді адамгершілік-құқықтық негізде тәрбиелеу жүйесі айқындалды [22].
Ғалым E.А. Орынбасарова XIX ғасырдың 60-шы жылдары-XX ғасырдың 90-шы жылдары теориялық идеялармен адамгершілік тәрбие мәселесінің тарихи дамуын негіздейді [11].
Көптеген ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, біз олардың адамгершілік тәрбиені зерттегеніне және ғалымдар мен мұғалімдер берген анықтамалардан өз пікірлері бар екеніне көз жеткіздік. Маңғыстау өңірінің танымал педагогы Ш.Аленұлы" халықтық тәрбие сабақтары " еңбегінде адамгершілік тәрбиені түрлі салаларға бөлді: адамгершілік, адамгершілік, патриотизм, мақсатқа ұмтылу, интеллигенция, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік пен мейірімділік, адалдық пен адалдық, достық, үлкендерге құрмет, әдептілік, ар - намыс, ынтымақтастық пен бірлік, талап, - адамгершілік тәрбие саласын кеңінен қарастырды.[4]
Қазақ жазушысы және философы Б.Тұрсынов: "адамның жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуы тиіс, бұл ең бастысы әрі маңыздысы. Өйткені бұл руханилықтың және тікелей жолдың, жарқын өмірдің, еркіндік пен жарқын болашақтың кепілі бола алатын адамгершілік қасиет" [16].
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы орыс педагог-ғалымдары (И.Ф.Богданови, П. Н. Енгалчев, А. ф. Афанасев, А. А. Ширинский-Шихматов, и. М. Ястребцов, А. Г. Ободовский) адамгершілік тәрбие - адамгершілік әдеттерді, адамгершілік сезімдерді, адамгершілік қабілеттерін, адамгершілік қайырымдылықты, адамгершілік сананы қалыптастыру процесі деген қорытындыға келді (кестені қараңыз.2).
Кесте-2. Адамгершілікке тәрбиелеу турылы жүйесі жайлы көзқарастары
№
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасады
Ғалымдардың көзқарасы
1
2
3
2
Адамгершілік әдеттері
В.А.Жуковский: Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың адамгершілік әдеттерін қалыптастырады.
3
Адамгершілік сезімі
А.Г.Ободовский: Бала тәрбиесі оның бойына жастайынан адамгершілік сезімін оятып, қалыптастыруды мақсат етсе, болашақта ол тәрбиеленушіні адамгершілік еркіндікке, яғни еркіндікке, анық және қатаң ережелерді сақтауға жетелейді - бұл. адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі болып табылады.
4
Адамгершілік қабілеті
И.М.Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - адамгершілік қабілеттерді ашу және дамыту, яғни ізгілік пен мейірімділікті қалыптастыру
5
Адамгершілік қайырымдылығы
П.Н.Енгалычев: Баланы адамгершілікке тәрбиелеудің барлық құралдарымен адамгершілікке баулу қажет
6
Адамгершілік санасы
А.А.Ширинский-Шихматов: Бала бәрін түсініп, түсініп, жақсы сөйлеген сәттен бастап өз ойын ортаға салып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру керек.
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың пайымдауына жасалған талдау моральдық тәрбие теориясының қалыптасуы мен дамуында моральдық тәрбиенің бірыңғай бағыты жоқ екенін дәлелдейді. Осыған байланысты біз ғалымдардың көзқарастарын салыстыра отырып, олардан жалпы қорытынды жасадық және адамгершілік тәрбиенің бірнеше бағыттарын анықтадық: тәрбиелік, бағалау-эмоционалды, дүниетанымдық, мінез-құлық және тұтас.
Адамгершілік тәрбиесіндегі білім беру бағытының мәні.
Бұл бағытта (Л.М. Архангельский (1979), Н. И. Болдырев (1979) адамгершілік тәрбие келесідей қарастырылады:
1. адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін және
табандылық сияқты моральдық нормаларды қалыптастыру процесі.
2. адамның мінез-құлқына маңызды сипаттама беретін мораль
құндылықтарды қалыптастыру процесі.
Адамгершілік тәрбие-жас ұрпақтың мақсатты көзқарастарын, сенімдерін, ақыл-ойын, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастыруға және адамгершілік сезімдерін, ұлттық сананы, қарым-қатынастарды дамытуға, жалпыадамзаттық құндылықтарды тиімді пайдалануға бағытталған тәрбиенің құрамдас бөлігі.[24]
Адамгершілік тәрбиеге мыналар кіреді: адамның қоғаммен байланысын, оның тәуелділігін, мінез-құлқын қоғам мүдделерімен біріктіру қажеттілігін, адамгершілік мұраттарымен, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және адамгершілік туралы білімді адамгершілік сезімдерге айналдыруға деген ұмтылысымен танысу, адамның адамдарға құрметпен қарауын қамтамасыз ету және олардың адамгершілік дағдыларын қалыптастыру мақсатын ұстану. [24]
Философтар ерте кезден бастап мораль мен мораль мәселелерін қарастыруға ерекше назар аударды. Сонымен, и. Кант адамгершілік жүйесі емес, моральдық шындық тұжырымдамасы тұжырымдалған" практикалық сананың сыны" атты этикалық еңбегінде алдыңғы этикалық дәстүрді қатты сынға алады.[16]
Гегельдің еңбектерінде мораль теориясы одан әрі дамыды. Ол мораль мен рухани адамгершілікті әртүрлі ұғымдар деп санады. Адамгершілік бойынша Гегель, бір жағынан, адамдардың тәртібін олардың көмегімен реттейтін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді, екінші жағынан, адамгершілікке негізделген адамның нақты міндеттерін түсінді. Оның пікірінше, мораль моральға қарағанда кеңірек ұғым болып саналады. Адамгершіліктің өрісі кең, бұл қасиет әр адамның еңбекте, қоғамдық өмірде, күнделікті өмірде, қоғамда, басқалармен қарым-қатынасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінен көрінеді. Ғалымдардың терең ой толғауларында өнегелі адамның бақытты, инабатты, қоғамға пайдалы, яғни басқаларға үлгі бола алатынын көреміз. Сондықтан олардың өскелең ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудегі маңызы арта түсері анық.[27]
Тұлғаның психологиялық-педагогикалық құндылығын зерттеуші Р.Қ.Төлеубекова жоғары сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу концепциясын жасап, оны зерттеу негізінде әзірлеуге тырыстық.[3]
Аталған жүйелер ұқсас болғанымен, біз оларды біріктіретін адамгершілік бағыт сияқты құндылықтарда ортақ көзқарасты көреміз: "адам" - үш жүйенің ең іргелі құндылығы. Әлеуметтанушылар зерттеу объектілеріне құндылықтарды қабылдады. Мысалы, әйгілі "әлеуметтанушының жұмыс кітабы" шығармасында:" егер кез-келген объект (материалдық немесе идеалды) мақсатты тұжырымның, бүкіл топтың немесе жеке адамның қалауы мен қалауының маңызды шарты болса, онда ол әлеуметтік құндылық бола алады "Зерттеуші У. O. Асанова қазақ халқының айтыс өнері арқылы оқушылардың адамгершілік-эстетикалық тәрбиесінің мәселелерін қарастырды, өзінің кандидаттық жұмысында айтыс өнерінің ерекшеліктері мен тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтады.[3]
Адамгершілік тәрбиесін зерттей отырып, Л.И. Божович адамгершілікті қалыптастыруды өзінің сапалық нормаларын жетілдіруге біртіндеп көшу деп санайды. Адамның қабілеттерін сыртқы мінез-құлыққа емес, ішкі мінез-құлыққа бағыттау моральдық дамудың ең жоғары деңгейі болып табылады. Бұл деңгейге жету үшін бала нақты моральдық қатынастар мен мінез-құлықты тәжірибеге енгізуі керек-моральдық тәрбиені екіге бөледі.
Біріншіден, бала ересектердің талаптарын орындау процесінде, екіншіден, құрдастарымен қарым-қатынаста болған кезде екі кезеңді көрсетеді және адамгершілік тәрбиені баланың әлеуметтік аймақтың талаптарына бағынуы ретінде түсіндіреді.[7]
А. С. Макаренко адамгершілік тәрбиенің мәнін зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол"...мектеп қоғамның белсенді мүшелерін тәрбиелеу керек, олар қандай уақыт өзгерсе де, оң шешім қабылдауға, өз іс-әрекеттерін саралауға және басқа да дұрыс мінез-құлықты талап етуге тиіс" - жоғары адамгершілік рухани адамды қалыптастыруда белсенді, белсенді тәрбиені қолдады, тәрбиеленетін оқушының идеалы педагогикалық жұмыста тірек болуы керек деп атап өтті[19].
Оқушылардың адамгершілік қасиеттерінің дамуы оның өміріндегі ең үлкен өзгерістерге тап болған кезде мектеп табалдырығын аттаған күннен басталады. Біздің ұрпақты тәрбиелеудегі басты мәселе-оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу. Сонымен, біз "мораль"ұғымын зерттеген ғалымдардың еңбектерін қорытындылап, ұсынуды жөн көрдік.[9]
Кесте - 3. Адамгершілік ұғымына түсінік беру.
№
Ғалымдардың
аты -жөні
Адамгершілік туралы пікірі
1
2
3
2
Лихачев Б.Т.
Адамгершілік-барлық иманжүзді адамдарға таң орта рухы бастама бар, оның өзі өмір сүріп принципінде көріс табады.
3
Ананьев Б.Г.
Тәрбие мақсаттары әсіресе жеке тұлғаның адамгершілігін дамыту мақсаты, адамның ішкі күш-қуатының көп түрлілігіне сай келетін тәрбиелеу жүйесі арқылы ғана жүзеге асады.
4
Лихачев Б.Т.
Адамгершілік - барлық діндарларға ортақ, өмірлік ұстанымдардан көрінетін жалпы рухани бастама, оның негізгілері: сенімділік, адамгершілік шешімдер қабылдау және іс-әрекеттерді таңдау еркіндігі, рухани және әлеуметтік жауапкершілікті тұлға ретінде жанқиярлық, адамгершілікке жат, әдепсіз әрекеттерге белсенді рухани қарсылық, өмірлік шындық негізінде құндылықтарды өзгерту қабілеті, басқаша айтқанда, адамгершілік ойлаудың икемділігі, қарым-қатынастардың үйлесімділігі, ұжымшылдыққа ұмтылу, адамдар арасындағы рухани бастаманы ынталандырудың бірден-бір құралы ретінде. адамдар.
5
Пидкасистый П.П.
Адамгершілік тәрбиесі - жеке тұлғаны жан-жақты жарасымды дамыту жүйесінің ең шешуші компоненті және адамгершілік сананы, адамгершілік сезімді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастыру процесі.
6
Харламов Н.Ф.
Әрбір қоғамда адамгершілік тәрбиесі адамның бүкіл өмірі мен қызметіне, еңбегіне, тұрмысына, отбасына, барлық адамдармен қарым-қатынасына, саясат пен ғылымға, ойынға, спортқа, т.б. адамның мінез-құлқын реттеудегі азаматтықтың көрінісімен анықталады.
7
Ильина Т.А.
Адамгершілік тәрбиесі - тәрбиешінің ерекше мақсаты - оқушылардың бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын белгілі бір мінез-құлық нормалары мен мінез-құлық ережелерін сіңіру. қызметі
8
Төлеубекова Р.К.
Адамгершілік- мінез-құлқы өзінің дербестігімен жауапкершілігін ұғынуы, екінші жағынан ынтымақтастық қарым-қатынаста болуы және өз өмір сүріп отырған қоғам мүддесімен жеке басының мүдессін сәйкестендіре білуі арқылы көрінуі керек.
9
Нұрғалиева Д.Ә.
Адамгершілік, қарым-қатынас, отбасы, жеке бақыт, ұрпақ жалғастыру, іс-әрекет пен еңбектің мәні болмыстың қайнар көзі ретінде, амандық (табыс, денсаулық), бастамашылық (дәстүрлі құрмет), тәуелсіздік, мейірімділік, беделділік, заңдылық.
10
Өтебаева Ә.Т.
Адамгершілік тәрбиесі - тәрбиенің ықпалымен оқушылардың мінез-құлық дағдылары мен адамгершілік сезімдері мен этикалық білімін, санасын дамыту тәсілі.
Қазақтың тұңғыш этнограф ғалымы Шоқан Уәлиханов өзінің ғылыми-зерттеу еңбегінде жастар тәрбиесіне ерекше мән бере отырып, рухани-адамгершілік тәрбиенің маңызын терең ашып көрсеткен.Бүкіл қоғамдық-саяси және ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа қарсы табанды күрестің, діни мұсылман фанатизмінің-қазақ қауымдастығындағы зұлымдыққа қарсы күрестің, патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің "жабайы" моральдарының - "намыс", "әділдік","парез" т. б. адамгершілік-рухани күнделікті өмірінің негізін қалаған Ш. Уәлихановтың рухани-адамгершілік идеяларының негізінде жатыр. [3] Адамның басты рухани-адамгершілік құндылықтарымен байланыстыра отырып, оны қарапайым адамдардың санасына енгізуге тырысты. Қазақ халқының ағартушы ақыны Ыбырай Алтынсарин ұлттық мәдениет тарихында ерекше орын алады. Ы. Алтынсарин қазақ мектептеріндегі оқу-ағарту ісі алдында тұрған мәселелермен қатар халық ағарту ісінің рухани-адамгершілік негіздерін қалады, өз еңбегінде рухани-адамгершілік тәрбиенің адамгершілік негіздерін көрсетті. Оның насихатында ол рухани-адамгершілік тәрбиенің негіздеріне мән берді: бауырластық, этика және тектілік, қанағаттану, жомарттық,сақтық, тазалық, тыныштық, парасаттылық және білімді еркін игеру [4].
Егер К. Ж. Қожахметованың "рухани-адамгершілік тәрбиенің этнопедагогикалық негіздері" жұмысын қарастыратын болсақ, "адамгершілік-рухани тәрбие" деп біз адамгершілік-рухани тәрбиені айтамыз:
- адамгершілік сезімдері (ұят, парық, карыз, сенім, жауапкершілік, азаматтық, патриотизм);
- адамгершілік сипаты (төзімділік, шыдамдылық, мейірімділік, мейірімділік);
- адамгершілік ұстаным (жақсы мен жаманды ажырата білу, жанқиярлық, өмірлік сынақтардан лайықты өтуге дайын болу);
- біз адамгершілік іс-әрекеттердің, іс-әрекеттердің (Отанға, халыққа қызмет етуге дайындық, рухани парасаттылық, еріктілік, ізгілік) қалыптасуына себепші болған байланыстар мен өзара байланыстарға сілтеме жасаймыз [3].
Қазіргі таңда студенттерге білім беру саласында адамның ішкі жан дүниесін, рухани дүниесін түсінуге, дамытуға, жетілдіруге бағытталған зерттеулер жүргізілуде. Қазақстандық ғалымдар білім мен тәрбиені дамытуда тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын ғылыми-теориялық, әдістемелік бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Олар: Бейсенбаева А. А., Ұзақбаева С. А., Жампеисова К. К., Қалиев С. К., Төлеубекова Р. К., Уманов Г. А., Хмель н. д., Наурызбай ж., Сламбекова Т. Т. және т. б. бұл ғалымдардың жалпы пікірлері: адамның келбеті, осы адамға лайықты болу қабілеті, адамды табиғатпен, әлеммен байланыстыру, болашақ ұрпақтардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің халықтық дәстүрлер, рухани мәдениет негізінде жаңа деңгейге көтерілуінің негіздемесі.[12]
А.С. Макаренконың "жеке тұлғаның рухани-адамгершілік даму жолдары туралы" ата - ана кітабы "жұмысында В. А. Сухомлинский" жеке тұлғаны дамыту жолдары-ұжымдастыру, еңбекқорлық, жоғары рухани-адамгершілік, жоғары сана", жастардың рухани - адамгершілік тәрбиесінің мәселелерін зерттеп:"адам білім арқылы жұмыс істеуді үйренуі керек-рухани-адамгершіліктің басты мақсаты", - деді. Ал К. Д. Ушинский" барлық іс-шаралар адамның ақыл-ойы мен адамгершілігін дамытатын етіп мақсатты түрде ұйымдастырылуы керек"деп санайды.[13]
Елдегі рухани-адамгершілік құндылықтарға бірнеше ғалымдардың зерттеулері бағытталған: тазалық, ұқыптылық, амандық негізінде тұлғаны тәрбиелеу (х. Досмұхамедов), Қазақ ұлттық ілімі негізінде рухани-адамгершілік тәрбие (қ. Қожахметова, с. Қалиев, Қ. Жарықбаев), қоғам дамуының жаңа кезеңінде ұлттық тәрбие негізінде адамгершілік тәрбие (Р. К. Төлеубекова), рухани-адамгершілік адамгершілік негіздерін талдау (А. Тұрсынов, с. Нұрмұратов, с. Тілеуова), тұлғаның рухани-адамгершілік дамуы (Б. Игенбаева), мұғалімдердің кәсіби бағдарындағы адамгершілік тәрбиесі (А. Калюжный), тұлғаның рухани-адамгершілік бағыттағы адамгершілік тәрбиесі (Ш. Майгаранова), құндылық бағдар жүйесі (г. Нургалиева, к. Нұғманова), халық педагогикасы негізіндегі рухани-адамгершілік тәрбие (А. Кисимова, ж. Садрмекова, Ш. и. Джанзакова), жастардың рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы ілім жобасы (Э. Орынбасарова), жастарды адамгершілік тәрбиелеу жолдары (А. Караев), жасөспірімдерді адамгершілік (в. а. Ким), адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланысы (Л. А. Байсеркеев), салауатты өмір салты негізінде рухани-адамгершілік тәрбие беру (А.Каплиева), студенттердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру (г. а. ғалалиева) және т. б. бойынша зерттеу жұмыстарында рухани-адамгершілік сананы дамыту, өмір құндылығын түсіну, ақыл арқылы ақиқатты, ақиқатты іздеу; сұлулықты сезіну және түсіну; мейірімділікке, рақымға ұмтылу қажеттілігі дәлелденді.[14]
Рухани-адамгершілік тәрбиеде сана мен мінез-құлық қалыптасады, сенім тудырады, жеке адамды кез-келген әрекетке итермелейді. Олар, өз кезегінде, әртүрлі қызмет түрлерінде көрініс табады және өз қызметінде тікелей басшылыққа алады. Мұндай әрекеттер мен мотивтер әр адамның рухани-адамгершілік қасиеттерінің сапасын ашады (Осипова С.Д.).
Рухани тәрбие, жас ұрпаққа білім беру адам дамуының дене, рухани, рухани үйлесімін, өмірді құндылық ретінде түсінуді, табиғатпен үйлесімде ұстай білуді, жердегі өмірді сақтау қажеттілігін түсінуді қамтамасыз етеді. (А.Қараев).[5]
Зерттеулер көрсеткендей, құндылықтарды мазмұнына қарай жоғары және төмен деп санауға болады. Жоғары құндылықтарға адамның ең маңызды қажеттіліктеріне жауап беретін, адам мен адамзаттың игілігі үшін жасалған өзара тең бағалары бар құндылықтар кірсе, онда адамның қажеттіліктері үшін материалдық тауарларды сату тәсілдерін төменгі құндылықтарға есептеуге болады.[15]
Құндылық-бұл" идеал "және" маңыздылық", оның ерекшеліктері субъектілер арасындағы қарым-қатынаста жүзеге асырылады және көрініс табады. Құндылық-бұл жеке тұлға немесе жалпы қоғам деңгейіндегі субъектілер арасындағы қатынастардың жалпы кезеңдері.
Рухани-адамгершілік құндылықтар - адамның тұрақтылық деңгейін, оның қоғамдағы орнын, тұлғалық қасиеттердің сипатын анықтайтын адам болмысының және арнайы ұйымдастырылған тәрбие жүйесі негізінде дамитын ішкі құрылымдық жүйе. Оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын, рухани-адамгершілік, парасаттылық ой толғаныстарын қуаттайтын, жеткіншекті өмір жолында кездесетін түрлі жағдайды шешуге бағытталған. Біз қарым-қатынас жасай алатын, интуицияны дамытатын және іс-әрекетімізге сындарлы көзқарасты дамытатын әдістеме қажет деп есептейміз. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеу (Ш.Амонашвили, Узнадзе, В.В.Краевский, С.Назарбаева, Х.Г.Шерязданова, З.Б.Мадалиева және т.б.) мынаны анықтайды:- жаңашылдық, шығармашылық, еңбекқорлық;[16]
- интеллектуалдық сипаты: ой биіктігі мен тіл байлығы, логикалық өрісі, терең білімі, сыни тұрғыдан ойлай білуі;
- ашықтық, шыдамдылық, табандылық, мейірімділік;
- оның көзқарасының сипаты: мейірімділік, сүйіспеншілік, талап ете білу, көмектесуге дайын болу;
- Болашақтың мінездемесі: өз біліміне, тәжірибесіне, дағдысына, рухани-адамгершілік қасиеттеріне сыни көзқараспен қарау, адам дамуының жоғары сапалы стандарттарын қоя білу, жауапкершілікке, өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілік;
- рухани-адамгершілік тәрбие мақсатына ұмтылу;
- рухани-адамгершілік эмоционалдық қасиеттер: ұқыптылық, басқа жанды түсінуге оңайлық, шыдамдылық, біржақтылық, күштілік, ізеттілік, мақтаныш;
- Дүниетаным сапасы: бүкіл әлемді сүю, патриоттық, мейірімділік.
Рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың әдіснамалық және теориялық мәселелерін зерттеуде ғалымдардың ұстанымдарына сүйене отырып, бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың принциптерін анықтадық: және адамгершілік сана мен сапа; сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды жетілдіру; сыныптан тыс жұмыс түрлерін ұйымдастыруда тәрбие әдістерін жан-жақты пайдалану.
Қазақ ғалымы А.Қ. Каплиева рухани-адамгершілік құндылықтарды нормалармен, дәстүрлермен, әдет-ғұрыптармен, моральмен, құқықтық принциптермен қатар әлеуметтік және рухани өмірдің негізгі элементтері ретінде қарастырады. Рухани құндылық - адамның қоршаған ортамен, кәсібімен, өмір салтымен таныммен, сана мен сезіммен, сезім мен қасиеттермен қарым-қатынасының жиынтығы. Адам өміріндегі құндылықтардың құндылығы, автордың ойынша, біліктілік, ізгілік, адамгершілік, имандылық (эстетикалық), эстетикалық, психологиялық, көркемдік, шығармашылық қасиеттерден көрінеді. Осы негізде рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні адами қасиеттердің өлшемі ретінде анықталады: жақсылыққа ұмтылу, өзгеге жанашырлық, басқаларға мейірімділік, жақсы өмірге ұмтылу, өмірге ұмтылу [3].
Ж.Ж.Нұржанова адамның ең басты құндылығы - өмір екендігіне тоқталып, оның адамгершілік-рухани қарым-қатынас салаларын сипаттай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтар адамның тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін негіз екенін атап көрсетеді. [3].
Жоғарыда жүйеленген анықтамалар бір-бірін толықтырады, өйткені олардың концептуалды түрде айырмашылығы жоқ. Олардың ішінде С.А. Назарбаев: Руханият пен имандылық - адамдардың күнделікті қарым-қатынасындағы ізгілік принциптерін көрсететін адамгершілік қасиет. Оған мейірімділік, сыйластық, жанашырлық пен сенім, мейірімділік, басқаларға жанашырлық, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық, руханият сияқты жеке қасиеттер кіреді [27].
Себебі, жақсылықты адам руханиятының, парасаттылығының, көрегендігінің ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамды еркін ойлау, әділеттілік, теңдік принциптерін сақтай отырып, адамзаттың нағыз қожайыны ретінде анықтауға болады. Рухани тәрбие адам бойындағы ізгілік, имандылық принциптерін тәрбиелейді, адамның санасы мен іс-әрекетін жүрек арқылы ізгілік мұраттарына бағыттайды, өмірдің күрделілігін түсінуге рухани көзқарасын қалыптастырады. Әр адам рухани дамуы үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуы керек.[29]
Рухани-адамгершілік тәрбиенің елеулі өзгерістерге ұшырағаны белгілі. Өйткені, кешегі жеке халықтың немесе жалпы адамзаттың құндылығы саналатын моральдық ұстанымдар заман талабына сай ауыстырылып, жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өткелдің негізгі құндылықтарына меншік, нарық, пайда, жаһандану, алдау, бәсекелестік және т.б. кіреді. Дегенмен, еңбексүйгіштік, салауатты өмір салты, сөз бостандығы, діни сенім бостандығы, өркениетке ұмтылу, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, үлкенге ізет, кішіге ізет, ар-ождан, төзімділік, жауапкершілік, ұқыптылық, т.б. , адамзаттың дамуы үшін қажет. Қоғамдық құндылықтардың тазалығын сақтау өзінің мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша, оқушылардың шынайы адамгершілік тәрбиесі қоршаған ортада, отта, мектепте, қоғамдық қарым-қатынаста, достар ортасында, көшеде, жұмыста көрінеді. [30]
Демек, мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын, рухани-адамгершілік, парасаттылық ой толғаныстарын қуаттайтын, жеткіншекті өмір жолында кездесетін түрлі жағдайды шешуге бағытталған, өзара қарым-қатынас құра білетін, ішкі сезімін дамытатын, өз іс-әрекетіне сындарлы көзқарасын жетілдіретін әдіснама қажет деп ойлаймыз.
7.1 Бастауыш сынып оқушыларындағы рухани-адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі
Кіші жастағы оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің үлкен маңызы мұғалімнің жеке үлгісіне және оның балаларға қалай қарайтынына байланысты. Бұл жастағы балалар ұстаздарына, тіпті олардың мінез-құлқы мен көзқарасына еліктеуге тырысады. Мұғалім мен сынып арасындағы қарым-қатынаста шынайылық, жауапкершілік, мейірімділік тән болса, оқушылардың қарым-қатынасы да сондай. Балада бәрі тәртіппен деп айтуға болмайды, немесе, керісінше, ол жалпы қорқынышты. Оқушының рухани-адамгершілік дамуына жанұядағы қарым-қатынастар, тұрмыстық жағдайлар үлкен әсер етеді.
Сондықтан ата-аналар немесе қамқоршылар балаларын тәрбиелеуге жеткілікті уақыт бөлуі маңызды. Сіз оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін, сондай-ақ олардың мектептегі пәндердегі жетістіктерін: математика, оқу немесе жазуды мұқият бақылауыңыз керек.
Кіші жастағы оқушылардың рухани-адамгершілік дамуы мәселесімен жұмыс істеу кезінде олардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет:
1. Ойынға бейімділік. Бала ойнаған кезде мұғалімнің нұсқауын өз еркімен орындайды және сонымен бірге нормативті мінез-құлық қандай болуы керек екенін біледі. А.С.Макаренко баланың ойында қалай болатынын, ол өскенде еңбекте де солай болатынын сипаттады [22].
2. Ұзақ уақыт бойы біркелкі әрекеттермен айналыса алмау. Сабақ барысында мінез-құлықты үнемі өзгертіп отыру керек, әйтпесе балалар басқа нәрселерге назар аудара бастайды және мазасыз болады.
3. Өмірлік тәжірибенің аздығынан адамгершілік идеяларының анық болмауы [41].
Бастауыш мектеп жасында оқу жетекші әрекет болып табылады. Бұл жаста бала психикасының дамуындағы маңызды өзгерістер анықталды [30].
Оқыту процесінде балада кіші мектеп оқушыларының дамуындағы елеулі жетістіктерді сипаттайтын және олардың кейінгі жаста дамуына негіз болатын психологиялық ісіктер қалыптасады.
Уақыт өте бірінші сыныпта өте күшті оқу іс-әрекетіне мотивация бірте-бірте төмендей бастайды. Бұл оқуға деген қызығушылықтың төмендеуіне, сондай-ақ баланың, оның пікірінше, қазірдің өзінде әлеуметтік позицияға ие болуына және оның ештеңеге қол жеткізе алмайтындығына әкеледі.
Бұған жол бермеу үшін білім беру қызметтеріне бала үшін маңызды жаңа мотивтер беру керек. Баланың дамуындағы оқу әрекетінің жетекші рөлі кіші оқушының басқа іс-әрекеттерге белсенді араласуын жоққа шығармайды, оның барысында оның жаңа жетістіктері жетілдіріліп, бекітіледі [13]..
Бала өз іс-әрекеттері туралы белсенді ойлана бастайды, ол өз тәжірибесін жасыра бастайды. Сыртқы жағынан, бала Ішкі емес. Бұл баланың жеке басындағы өзгерістер, ол көбінесе ересектерге арналған эмоцияларды, қалаған нәрсені жасауға деген ұмтылыстарды, қыңырлығына әкеледі. Бастауыш мектеп жасындағы теріс мазмұн, ең алдымен, психикалық тепе-теңдіктің бұзылуында, ерік-жігердің тұрақсыздығында, көңіл-күйде және т. б. көрінеді.
Жас оқушының жеке басының дамуы мектеп үлгеріміне және ересектердің баланы қалай бағалайтынына байланысты. Бұл жастағы бала сырттан қатты әсер етеді.
Соның нәтижесінде интеллектуалдық және адамгершілік білім алады. Педагог адамгершілік нормаларды қалыптастыруда және балалардың қызығушылықтарын дамытуда маңызды рөл атқарады, бірақ бұл табыстың деңгейі оның оқушылармен қарым-қатынасының дамуына байланысты. Дегенмен, баланың өмірінде басқа ересектер де маңызды рөл атқарады.
Ерте мектеп жасында балалар әртүрлі жетістіктерге ұмтыла бастайды. Сондықтан бұл жастағы баланың іс-әрекетінің негізгі мотиві табыс мотиві болып табылады. Бірақ кейде басқа жол бар - жеңіліске немесе сәтсіздікке жол бермеу.
Белгілі бір моральдық мұраттар мен мінез-құлық үлгілері баланың санасынан орын ала бастайды. Бала олардың құндылығы мен қажеттілігін түсіне бастайды. Бірақ баланың жеке басын дамыту мүмкіндігінше тиімді болуы үшін ересек адамның назары мен бағалауы маңызды. Ересек адамның бала әрекетіне эмоционалды-бағалаушы қатынасы оның адамгершілік сезімдерінің дамуын, өмірлік ережелерге жеке жауапкершілігін анықтайды [7].
Баланың әлеуметтік кеңістігі бірте-бірте кеңеюде - оқушы нақты белгіленген ережелердің заңдылықтары бойынша мұғалімдермен және сыныптастарымен үнемі байланыста болады.
Бала жаңа іскерлік қарым-қатынасқа түсе бастаған кезде эмпатия мектеп жағдайында дамиды. Енді ол өзін басқа балалармен салыстыруға мәжбүр: олардың жетістіктері, жетістіктері, құндылықтары, мінез-құлқы. Бұл жағдайда бала өзінің қабілеттері мен қасиеттерін дамытуды үйренуі керек болады.
Адамның жеке тұлғасы қалыптасып жатқанда адамгершілік, мінез-құлық идеалдарын қалыптастыру өте қиын. Адамның рухани-адамгершілік дамуы бала кезінен басталуы керек. Ересек адамның рухани бай болуы үшін мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардың рухани тәрбиесіне ерекше көңіл бөлінуі қажет.Б. Т. Лихачев мектепке дейінгі және бастауыш мектеп кезеңі рухани - адамгершілік тәрбие және өмірге моральдық қатынасты қалыптастыру тұрғысынан ең шешуші кезең екенін айтты.
Сондай-ақ, автор осы жаста әлемге деген қарым-қатынастың ең қарқынды қалыптасуы жүзеге асырылып жатқанын, ол біртіндеп жеке қасиеттерге айналатынын атап өтті [20].
Адамның ең негізгі адамгершілік қасиеттері балалық шақтың ерте кезеңінде қалыптасады және өмір бойы көп немесе аз өзгеріссіз қалады. Мысалы, балалық шағында жанашырлықпен таныспаған, балалық шақтан тікелей аман қалмаған және сондықтан басқа адамға Мейірімділіктен ұмытылмас күшті қуаныш сыйлаған адамдарға мейірімді болу өте қиын. Егер мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасында адам өз пікірін батыл айтуды және батыл әрекеттер жасауды үйренбеген болса, ересек өмірде кенеттен батыл болу ықтималдығы аз.
Өмір бойы бір нәрсе өзгеруі мүмкін, бірақ мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасында рухани-адамгершілік тәрбие одан әрі тәрбие жұмысының негізі болып табылады.
Бастауыш мектеп жасындағы негізгі кезеңдердің бірі-баланың мектепке келуі. Оның жаңа жетекші қызметі бар-оқу. Ал осы кезеңдегі басты адам мұғалім болады. Бастауыш мектептегі балалар үшін олардың мұғалімі ең маңызды адам. Олар үшін бәрі өмірдегі алғашқы және ең қиын қадамдарды жеңуге көмектесетін мұғалімнен басталады [13].
Мұғалімнің арқасында балалар қоршаған әлемді, әлеуметтік мінез-құлық пен мораль нормаларын біледі. Мұғалімнің көзқарасы, талғамы мен қалауы студенттерге беріліп, өздеріне айналады. А. С. Макаренконың педагогикалық тәжірибесінен біз мұғалімнің дәйекті және сенімді жұмысының жарқын мысалы, сондай-ақ оның іске деген шынайы қызығушылығы мен ынта-жігері балаларды әлеуметтік маңызды мақсаттарды қою мен оларға жетудің перспективасынан гөрі тиімді түрде көтеретінін білеміз.
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің қалыптасу деңгейін арттыру үшін әртүрлі құралдарды қолдануға болады. Ең маңыздыларының бірі-сурет салу, аппликация, модельдеу және т.б. көбінесе бұл жеке жүзеге асырылады, бірақ жалпы композициялар, картиналар жасау балаларға ерекше рахат сыйлайды. Ұжым жасаған нәтиже әрқашан мазмұнға бай және жеке орындалған жұмысқа қарағанда жарқын әсер қалдырады. Оқушылар бірге әрқайсысы жеке-жеке қарағанда әлдеқайда маңызды суретті ала алатынын түсінеді [26].
Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін олардың рухани-адамгершілік даму проблемасымен жұмыс жасау кезінде ескеру қажет:
1. Ойынға бейімділік. Бала ойнаған кезде ол мұғалімнің нұсқауларын өз еркімен орындайды және сонымен бірге нормативтік мінез-құлықтың қандай болуы керектігін игереді. А. С. Макаренко ойындағы бала қандай екенін, ол өскен кезде жұмыста да солай болатынын айтты [22].
2. Ұзақ уақыт бойы монотонды қызметпен айналыса алмау. Сабақ кезінде іс-әрекеттің үнемі өзгеруі қажет, әйтпесе балалар назарын басқа заттарға аударып, алаңдата бастайды.
3. Аз өмірлік тәжірибеге байланысты моральдық идеялардың анықтығының болмауы [41].
Бастауыш мектеп жасында оқу іс-әрекеті жетекші болады. Ол осы жас кезеңінде балалар психикасының дамуында болатын ең маңызды өзгерістерді анықтайды [30].
Мұғалімнің арқасында балалар қоршаған әлемді, әлеуметтік мінез-құлық пен мораль нормаларын біледі. Мұғалімнің көзқарасы, талғамы мен қалауы студенттерге беріліп, өздеріне айналады. А. С. Макаренконың педагогикалық тәжірибесінен біз мұғалімнің дәйекті және сенімді жұмысының жарқын мысалы, сондай-ақ оның іске деген шынайы қызығушылығы мен ынта-жігері балаларды әлеуметтік маңызды мақсаттарды қою мен оларға жетудің перспективасынан гөрі тиімді түрде көтеретінін білеміз.
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің қалыптасу деңгейін арттыру үшін әртүрлі құралдарды қолдануға болады. Ең маңыздыларының бірі-сурет салу, аппликация, модельдеу және т.б. көбінесе бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының рухани -адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау
5В010200 Бастауышта оқыту методикасы мен педагогикасы
Орындаған: Сейтниязова Жулдыз Курмангалиевна
Ғылыми жетекшісі:
Ақтау, 2022
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері ... ... ... .6
1.1 Рухани - адамгершілік ұғымының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бастауыш сынып оқушыларындағы рухани-адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік идеяларын қалыптастыру тәсілдері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Тұлғаның рухани-адамгершілік тәрбиесінің практикалық негіздері ... ... ... ... 30
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесінің қалыптасуының диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Рухани -адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Кіріспе
Дипломдық жобаның өзектілігі: Қазіргі тәрбиенің өзегіне Қазақстан Республикасы Елбасының Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы, Мәңгілік Ел - қазақ елінің жалпыұлттық идеясы және Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру Жолдауларындағы ұлттық идеялардың біріктірілуі халқымыздың рухани тәжірибесіндегі ұлттық құндылықтардың тәрбиелік маңызын айқындай түседі. Сол себепті қазақ ойшылдарының еңбектеріндегі рухани-адамгершілік тәрбие тағылымдары негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің маңыздылығы ерекше.[9]
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиелеуі қазіргі заманғы білім беру жүйесінің басты міндеті болып табылады, ол білім беру үшін әлеуметтік тапсырыстың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл күрделі, көп жоспарлы процесс. Оқушылардың жеке саласындағы тәрбиесі мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
* бостандыққа, ерік-жігерге, адамның ішкі көзқарасына, ар-ожданына сәйкес әрекет етуге негізделген адамгершілікті нығайту;
* қоғамда қалыптасқан идеяларға негізделген белгілі бір мінез-құлықтың қажеттілігін саналы адам ретінде моральды қалыптастыру, жақсылық пен жамандық туралы, тиісті және қолайсыз;
* тұлғаның адамгершілік өзіндік сана-сезімі ретінде ар-ожданын дамыту, өзінің адамгершілік міндеттемелерін қалыптастыру, сондай-ақ моральдық өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру және өз іс-әрекеттері мен айналасындағы адамдардың іс-әрекеттеріне Моральдық баға беру;
* моральдық таңдау негізінде жасалатын тәуелсіз әрекеттер мен әрекеттерге және олардың нәтижелері үшін жауапкершілікті қабылдауға қабілеттілік;
* басқа адамдардың құндылығын, адам өмірінің құндылығы мен қол сұғылмаушылығын түсіну. [9]
Адамгершілік тәрбиесі - ізгілікке, инабаттылыққа баулудың жолы болып табылады. Балаларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу адамгершілік түсінігін, адамгершілік сезімдерін және адамгершілік мінез-құлықты бірлесіп тәрбиелеуден тұрады. Педагогикалық энциклопедияда Адамгершілік - мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру, адамгершілік сезімдерін дамыту, адамгершілік сананы мақсатты түрде қалыптастыру немесе мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін, мінез-құлық білімдерін, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру процесі деп анықтама береді.[3]
Рухани-адамгершілік тәрбие мәселесі әрқашан қоғамның назарында болды. Бұрын бұл мәселені К.Д. Ушинский, Я. А. Коменский, В. А. Караковский, Ш. А. Амонашвили және басқалар сияқты ұлы мұғалімдер мен психологтар зерттеген. Қоғам моральдық дағдарысты бастан кешуде, сондықтан балалардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің міндеті үлкен мәнге ие. Қоғамға тек білімі ғана емес, моральдық қасиеттері де бар адамдар қажет. К. Д. Ушинский баланы тәрбиелеудің басты міндеті-адамгершілік тәрбие екенін айтты.[10]
Дипломдық жобаның тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау деп алдық.
Жобаның мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жолдарын теориялық талдау және әңгімелер жинағын ұсыну.
Жобаның міндеттері:
Рухани - адамгершілік ұғымына теориялық талдау жасау;
Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жолдарын сипаттау;
Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын құрастыру.
Осы зерттеудің мақсатына жету үшін келесі міндеттер орындалды:
1. Рухани-адамгершілік тәрбие ұғымын зерттеу.
2. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі көркемдік және эстетикалық іс-әрекет процесінің рөлін қарастырыңыз.
4. Бастауыш сынып оқушыларының рухани - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған әңгімелер жинағын дайындау және диагностикалау.
5. Бастауыш сынып оқушыларына рухани-адамгершілік тәрбие беру бойынша ұсыныстар кешенін таңдаңыз.
Жобаны іске асырукезеңдері;
Бірінші кезең (2021 жылдың қыркүйек айынан - желтоқсан айына дейін) зерттеу бағдарламасы құрылды, зерттеліп отырған мәселе бойынша деректер жиналды, аналитикалық шолу жасалды, ақпараттар өңделіп, талдаулар жасалды. Жобаның ғылыми аппараты құрастырылды.
Екінші кезеңде (2021 жылдың желтоқсан айынан - 2022 жылдың ақпан айына дейін) диагностикалау және статистикалық өңдеуден өткізу әдістері (салыстыру, қорытындылау, талдау, өңдеу) жұмыстары жасалды. Дипломдық жобаның мәтіндік бөлімі дайындалып, талапқа сай безендендіру жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2022 жылдың ақпан айына - мамыр айына дейін) Көрнекілік (графикалық) материалдар дайындалды, жоба өнімі рәсімделді және алын - ала қорғауға ұсынылды. Дипломдық жоба қорғауға жіберілді.
Жобаның практикалық маңыздылығы: бұл жұмыс тәжірибесін бастауыш сынып мұғалімдері қолдана алады.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді теориялық талдау, деректерді тестілеу, өңдеу және түсіндіру.
Зерттеу базасы: "Айжұлдыз" бастауыш мектебінің бастауыш сынып оқушылары.
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани - адамгершілік ұғымының зерттелуі
Жалпы білім беретін мектептің міндеті - болып жатқан жағдайды бағалай алатын, өз қызметін басқалардың мүддесіне сай құра алатын саналы азаматты тәрбиелеу. Бұл мәселені шешу оқушының тұрақты адамгершілік қасиеттері мен адамгершілік көзқарастарын қалыптастырумен, яғни рухани-адамгершілік тәрбиесін дұрыс ұйымдастырумен байланысты.[9]
Адам туғаннан бастап өлімге дейін білім алады. Бұл тәрбиелік әсердің күші жасына, әлеуметтік жағдайына және мәртебесіне және т.б. байланысты өзгереді.
Тәрбие-бұл баланың жеке басының максималды дамуына, сондай-ақ оның әлеуметтенуіне және өзін-өзі тәрбиелеу дағдыларын қалыптастыруға ықпал ететін мұғалімнің мақсатты, мазмұнды қызметі (яғни, жеке тұлғаның қажеттілік-ерік саласына бағытталған). [31].
Тәрбие-бұл белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру үшін тәрбиешілер мен басқалардың білім алушыға арнайы ұйымдастырылған, басқарылатын және мақсатты әсері. Оқу және тәрбие ұйымдарында жүзеге асырылады, оқу - тәрбие процесін толығымен қамтиды. Тәрбиенің мақсаты-адамның жан-жақты және үйлесімді дамуы, жағдай жасау, жан-жақты дамуына педагогикалық қолдау көрсету[8].
Осы немесе басқа кезеңнің өзекті мәселесіне айналған моральдық тәрбие әр түрлі дәуірдегі дана ойшылдар мен ғалымдардың еңбектеріне арналды. Қорқыт ата кітабынан бастап, орта ғасыр ойшылдарының шығармаларымен және дала данышпан жырауларының поэзиясымен, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларымен аяқталатын Орхон жазуының ескерткіштерімен кез келген жағдайда адамның адамгершілік қасиеттері, олардың қалыптасуы туралы сөз болып отыр. Мұның бәрі адамның өзін рухани жетілдіру жолында тынымсыз ізденгенін және жұмыс істегенін көрсетеді, осыған байланысты ол адамгершілік тәрбиесіне ерекше мән берді. Өйткені, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров және т.б. үйлесімді дамитын болашақ, мейірімді қоғам моделін құрғысы келгендердің барлығы өз ойларында ең алдымен осы қоғамды құрайтын адамдардың дүниетанымы мен имандылық көзқарасын, құндылық бағдарлары мен санасын, мінез-құлқын қалыптастыруды қалады.[10]
С. Л. Рубинштейн адам мінез-құлқының негізін құрайтын адамгершіліктің дамуы екенін айтты. Бастауыш мектеп жасында бала моральдық категориялардың мәнін біле бастайды және айналасындағы адамдардың әрекеттері мен әрекеттерін бағалауды үйренеді. Әр түрлі моральдық категориялар бар, оларға мыналар жатады: моральдық ұғымдар, моральдық идеялар, моральдық сенімдер, моральдық әрекеттер мен мінез-құлық.
Моральдық ұғымдар әмбебап сипатқа ие мораль ұғымдары, яғни олар жеке қатынастарды емес, қатынастардың барлық салаларын қамтиды. Олар адамды барлық жерде және әрқашан басшылыққа алуға шақырады. Мұндай ұғымдардың қатарына: әділеттілік, жақсылық пен жамандық, қадір-қасиет, Ар-намыс, парыз, бақыт және басқалар кіреді.[11]
Моральдық идеялар-бұл бұрын қабылданған моральдық мінез-құлықтың үлгілері, сондай-ақ өнімді қиялмен құрылған бейнелер, визуалды-бейнелі білім түрінде шындықты сенсорлық бейнелеу формалары.
Балалардағы мұндай көріністердің көздері, әдетте, оларды оқыту мен тәрбиелеумен айналысатын ересектер, сондай-ақ айналасындағы балалар. Ересектерден балаларға моральдық тәжірибе қарым-қатынас, байқау және еліктеу процесінде, көтермелеу мен жазалау жүйесі арқылы беріледі және сіңіріледі. Оқушының жеке басының дамуында қарым-қатынас ерекше рөл атқарады [5].
Моральдық нанымдар- адамның шындыққа және оның іс-әрекеттеріне қатынасын айтарлықтай анықтайтын белгілі бір идеяларға, принциптерге, идеяларға негізделген көзқарастардың, жеке білімнің тұрақты жүйесі.
Сенім қалыптастыру- бұл ұзақ және күрделі процесс, ол тәрбиедегі негізгі мәселелердің бірі болып табылады [7].
Рухани-адамгершілік тәрбие - әртүрлі педагогикалық іс-әрекеттердің формаларының, мазмұнының, әдістері мен тәсілдерінің белгілі бір жүйесін қамтитын мақсатты процесс. Тұлғаның үйлесімді және тұрақты дамуын қамтамасыз ететін өмірге құндылық көзқарасты тәрбиелеу [38].
Рухани-адамгершілік тәрбие тәрбиешілердің, педагогтардың және білім алушылардың немесе тәрбиеленушілердің өзара іс-қимылын қамтитын мақсатты процесс. Процесс үйлесімді тұлғаны қалыптастыруға, сондай-ақ рухани-адамгершілік және негізгі ұлттық құндылықтарды, сондай-ақ қоғамдағы мінез-құлықтың моральдық және этикалық нормаларын игеру кезінде құндылық-семантикалық саланы дамытуға бағытталған [39].
Рухани-адамгершілік тәрбиенің өзіндік ерекшелігі оның ұзақтығы мен үздіксіздігі болып саналады. Оның нәтижелері уақыт өте келе алыс. Бұл шығармашылық процесс, оны мұғалімдер оны жақсарту үшін жиі түзетеді.
Моральдық тәрбиенің маңызды ерекшелігі-оның концентрлік құрылысы: алдымен қарапайым деңгейдің міндеттері шешіледі, содан кейін деңгей жоғарырақ болады. Бұл қағида білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып іске асырылады [10].
Көптеген отандық ғалымдар адамгершілік тәрбие мәселесін зерттеді. Бұл В.А. Сухомлинский, и. Ф. Харламов, Л. А. Регуш және басқалар. Олар өз зерттеулерінде моральдық мінез-құлықты бағалау мен өзін-өзі бағалауды қалыптастыру мәселесіне жүгінеді.
В. А. Сухомлинский рухани-адамгершілік нанымдардың негізі балалық шақта, жақсылық пен жамандық баланы түсінікті болған жағдайда ғана түсінуге болатын кезде қалыптаса бастайтынын айтты. Ол байқайтын және жасайтын нәрселердің моральдық мәні айқын болған кезде [35].
Білім беру мекемелерінің негізгі қызметі - болашақта басқа адамдармен, өздерімен және сыртқы әлеммен белсенді қарым-қатынас жасауға көмектесетін білім алушылардың эмоционалды, коммуникативті, зияткерлік және іскерлік дағдыларын қалыптастыру.
Оқу процесі рухани-адамгершілік тәрбиемен тікелей байланысты. Қазіргі мектеп жағдайында, білім беру мазмұны көлемі артып, ішкі құрылымы күрделене түскен кезде, рухани-адамгершілік тәрбиеде оқу процесінің рөлі артты [32].
Рухани-адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеті қоғамның қажетті талаптарын Ар-намыс, парыз, ар-ождан және абырой сияқты әр баланың жеке басының ішкі ынталандыруларына айналдыру болып табылады [26].
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің тиімділігі көбінесе мектеп пен отбасы арасындағы өзара әрекеттестікке байланысты. Көптеген ата-аналар білім беру мекемесіне жиі барады. Жаңа жыл, 8 наурыз, Отан қорғаушылар күні және түрлі мерекелерге байланысты басқа да шаралар. Сынып жетекшісі оларды ата-аналармен және оқушылармен бірге дайындайды. Мектепте спорттық жарыстар да өткізілуі мүмкін, оған бүкіл отбасы қатыса алады. Сыныптың мұндай ұжымдық істері үлкен тәрбиелік әсер береді.[22]
Сонымен қатар, көптеген тәрбиелік шаралар кітапханалармен немесе мәдениет үйлерімен бірге өткізіледі. Оқушылар әртүрлі үйірмелерге қатысады, концерттер мен көрмелерге қатысады, кітапхана сағаттарына барады және т. б.
Қазіргі қоғамдағы балалар үнемі ақпараттық шабуылға ұшырайды, сондықтан баланы бәрі тәрбиелейтінін білу керек: адамдар, заттар және айналасында болып жатқан құбылыстар. Бірақ, ең алдымен, адамдар. Тәрбиенің негізгі міндеті-бұл дамуды бағыттау және оны дұрыс басқару.
Балаларды жомарттыққа, мейірімділікке, өзіне деген сенімділікке және сыртқы әлемнен ләззат алуға тәрбиелеу өте маңызды. Мұның бәрі студенттерді "ересек" өмірге кіруге дайындайды және оларға өмірді оптимистік қабылдауға үйретеді.[17]
Бастауыш сынып оқушыларында рухани-адамгершілік мәдениетті қалыптастыру бойынша жұмыс жүйесі өте тиімді. Балалар жолдастық қарым-қатынасты дамытады, балалар сирек жанжалдасады, бір-бірімен тез келісуді үйренеді, диалог пен келісім арқылы өздері арасындағы жанжалды жағдайды өз бетінше шеше алады, сондай-ақ көмекке мұқтаж адамдарға белсенді көмектеседі және ортақ тапсырмаларды бірге орындайды. Сонымен қатар, балалардың шығармашылыққа, білімді өз бетінше іздеуге және өнерге деген қызығушылығы артады.
Әлеуметтанушы, философтар мен тәрбиешілердің зерттеулеріндегі құндылықтарды жіктеу идеялары негізінде жасалған "рухани-адамгершілік құндылықтар" ұғымы келесідей түсіндіріледі.
Кесте-1."Рухани-адамгершілік құндылықтар" түсінігі.
№
Адами құндылықтар
Жоғары сапаның деңгейіндегі ХХІ ғасыр құндылықтар
Әлеуметтік-мәдени құндылықтары
Ұлттық рухани-адамгершілік құндылықтар
1
2
3
4
5
2
Адам өмірі мен білім, бостандық, отбасы, қарым-қатынас, адам бақыт, ұрпақ өрбітуі, еңбек, табысы, ынтымақтастығы, белсенділігі, тәуелсіздігі, махаббаты, заңдылығы, бостандығы, мәдениеті, тыныштығы, денсаулық
адамның құндылықтары
демократиясы
адамзаттық қоғамы
өркениеті
әлемдік мәдениеті
Әлеуметтік ортасы
Статусы
Беделі
Тұрмысы
Теңдігі
Еркіндігі
Өнері
Мәдениеті
Мәдениеті, әдебиеті, тарихы, тілі, діні, ары, ары, намысы, парызы, парыз, дәстүрі, әдет-ғұрыпы, салт-дәстүр, ұлттық дүниетанымы, туысқандық, атамекені, атамекені, жері
А. А. Калюжный педагогикалық ғылыми негізде тұтас педагогикалық процесте оқушыларды адамгершілік тәрбие негізінде даярлау теориясы мен практикасын зерттеді [24].
Л.А. Байсеркеевтің зерттеуінде жасөспірім кезіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланысының теориялық-әдіснамалық тұжырымдамасы талданып, әлеуметтік жағдайларға сәйкес жасөспірімдерді адамгершілік-құқықтық негізде тәрбиелеу жүйесі айқындалды [22].
Ғалым E.А. Орынбасарова XIX ғасырдың 60-шы жылдары-XX ғасырдың 90-шы жылдары теориялық идеялармен адамгершілік тәрбие мәселесінің тарихи дамуын негіздейді [11].
Көптеген ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, біз олардың адамгершілік тәрбиені зерттегеніне және ғалымдар мен мұғалімдер берген анықтамалардан өз пікірлері бар екеніне көз жеткіздік. Маңғыстау өңірінің танымал педагогы Ш.Аленұлы" халықтық тәрбие сабақтары " еңбегінде адамгершілік тәрбиені түрлі салаларға бөлді: адамгершілік, адамгершілік, патриотизм, мақсатқа ұмтылу, интеллигенция, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік пен мейірімділік, адалдық пен адалдық, достық, үлкендерге құрмет, әдептілік, ар - намыс, ынтымақтастық пен бірлік, талап, - адамгершілік тәрбие саласын кеңінен қарастырды.[4]
Қазақ жазушысы және философы Б.Тұрсынов: "адамның жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуы тиіс, бұл ең бастысы әрі маңыздысы. Өйткені бұл руханилықтың және тікелей жолдың, жарқын өмірдің, еркіндік пен жарқын болашақтың кепілі бола алатын адамгершілік қасиет" [16].
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы орыс педагог-ғалымдары (И.Ф.Богданови, П. Н. Енгалчев, А. ф. Афанасев, А. А. Ширинский-Шихматов, и. М. Ястребцов, А. Г. Ободовский) адамгершілік тәрбие - адамгершілік әдеттерді, адамгершілік сезімдерді, адамгершілік қабілеттерін, адамгершілік қайырымдылықты, адамгершілік сананы қалыптастыру процесі деген қорытындыға келді (кестені қараңыз.2).
Кесте-2. Адамгершілікке тәрбиелеу турылы жүйесі жайлы көзқарастары
№
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасады
Ғалымдардың көзқарасы
1
2
3
2
Адамгершілік әдеттері
В.А.Жуковский: Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың адамгершілік әдеттерін қалыптастырады.
3
Адамгершілік сезімі
А.Г.Ободовский: Бала тәрбиесі оның бойына жастайынан адамгершілік сезімін оятып, қалыптастыруды мақсат етсе, болашақта ол тәрбиеленушіні адамгершілік еркіндікке, яғни еркіндікке, анық және қатаң ережелерді сақтауға жетелейді - бұл. адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі болып табылады.
4
Адамгершілік қабілеті
И.М.Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - адамгершілік қабілеттерді ашу және дамыту, яғни ізгілік пен мейірімділікті қалыптастыру
5
Адамгершілік қайырымдылығы
П.Н.Енгалычев: Баланы адамгершілікке тәрбиелеудің барлық құралдарымен адамгершілікке баулу қажет
6
Адамгершілік санасы
А.А.Ширинский-Шихматов: Бала бәрін түсініп, түсініп, жақсы сөйлеген сәттен бастап өз ойын ортаға салып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру керек.
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың пайымдауына жасалған талдау моральдық тәрбие теориясының қалыптасуы мен дамуында моральдық тәрбиенің бірыңғай бағыты жоқ екенін дәлелдейді. Осыған байланысты біз ғалымдардың көзқарастарын салыстыра отырып, олардан жалпы қорытынды жасадық және адамгершілік тәрбиенің бірнеше бағыттарын анықтадық: тәрбиелік, бағалау-эмоционалды, дүниетанымдық, мінез-құлық және тұтас.
Адамгершілік тәрбиесіндегі білім беру бағытының мәні.
Бұл бағытта (Л.М. Архангельский (1979), Н. И. Болдырев (1979) адамгершілік тәрбие келесідей қарастырылады:
1. адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін және
табандылық сияқты моральдық нормаларды қалыптастыру процесі.
2. адамның мінез-құлқына маңызды сипаттама беретін мораль
құндылықтарды қалыптастыру процесі.
Адамгершілік тәрбие-жас ұрпақтың мақсатты көзқарастарын, сенімдерін, ақыл-ойын, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастыруға және адамгершілік сезімдерін, ұлттық сананы, қарым-қатынастарды дамытуға, жалпыадамзаттық құндылықтарды тиімді пайдалануға бағытталған тәрбиенің құрамдас бөлігі.[24]
Адамгершілік тәрбиеге мыналар кіреді: адамның қоғаммен байланысын, оның тәуелділігін, мінез-құлқын қоғам мүдделерімен біріктіру қажеттілігін, адамгершілік мұраттарымен, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және адамгершілік туралы білімді адамгершілік сезімдерге айналдыруға деген ұмтылысымен танысу, адамның адамдарға құрметпен қарауын қамтамасыз ету және олардың адамгершілік дағдыларын қалыптастыру мақсатын ұстану. [24]
Философтар ерте кезден бастап мораль мен мораль мәселелерін қарастыруға ерекше назар аударды. Сонымен, и. Кант адамгершілік жүйесі емес, моральдық шындық тұжырымдамасы тұжырымдалған" практикалық сананың сыны" атты этикалық еңбегінде алдыңғы этикалық дәстүрді қатты сынға алады.[16]
Гегельдің еңбектерінде мораль теориясы одан әрі дамыды. Ол мораль мен рухани адамгершілікті әртүрлі ұғымдар деп санады. Адамгершілік бойынша Гегель, бір жағынан, адамдардың тәртібін олардың көмегімен реттейтін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді, екінші жағынан, адамгершілікке негізделген адамның нақты міндеттерін түсінді. Оның пікірінше, мораль моральға қарағанда кеңірек ұғым болып саналады. Адамгершіліктің өрісі кең, бұл қасиет әр адамның еңбекте, қоғамдық өмірде, күнделікті өмірде, қоғамда, басқалармен қарым-қатынасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінен көрінеді. Ғалымдардың терең ой толғауларында өнегелі адамның бақытты, инабатты, қоғамға пайдалы, яғни басқаларға үлгі бола алатынын көреміз. Сондықтан олардың өскелең ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудегі маңызы арта түсері анық.[27]
Тұлғаның психологиялық-педагогикалық құндылығын зерттеуші Р.Қ.Төлеубекова жоғары сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу концепциясын жасап, оны зерттеу негізінде әзірлеуге тырыстық.[3]
Аталған жүйелер ұқсас болғанымен, біз оларды біріктіретін адамгершілік бағыт сияқты құндылықтарда ортақ көзқарасты көреміз: "адам" - үш жүйенің ең іргелі құндылығы. Әлеуметтанушылар зерттеу объектілеріне құндылықтарды қабылдады. Мысалы, әйгілі "әлеуметтанушының жұмыс кітабы" шығармасында:" егер кез-келген объект (материалдық немесе идеалды) мақсатты тұжырымның, бүкіл топтың немесе жеке адамның қалауы мен қалауының маңызды шарты болса, онда ол әлеуметтік құндылық бола алады "Зерттеуші У. O. Асанова қазақ халқының айтыс өнері арқылы оқушылардың адамгершілік-эстетикалық тәрбиесінің мәселелерін қарастырды, өзінің кандидаттық жұмысында айтыс өнерінің ерекшеліктері мен тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтады.[3]
Адамгершілік тәрбиесін зерттей отырып, Л.И. Божович адамгершілікті қалыптастыруды өзінің сапалық нормаларын жетілдіруге біртіндеп көшу деп санайды. Адамның қабілеттерін сыртқы мінез-құлыққа емес, ішкі мінез-құлыққа бағыттау моральдық дамудың ең жоғары деңгейі болып табылады. Бұл деңгейге жету үшін бала нақты моральдық қатынастар мен мінез-құлықты тәжірибеге енгізуі керек-моральдық тәрбиені екіге бөледі.
Біріншіден, бала ересектердің талаптарын орындау процесінде, екіншіден, құрдастарымен қарым-қатынаста болған кезде екі кезеңді көрсетеді және адамгершілік тәрбиені баланың әлеуметтік аймақтың талаптарына бағынуы ретінде түсіндіреді.[7]
А. С. Макаренко адамгершілік тәрбиенің мәнін зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол"...мектеп қоғамның белсенді мүшелерін тәрбиелеу керек, олар қандай уақыт өзгерсе де, оң шешім қабылдауға, өз іс-әрекеттерін саралауға және басқа да дұрыс мінез-құлықты талап етуге тиіс" - жоғары адамгершілік рухани адамды қалыптастыруда белсенді, белсенді тәрбиені қолдады, тәрбиеленетін оқушының идеалы педагогикалық жұмыста тірек болуы керек деп атап өтті[19].
Оқушылардың адамгершілік қасиеттерінің дамуы оның өміріндегі ең үлкен өзгерістерге тап болған кезде мектеп табалдырығын аттаған күннен басталады. Біздің ұрпақты тәрбиелеудегі басты мәселе-оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу. Сонымен, біз "мораль"ұғымын зерттеген ғалымдардың еңбектерін қорытындылап, ұсынуды жөн көрдік.[9]
Кесте - 3. Адамгершілік ұғымына түсінік беру.
№
Ғалымдардың
аты -жөні
Адамгершілік туралы пікірі
1
2
3
2
Лихачев Б.Т.
Адамгершілік-барлық иманжүзді адамдарға таң орта рухы бастама бар, оның өзі өмір сүріп принципінде көріс табады.
3
Ананьев Б.Г.
Тәрбие мақсаттары әсіресе жеке тұлғаның адамгершілігін дамыту мақсаты, адамның ішкі күш-қуатының көп түрлілігіне сай келетін тәрбиелеу жүйесі арқылы ғана жүзеге асады.
4
Лихачев Б.Т.
Адамгершілік - барлық діндарларға ортақ, өмірлік ұстанымдардан көрінетін жалпы рухани бастама, оның негізгілері: сенімділік, адамгершілік шешімдер қабылдау және іс-әрекеттерді таңдау еркіндігі, рухани және әлеуметтік жауапкершілікті тұлға ретінде жанқиярлық, адамгершілікке жат, әдепсіз әрекеттерге белсенді рухани қарсылық, өмірлік шындық негізінде құндылықтарды өзгерту қабілеті, басқаша айтқанда, адамгершілік ойлаудың икемділігі, қарым-қатынастардың үйлесімділігі, ұжымшылдыққа ұмтылу, адамдар арасындағы рухани бастаманы ынталандырудың бірден-бір құралы ретінде. адамдар.
5
Пидкасистый П.П.
Адамгершілік тәрбиесі - жеке тұлғаны жан-жақты жарасымды дамыту жүйесінің ең шешуші компоненті және адамгершілік сананы, адамгершілік сезімді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастыру процесі.
6
Харламов Н.Ф.
Әрбір қоғамда адамгершілік тәрбиесі адамның бүкіл өмірі мен қызметіне, еңбегіне, тұрмысына, отбасына, барлық адамдармен қарым-қатынасына, саясат пен ғылымға, ойынға, спортқа, т.б. адамның мінез-құлқын реттеудегі азаматтықтың көрінісімен анықталады.
7
Ильина Т.А.
Адамгершілік тәрбиесі - тәрбиешінің ерекше мақсаты - оқушылардың бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын белгілі бір мінез-құлық нормалары мен мінез-құлық ережелерін сіңіру. қызметі
8
Төлеубекова Р.К.
Адамгершілік- мінез-құлқы өзінің дербестігімен жауапкершілігін ұғынуы, екінші жағынан ынтымақтастық қарым-қатынаста болуы және өз өмір сүріп отырған қоғам мүддесімен жеке басының мүдессін сәйкестендіре білуі арқылы көрінуі керек.
9
Нұрғалиева Д.Ә.
Адамгершілік, қарым-қатынас, отбасы, жеке бақыт, ұрпақ жалғастыру, іс-әрекет пен еңбектің мәні болмыстың қайнар көзі ретінде, амандық (табыс, денсаулық), бастамашылық (дәстүрлі құрмет), тәуелсіздік, мейірімділік, беделділік, заңдылық.
10
Өтебаева Ә.Т.
Адамгершілік тәрбиесі - тәрбиенің ықпалымен оқушылардың мінез-құлық дағдылары мен адамгершілік сезімдері мен этикалық білімін, санасын дамыту тәсілі.
Қазақтың тұңғыш этнограф ғалымы Шоқан Уәлиханов өзінің ғылыми-зерттеу еңбегінде жастар тәрбиесіне ерекше мән бере отырып, рухани-адамгершілік тәрбиенің маңызын терең ашып көрсеткен.Бүкіл қоғамдық-саяси және ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа қарсы табанды күрестің, діни мұсылман фанатизмінің-қазақ қауымдастығындағы зұлымдыққа қарсы күрестің, патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің "жабайы" моральдарының - "намыс", "әділдік","парез" т. б. адамгершілік-рухани күнделікті өмірінің негізін қалаған Ш. Уәлихановтың рухани-адамгершілік идеяларының негізінде жатыр. [3] Адамның басты рухани-адамгершілік құндылықтарымен байланыстыра отырып, оны қарапайым адамдардың санасына енгізуге тырысты. Қазақ халқының ағартушы ақыны Ыбырай Алтынсарин ұлттық мәдениет тарихында ерекше орын алады. Ы. Алтынсарин қазақ мектептеріндегі оқу-ағарту ісі алдында тұрған мәселелермен қатар халық ағарту ісінің рухани-адамгершілік негіздерін қалады, өз еңбегінде рухани-адамгершілік тәрбиенің адамгершілік негіздерін көрсетті. Оның насихатында ол рухани-адамгершілік тәрбиенің негіздеріне мән берді: бауырластық, этика және тектілік, қанағаттану, жомарттық,сақтық, тазалық, тыныштық, парасаттылық және білімді еркін игеру [4].
Егер К. Ж. Қожахметованың "рухани-адамгершілік тәрбиенің этнопедагогикалық негіздері" жұмысын қарастыратын болсақ, "адамгершілік-рухани тәрбие" деп біз адамгершілік-рухани тәрбиені айтамыз:
- адамгершілік сезімдері (ұят, парық, карыз, сенім, жауапкершілік, азаматтық, патриотизм);
- адамгершілік сипаты (төзімділік, шыдамдылық, мейірімділік, мейірімділік);
- адамгершілік ұстаным (жақсы мен жаманды ажырата білу, жанқиярлық, өмірлік сынақтардан лайықты өтуге дайын болу);
- біз адамгершілік іс-әрекеттердің, іс-әрекеттердің (Отанға, халыққа қызмет етуге дайындық, рухани парасаттылық, еріктілік, ізгілік) қалыптасуына себепші болған байланыстар мен өзара байланыстарға сілтеме жасаймыз [3].
Қазіргі таңда студенттерге білім беру саласында адамның ішкі жан дүниесін, рухани дүниесін түсінуге, дамытуға, жетілдіруге бағытталған зерттеулер жүргізілуде. Қазақстандық ғалымдар білім мен тәрбиені дамытуда тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын ғылыми-теориялық, әдістемелік бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Олар: Бейсенбаева А. А., Ұзақбаева С. А., Жампеисова К. К., Қалиев С. К., Төлеубекова Р. К., Уманов Г. А., Хмель н. д., Наурызбай ж., Сламбекова Т. Т. және т. б. бұл ғалымдардың жалпы пікірлері: адамның келбеті, осы адамға лайықты болу қабілеті, адамды табиғатпен, әлеммен байланыстыру, болашақ ұрпақтардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің халықтық дәстүрлер, рухани мәдениет негізінде жаңа деңгейге көтерілуінің негіздемесі.[12]
А.С. Макаренконың "жеке тұлғаның рухани-адамгершілік даму жолдары туралы" ата - ана кітабы "жұмысында В. А. Сухомлинский" жеке тұлғаны дамыту жолдары-ұжымдастыру, еңбекқорлық, жоғары рухани-адамгершілік, жоғары сана", жастардың рухани - адамгершілік тәрбиесінің мәселелерін зерттеп:"адам білім арқылы жұмыс істеуді үйренуі керек-рухани-адамгершіліктің басты мақсаты", - деді. Ал К. Д. Ушинский" барлық іс-шаралар адамның ақыл-ойы мен адамгершілігін дамытатын етіп мақсатты түрде ұйымдастырылуы керек"деп санайды.[13]
Елдегі рухани-адамгершілік құндылықтарға бірнеше ғалымдардың зерттеулері бағытталған: тазалық, ұқыптылық, амандық негізінде тұлғаны тәрбиелеу (х. Досмұхамедов), Қазақ ұлттық ілімі негізінде рухани-адамгершілік тәрбие (қ. Қожахметова, с. Қалиев, Қ. Жарықбаев), қоғам дамуының жаңа кезеңінде ұлттық тәрбие негізінде адамгершілік тәрбие (Р. К. Төлеубекова), рухани-адамгершілік адамгершілік негіздерін талдау (А. Тұрсынов, с. Нұрмұратов, с. Тілеуова), тұлғаның рухани-адамгершілік дамуы (Б. Игенбаева), мұғалімдердің кәсіби бағдарындағы адамгершілік тәрбиесі (А. Калюжный), тұлғаның рухани-адамгершілік бағыттағы адамгершілік тәрбиесі (Ш. Майгаранова), құндылық бағдар жүйесі (г. Нургалиева, к. Нұғманова), халық педагогикасы негізіндегі рухани-адамгершілік тәрбие (А. Кисимова, ж. Садрмекова, Ш. и. Джанзакова), жастардың рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы ілім жобасы (Э. Орынбасарова), жастарды адамгершілік тәрбиелеу жолдары (А. Караев), жасөспірімдерді адамгершілік (в. а. Ким), адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланысы (Л. А. Байсеркеев), салауатты өмір салты негізінде рухани-адамгершілік тәрбие беру (А.Каплиева), студенттердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру (г. а. ғалалиева) және т. б. бойынша зерттеу жұмыстарында рухани-адамгершілік сананы дамыту, өмір құндылығын түсіну, ақыл арқылы ақиқатты, ақиқатты іздеу; сұлулықты сезіну және түсіну; мейірімділікке, рақымға ұмтылу қажеттілігі дәлелденді.[14]
Рухани-адамгершілік тәрбиеде сана мен мінез-құлық қалыптасады, сенім тудырады, жеке адамды кез-келген әрекетке итермелейді. Олар, өз кезегінде, әртүрлі қызмет түрлерінде көрініс табады және өз қызметінде тікелей басшылыққа алады. Мұндай әрекеттер мен мотивтер әр адамның рухани-адамгершілік қасиеттерінің сапасын ашады (Осипова С.Д.).
Рухани тәрбие, жас ұрпаққа білім беру адам дамуының дене, рухани, рухани үйлесімін, өмірді құндылық ретінде түсінуді, табиғатпен үйлесімде ұстай білуді, жердегі өмірді сақтау қажеттілігін түсінуді қамтамасыз етеді. (А.Қараев).[5]
Зерттеулер көрсеткендей, құндылықтарды мазмұнына қарай жоғары және төмен деп санауға болады. Жоғары құндылықтарға адамның ең маңызды қажеттіліктеріне жауап беретін, адам мен адамзаттың игілігі үшін жасалған өзара тең бағалары бар құндылықтар кірсе, онда адамның қажеттіліктері үшін материалдық тауарларды сату тәсілдерін төменгі құндылықтарға есептеуге болады.[15]
Құндылық-бұл" идеал "және" маңыздылық", оның ерекшеліктері субъектілер арасындағы қарым-қатынаста жүзеге асырылады және көрініс табады. Құндылық-бұл жеке тұлға немесе жалпы қоғам деңгейіндегі субъектілер арасындағы қатынастардың жалпы кезеңдері.
Рухани-адамгершілік құндылықтар - адамның тұрақтылық деңгейін, оның қоғамдағы орнын, тұлғалық қасиеттердің сипатын анықтайтын адам болмысының және арнайы ұйымдастырылған тәрбие жүйесі негізінде дамитын ішкі құрылымдық жүйе. Оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын, рухани-адамгершілік, парасаттылық ой толғаныстарын қуаттайтын, жеткіншекті өмір жолында кездесетін түрлі жағдайды шешуге бағытталған. Біз қарым-қатынас жасай алатын, интуицияны дамытатын және іс-әрекетімізге сындарлы көзқарасты дамытатын әдістеме қажет деп есептейміз. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеу (Ш.Амонашвили, Узнадзе, В.В.Краевский, С.Назарбаева, Х.Г.Шерязданова, З.Б.Мадалиева және т.б.) мынаны анықтайды:- жаңашылдық, шығармашылық, еңбекқорлық;[16]
- интеллектуалдық сипаты: ой биіктігі мен тіл байлығы, логикалық өрісі, терең білімі, сыни тұрғыдан ойлай білуі;
- ашықтық, шыдамдылық, табандылық, мейірімділік;
- оның көзқарасының сипаты: мейірімділік, сүйіспеншілік, талап ете білу, көмектесуге дайын болу;
- Болашақтың мінездемесі: өз біліміне, тәжірибесіне, дағдысына, рухани-адамгершілік қасиеттеріне сыни көзқараспен қарау, адам дамуының жоғары сапалы стандарттарын қоя білу, жауапкершілікке, өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілік;
- рухани-адамгершілік тәрбие мақсатына ұмтылу;
- рухани-адамгершілік эмоционалдық қасиеттер: ұқыптылық, басқа жанды түсінуге оңайлық, шыдамдылық, біржақтылық, күштілік, ізеттілік, мақтаныш;
- Дүниетаным сапасы: бүкіл әлемді сүю, патриоттық, мейірімділік.
Рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың әдіснамалық және теориялық мәселелерін зерттеуде ғалымдардың ұстанымдарына сүйене отырып, бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың принциптерін анықтадық: және адамгершілік сана мен сапа; сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды жетілдіру; сыныптан тыс жұмыс түрлерін ұйымдастыруда тәрбие әдістерін жан-жақты пайдалану.
Қазақ ғалымы А.Қ. Каплиева рухани-адамгершілік құндылықтарды нормалармен, дәстүрлермен, әдет-ғұрыптармен, моральмен, құқықтық принциптермен қатар әлеуметтік және рухани өмірдің негізгі элементтері ретінде қарастырады. Рухани құндылық - адамның қоршаған ортамен, кәсібімен, өмір салтымен таныммен, сана мен сезіммен, сезім мен қасиеттермен қарым-қатынасының жиынтығы. Адам өміріндегі құндылықтардың құндылығы, автордың ойынша, біліктілік, ізгілік, адамгершілік, имандылық (эстетикалық), эстетикалық, психологиялық, көркемдік, шығармашылық қасиеттерден көрінеді. Осы негізде рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні адами қасиеттердің өлшемі ретінде анықталады: жақсылыққа ұмтылу, өзгеге жанашырлық, басқаларға мейірімділік, жақсы өмірге ұмтылу, өмірге ұмтылу [3].
Ж.Ж.Нұржанова адамның ең басты құндылығы - өмір екендігіне тоқталып, оның адамгершілік-рухани қарым-қатынас салаларын сипаттай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтар адамның тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін негіз екенін атап көрсетеді. [3].
Жоғарыда жүйеленген анықтамалар бір-бірін толықтырады, өйткені олардың концептуалды түрде айырмашылығы жоқ. Олардың ішінде С.А. Назарбаев: Руханият пен имандылық - адамдардың күнделікті қарым-қатынасындағы ізгілік принциптерін көрсететін адамгершілік қасиет. Оған мейірімділік, сыйластық, жанашырлық пен сенім, мейірімділік, басқаларға жанашырлық, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық, руханият сияқты жеке қасиеттер кіреді [27].
Себебі, жақсылықты адам руханиятының, парасаттылығының, көрегендігінің ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамды еркін ойлау, әділеттілік, теңдік принциптерін сақтай отырып, адамзаттың нағыз қожайыны ретінде анықтауға болады. Рухани тәрбие адам бойындағы ізгілік, имандылық принциптерін тәрбиелейді, адамның санасы мен іс-әрекетін жүрек арқылы ізгілік мұраттарына бағыттайды, өмірдің күрделілігін түсінуге рухани көзқарасын қалыптастырады. Әр адам рухани дамуы үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуы керек.[29]
Рухани-адамгершілік тәрбиенің елеулі өзгерістерге ұшырағаны белгілі. Өйткені, кешегі жеке халықтың немесе жалпы адамзаттың құндылығы саналатын моральдық ұстанымдар заман талабына сай ауыстырылып, жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өткелдің негізгі құндылықтарына меншік, нарық, пайда, жаһандану, алдау, бәсекелестік және т.б. кіреді. Дегенмен, еңбексүйгіштік, салауатты өмір салты, сөз бостандығы, діни сенім бостандығы, өркениетке ұмтылу, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, үлкенге ізет, кішіге ізет, ар-ождан, төзімділік, жауапкершілік, ұқыптылық, т.б. , адамзаттың дамуы үшін қажет. Қоғамдық құндылықтардың тазалығын сақтау өзінің мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша, оқушылардың шынайы адамгершілік тәрбиесі қоршаған ортада, отта, мектепте, қоғамдық қарым-қатынаста, достар ортасында, көшеде, жұмыста көрінеді. [30]
Демек, мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын, рухани-адамгершілік, парасаттылық ой толғаныстарын қуаттайтын, жеткіншекті өмір жолында кездесетін түрлі жағдайды шешуге бағытталған, өзара қарым-қатынас құра білетін, ішкі сезімін дамытатын, өз іс-әрекетіне сындарлы көзқарасын жетілдіретін әдіснама қажет деп ойлаймыз.
7.1 Бастауыш сынып оқушыларындағы рухани-адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі
Кіші жастағы оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің үлкен маңызы мұғалімнің жеке үлгісіне және оның балаларға қалай қарайтынына байланысты. Бұл жастағы балалар ұстаздарына, тіпті олардың мінез-құлқы мен көзқарасына еліктеуге тырысады. Мұғалім мен сынып арасындағы қарым-қатынаста шынайылық, жауапкершілік, мейірімділік тән болса, оқушылардың қарым-қатынасы да сондай. Балада бәрі тәртіппен деп айтуға болмайды, немесе, керісінше, ол жалпы қорқынышты. Оқушының рухани-адамгершілік дамуына жанұядағы қарым-қатынастар, тұрмыстық жағдайлар үлкен әсер етеді.
Сондықтан ата-аналар немесе қамқоршылар балаларын тәрбиелеуге жеткілікті уақыт бөлуі маңызды. Сіз оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін, сондай-ақ олардың мектептегі пәндердегі жетістіктерін: математика, оқу немесе жазуды мұқият бақылауыңыз керек.
Кіші жастағы оқушылардың рухани-адамгершілік дамуы мәселесімен жұмыс істеу кезінде олардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет:
1. Ойынға бейімділік. Бала ойнаған кезде мұғалімнің нұсқауын өз еркімен орындайды және сонымен бірге нормативті мінез-құлық қандай болуы керек екенін біледі. А.С.Макаренко баланың ойында қалай болатынын, ол өскенде еңбекте де солай болатынын сипаттады [22].
2. Ұзақ уақыт бойы біркелкі әрекеттермен айналыса алмау. Сабақ барысында мінез-құлықты үнемі өзгертіп отыру керек, әйтпесе балалар басқа нәрселерге назар аудара бастайды және мазасыз болады.
3. Өмірлік тәжірибенің аздығынан адамгершілік идеяларының анық болмауы [41].
Бастауыш мектеп жасында оқу жетекші әрекет болып табылады. Бұл жаста бала психикасының дамуындағы маңызды өзгерістер анықталды [30].
Оқыту процесінде балада кіші мектеп оқушыларының дамуындағы елеулі жетістіктерді сипаттайтын және олардың кейінгі жаста дамуына негіз болатын психологиялық ісіктер қалыптасады.
Уақыт өте бірінші сыныпта өте күшті оқу іс-әрекетіне мотивация бірте-бірте төмендей бастайды. Бұл оқуға деген қызығушылықтың төмендеуіне, сондай-ақ баланың, оның пікірінше, қазірдің өзінде әлеуметтік позицияға ие болуына және оның ештеңеге қол жеткізе алмайтындығына әкеледі.
Бұған жол бермеу үшін білім беру қызметтеріне бала үшін маңызды жаңа мотивтер беру керек. Баланың дамуындағы оқу әрекетінің жетекші рөлі кіші оқушының басқа іс-әрекеттерге белсенді араласуын жоққа шығармайды, оның барысында оның жаңа жетістіктері жетілдіріліп, бекітіледі [13]..
Бала өз іс-әрекеттері туралы белсенді ойлана бастайды, ол өз тәжірибесін жасыра бастайды. Сыртқы жағынан, бала Ішкі емес. Бұл баланың жеке басындағы өзгерістер, ол көбінесе ересектерге арналған эмоцияларды, қалаған нәрсені жасауға деген ұмтылыстарды, қыңырлығына әкеледі. Бастауыш мектеп жасындағы теріс мазмұн, ең алдымен, психикалық тепе-теңдіктің бұзылуында, ерік-жігердің тұрақсыздығында, көңіл-күйде және т. б. көрінеді.
Жас оқушының жеке басының дамуы мектеп үлгеріміне және ересектердің баланы қалай бағалайтынына байланысты. Бұл жастағы бала сырттан қатты әсер етеді.
Соның нәтижесінде интеллектуалдық және адамгершілік білім алады. Педагог адамгершілік нормаларды қалыптастыруда және балалардың қызығушылықтарын дамытуда маңызды рөл атқарады, бірақ бұл табыстың деңгейі оның оқушылармен қарым-қатынасының дамуына байланысты. Дегенмен, баланың өмірінде басқа ересектер де маңызды рөл атқарады.
Ерте мектеп жасында балалар әртүрлі жетістіктерге ұмтыла бастайды. Сондықтан бұл жастағы баланың іс-әрекетінің негізгі мотиві табыс мотиві болып табылады. Бірақ кейде басқа жол бар - жеңіліске немесе сәтсіздікке жол бермеу.
Белгілі бір моральдық мұраттар мен мінез-құлық үлгілері баланың санасынан орын ала бастайды. Бала олардың құндылығы мен қажеттілігін түсіне бастайды. Бірақ баланың жеке басын дамыту мүмкіндігінше тиімді болуы үшін ересек адамның назары мен бағалауы маңызды. Ересек адамның бала әрекетіне эмоционалды-бағалаушы қатынасы оның адамгершілік сезімдерінің дамуын, өмірлік ережелерге жеке жауапкершілігін анықтайды [7].
Баланың әлеуметтік кеңістігі бірте-бірте кеңеюде - оқушы нақты белгіленген ережелердің заңдылықтары бойынша мұғалімдермен және сыныптастарымен үнемі байланыста болады.
Бала жаңа іскерлік қарым-қатынасқа түсе бастаған кезде эмпатия мектеп жағдайында дамиды. Енді ол өзін басқа балалармен салыстыруға мәжбүр: олардың жетістіктері, жетістіктері, құндылықтары, мінез-құлқы. Бұл жағдайда бала өзінің қабілеттері мен қасиеттерін дамытуды үйренуі керек болады.
Адамның жеке тұлғасы қалыптасып жатқанда адамгершілік, мінез-құлық идеалдарын қалыптастыру өте қиын. Адамның рухани-адамгершілік дамуы бала кезінен басталуы керек. Ересек адамның рухани бай болуы үшін мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардың рухани тәрбиесіне ерекше көңіл бөлінуі қажет.Б. Т. Лихачев мектепке дейінгі және бастауыш мектеп кезеңі рухани - адамгершілік тәрбие және өмірге моральдық қатынасты қалыптастыру тұрғысынан ең шешуші кезең екенін айтты.
Сондай-ақ, автор осы жаста әлемге деген қарым-қатынастың ең қарқынды қалыптасуы жүзеге асырылып жатқанын, ол біртіндеп жеке қасиеттерге айналатынын атап өтті [20].
Адамның ең негізгі адамгершілік қасиеттері балалық шақтың ерте кезеңінде қалыптасады және өмір бойы көп немесе аз өзгеріссіз қалады. Мысалы, балалық шағында жанашырлықпен таныспаған, балалық шақтан тікелей аман қалмаған және сондықтан басқа адамға Мейірімділіктен ұмытылмас күшті қуаныш сыйлаған адамдарға мейірімді болу өте қиын. Егер мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасында адам өз пікірін батыл айтуды және батыл әрекеттер жасауды үйренбеген болса, ересек өмірде кенеттен батыл болу ықтималдығы аз.
Өмір бойы бір нәрсе өзгеруі мүмкін, бірақ мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасында рухани-адамгершілік тәрбие одан әрі тәрбие жұмысының негізі болып табылады.
Бастауыш мектеп жасындағы негізгі кезеңдердің бірі-баланың мектепке келуі. Оның жаңа жетекші қызметі бар-оқу. Ал осы кезеңдегі басты адам мұғалім болады. Бастауыш мектептегі балалар үшін олардың мұғалімі ең маңызды адам. Олар үшін бәрі өмірдегі алғашқы және ең қиын қадамдарды жеңуге көмектесетін мұғалімнен басталады [13].
Мұғалімнің арқасында балалар қоршаған әлемді, әлеуметтік мінез-құлық пен мораль нормаларын біледі. Мұғалімнің көзқарасы, талғамы мен қалауы студенттерге беріліп, өздеріне айналады. А. С. Макаренконың педагогикалық тәжірибесінен біз мұғалімнің дәйекті және сенімді жұмысының жарқын мысалы, сондай-ақ оның іске деген шынайы қызығушылығы мен ынта-жігері балаларды әлеуметтік маңызды мақсаттарды қою мен оларға жетудің перспективасынан гөрі тиімді түрде көтеретінін білеміз.
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің қалыптасу деңгейін арттыру үшін әртүрлі құралдарды қолдануға болады. Ең маңыздыларының бірі-сурет салу, аппликация, модельдеу және т.б. көбінесе бұл жеке жүзеге асырылады, бірақ жалпы композициялар, картиналар жасау балаларға ерекше рахат сыйлайды. Ұжым жасаған нәтиже әрқашан мазмұнға бай және жеке орындалған жұмысқа қарағанда жарқын әсер қалдырады. Оқушылар бірге әрқайсысы жеке-жеке қарағанда әлдеқайда маңызды суретті ала алатынын түсінеді [26].
Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін олардың рухани-адамгершілік даму проблемасымен жұмыс жасау кезінде ескеру қажет:
1. Ойынға бейімділік. Бала ойнаған кезде ол мұғалімнің нұсқауларын өз еркімен орындайды және сонымен бірге нормативтік мінез-құлықтың қандай болуы керектігін игереді. А. С. Макаренко ойындағы бала қандай екенін, ол өскен кезде жұмыста да солай болатынын айтты [22].
2. Ұзақ уақыт бойы монотонды қызметпен айналыса алмау. Сабақ кезінде іс-әрекеттің үнемі өзгеруі қажет, әйтпесе балалар назарын басқа заттарға аударып, алаңдата бастайды.
3. Аз өмірлік тәжірибеге байланысты моральдық идеялардың анықтығының болмауы [41].
Бастауыш мектеп жасында оқу іс-әрекеті жетекші болады. Ол осы жас кезеңінде балалар психикасының дамуында болатын ең маңызды өзгерістерді анықтайды [30].
Мұғалімнің арқасында балалар қоршаған әлемді, әлеуметтік мінез-құлық пен мораль нормаларын біледі. Мұғалімнің көзқарасы, талғамы мен қалауы студенттерге беріліп, өздеріне айналады. А. С. Макаренконың педагогикалық тәжірибесінен біз мұғалімнің дәйекті және сенімді жұмысының жарқын мысалы, сондай-ақ оның іске деген шынайы қызығушылығы мен ынта-жігері балаларды әлеуметтік маңызды мақсаттарды қою мен оларға жетудің перспективасынан гөрі тиімді түрде көтеретінін білеміз.
Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесінің қалыптасу деңгейін арттыру үшін әртүрлі құралдарды қолдануға болады. Ең маңыздыларының бірі-сурет салу, аппликация, модельдеу және т.б. көбінесе бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz