Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде қалыптасқандай балаланың психикалық дамуының толықтығы ең маңызды мәселелерінің бірі - баланың сөйлеу тілінің жағдайы.
Бәрімізге белгілі болғандай қалыпты сөйлеу тілінің даму кезеңі баланың мектептегі келешкте оқушының сөздік қорының және тілдің грамматикалық формалары сауаттылықты меңгеруде дайындығының міндетті түрде қажет екені белгілі.
Балалардың ана тілінің дыбыстарын дыбыстау деңгейі, ринолалияны логопедиялық коррекциялау біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселесі болып табылады.
Тіл кемістігі көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларда кездеседі. Тексерудің көрсеткіші бойынша тіл кемістіктерінің едәуір проценті мектеп жасына дейінгі балаларда кездесетіні анықталды. Егер осы кемістіктерді дәл уақытында жоймаса, олар барған сайын ұлғайып, нығаяды да, баланың дұрыс сөйлеуіне кесірін тигізеді. Логопедияда тіл кемістіктерін зерттеп жою үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады. Оларды бірнеше топқа шартты түрде бөлуге болады. Жәрдемдесе отырып, сөйлеу тілін тексеріп, оның кемістігін анықтауды бірінші топқа жатқызады. Бұл топқа бақылау, әңгімелесу, тәжірибе жасау сияқты тәсілдердің нақтылы түрлерін енгізуге болады.
Бұл тақырыпты жеткілікті дәрежеде өзекті деп айта аламыз, өйткені ринолалиясы бар балалардың жүйелі сөйлеуін дамыту, оларды мектепке дайындау логопедияда қарастырылатын маңызды мәселе.
Көрсетілген міндеттерден логопедияның теориялық және практикалық бағыттылығы анықталады. Сонымен сөйлеу тілінің дамуы мен бұзылуын түзету және сақтандыру логопедиялық ықпал жасау барысының негізгі бағыты болып есептеледі. Логопедияның мағынасы тілдің әлеуметтік маңызымен байланысты. Өзімізге белгілі біздің тіліміз екі міндетті атқарады. Біріншісі адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде қолданылса, екіншісі айтайын деген ойларын бір-біріне жеткізіп түсінісу үшін қолданылады. Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршіліқ жасай алмас еді, табиғаттың күшіне қарсы күресе алмас еді, өзара түсінсіп, дегеніне жете алмас еді. Сондықтан да біздің тіліміз адам қоғамының өсіп-өнуі үшін ең маңызды құрал [2,16].
Тілдің сөйлегенде бұзылып, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Мысалы: кейбір дыбыстардың үндестік нақышымен дұрыс айтылмауы адамның өзіне оғаш сезіліп, ол ыңғайсызданады, содан өз сөзіне немқұрайлы, салғырт қараған соң, сөзінің сұлулығы жойылады да, кісімен мәнерлеп сөйлесуіне кедергісін тигізеді. Күрделі тіл кемістіктері мектепте баланың оқу үлгерімінің төмендеуіне себебін тигізсе, өскенде мамандық таңдауына да әсер етіп, қиындық туғызады.
Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Баланың тілін дамытумен бірге біз оның ойын да дамытамыз. Тіл ойдың құралы деп аталады. Біз сөздің жәрдемімен ғана ойлай аламыз. Адамның ойлауы тек тіл арқылы ғана туып және де сол арқылы айтылады. Олай болса, баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның ойының дамуы үшін де үлкен маңызы бар. Сөз қорының таяздығы, тілдің толық жетілмеуі ақыл-ойдың дамуын кешеуілдететін нышаны болады.
Таза әдеби тілде сөйлеуге үйрету жұмысы мектеп жасына дейінгі балаға берілетін эстетикалық тәрбиенің ең маңызды саласы.
Баланың тамаша сезімінің дамуын тек қана дыбыс үндестігін дұрыс айтуды пайдалана білуімен шектестіріп қоймай, ол өзінің тілін, оның әрі бейнелі түрде мәнерлеп оқуға немесе мәнерлеп сөйлеуге үйретіп, тырысуында.
Ринолалияны коррекциялау жұмыстарын ұйымдастыру, түзетудің мазмұнына қойылатын талаптар туралы зерттеулердің жеткіліксіздігі біздің зерттеу жұмысымыздың көкейтестілігін көрсетеді. Сондықтан бұл мәселе тереңірек зерттеуді қажет ететін, өзекті мәселе екенін дәлелдейтін жағдай. Осы қарама-қайшылықты негізге ала отырып ринолалиясы бар мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту, коррекциялық жұмыстарды жақсарту мақсатында, оның ғылыми-теориялық негізде бір жүйеге келтіру және зерттеу мазмұнын айқындайтын Ринолалиясы бар балалардың сөйлеу бұзылыстарын анықтау және түзету атты зерттеу тақырыбын таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Ринолалиясы бар балалар ұғымының мәні зерттеудің теориялық базасы ретінде ашылды;
- балалармен түзету жұмыстарының негізгі бағыттары, балалардағы психикалық процестерді түзетудегі түрлі жаттығулар қызметінің ролі айқындалды;
Диплом жұмысының практикалық маңызы: зерттеу мазмұны, қорытындылары және әдістемелік ұсыныстарды ринолалиясы бар балалар тәрбиеленетін мекемелердің оқу-тәрбие үдерісінде қолдануға болады.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайының бағасы - қазіргі кезеңге дейін балалардың ринолалиясын топтастыру (классификация) мәселесіне әр түрлі көзқарастар бар. Ринолалия туралы қазақ тілінде әдебиет, әсіресе логопедтерге көмекші болатын оқу-әдістемелік материалдар өте тапшы.
Диплом жұмысының мақсаты: ринолалиясы бар балалармен коррекциялық жұмыстар жүргізу арқылы олардың ойлау қабілетін оңалту, қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- тақырып бойынша ғылыми еңбектерді талдау;
- ринолалиясы бар балалардың сөйлеу ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелерді іріктеп алу;
- кешенді психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізу, нәтижелерін талдау;
- танымдық әрекеттерін дамыту жұмыстарын жүргізу;
- жиналған материалдарды жүйеге келтіру, дипломдық жұмыстың мәтінін жазу.
Зерттеу нысаны: ринолалиясы бар балалардың сөйлеу тілінің дамуын қалыптастыру үдерісі.
1 РИНОЛАЛИЯНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Ринолалия және оның түрлері. Ринолалияны зерттеу тарихы
Ринолалия (грекше rhinos - мұрын, lalia - сөйлеу) - бұл сөйлеу аппаратының шеткі бөлімінің анатомиялық-физиологиялық кемістіктерінің салдарынан дауыс тембрінің және дыбыс айтылуының бұзылуы. Дыбыстың бұзылуы мен дауыс әуенінің бұзылуы қатарласып сай келуі ринолалиядан дислалия мен ринофонияны ажыратуға мүмкіндік береді. Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару фонация, дауыс пайда болу механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады. Оның себебі ауыз жұтқыншақ пен мұрын резонаторының қатынастарының бұзылуы [5].
Адамның фонациясы қалыпты жағдайда барлық дыбыстарды айтқан кезде мұрын - жұтқыншақ пен мұрын қуысы, жұтқыншақ және ауыз қуыстарынан ажырайды. Бұл қуыстар жұмсақ таңдай, жұтқыншақтың жанындағы және артқы бойының бұлшық еттерінің жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді. Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылы мен жұтқыншақтың артқы жағының (Пассаван валигі) қалыңдауы пайда болады. Ол жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың бір - бірімен қабысуына мүмкіндік туғызады. Сөйлеп тұрған уақытта дыбыстың айтылуы мен сөздің шапшаңдылығына қарай жұмсақ таңдай үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әр түрлі биіктікке жоғары көтеріліп тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылған дыбысқа байланысты және ол дауыссыз дыбыстарға қарағанда дауыстыларда аз қабысады. Егер жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының арасындағы 6 мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарды мұрыннан естілетін үн пайда болады. Таңдай мен жұтқыншақтың ең нашар қабысуы дауыссыз в дыбысында, ал ең мықты қабысуы с дыбысын айтқан кезде болады. Бұл қабысуы дауысты а дыбысын айтқандағыға қарағанда алты-жеті мәрте күштірек десе болады. М, н, ң мұрын дыбыстарын айтқанда ауа ағыны мұрын резонатарының кеңістігіне емін еркін кіріп кетеді [6].
Ринолалияны зерттеу тарихы ұзақ және азапты жолды басынан кешірді. Оны зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатысқан.
Ринолалия бойынша алғашқы жұмыстарды дәрігерлер жазған болатын. Олардың күш-жігерлері қайта қалыптасқан таңдай пердесі (жұмсақ таңдай) жеткілікті ұзын және қозғалмалы болуы үшін және ауыз қуысын мұрын қуысынан даралай отырып, жұтқыншақтың артқы қабырғасымен үйлесетіндей етіп, таңдай жиынтығын толық жедел қайта қалпына келтіруге бағытталды. Осы нәтижеге қол жеткізу қаңқа мен мұрын арасындағы өткелді еркімен тұйықталу мүмкіндігін қамтамасыз ететіні және сөйлеудегі мұрындық ренкін жою үшін немесе оны толығымен алып тастау үшін алғышарттар дамытылады деп есептелген болатын. Н. И. Пирогов (1844),Н. В. Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М. И. Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай деңгейде жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті; таңдай көлемдерінің қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анағұрлым сәттілікті логотерапияға қолайлы болатыны туралы мәселені талқылаған еді [7].
Н. И. Пироговтың оқушысы Н. В. Воронцовский 1870 жылы периосталды уранопластика қалыпты сөйлеуді қалпына келтірудің жолында ең тамаша қадам жасағаны туралы хабарлаған болатын. Оның ойынша, уранопластикадан кейінгі мыңқылдаудың сақталу себебі - жұмсақ таңдайдың екінші қайтара қысқаруы, оның қозғалымдылығының жеткіліксіздігі мен жалпақтығы бойынша кернеу болып табылады. Ауыз қуысындағы анатомиялық ақауды түзетудегі хирургтардың қол жеткізген сәттіліктеріне қарамастан, олардың ешқайсысы тек жедел араласудың көмегімен ғана сөйлеудің фонетикалық жағын өндеуінде жағымды нәтижелеріне қол жеткізе алмады. Уранопластика өздігінен-өзі ринолалиямен зақымдалған балалардың сөйлеуінде назалды дыбыстауды жоймайтындығы жалпыға мәлім болып айналуда.
А. А. Лимбергтің айтуына сәйкес, сүзілмелі ақауды емдеу және ақауды жеңу ісінде хирург оның үлесіне түсетін рөлді нақты түсінуі керек. Хирургиялық емдеудің міндеті - қызметтерінің қалыпты даму мүмкіндігін бұзбай деформацияланған мүшелердің формасы мен көлемін мүмкін болғанша толығымен қалпына қайта келтіру болып табылады. Мүшенің бұрмаланған және жеткіліксіз қызметін түзетуі (сөйлеу қызметтерінің ерекшеліктері) өздігінен-өзі сирек және кездейсоқ қана беріледі [8].
Ринолалияны зерттеу мен логотерапияның дамуын жетілдіруге шетел мамандары үлкен үлес қосты.
Мысалы, Лемонье, Б. Лангбек, Макуэн, Кез және басқалары (ХХ ғ.) таңдайдың жарылуын хирургиялық емдеуді жетілдірді және сөйлеуі анық болу үшін жасөспірімдер мен үлкендерге хирургиялық араласуға қарағанда, оқыту көбірек беретінін үнемі атап айтқан.
Ақау мәнділігін медициналық және педагогикалық зерттеу және оны жеңу мүмкіндіктерін қарастыру барысында ашық мыңқылдаудағы сөйлеудің бұзылуларын жоюдың педагогикалық әдістерінде екі бағыт өңделді. Олардың біреуі - неміс, - Германияда және бірқатар өзге де мемлекеттерде қабылданған (Г. Гуцман, 1924; Г. Арнольд, 1959; М. М. Ванкевич, 1926; В. А. Каретникова, 1927; М. Е. Хватцев, 1931, 1959) [9]. Ол күшті қоздырғыштармен туындатылатын, қозудың бастапқы иррадиация қағидасынан шығады. Оның арқасында қалыпты сөз-қозғалыс мүшелерінің кешенді қызметіне ақаулық мүшелер (жұмсақ таңдай және басқалары) тартылады. Қолданылатын жаттығулар бөлшектеп кернеулі, күштік сипатта болады. Неміс мектебінде логотерапевттік шараларды электр- және вибромассажды пайдаланумен бірге үйлестіру көзделген болатын, содан кейін, артикуляциялық және тыныс алу тренингі бойынша сабақтар енгізілген еді.Екінші бағыт, шартты түрде француздық деп аталынатын, дұрыс тыныс алу мен дауысты қоюға негізделеді. (С. Борель-Мезони, 1929; В. Ведю, 1929). Бұл бағыт физиологиялық табиғи, сөйлеу қозғалыстарының кернеуленбеген ажыратып тыныс алуға негізделеді [10]. Қос бағыттардың өкілдері таңдай-жұтқын қақпағының еркін жабылуына қол жеткізу қажеттілігінен шығатын. Мұндай жабылу таңдай пердесінің қозғалымдылығын, Пассаван валигінің таңдай пердесімен (жұмсақ таңдаймен) қабыстыруын қамтамасыз ету кезінде мүмкін.
Неміс бағытының анағұрлым жарқын бейнелеушісі - проф. Г. Гуцман болып табылады. Онымен өңделінген әдісте таңдай-жұтқын пердесін жақсартуға арналған жаттығулардың нақты жүйесі ұсынылады. Ол сөйлеу жаттығуларын обтураторды немесе мұрын қысқышын пайдаланумен жүргізуді ұсынады [11].
Таңдай пердесінің Пассаван валигімен түйісуі және осының салдарынан таңдай-жұтқын қақпағының жақсаруы обтураторды салуда немесе мұрын шеттерін (қанаттарын) қысу кезінде қол жеткізіледі, өйткені осы уақытта, ауызда күшті қысым пайда болады. Бұл таңдай пердесінің жоғарыға қарай көтерілуіне әрекеттеседі. Сөйлеу жаттығуларының негізінде - жоғарылатылған дыбыстағы дауысты пайдалану болып табылады.
Фрешельс сөйлеу ақауын жоюдың серпіліс түріндегі әдісін ұсынды. Жұмыс істеудің осындай әдісі кезінде бір уақытта, қажырлы фонациямен немесе қысқа дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне дейін көтерілген, қатты қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды серпіліс түріндегі бағыттары жасалынады [12]. Осы кезде дамытылатын энергия осы кезеңде жұмыс істейтін барлық бұлшықеттерге таралады да оларды қосымша жұмыс істетеуге мәжбүр еткізеді. Бұл таңдай қақпасының дамуына және нығаюына алып келеді.
Хватцев М. Е. әдістемесі. Жеке тәжірибе негіздемесіндегі неміс мектебінің қағидалары М. Е. Хватцевпен модификацияланған болатын [13].
Ол ұсынған әдістеме, отандық, сондай-ақ, шетелдік көптеген мамандардың тәжірибесін жалпылай отырып, тіпті ең қиын жағдайларда оңды нәтижелерге қол жеткізеді, бірақ, логопедтен жоғары шеберлікті және сөйлеу аппаратының анатомиясы мен физиологиясын жетік білуін, ал науқастардан - күш салуды және ынталануды талап етеді. Ол науқастың сөйлеу аппаратын дамыту үшін жаттығулардың күрделі кешенін, жұмыстардың көптеген механикалық әдістемелерін ұсынады. Осы әдістеменің қиындығы мен жеткіліксіз тиімділігі автордың өзімен бірнеше рет айтылған болатын.
3-4 ай бойы өтілген курс ерекше қиын жағдайларда әлі толығымен таза (мыңқылдамау) және анық ұғымды сөйлеуге қол жеткізбейді: алғашқы кездерде, дыбыстық үйлесім бойынша жасалған жұмыс пен сөйлеудегі жеке дыбыстарды нығайтуға қарамастан, тірі сөйлеудің қайта игерілген дыбыстары бірін-бірі тежейді және бұрмалайды, жиі мүлдем түсіп қалады және ескі бекітілімдермен ауыстырылады және т.б.. Француз бағыты кейбір модификациямен кеңес авторларының (Ф.А. Рау, Е. Ф. Рау, З. Г. Нелюбова, Т. Н. Воронцова, А. Г. Ипполитова) жұмыстарының бірқатарында дамыды [14].
Осы жұмыстарда операцияға дейінгі, сондай-ақ, операциядан кейінгі ринолалия кезіндегі логопедиялық жәрдемнің қажеттілігі көрсетілген болатын. Дегенмен, көптеген жағдайларда, назар операциядан кейінгі жұмысқа берілетін және операцияға дейінгі сабақтардың мүмкіндіктері туралы тек байқап қана айтылатын.
1931 жылы Ф.А. Раудың Дооперационные логотерапевтические упражнения при врожденных небных щелях, (Туа біткен таңдай қуыстары кезіндегі операцияға дейінгі логотерапевттік жаттығулар) тақырыбындағы рефераты жарияланған еді [15].
Осы жұмыста операцияға дейінгі кезеңдегі дұрыс сөйлеуді тәрбиелеуге бағытталған сабақтарды дыбыстарды қоюдың жалпы қабылданған әдістемесі бойынша жүргізу ұсынылған болатын. Ф.А. Рау дұрыс артикуляцияларды операцияға дейін тәрбиелеу қиынырақ, ал дұрыс емес тәрбиеленген қозғалыстар операциядан кейінгі логопедиялық жұмысты шиеленістіру мүмкіндігі туралы ойын айтқан. Осыған байланысты, ол операцияға дейінгі сабақтар кезіндегі сөйлеуді қалыптастыруға өте мұқият болу керек дейді.
1933 жылы жарыққа Е.Ф. Раудың Практическое руководство по исправлению речи при открытой гнусавости (Мыңқылдаудың ашық түрлеріндегі сөйлеуді түзету бойынша тәжірибелік нұсқаулығы) шықты. Ол жерде он бір сабақтардағы жұмыстың әдістемесі беріледі. Мұнда мұрынның қысылған жақтары кезіндегі дыбыстарды дұрыс айтуды тәрбиелеу қағидасын пайдалану мен логопедиялық сабақтардың қысқа тізбекті әдістемесін беруге тырысып көрді [16].
1938 жылы З. Г. Нелюбованың қысқа әдістемелік жазбашасымен Книга по исправлению недостатков произношения, (Сөйлеудің кемшіліктерін түзету бойынша кітабы) басылып шығарылған еді. Бұл кітапта науқастармен жұмыстардың сегіз бөлімдері келтірілген және туа біткен жарықтары бар балалардың сөйлеу тілін тәрбиелеудің тәсілдері айтылған [17]. Алдағы жұмыстармен салыстырғанда, З. Г. Нелюбова көптеген жаңа тәсілдерді енгізді: таңдай пердесінің массажы, таңдай пердесіне арналған арнайы жаттығулар (есінеу, басты шалқайтқан кезде бірнеше су тамшыларын жұту, тіл шығарылған кезіндегі жөтелу). Автор дауыс - дем шығару ағымының қалыптасуына және диафрагмалды тыныс алудың қалыптасуына көп назар аударды. Сондай-ақ, өте қатты дауысты, дыбыстық сөйлеуді айту кезіндегі қатты шабуылды кең пайдалану көзделді.
Бұл жерде алғашқы рет ринолалиясы бар адамда өзінің сөйлеуіне есту зейінін дамыту қажеттілігі айтылып бет бұлшықеттерінің тик түріндегі және хореикалық қозғалыстардың туындауын болдырмау мүмкіндіктері көрсетілді. Осылайша, З.Г. Нелюбова ринолалия кезіндегі сөйлеу жаттығуларының жүйесін ұсынды. Ринолалия кезіндегі логопедиялық жұмыстың қиындықтары ақауға әсер етудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. 1952 - 1955ж.ж. А. Г. Ипполитова т.б. ғалымдар Логопедические приемы работы при открытой гнусавости и псевдобульбарном параличе (Ашық мыңқылдау мен псевдобульбарлы паралич кезіндегі логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1952) және Приемы логопедической работы при открытой гнусавости (Ашық мыңқылдау кезіндегі логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1955) мақалаларында осындай науқастармен жұмыс істеудің тәжірибесін жалпылаған еді [18].
Т.Н. Воронцованың жұмыстарында (1966) ересек науқастардағы уранопластикадан кейінгі логопедиялық әсер етудің дифференциациясы жүргізілген болатын. Жұмсақ таңдайдың ұзындығына, қозғалымдылығына және жұтқыншақ бұлшықеттердің дамуына байланысты Т.Н. Воронцова науқастарды 3 топқа бөліп, олармен жұмыс істеудің ерекшелігін көрсеткен болатын. Сонымен қатар, логотерапия мен физиотерапияны пайдаланудың кезектілігі мен үйлесуі көрсетілді, әсер ету кезеңдері мен олардың мазмұндары анықталды [19].
Ақауды игерудің анағұрлым тиімді жолдарын іздей отырып, логопед-мамандар дәрігерлермен бірлесе отырып, ақауды талдаудың жаңа әдістерін пайдаланған болатын. Мысалы, логопед Н.И. Сереброва дәрігер Л.В. Дмитриевпен бірлесе отырып (1969), ринолалиясы бар балалармен түзету жолдарының динамикасын көруге және бір логопедиялық тәсілдермен сөйлеудің қызметтерін толық қалпына келтіру мүмкіндігін болжауға мүмкіндік беретін рентгенография әдісін қолданған еді [20].
Осы әдісті пайдалану, логопедиялық жұмыстың тиімділігі бірқатар факторларға: жұмсақ таңдайдың және жұтқыншақтың артқы қабырғасының қозғалымдылығына, жұтқыншақтың артқы қабырғасы мен жұмсақ таңдай арасындағы қашықтыққа, жұтқыншақтың орта бөлігінің еніне тәуелді екендігін көрсетті.
Берілген сөйлеудің бұзылуы кезінде логопедиялық жұмыстың нұсқаулықтарының біреуі ұсынылды: логопедиялық сабақтарда науқастар сөйлеу кезінде дем шығарудың негізгі тәртіптерін үйренді. Ол таңдай пердесінің кернеуі кезінде, тілдің түбірі түсірілген, төменгі жақтың мүмкін болғанша көп түсірілуі кезінде жасалынуы керек. Дұрыс сөйлеу кезіндегі тыныс алуын өңдеумен бірге, әдістеме дауысты түзетуді және дыбыстарды артикуляциялауды қарастырды.
Н. И. Сереброваның байқаулары, дауыстың қалыпты дыбыстануы үшін жұмсақ таңдайдың жұтқыншақтың артқы қабырғасымен толық түйісуі міндетті еместігі туралы болжамдарын растады. Егер жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы қабырғасы арасындағы қашықтық жұмсақ таңдай мен тіл арқасы арасындағы қашықтыққа қарағанда аз болса, онда оқыту үрдісінде сөйлеуді мұрын ерекшеліктерінсіз алуға болады.
Осындай жағдайда, ринолалия кезіндегі сөйлеу ақауларын түзету тәжірибесінде рентгенография әдісін қолдану түзету жұмысы басталуына дейін сөйлеуді түзету нәтижелерін алдын-ала болжауға және жұмыстың жоспарын белгілеуге қол жеткізді. Сабақтардың үрдісінде жұмсақ таңдайдың, жұтқыншақтың артқы қабырғасының қозғалымдылығы жақсаруы және олардың арасындағы қашықтық маңызсыз дәрежеде қысқаруы ескерілген. Ересектерге арналған С.Л. Таптапованың әдістемесінде үндемеу режимін, дауысты дыбыстарды іштен айтуы ұсынылады. Ондай шаралар бет - ауыздың тыжырайтушылығын және мұрыннан сөйлеуін азайтуға дайындайды. Сонымен қатар автор вокалдық жаттығулар жасауды ұсынады [21].
В.И. Ермакова (1980) дыбыс айту және дауысты түзетудің денгейлік әдістемесін құрастырады. Автор туа біткен жарықшақтары бар балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дауыс шығарудың функциональді ауытқулары болатынын, соған байланысты ортофониялық жаттығуларды өңдейді, жетілдіреді. Операциядан кейінгі кезеңге ерекше назар аударады және жұмсақ таңдайдың қимыл - қозғалысын дамытуға бағытталған тәсілдерді ұсынады [22].
Таңдай мен жұтқыншақтың қабысу қызметтері бұзылуының ерекшеліктеріне байланысты ринолалия әр түрлі болады: ашық, жабық (бітеу), аралас. Ал этиологиясына байланысты органикалық және функционалды деп бөлінеді.
Ринолалияның барлық түрлерінің негізі - сөйлеу аппаратының шеткі бөлімінің тұтастығының бұзылуы.
Ашық ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа жұмсақ және қатты таңдай жарықшағының салдарынан тек қана ауыз арқылы емес, сонымен қатар мұрын қуысы арқылы өтеді. Ауыз бен мұрын жолы аралығындағы қақпа жабық тұрған кезде дауыс дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де, сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады, егер ауыз бен мұрын жолдарының аралығындағы қақпа толық жабылмай бір жері ашық қалса ауа дірілі мұрын жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолы қақпа бұзылған жағдайда, әсіресе дауысты дыбыстарды айтқан кезде, үннің әуені өзгереді, дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының әуендері көбірек өзгереді, өйткені бұл дыбыстардың артикуляциясында ауыз-жолы басқасына қарағанда көбірек тарылады. Е мен о дыбыстарын айтқанда үн әуезділігі білінер білінбес ғана естіледі. Ал а дыбысының мұрыннан естілуі білінбейді десе де болады, өйткені ол дауыстыны айтқанда ауыз жолы кең ашылады. Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуезділігінің бұзылуымен қатар, кейбір дауыссыз дыбыстардыңда үн әуезділігі бұзылады. Ызың және фрикатифті дыбыстарды айтқан кезде мұрын қуысында қырылдап естілетін дыбыс пайда болады. Шұғыл (п, б, д, т, к, қ, ғ, г) дыбыстарын айтқан кезде де үн әуезділігі ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды, сондықтан дыбыстар анық айтылмайды. Р және Л дыбыстардың да айтылуы бұзылады. Ашық ринолалияда р дыбысын шығару кезінде ауыздан шығатын ауа ағынының әлсіздігінен тілдің ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді. Ашық ринолалияны анықтау үшін әр түрлі әдістер қолдануға болады. Ең жеңілі - Гуцман сынағы (пробасы). Балаға мұрын жолдарын біресе ашып, біресе жауып отырып, кезекпен а және и дыбысын қайталатады. Ринолалияның ашық түрінде дауысты дыбыстардың айтылуы неғұрлым бұзылады. Мұрын жабық кезінде дыбыстар, әсіресе и дыбысы, үнсіз айтылады. Сонымен қатар мұрын қанаттарында өз саусақтарымен қатты дірілді сезеді. Тексеру үшін фонендоскоп қолдануға болады. Тексеру жүргізіп жатқан адам оливаны өз құлағына, ал екіншісін баланың мұрнына тығады. Дауысты дыбыстарды, әсіресе, у, и дыбыстарды айтқан кезде қатты гуіл естіледі. Ұзақ айтылатын ф, с, ш дыбыстарын айтқанда қырылдаған дыбыс шығады немесе леп сезіледі.
Ашық ринолалия органикалық және функционалдық болып бөлінеді.
Органикалық ринолалия іштен туа біткен немесе сыртқы соққылар салдарынан пайда болған деп бөлінеді. Органикалық ашық ринолалия туа біткен түрлеріне жұмсақ және қатты таңдайдың жарылуы жатады. Сыртқы соққылардың салдарынан пайда болатын органикалық ашық ринолалияның түріне ауыз және мұрын қуыстарының зақымдары және жұмсақ таңдайдың сыртқы соққының әсерінен сал болып қалуы жатады. Туа біткен ерін және таңдай жарықшаларының салдарынан болған ринолалия медицина және логопедия үшін маңызды проблемалардың бірі. Ол хирург- стоматолог, ортодонт, балалалар оториноларингологі, психоневролог және логопедтердің ерекше көңіл аударатын мәселелері деп білеміз. Жарықшалалар ең күрделі және жиі кездесетің ауытқу. Бет жарықшалар этиологиясы күрделі ауытқу. Кемістіктің пайда болуына ұрықтың дамуының ерте кезінде генетикалық фактордың ықпалы және экзогендік зияндылық, оның үстіне көп жағдайларда осы және басқа себептердің үйлесуі ықпал етеді (Е.М. Немчинова, 1970; В. М. Мессина, 1971; Г. В. Кручинский, 1974; т.б.) [23]. Сонымен қатар биологиялық факторлар (әйелдің жүктілік кезіндегі қызамық, токсоплазмоз, вирусты гепатит, тұмаудың күрделі түрі және басқа вирустық инфекциялар); химиялық факторлардың ықпалы (улы химикаттар, қышқылдар, анасының жүктілік кезіндегі қабылдаған у және емдік дәрі-дәрмек әсері) жағымсыз болуы мүмкін. Психогендік факторлар: шошыну, әйелдің жүктілік кезіндегі стресстік күйі. Жүктіліктің бастапқы 7-8 аптасында экзогендік сипаттағы зиянды фактордың жағымсыз ықпалын айрықша баса айтқан жөн. Әдеби деректемелерде тұқым қуалауның негізінде пайда болған қатты таңдай жарықшалар түрі 10 - 30% дейін (Светлов П. Г.,1962, Писков А. Я., 1970 және басқалары) кездеседі деген мәліметтер бар [24].
Таңдай жарықшасының салдарынан болған ринолалия ерекше симптомдар кешенімен сипатталады: 1. Тіл қалпының және белсенділігінің өзгеруі.
Тіл артқа тартыңқы, тілдің ұшы және арқасы күшпен жоғары көтеріңкі күйде болады (бұлшық еттер тонусының жоғарлауы байқалады). Сондықтан ең жеңіл қимыл-қозғалыстарды орындауы оңай болады.
2. Жұмсақ таңдайдың қозғалысын іске асыратын бұлшық еттер әрекетінің бұзылуы. Жұмсақ таңдайды көтеретін, мұрын және ауыз қуыстарын бөлетін барлық бұлшық еттердің қызметі күрт шектеулі болады. Бұл жағдай тек сөйлеуде ғана емес, сонымен қатар шайнау және жұту кезінде орын алады. Жұмсақ таңдай сылбыр немесе аз қимылды, өзінің мұрын және ауыз қуысын бөлу қызметін орындамайды. Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы керегесі қабыспайды [25].
3. Сөйлеу-қозғалу анализаторының бүкіл шеткі (перифериялық) ұшының өз ара әрекеттістігінің өзгеруі. Артикуляциялық және мимикалық бұлшық еттерінің өз ара әрекеттістігінің бұзылуымен сипатталады. Бұл жағдайда артикуляция кезінде бет бұлшық еттерінің артық қимылы, синкенезиялар байқалады. Туа біткен жырығы бар адамдарда хирургиялық операциядан кейін де бұл қиыншылықтары жойылмайды. Өйткені хейлопластикадан кейін қалатын тыртықтар бет бұлшық еттерінің қимылын шектейді. Неғұрлым еріннің тыртығы үлкен болса, соғұрлым баланың бет және мимикалық бұлшық еттері көбірек артикуляцияға қатысады. Сонымен балада сөйлеуінің қиыншылықтары қалыптасады. Артикуляциялық және тыныс алуға қатысатын бұлшық еттерінің өзара әрекеттістігінің бұзылуы баланың сөйлеу кезіндегі тыныс алу ерекшеліктерімен сипатталады. Көптеген авторлардың зерттеулері бойынша ринолалия кезінде тыныс алу тездетілген, саяз және жиі болады деген мәліметтер бар. Бұл тыныс алу кезінде мұрын арқылы шығатын ауаның көлемі 77% -ға дейін көбейуіне байланысты болады. Сөзді айтқан кезде сөйлеу кезіндегі дем шығару біркелкі болмайды: сөздің ортасында ауа таусылады (В.Н.Яковенко). Дем шығарудың ағымы және бірқалыптығы , сонымен қатар сөйлеу кезіндегі тыныс алудың ырғақтылығы бұзылады [26].
4.Дыбыс айтудың тотальді бұзылуы.
Барлық дыбыстар мұрындық ренкпен айтылады, әсіресе дауысты дыбыстардың айтылуы бұзылады. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы жоқ таңдай-жұтқыншақ қалқаншасына қарай тартыңқы болады. Соның салдарынан дыбыс айтылуы бұзылады, дыбыстар қырылдап шығады. Дыбыстарды алмастыру сирек кездеседі. Ринолалияға шалдыққан балалар компенсаторлы құрал ретінде жұтқыншақ аймағындағы дем шығару жолында тарылу құрайды. Осы кезде ызың, ысқырық дыбыстар қауырт, жағымсыз ренкпен айтылады (М. Зееман) [27]. Қауырт дыбыстар ауаның қатайған дауыс перделерінің қаттарымен ысылуынан болады. Қысқа және шұғыл дем шығарған кезде олардың арасында шу пайда болады. Сонымен, ашық органикалық ринолалияда жарықтар артикуляциялық аппараттың қызметін патологиялық өзгерістерге соқтырып, сөйлеу тілнің ауытқуын ұлғайтатын фактор болып табылады. Туа біткен жырықтардың анатомиялық өзгерістері тек сөйлеу-қозғалыс анализаторының шетінің жоғарғы бөлімде байқалады (жарықтың болуы, таңдай бұлшық ет кешенінің жеткіліксіз дамуы, тіс-жақ жүйесіндегі өзгерістер). Бұл анатомиялық өзгерістер сөйлеуді барлық үш жүйесінің (энергетикалық, генераторлық және резонаторлық) тұрақты функционалды ауытықуларға әкеліп соқтырады. Бұл сөйлеу кезіндегі тыныс алуының түріне, дауысының және оның артикуляциясының ерекшеліктеріне әсерін тигізеді. Сонымен, ашық ринолалия және оның сипаты компенсаторлы бұзылыстарға байланысты болады: ауыз қуысындағы тілдің патологиялық қалпы, жұмсақ таңдай бұлшық еттер қимылының бұзылуы және сөйлеу-қозғалыс анализаторының шетінің барлық бұлшық ет топтарының өзара әрекеттістігінің бұзылуы.
Функционалдық ашық ринолалияның шығу себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұған баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстың айтылу кезінде жұмсақ таңдайдың болбырап босаңсуы мысал болады. Функционалдық ашық ринолалияның бір түрі - үйреншікті ашық ринолалия. Бұл тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кеткен ісігін сылып тастағаннан кейін немесе дифтериядан кейін болған парезден пайда болады. Ол жұмсақ таңдайдың қимыл-қозғалысы ұзақ мерзімге дейін шектеулі болғанына байланысты. Ашық ринолалияның функционалдық тексеруінде қатты және жұмсақ таңдайында органикалық өзгерістер байқалмайды. Дауысты дыбыстардың айтылуының күрделі бұзылуы функционалдық ашық ринолалияның негізгі белгісі. Ал дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде таңдай мен жұтқыншақ жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды. Функционалдық ашық ринолалияның болжамы органикалыққа қарағанда едәуір қолайлы. Ол фониаторлық жаттығулардан кейін жойылады, ал дыбыс айтуының бұзылуы дислалияны түзетуінде қолданатын тәсілдер арқылы жойылады.
Бітеу (жабық) ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа ауыз арқылы өтеді. Бұл баланың мұрнымен тыныс алуы қиындағанымен түсіндіріледі. Мұрын қуысына өтетін жолды жауып тұратын полип, аденоидтың ұлғаю, мұрын қалқасының майысуы және басқалары себеп болуы мүмкін. Мұрын резонансы тұтас немесе жарым-жартылай дауыс қалыптасу барысында өшеді, дауыс бір қатар обертонын жоғалтады, мұрын жолды дыбыстары (м, н, ң) бұрмаланып қатаң айтылады. Егер мұрын резонансы жоқ болса, онда бұл дыбыстар ауыздан айтылады б, б', д, д.Бітеу ринолалияда дауысты дыбыстардың да дұрыс айтылуы бұзылады.
М. Зееманбітеу ринолалияның екі түрін ажыратады: алдыңғы бітеу және артқы бітеу ринолалия.
Алдыңғы бітеу ринолалияда ауаның мұрын қуысынан өте алмайтыны байқалады.
Мұрынның артқы бөлігінің төменгі қабыршығының қалыптан тыс ұлғайып кетіп гипертрофия, тұрақтап ұзаққа созылуынан хроникалық, мұрын шеміршегінің майысуынан, мұрын жолының ісінуінен пайда болады.
Артқы бітеу ринолалия - мұрын жұтқыншақ қуысының тарылуы байқалады.
Балаларда жиі кездесетін тамақ көмей бездерінің шамадан тыс ісіп кетіп ұлғаюының салдарынан, сирегірек - мұрын жұтқыншақтың қабынуынан, мұрын жұтқыншақ фибромасы немесе басқалай ісіктерден пайда болады.
Функционалдық бітеу ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр уақытта дұрыс бола бермейді.
Оның бір ерекшелігі - мұрын жолының өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады. Функционалды ринолалияда мұрындық және дауысты дыбыстың үнінің әуезділігі органикалық бітеу ринолалияға қарағанда күштірек бұзылған болуы мүмкін. Оның себебі - жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы кезіндегі әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетіп дыбыс толқынымен мұрын жұтқыншаққа баратын жолды жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар жүйке ауруына шалдыққан балаларда байқалады.
Органикалық бітеу ринолалияда ең алдымен мұрын қуысының тарылуының себептері жойылуы керек. Мұрынмен тыныс алуы қалай дұрысталса, ақаулықта солай жоғалады.
Егер мұрын жолының тарылуын жойғаннан кейін де ринолалия көрінісі өзгермесе, онда функционалды бұзылыста қолданатын жаттығуларды пайдалану қажет. Ринолалияны түзетуде логопедиялық жұмыстың тиімділігі мұрын жұтқыншақтың қалпы, uvula қызметі, баланың жасына байланысты.
Аралас ринолалия бір уақытта ашық және жабық ринолалия себептері қатар болған жағдайда байқалады, яғни мұрын бітелуімен қатар мұрын-жұтқыншақ қабысуының жеткіліксіздігі бар кезде болады. Сөйлеу тілі бұзылысының түрі басымдылық бұзылысқа байланысты болады. Жұмсақ таңдайдың қысқа болуы, оның кілегей асты жарылуы және аденоидтардың ұлғайуының үйлесуі аралас ринолалияның көрінісі болып табылады.
Жақ-сүйек патологияларының ең жиі кездесетін түрлері қатты және жұмсақ таңдайдың жарықтары болып табылады. Жылдан жылға бұндай ақаулықтардың саны өсуде. Жақ - сүйек патологиясы сөйлеу тілінің дұрыс дамуына кедергі болады.
Жарықшалардың түрлері. Қазіргі кезде төменде көрсетілген топтастыру қолданылады.
Туа біткен үстіңгі еріннің жарығы:жасырынды, жартылай жарық (жарық мұрынның төменгі қуысына жетпейді): а) мұрынның тері-шеміршек бөлімінің деформациясыз; б) мұрынның тері-шеміршек бөлімінің деформациясымен;
Тұтас (толық) жарық (мұрынның төменгі қуысы және кейбір кезде мұрын жолы түбінің шетіне дейін жарықтың болуы). Жарықтар екі жақты және біржақты болуы мүмкін
Жас кезінен бастап хирургиялық емдеу және қажет болған жағдайда, ортодонт мамандарының бақылауы пайдаланылады. Бұл ақаулық сөйлеудің дамуы үшін қалыпты жағдай тудырады.
Туа біткен таңдайдың жарығы.
1. жұмсақ таңдайдың жарығы:жасырынды ( субмукозды); жартылай және тұтас (толық);
2. жұмсақ және қатты таңдайдың жарығы: жасырынды; жартылай және тұтас (толық), ( 51 сурет);
3. жұмсақ және қатты таңдайдың альвеолярлы өскінінің жырығы: екі жақты және біржақты;
4. қатты таңдайдың алдынғы бөлігінің және альвеолярлы өскінінің тұтас жарығы: екі жақты және біржақты;
Логопедке субмукозды немесе жасырын жарығын анықтау анағұрлым қиын. Оны анықтау үшін а дыбысын кең ашық ауызбен айту кезінде кішкентай үш бұрыш формасында сәл ғана жиырылатын, қатты таңдайдың артқы беткейіне назар аудару керек. Осы саладағы шырышты қабық жұқаланған және анағұрлым боз бояуға ие болып келеді.Таңдайдың ақаулары еріннің жарылуымен үйлесуі мүмкін. Бөлшектенген жарықтар толықтарға қарағанда, ал бір жақтылар екі жақтыларға қарағанда бірнеше есе жиірек кездеседі (М. В. Дубов бойынша) [28]. Ем шараларының ұзақтығы мен көлемі туа біткен патологияның ауырлығына тәуелді болып келеді, өйткені хирург және ортодонтпен келісіп жүргізетін ұзақ мерзімді емдеу талап етеді, жырықтар әдетте, әр түрлі тіс-жақсүйек деформацияларымен үйлеседі.
1.2 Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Сөйлеуге дейінгі кезең өзгеше және ақаулы өтеді. Көбінесе әдеттегі сыбдыр дыбыстар п, б, т, д мұрын қуысына ауаның кетуінен үнсіз айтылады. Бұл естудің нығаюының жоқтығына немесе күрт төмендеуіне әкеліп соғады, соның салдарынан былдыр белсенділігі азаяды. Сөйлеудің кеш пайда болуы байқалады. Дыбыс артикуляциясы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің просодикалық элементтерінің дамуы да азап шегеді [29].
Артикуляциялық аппарат тұтастығының бұзылу нәтижесінде артикуляция мүшелерінің қалпының компенсаторлы өзгеруі қалыптасады: тіл түбінің жоғары көтерілуі, ерін, тіс пен ерін дауыссыздардың, лабиаланған дауыстылардың айтылу кезіндегі еріннің жеткіліксіз қатысуы, мимикалық бұлшық еттеріне күш түсу. Сөйлеу тілінде мұрын резонаторының қосылуына байланысты көп дыбыстардың артикуляциясы бұзылады. Дауыста күрт мұрынмен айту өзгешелігі пайда болады.
Сөйлеудің айтарлықтай жалпы түсініктілігі төмендейді. Кей-кезде сөз төңіректегілер үшін мүлдем түсініксіз болады. Айтылу ерекшелігі жазбаша сөйлеу тіліндегі қателіктерге, тілдің фонематикалық жүйесінің бұрмалануына әкеліп соғады. Сөйлеу тілінің кеш шығуы, логопедиялық көмек көп уақытқа дейін көрсетілмеуі, қажетті сөйлеу тәжірибесі аз болуы, психикалық белсенділігінің төмендеуі баланың сөйлеу әрекетіне әсерін тигізеді. Туа біткен жарығы бар балалардың жазбаша сөйлеу тілінде кездесетін дисграфиялық қателері алуан түрлі. Ринолалиясы бар балаға тән п, б дыбыстарын м, т дыбыстарына, д дыбысын н дыбысына алмастыру болып табылады және керісінше м - д,м - б, п. Мысалы, бал- мал, тал; доп - ноп, т.б. Ысқырық, ызың дыбыстардың алмастыруы және шатастыруы жиі кездеседі: засыл - жасыл. Ц дыбысы с дыбысымен алмастырылады: сирк - цирк; ч дыбысы жазуда ш, с немесе ждыбысымен алмастырылады, ал щ - ж дыбысымен алмастырылады. Р дыбысы л дыбысымен алмастырылып жазылады, керісінше л- р алмастыру сирек кездеседі. Қатар келген дауыссыз дыбыстардың, дауысты дыбыстың түсіп қалғаны байқалады: сакан - стакан; клді - келді, шлек - шелек; керісінше артық дауысты дыбыстарды жазуы да кездеседі. Жазбаша тілдің бұзылуы көптеген факторларға байланысты: артикуляциялық аппаратындағы ақаулығының тереңдігіне, баланың тұлғалық ерекшеліктеріне және компенсаторлы мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және түріне, сөйлеу ортасының әсеріне. Мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тіл дамымауы бар ринолалиясы бар балаларда сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық жағының дамымауы байқалады. Балалардың сөздік қоры кедей, аз болады. Жазуында балалар қосымша сөздерді, септік жалғауларын, демеуліктерді дұрыс қолданбайды, яғни балалар жазуында аграмматизмдер байқалады. Балалардың ауызша сөйлеу тілі дамымағаны оқу кезінде көрінеді. Оқу темпі баяу, сөз элементтерін шатастырады, сөздің формаларын дұрыс ажырата алмайды. Оқығанның мазмұнын түсіну әр түрлі денгейде болады; фразадағы сөздердің, мәтіннің бөліктерінің өз ара байланысының бұзылуы байқалады [30].
Ринолалия кезінде сөйлеу тілінің жетіспеушілігі адамның барлық психикалық функцияларының дамуына әсер етеді. Сөйлеу тілінің коммуникативті құрал ретінде бұзылуы адамның ұжымдағы жағдайын қиындатады. Олардың құрбыларымен қарым-қатынасы көбінесе бір жақты болады да, нәтижесі балаларға кері әсерін тигізеді. Балалар ұялшақ, тұйық, ашуланшақ болады. Егер ринолалия таза күйінде кездессе көп жағдайда науқастардың интеллектісі сақталған болады. Содан олардың іс -әрекеттері қолайлы жағдайда болады.
Сөйлеу тілі ауытқуын түзету жұмысы балалардың оң мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болады, жоғарғы психикалық функцияларының дамуын ынталандырады.
Сонымен, туа біткен жарықшалар бала ағзасының қалыптасуына және жоғарғы психикалық функцияларының дамуына кері әсерін тигізеді. Адамдар өз ауытқуларының орын басатын ерекше жолдарын табады. Соның нәтижесінде артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өз ара байланысы дұрыс қалыптаспайды. Бұл біріншіреттік бұзылыстың - сөйлеу тілдің фонетикалық өндеуінің бұзылысының себебі болып табылады. Бұл бұзылыс сөйлеу тілінің бір қатар екіншіреттік бұзылысына және адамның психикалық статусының бұзылысына әкеліп соқтырады. Бірақ бұндай адамдардың бұзылған функцияларын оңалту үшін компенсаторлы мүмкіндіктері өте жоғары.
Ринолалияға шалдыққан балалардың психологиялық дамуында кейбір ерекшеліктер де жиі байқалып қалады. Ерін мен таңдай жарығы ең көп тараған іштен дамыған ауыр кесел. Осы кеселдің салдарынан баланың даму барысында күрделі фунционалдық бұзылу пайда болады [31].
Ерін мен таңдайы іштен жетілмеген бала өте үлкен қиындыққа ұшырайды.
Ерін мен таңдайдың біреуінің айырылып жарылуы баланың емуіне ерекше қиындық туғызса, ол екеуі бірдей жарылған болса бала сору қабілетінен мүлдем айырылады. Ему кезінде сүт баланың тыныс алу жолдарына кетіп, оны қақалтып, шашалтады. Сондықтан балаларды қасықпен немесе пипеткамен тамақтандыруға тура келеді. Осылай тамақтандырғанның өзінде балалар шашалып қалады. Оларда жөтел, лоқсу пайда болады. Ас тамақтандыру кезінде жеткіліксіз дамыған таңдай қыртыстарына, мұрын қуысына, евстахиев түтікшесіне, мұрын-жұтқыншаққа және тыныс жолдарына түсіп, сонда тұрып қалады да шырышты қабықтың қабынуына ұшыратады.
Жоғарғы жақ сүйектерінің дұрыс дамымауына байланысты баланың тістері екі қатар немесе қатты таңдайдың ортасында өседі. Дұрыс тамақтанбағаннан баланың алғашқы (сүт) тістері тез түсіп қалады.
Ринолалиясы бар баланың ему қабілеті төмен, ерін қимылдары зақымдалған болғандықтан олардың бүкіл бет бұлшық еттерінің жетілмеуі байқалады. Соның салдарынан баланың мимикасы дамымаған болады және артикуляцияға бүкіл бет бұлшық еттері қатысады [32]. Таңдай жарығының кеселінен баланың физиологиялық тыныс алуы нашарлайды. Баланың тамақтануы қиын болғаны оның өсуін нашарлатады немесе бала әр түрлі ауруға шалдыққыш келеді. Жарығы бар баланың көпшілігі жоғары тыныс жолдарының қабынуы, бронхитке, қан азаюы, өкпенің қабынуы, мешел ауруына бейім болады. Мұндай баланың лор мүшелерінде мұрын шеміршектерінің қисаюы, мұрын желбезектерінің өзгеруі, тамақ-көмей бездерінің ісуі сияқты патологиялық өзгерістер байқалады. Бұл баланың мұрынының ісіп қызаруы жиі болып тұрады. Ісіп қызару барысы мұрынның шырышты қабығына, жұтқыншақтың евстахиев түтікшелеріне ауысып және орта құлақтың қабынуын қоздыруы мүмкін. Жиі ісулер созылмалы бағытқа айналады, есту қабілетінің нашарлауына себепші болады.
Туа біткен жарығы бар балалар туғаннан бастап өз ауытқуларына бейімделуіне мәжбүр болады. Бұл ауыз қуысында тілдің ерекше орналасуымен сипатталады. Бала тілін рефлекторлы артқа қарай тартады, соның арқасында тілдің көлденең бұлшық еті жиырылып, тілдің түбірін жоғары көтереді. Сонымен, тыныс алу жолдары жіңішкередіде жұтқыншақтың керегелерін суықтан қорғайды. Ауыз қуысында тілдің осындай ерекше орналасуы бірте-бірте қалыптасады. Туа біткен жарығы бар балалар шалқасынан жатып ұйықтағанды ұнатады, өйткені бұл тілдің ауызда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде қалыптасқандай балаланың психикалық дамуының толықтығы ең маңызды мәселелерінің бірі - баланың сөйлеу тілінің жағдайы.
Бәрімізге белгілі болғандай қалыпты сөйлеу тілінің даму кезеңі баланың мектептегі келешкте оқушының сөздік қорының және тілдің грамматикалық формалары сауаттылықты меңгеруде дайындығының міндетті түрде қажет екені белгілі.
Балалардың ана тілінің дыбыстарын дыбыстау деңгейі, ринолалияны логопедиялық коррекциялау біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселесі болып табылады.
Тіл кемістігі көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларда кездеседі. Тексерудің көрсеткіші бойынша тіл кемістіктерінің едәуір проценті мектеп жасына дейінгі балаларда кездесетіні анықталды. Егер осы кемістіктерді дәл уақытында жоймаса, олар барған сайын ұлғайып, нығаяды да, баланың дұрыс сөйлеуіне кесірін тигізеді. Логопедияда тіл кемістіктерін зерттеп жою үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады. Оларды бірнеше топқа шартты түрде бөлуге болады. Жәрдемдесе отырып, сөйлеу тілін тексеріп, оның кемістігін анықтауды бірінші топқа жатқызады. Бұл топқа бақылау, әңгімелесу, тәжірибе жасау сияқты тәсілдердің нақтылы түрлерін енгізуге болады.
Бұл тақырыпты жеткілікті дәрежеде өзекті деп айта аламыз, өйткені ринолалиясы бар балалардың жүйелі сөйлеуін дамыту, оларды мектепке дайындау логопедияда қарастырылатын маңызды мәселе.
Көрсетілген міндеттерден логопедияның теориялық және практикалық бағыттылығы анықталады. Сонымен сөйлеу тілінің дамуы мен бұзылуын түзету және сақтандыру логопедиялық ықпал жасау барысының негізгі бағыты болып есептеледі. Логопедияның мағынасы тілдің әлеуметтік маңызымен байланысты. Өзімізге белгілі біздің тіліміз екі міндетті атқарады. Біріншісі адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде қолданылса, екіншісі айтайын деген ойларын бір-біріне жеткізіп түсінісу үшін қолданылады. Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршіліқ жасай алмас еді, табиғаттың күшіне қарсы күресе алмас еді, өзара түсінсіп, дегеніне жете алмас еді. Сондықтан да біздің тіліміз адам қоғамының өсіп-өнуі үшін ең маңызды құрал [2,16].
Тілдің сөйлегенде бұзылып, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Мысалы: кейбір дыбыстардың үндестік нақышымен дұрыс айтылмауы адамның өзіне оғаш сезіліп, ол ыңғайсызданады, содан өз сөзіне немқұрайлы, салғырт қараған соң, сөзінің сұлулығы жойылады да, кісімен мәнерлеп сөйлесуіне кедергісін тигізеді. Күрделі тіл кемістіктері мектепте баланың оқу үлгерімінің төмендеуіне себебін тигізсе, өскенде мамандық таңдауына да әсер етіп, қиындық туғызады.
Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Баланың тілін дамытумен бірге біз оның ойын да дамытамыз. Тіл ойдың құралы деп аталады. Біз сөздің жәрдемімен ғана ойлай аламыз. Адамның ойлауы тек тіл арқылы ғана туып және де сол арқылы айтылады. Олай болса, баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның ойының дамуы үшін де үлкен маңызы бар. Сөз қорының таяздығы, тілдің толық жетілмеуі ақыл-ойдың дамуын кешеуілдететін нышаны болады.
Таза әдеби тілде сөйлеуге үйрету жұмысы мектеп жасына дейінгі балаға берілетін эстетикалық тәрбиенің ең маңызды саласы.
Баланың тамаша сезімінің дамуын тек қана дыбыс үндестігін дұрыс айтуды пайдалана білуімен шектестіріп қоймай, ол өзінің тілін, оның әрі бейнелі түрде мәнерлеп оқуға немесе мәнерлеп сөйлеуге үйретіп, тырысуында.
Ринолалияны коррекциялау жұмыстарын ұйымдастыру, түзетудің мазмұнына қойылатын талаптар туралы зерттеулердің жеткіліксіздігі біздің зерттеу жұмысымыздың көкейтестілігін көрсетеді. Сондықтан бұл мәселе тереңірек зерттеуді қажет ететін, өзекті мәселе екенін дәлелдейтін жағдай. Осы қарама-қайшылықты негізге ала отырып ринолалиясы бар мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту, коррекциялық жұмыстарды жақсарту мақсатында, оның ғылыми-теориялық негізде бір жүйеге келтіру және зерттеу мазмұнын айқындайтын Ринолалиясы бар балалардың сөйлеу бұзылыстарын анықтау және түзету атты зерттеу тақырыбын таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Ринолалиясы бар балалар ұғымының мәні зерттеудің теориялық базасы ретінде ашылды;
- балалармен түзету жұмыстарының негізгі бағыттары, балалардағы психикалық процестерді түзетудегі түрлі жаттығулар қызметінің ролі айқындалды;
Диплом жұмысының практикалық маңызы: зерттеу мазмұны, қорытындылары және әдістемелік ұсыныстарды ринолалиясы бар балалар тәрбиеленетін мекемелердің оқу-тәрбие үдерісінде қолдануға болады.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайының бағасы - қазіргі кезеңге дейін балалардың ринолалиясын топтастыру (классификация) мәселесіне әр түрлі көзқарастар бар. Ринолалия туралы қазақ тілінде әдебиет, әсіресе логопедтерге көмекші болатын оқу-әдістемелік материалдар өте тапшы.
Диплом жұмысының мақсаты: ринолалиясы бар балалармен коррекциялық жұмыстар жүргізу арқылы олардың ойлау қабілетін оңалту, қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- тақырып бойынша ғылыми еңбектерді талдау;
- ринолалиясы бар балалардың сөйлеу ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелерді іріктеп алу;
- кешенді психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізу, нәтижелерін талдау;
- танымдық әрекеттерін дамыту жұмыстарын жүргізу;
- жиналған материалдарды жүйеге келтіру, дипломдық жұмыстың мәтінін жазу.
Зерттеу нысаны: ринолалиясы бар балалардың сөйлеу тілінің дамуын қалыптастыру үдерісі.
1 РИНОЛАЛИЯНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Ринолалия және оның түрлері. Ринолалияны зерттеу тарихы
Ринолалия (грекше rhinos - мұрын, lalia - сөйлеу) - бұл сөйлеу аппаратының шеткі бөлімінің анатомиялық-физиологиялық кемістіктерінің салдарынан дауыс тембрінің және дыбыс айтылуының бұзылуы. Дыбыстың бұзылуы мен дауыс әуенінің бұзылуы қатарласып сай келуі ринолалиядан дислалия мен ринофонияны ажыратуға мүмкіндік береді. Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару фонация, дауыс пайда болу механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады. Оның себебі ауыз жұтқыншақ пен мұрын резонаторының қатынастарының бұзылуы [5].
Адамның фонациясы қалыпты жағдайда барлық дыбыстарды айтқан кезде мұрын - жұтқыншақ пен мұрын қуысы, жұтқыншақ және ауыз қуыстарынан ажырайды. Бұл қуыстар жұмсақ таңдай, жұтқыншақтың жанындағы және артқы бойының бұлшық еттерінің жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді. Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылы мен жұтқыншақтың артқы жағының (Пассаван валигі) қалыңдауы пайда болады. Ол жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың бір - бірімен қабысуына мүмкіндік туғызады. Сөйлеп тұрған уақытта дыбыстың айтылуы мен сөздің шапшаңдылығына қарай жұмсақ таңдай үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әр түрлі биіктікке жоғары көтеріліп тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылған дыбысқа байланысты және ол дауыссыз дыбыстарға қарағанда дауыстыларда аз қабысады. Егер жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының арасындағы 6 мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарды мұрыннан естілетін үн пайда болады. Таңдай мен жұтқыншақтың ең нашар қабысуы дауыссыз в дыбысында, ал ең мықты қабысуы с дыбысын айтқан кезде болады. Бұл қабысуы дауысты а дыбысын айтқандағыға қарағанда алты-жеті мәрте күштірек десе болады. М, н, ң мұрын дыбыстарын айтқанда ауа ағыны мұрын резонатарының кеңістігіне емін еркін кіріп кетеді [6].
Ринолалияны зерттеу тарихы ұзақ және азапты жолды басынан кешірді. Оны зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатысқан.
Ринолалия бойынша алғашқы жұмыстарды дәрігерлер жазған болатын. Олардың күш-жігерлері қайта қалыптасқан таңдай пердесі (жұмсақ таңдай) жеткілікті ұзын және қозғалмалы болуы үшін және ауыз қуысын мұрын қуысынан даралай отырып, жұтқыншақтың артқы қабырғасымен үйлесетіндей етіп, таңдай жиынтығын толық жедел қайта қалпына келтіруге бағытталды. Осы нәтижеге қол жеткізу қаңқа мен мұрын арасындағы өткелді еркімен тұйықталу мүмкіндігін қамтамасыз ететіні және сөйлеудегі мұрындық ренкін жою үшін немесе оны толығымен алып тастау үшін алғышарттар дамытылады деп есептелген болатын. Н. И. Пирогов (1844),Н. В. Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М. И. Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай деңгейде жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті; таңдай көлемдерінің қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анағұрлым сәттілікті логотерапияға қолайлы болатыны туралы мәселені талқылаған еді [7].
Н. И. Пироговтың оқушысы Н. В. Воронцовский 1870 жылы периосталды уранопластика қалыпты сөйлеуді қалпына келтірудің жолында ең тамаша қадам жасағаны туралы хабарлаған болатын. Оның ойынша, уранопластикадан кейінгі мыңқылдаудың сақталу себебі - жұмсақ таңдайдың екінші қайтара қысқаруы, оның қозғалымдылығының жеткіліксіздігі мен жалпақтығы бойынша кернеу болып табылады. Ауыз қуысындағы анатомиялық ақауды түзетудегі хирургтардың қол жеткізген сәттіліктеріне қарамастан, олардың ешқайсысы тек жедел араласудың көмегімен ғана сөйлеудің фонетикалық жағын өндеуінде жағымды нәтижелеріне қол жеткізе алмады. Уранопластика өздігінен-өзі ринолалиямен зақымдалған балалардың сөйлеуінде назалды дыбыстауды жоймайтындығы жалпыға мәлім болып айналуда.
А. А. Лимбергтің айтуына сәйкес, сүзілмелі ақауды емдеу және ақауды жеңу ісінде хирург оның үлесіне түсетін рөлді нақты түсінуі керек. Хирургиялық емдеудің міндеті - қызметтерінің қалыпты даму мүмкіндігін бұзбай деформацияланған мүшелердің формасы мен көлемін мүмкін болғанша толығымен қалпына қайта келтіру болып табылады. Мүшенің бұрмаланған және жеткіліксіз қызметін түзетуі (сөйлеу қызметтерінің ерекшеліктері) өздігінен-өзі сирек және кездейсоқ қана беріледі [8].
Ринолалияны зерттеу мен логотерапияның дамуын жетілдіруге шетел мамандары үлкен үлес қосты.
Мысалы, Лемонье, Б. Лангбек, Макуэн, Кез және басқалары (ХХ ғ.) таңдайдың жарылуын хирургиялық емдеуді жетілдірді және сөйлеуі анық болу үшін жасөспірімдер мен үлкендерге хирургиялық араласуға қарағанда, оқыту көбірек беретінін үнемі атап айтқан.
Ақау мәнділігін медициналық және педагогикалық зерттеу және оны жеңу мүмкіндіктерін қарастыру барысында ашық мыңқылдаудағы сөйлеудің бұзылуларын жоюдың педагогикалық әдістерінде екі бағыт өңделді. Олардың біреуі - неміс, - Германияда және бірқатар өзге де мемлекеттерде қабылданған (Г. Гуцман, 1924; Г. Арнольд, 1959; М. М. Ванкевич, 1926; В. А. Каретникова, 1927; М. Е. Хватцев, 1931, 1959) [9]. Ол күшті қоздырғыштармен туындатылатын, қозудың бастапқы иррадиация қағидасынан шығады. Оның арқасында қалыпты сөз-қозғалыс мүшелерінің кешенді қызметіне ақаулық мүшелер (жұмсақ таңдай және басқалары) тартылады. Қолданылатын жаттығулар бөлшектеп кернеулі, күштік сипатта болады. Неміс мектебінде логотерапевттік шараларды электр- және вибромассажды пайдаланумен бірге үйлестіру көзделген болатын, содан кейін, артикуляциялық және тыныс алу тренингі бойынша сабақтар енгізілген еді.Екінші бағыт, шартты түрде француздық деп аталынатын, дұрыс тыныс алу мен дауысты қоюға негізделеді. (С. Борель-Мезони, 1929; В. Ведю, 1929). Бұл бағыт физиологиялық табиғи, сөйлеу қозғалыстарының кернеуленбеген ажыратып тыныс алуға негізделеді [10]. Қос бағыттардың өкілдері таңдай-жұтқын қақпағының еркін жабылуына қол жеткізу қажеттілігінен шығатын. Мұндай жабылу таңдай пердесінің қозғалымдылығын, Пассаван валигінің таңдай пердесімен (жұмсақ таңдаймен) қабыстыруын қамтамасыз ету кезінде мүмкін.
Неміс бағытының анағұрлым жарқын бейнелеушісі - проф. Г. Гуцман болып табылады. Онымен өңделінген әдісте таңдай-жұтқын пердесін жақсартуға арналған жаттығулардың нақты жүйесі ұсынылады. Ол сөйлеу жаттығуларын обтураторды немесе мұрын қысқышын пайдаланумен жүргізуді ұсынады [11].
Таңдай пердесінің Пассаван валигімен түйісуі және осының салдарынан таңдай-жұтқын қақпағының жақсаруы обтураторды салуда немесе мұрын шеттерін (қанаттарын) қысу кезінде қол жеткізіледі, өйткені осы уақытта, ауызда күшті қысым пайда болады. Бұл таңдай пердесінің жоғарыға қарай көтерілуіне әрекеттеседі. Сөйлеу жаттығуларының негізінде - жоғарылатылған дыбыстағы дауысты пайдалану болып табылады.
Фрешельс сөйлеу ақауын жоюдың серпіліс түріндегі әдісін ұсынды. Жұмыс істеудің осындай әдісі кезінде бір уақытта, қажырлы фонациямен немесе қысқа дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне дейін көтерілген, қатты қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды серпіліс түріндегі бағыттары жасалынады [12]. Осы кезде дамытылатын энергия осы кезеңде жұмыс істейтін барлық бұлшықеттерге таралады да оларды қосымша жұмыс істетеуге мәжбүр еткізеді. Бұл таңдай қақпасының дамуына және нығаюына алып келеді.
Хватцев М. Е. әдістемесі. Жеке тәжірибе негіздемесіндегі неміс мектебінің қағидалары М. Е. Хватцевпен модификацияланған болатын [13].
Ол ұсынған әдістеме, отандық, сондай-ақ, шетелдік көптеген мамандардың тәжірибесін жалпылай отырып, тіпті ең қиын жағдайларда оңды нәтижелерге қол жеткізеді, бірақ, логопедтен жоғары шеберлікті және сөйлеу аппаратының анатомиясы мен физиологиясын жетік білуін, ал науқастардан - күш салуды және ынталануды талап етеді. Ол науқастың сөйлеу аппаратын дамыту үшін жаттығулардың күрделі кешенін, жұмыстардың көптеген механикалық әдістемелерін ұсынады. Осы әдістеменің қиындығы мен жеткіліксіз тиімділігі автордың өзімен бірнеше рет айтылған болатын.
3-4 ай бойы өтілген курс ерекше қиын жағдайларда әлі толығымен таза (мыңқылдамау) және анық ұғымды сөйлеуге қол жеткізбейді: алғашқы кездерде, дыбыстық үйлесім бойынша жасалған жұмыс пен сөйлеудегі жеке дыбыстарды нығайтуға қарамастан, тірі сөйлеудің қайта игерілген дыбыстары бірін-бірі тежейді және бұрмалайды, жиі мүлдем түсіп қалады және ескі бекітілімдермен ауыстырылады және т.б.. Француз бағыты кейбір модификациямен кеңес авторларының (Ф.А. Рау, Е. Ф. Рау, З. Г. Нелюбова, Т. Н. Воронцова, А. Г. Ипполитова) жұмыстарының бірқатарында дамыды [14].
Осы жұмыстарда операцияға дейінгі, сондай-ақ, операциядан кейінгі ринолалия кезіндегі логопедиялық жәрдемнің қажеттілігі көрсетілген болатын. Дегенмен, көптеген жағдайларда, назар операциядан кейінгі жұмысқа берілетін және операцияға дейінгі сабақтардың мүмкіндіктері туралы тек байқап қана айтылатын.
1931 жылы Ф.А. Раудың Дооперационные логотерапевтические упражнения при врожденных небных щелях, (Туа біткен таңдай қуыстары кезіндегі операцияға дейінгі логотерапевттік жаттығулар) тақырыбындағы рефераты жарияланған еді [15].
Осы жұмыста операцияға дейінгі кезеңдегі дұрыс сөйлеуді тәрбиелеуге бағытталған сабақтарды дыбыстарды қоюдың жалпы қабылданған әдістемесі бойынша жүргізу ұсынылған болатын. Ф.А. Рау дұрыс артикуляцияларды операцияға дейін тәрбиелеу қиынырақ, ал дұрыс емес тәрбиеленген қозғалыстар операциядан кейінгі логопедиялық жұмысты шиеленістіру мүмкіндігі туралы ойын айтқан. Осыған байланысты, ол операцияға дейінгі сабақтар кезіндегі сөйлеуді қалыптастыруға өте мұқият болу керек дейді.
1933 жылы жарыққа Е.Ф. Раудың Практическое руководство по исправлению речи при открытой гнусавости (Мыңқылдаудың ашық түрлеріндегі сөйлеуді түзету бойынша тәжірибелік нұсқаулығы) шықты. Ол жерде он бір сабақтардағы жұмыстың әдістемесі беріледі. Мұнда мұрынның қысылған жақтары кезіндегі дыбыстарды дұрыс айтуды тәрбиелеу қағидасын пайдалану мен логопедиялық сабақтардың қысқа тізбекті әдістемесін беруге тырысып көрді [16].
1938 жылы З. Г. Нелюбованың қысқа әдістемелік жазбашасымен Книга по исправлению недостатков произношения, (Сөйлеудің кемшіліктерін түзету бойынша кітабы) басылып шығарылған еді. Бұл кітапта науқастармен жұмыстардың сегіз бөлімдері келтірілген және туа біткен жарықтары бар балалардың сөйлеу тілін тәрбиелеудің тәсілдері айтылған [17]. Алдағы жұмыстармен салыстырғанда, З. Г. Нелюбова көптеген жаңа тәсілдерді енгізді: таңдай пердесінің массажы, таңдай пердесіне арналған арнайы жаттығулар (есінеу, басты шалқайтқан кезде бірнеше су тамшыларын жұту, тіл шығарылған кезіндегі жөтелу). Автор дауыс - дем шығару ағымының қалыптасуына және диафрагмалды тыныс алудың қалыптасуына көп назар аударды. Сондай-ақ, өте қатты дауысты, дыбыстық сөйлеуді айту кезіндегі қатты шабуылды кең пайдалану көзделді.
Бұл жерде алғашқы рет ринолалиясы бар адамда өзінің сөйлеуіне есту зейінін дамыту қажеттілігі айтылып бет бұлшықеттерінің тик түріндегі және хореикалық қозғалыстардың туындауын болдырмау мүмкіндіктері көрсетілді. Осылайша, З.Г. Нелюбова ринолалия кезіндегі сөйлеу жаттығуларының жүйесін ұсынды. Ринолалия кезіндегі логопедиялық жұмыстың қиындықтары ақауға әсер етудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. 1952 - 1955ж.ж. А. Г. Ипполитова т.б. ғалымдар Логопедические приемы работы при открытой гнусавости и псевдобульбарном параличе (Ашық мыңқылдау мен псевдобульбарлы паралич кезіндегі логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1952) және Приемы логопедической работы при открытой гнусавости (Ашық мыңқылдау кезіндегі логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1955) мақалаларында осындай науқастармен жұмыс істеудің тәжірибесін жалпылаған еді [18].
Т.Н. Воронцованың жұмыстарында (1966) ересек науқастардағы уранопластикадан кейінгі логопедиялық әсер етудің дифференциациясы жүргізілген болатын. Жұмсақ таңдайдың ұзындығына, қозғалымдылығына және жұтқыншақ бұлшықеттердің дамуына байланысты Т.Н. Воронцова науқастарды 3 топқа бөліп, олармен жұмыс істеудің ерекшелігін көрсеткен болатын. Сонымен қатар, логотерапия мен физиотерапияны пайдаланудың кезектілігі мен үйлесуі көрсетілді, әсер ету кезеңдері мен олардың мазмұндары анықталды [19].
Ақауды игерудің анағұрлым тиімді жолдарын іздей отырып, логопед-мамандар дәрігерлермен бірлесе отырып, ақауды талдаудың жаңа әдістерін пайдаланған болатын. Мысалы, логопед Н.И. Сереброва дәрігер Л.В. Дмитриевпен бірлесе отырып (1969), ринолалиясы бар балалармен түзету жолдарының динамикасын көруге және бір логопедиялық тәсілдермен сөйлеудің қызметтерін толық қалпына келтіру мүмкіндігін болжауға мүмкіндік беретін рентгенография әдісін қолданған еді [20].
Осы әдісті пайдалану, логопедиялық жұмыстың тиімділігі бірқатар факторларға: жұмсақ таңдайдың және жұтқыншақтың артқы қабырғасының қозғалымдылығына, жұтқыншақтың артқы қабырғасы мен жұмсақ таңдай арасындағы қашықтыққа, жұтқыншақтың орта бөлігінің еніне тәуелді екендігін көрсетті.
Берілген сөйлеудің бұзылуы кезінде логопедиялық жұмыстың нұсқаулықтарының біреуі ұсынылды: логопедиялық сабақтарда науқастар сөйлеу кезінде дем шығарудың негізгі тәртіптерін үйренді. Ол таңдай пердесінің кернеуі кезінде, тілдің түбірі түсірілген, төменгі жақтың мүмкін болғанша көп түсірілуі кезінде жасалынуы керек. Дұрыс сөйлеу кезіндегі тыныс алуын өңдеумен бірге, әдістеме дауысты түзетуді және дыбыстарды артикуляциялауды қарастырды.
Н. И. Сереброваның байқаулары, дауыстың қалыпты дыбыстануы үшін жұмсақ таңдайдың жұтқыншақтың артқы қабырғасымен толық түйісуі міндетті еместігі туралы болжамдарын растады. Егер жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы қабырғасы арасындағы қашықтық жұмсақ таңдай мен тіл арқасы арасындағы қашықтыққа қарағанда аз болса, онда оқыту үрдісінде сөйлеуді мұрын ерекшеліктерінсіз алуға болады.
Осындай жағдайда, ринолалия кезіндегі сөйлеу ақауларын түзету тәжірибесінде рентгенография әдісін қолдану түзету жұмысы басталуына дейін сөйлеуді түзету нәтижелерін алдын-ала болжауға және жұмыстың жоспарын белгілеуге қол жеткізді. Сабақтардың үрдісінде жұмсақ таңдайдың, жұтқыншақтың артқы қабырғасының қозғалымдылығы жақсаруы және олардың арасындағы қашықтық маңызсыз дәрежеде қысқаруы ескерілген. Ересектерге арналған С.Л. Таптапованың әдістемесінде үндемеу режимін, дауысты дыбыстарды іштен айтуы ұсынылады. Ондай шаралар бет - ауыздың тыжырайтушылығын және мұрыннан сөйлеуін азайтуға дайындайды. Сонымен қатар автор вокалдық жаттығулар жасауды ұсынады [21].
В.И. Ермакова (1980) дыбыс айту және дауысты түзетудің денгейлік әдістемесін құрастырады. Автор туа біткен жарықшақтары бар балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дауыс шығарудың функциональді ауытқулары болатынын, соған байланысты ортофониялық жаттығуларды өңдейді, жетілдіреді. Операциядан кейінгі кезеңге ерекше назар аударады және жұмсақ таңдайдың қимыл - қозғалысын дамытуға бағытталған тәсілдерді ұсынады [22].
Таңдай мен жұтқыншақтың қабысу қызметтері бұзылуының ерекшеліктеріне байланысты ринолалия әр түрлі болады: ашық, жабық (бітеу), аралас. Ал этиологиясына байланысты органикалық және функционалды деп бөлінеді.
Ринолалияның барлық түрлерінің негізі - сөйлеу аппаратының шеткі бөлімінің тұтастығының бұзылуы.
Ашық ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа жұмсақ және қатты таңдай жарықшағының салдарынан тек қана ауыз арқылы емес, сонымен қатар мұрын қуысы арқылы өтеді. Ауыз бен мұрын жолы аралығындағы қақпа жабық тұрған кезде дауыс дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де, сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады, егер ауыз бен мұрын жолдарының аралығындағы қақпа толық жабылмай бір жері ашық қалса ауа дірілі мұрын жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолы қақпа бұзылған жағдайда, әсіресе дауысты дыбыстарды айтқан кезде, үннің әуені өзгереді, дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының әуендері көбірек өзгереді, өйткені бұл дыбыстардың артикуляциясында ауыз-жолы басқасына қарағанда көбірек тарылады. Е мен о дыбыстарын айтқанда үн әуезділігі білінер білінбес ғана естіледі. Ал а дыбысының мұрыннан естілуі білінбейді десе де болады, өйткені ол дауыстыны айтқанда ауыз жолы кең ашылады. Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуезділігінің бұзылуымен қатар, кейбір дауыссыз дыбыстардыңда үн әуезділігі бұзылады. Ызың және фрикатифті дыбыстарды айтқан кезде мұрын қуысында қырылдап естілетін дыбыс пайда болады. Шұғыл (п, б, д, т, к, қ, ғ, г) дыбыстарын айтқан кезде де үн әуезділігі ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды, сондықтан дыбыстар анық айтылмайды. Р және Л дыбыстардың да айтылуы бұзылады. Ашық ринолалияда р дыбысын шығару кезінде ауыздан шығатын ауа ағынының әлсіздігінен тілдің ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді. Ашық ринолалияны анықтау үшін әр түрлі әдістер қолдануға болады. Ең жеңілі - Гуцман сынағы (пробасы). Балаға мұрын жолдарын біресе ашып, біресе жауып отырып, кезекпен а және и дыбысын қайталатады. Ринолалияның ашық түрінде дауысты дыбыстардың айтылуы неғұрлым бұзылады. Мұрын жабық кезінде дыбыстар, әсіресе и дыбысы, үнсіз айтылады. Сонымен қатар мұрын қанаттарында өз саусақтарымен қатты дірілді сезеді. Тексеру үшін фонендоскоп қолдануға болады. Тексеру жүргізіп жатқан адам оливаны өз құлағына, ал екіншісін баланың мұрнына тығады. Дауысты дыбыстарды, әсіресе, у, и дыбыстарды айтқан кезде қатты гуіл естіледі. Ұзақ айтылатын ф, с, ш дыбыстарын айтқанда қырылдаған дыбыс шығады немесе леп сезіледі.
Ашық ринолалия органикалық және функционалдық болып бөлінеді.
Органикалық ринолалия іштен туа біткен немесе сыртқы соққылар салдарынан пайда болған деп бөлінеді. Органикалық ашық ринолалия туа біткен түрлеріне жұмсақ және қатты таңдайдың жарылуы жатады. Сыртқы соққылардың салдарынан пайда болатын органикалық ашық ринолалияның түріне ауыз және мұрын қуыстарының зақымдары және жұмсақ таңдайдың сыртқы соққының әсерінен сал болып қалуы жатады. Туа біткен ерін және таңдай жарықшаларының салдарынан болған ринолалия медицина және логопедия үшін маңызды проблемалардың бірі. Ол хирург- стоматолог, ортодонт, балалалар оториноларингологі, психоневролог және логопедтердің ерекше көңіл аударатын мәселелері деп білеміз. Жарықшалалар ең күрделі және жиі кездесетің ауытқу. Бет жарықшалар этиологиясы күрделі ауытқу. Кемістіктің пайда болуына ұрықтың дамуының ерте кезінде генетикалық фактордың ықпалы және экзогендік зияндылық, оның үстіне көп жағдайларда осы және басқа себептердің үйлесуі ықпал етеді (Е.М. Немчинова, 1970; В. М. Мессина, 1971; Г. В. Кручинский, 1974; т.б.) [23]. Сонымен қатар биологиялық факторлар (әйелдің жүктілік кезіндегі қызамық, токсоплазмоз, вирусты гепатит, тұмаудың күрделі түрі және басқа вирустық инфекциялар); химиялық факторлардың ықпалы (улы химикаттар, қышқылдар, анасының жүктілік кезіндегі қабылдаған у және емдік дәрі-дәрмек әсері) жағымсыз болуы мүмкін. Психогендік факторлар: шошыну, әйелдің жүктілік кезіндегі стресстік күйі. Жүктіліктің бастапқы 7-8 аптасында экзогендік сипаттағы зиянды фактордың жағымсыз ықпалын айрықша баса айтқан жөн. Әдеби деректемелерде тұқым қуалауның негізінде пайда болған қатты таңдай жарықшалар түрі 10 - 30% дейін (Светлов П. Г.,1962, Писков А. Я., 1970 және басқалары) кездеседі деген мәліметтер бар [24].
Таңдай жарықшасының салдарынан болған ринолалия ерекше симптомдар кешенімен сипатталады: 1. Тіл қалпының және белсенділігінің өзгеруі.
Тіл артқа тартыңқы, тілдің ұшы және арқасы күшпен жоғары көтеріңкі күйде болады (бұлшық еттер тонусының жоғарлауы байқалады). Сондықтан ең жеңіл қимыл-қозғалыстарды орындауы оңай болады.
2. Жұмсақ таңдайдың қозғалысын іске асыратын бұлшық еттер әрекетінің бұзылуы. Жұмсақ таңдайды көтеретін, мұрын және ауыз қуыстарын бөлетін барлық бұлшық еттердің қызметі күрт шектеулі болады. Бұл жағдай тек сөйлеуде ғана емес, сонымен қатар шайнау және жұту кезінде орын алады. Жұмсақ таңдай сылбыр немесе аз қимылды, өзінің мұрын және ауыз қуысын бөлу қызметін орындамайды. Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы керегесі қабыспайды [25].
3. Сөйлеу-қозғалу анализаторының бүкіл шеткі (перифериялық) ұшының өз ара әрекеттістігінің өзгеруі. Артикуляциялық және мимикалық бұлшық еттерінің өз ара әрекеттістігінің бұзылуымен сипатталады. Бұл жағдайда артикуляция кезінде бет бұлшық еттерінің артық қимылы, синкенезиялар байқалады. Туа біткен жырығы бар адамдарда хирургиялық операциядан кейін де бұл қиыншылықтары жойылмайды. Өйткені хейлопластикадан кейін қалатын тыртықтар бет бұлшық еттерінің қимылын шектейді. Неғұрлым еріннің тыртығы үлкен болса, соғұрлым баланың бет және мимикалық бұлшық еттері көбірек артикуляцияға қатысады. Сонымен балада сөйлеуінің қиыншылықтары қалыптасады. Артикуляциялық және тыныс алуға қатысатын бұлшық еттерінің өзара әрекеттістігінің бұзылуы баланың сөйлеу кезіндегі тыныс алу ерекшеліктерімен сипатталады. Көптеген авторлардың зерттеулері бойынша ринолалия кезінде тыныс алу тездетілген, саяз және жиі болады деген мәліметтер бар. Бұл тыныс алу кезінде мұрын арқылы шығатын ауаның көлемі 77% -ға дейін көбейуіне байланысты болады. Сөзді айтқан кезде сөйлеу кезіндегі дем шығару біркелкі болмайды: сөздің ортасында ауа таусылады (В.Н.Яковенко). Дем шығарудың ағымы және бірқалыптығы , сонымен қатар сөйлеу кезіндегі тыныс алудың ырғақтылығы бұзылады [26].
4.Дыбыс айтудың тотальді бұзылуы.
Барлық дыбыстар мұрындық ренкпен айтылады, әсіресе дауысты дыбыстардың айтылуы бұзылады. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы жоқ таңдай-жұтқыншақ қалқаншасына қарай тартыңқы болады. Соның салдарынан дыбыс айтылуы бұзылады, дыбыстар қырылдап шығады. Дыбыстарды алмастыру сирек кездеседі. Ринолалияға шалдыққан балалар компенсаторлы құрал ретінде жұтқыншақ аймағындағы дем шығару жолында тарылу құрайды. Осы кезде ызың, ысқырық дыбыстар қауырт, жағымсыз ренкпен айтылады (М. Зееман) [27]. Қауырт дыбыстар ауаның қатайған дауыс перделерінің қаттарымен ысылуынан болады. Қысқа және шұғыл дем шығарған кезде олардың арасында шу пайда болады. Сонымен, ашық органикалық ринолалияда жарықтар артикуляциялық аппараттың қызметін патологиялық өзгерістерге соқтырып, сөйлеу тілнің ауытқуын ұлғайтатын фактор болып табылады. Туа біткен жырықтардың анатомиялық өзгерістері тек сөйлеу-қозғалыс анализаторының шетінің жоғарғы бөлімде байқалады (жарықтың болуы, таңдай бұлшық ет кешенінің жеткіліксіз дамуы, тіс-жақ жүйесіндегі өзгерістер). Бұл анатомиялық өзгерістер сөйлеуді барлық үш жүйесінің (энергетикалық, генераторлық және резонаторлық) тұрақты функционалды ауытықуларға әкеліп соқтырады. Бұл сөйлеу кезіндегі тыныс алуының түріне, дауысының және оның артикуляциясының ерекшеліктеріне әсерін тигізеді. Сонымен, ашық ринолалия және оның сипаты компенсаторлы бұзылыстарға байланысты болады: ауыз қуысындағы тілдің патологиялық қалпы, жұмсақ таңдай бұлшық еттер қимылының бұзылуы және сөйлеу-қозғалыс анализаторының шетінің барлық бұлшық ет топтарының өзара әрекеттістігінің бұзылуы.
Функционалдық ашық ринолалияның шығу себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұған баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстың айтылу кезінде жұмсақ таңдайдың болбырап босаңсуы мысал болады. Функционалдық ашық ринолалияның бір түрі - үйреншікті ашық ринолалия. Бұл тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кеткен ісігін сылып тастағаннан кейін немесе дифтериядан кейін болған парезден пайда болады. Ол жұмсақ таңдайдың қимыл-қозғалысы ұзақ мерзімге дейін шектеулі болғанына байланысты. Ашық ринолалияның функционалдық тексеруінде қатты және жұмсақ таңдайында органикалық өзгерістер байқалмайды. Дауысты дыбыстардың айтылуының күрделі бұзылуы функционалдық ашық ринолалияның негізгі белгісі. Ал дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде таңдай мен жұтқыншақ жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды. Функционалдық ашық ринолалияның болжамы органикалыққа қарағанда едәуір қолайлы. Ол фониаторлық жаттығулардан кейін жойылады, ал дыбыс айтуының бұзылуы дислалияны түзетуінде қолданатын тәсілдер арқылы жойылады.
Бітеу (жабық) ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа ауыз арқылы өтеді. Бұл баланың мұрнымен тыныс алуы қиындағанымен түсіндіріледі. Мұрын қуысына өтетін жолды жауып тұратын полип, аденоидтың ұлғаю, мұрын қалқасының майысуы және басқалары себеп болуы мүмкін. Мұрын резонансы тұтас немесе жарым-жартылай дауыс қалыптасу барысында өшеді, дауыс бір қатар обертонын жоғалтады, мұрын жолды дыбыстары (м, н, ң) бұрмаланып қатаң айтылады. Егер мұрын резонансы жоқ болса, онда бұл дыбыстар ауыздан айтылады б, б', д, д.Бітеу ринолалияда дауысты дыбыстардың да дұрыс айтылуы бұзылады.
М. Зееманбітеу ринолалияның екі түрін ажыратады: алдыңғы бітеу және артқы бітеу ринолалия.
Алдыңғы бітеу ринолалияда ауаның мұрын қуысынан өте алмайтыны байқалады.
Мұрынның артқы бөлігінің төменгі қабыршығының қалыптан тыс ұлғайып кетіп гипертрофия, тұрақтап ұзаққа созылуынан хроникалық, мұрын шеміршегінің майысуынан, мұрын жолының ісінуінен пайда болады.
Артқы бітеу ринолалия - мұрын жұтқыншақ қуысының тарылуы байқалады.
Балаларда жиі кездесетін тамақ көмей бездерінің шамадан тыс ісіп кетіп ұлғаюының салдарынан, сирегірек - мұрын жұтқыншақтың қабынуынан, мұрын жұтқыншақ фибромасы немесе басқалай ісіктерден пайда болады.
Функционалдық бітеу ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр уақытта дұрыс бола бермейді.
Оның бір ерекшелігі - мұрын жолының өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады. Функционалды ринолалияда мұрындық және дауысты дыбыстың үнінің әуезділігі органикалық бітеу ринолалияға қарағанда күштірек бұзылған болуы мүмкін. Оның себебі - жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы кезіндегі әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетіп дыбыс толқынымен мұрын жұтқыншаққа баратын жолды жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар жүйке ауруына шалдыққан балаларда байқалады.
Органикалық бітеу ринолалияда ең алдымен мұрын қуысының тарылуының себептері жойылуы керек. Мұрынмен тыныс алуы қалай дұрысталса, ақаулықта солай жоғалады.
Егер мұрын жолының тарылуын жойғаннан кейін де ринолалия көрінісі өзгермесе, онда функционалды бұзылыста қолданатын жаттығуларды пайдалану қажет. Ринолалияны түзетуде логопедиялық жұмыстың тиімділігі мұрын жұтқыншақтың қалпы, uvula қызметі, баланың жасына байланысты.
Аралас ринолалия бір уақытта ашық және жабық ринолалия себептері қатар болған жағдайда байқалады, яғни мұрын бітелуімен қатар мұрын-жұтқыншақ қабысуының жеткіліксіздігі бар кезде болады. Сөйлеу тілі бұзылысының түрі басымдылық бұзылысқа байланысты болады. Жұмсақ таңдайдың қысқа болуы, оның кілегей асты жарылуы және аденоидтардың ұлғайуының үйлесуі аралас ринолалияның көрінісі болып табылады.
Жақ-сүйек патологияларының ең жиі кездесетін түрлері қатты және жұмсақ таңдайдың жарықтары болып табылады. Жылдан жылға бұндай ақаулықтардың саны өсуде. Жақ - сүйек патологиясы сөйлеу тілінің дұрыс дамуына кедергі болады.
Жарықшалардың түрлері. Қазіргі кезде төменде көрсетілген топтастыру қолданылады.
Туа біткен үстіңгі еріннің жарығы:жасырынды, жартылай жарық (жарық мұрынның төменгі қуысына жетпейді): а) мұрынның тері-шеміршек бөлімінің деформациясыз; б) мұрынның тері-шеміршек бөлімінің деформациясымен;
Тұтас (толық) жарық (мұрынның төменгі қуысы және кейбір кезде мұрын жолы түбінің шетіне дейін жарықтың болуы). Жарықтар екі жақты және біржақты болуы мүмкін
Жас кезінен бастап хирургиялық емдеу және қажет болған жағдайда, ортодонт мамандарының бақылауы пайдаланылады. Бұл ақаулық сөйлеудің дамуы үшін қалыпты жағдай тудырады.
Туа біткен таңдайдың жарығы.
1. жұмсақ таңдайдың жарығы:жасырынды ( субмукозды); жартылай және тұтас (толық);
2. жұмсақ және қатты таңдайдың жарығы: жасырынды; жартылай және тұтас (толық), ( 51 сурет);
3. жұмсақ және қатты таңдайдың альвеолярлы өскінінің жырығы: екі жақты және біржақты;
4. қатты таңдайдың алдынғы бөлігінің және альвеолярлы өскінінің тұтас жарығы: екі жақты және біржақты;
Логопедке субмукозды немесе жасырын жарығын анықтау анағұрлым қиын. Оны анықтау үшін а дыбысын кең ашық ауызбен айту кезінде кішкентай үш бұрыш формасында сәл ғана жиырылатын, қатты таңдайдың артқы беткейіне назар аудару керек. Осы саладағы шырышты қабық жұқаланған және анағұрлым боз бояуға ие болып келеді.Таңдайдың ақаулары еріннің жарылуымен үйлесуі мүмкін. Бөлшектенген жарықтар толықтарға қарағанда, ал бір жақтылар екі жақтыларға қарағанда бірнеше есе жиірек кездеседі (М. В. Дубов бойынша) [28]. Ем шараларының ұзақтығы мен көлемі туа біткен патологияның ауырлығына тәуелді болып келеді, өйткені хирург және ортодонтпен келісіп жүргізетін ұзақ мерзімді емдеу талап етеді, жырықтар әдетте, әр түрлі тіс-жақсүйек деформацияларымен үйлеседі.
1.2 Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Сөйлеуге дейінгі кезең өзгеше және ақаулы өтеді. Көбінесе әдеттегі сыбдыр дыбыстар п, б, т, д мұрын қуысына ауаның кетуінен үнсіз айтылады. Бұл естудің нығаюының жоқтығына немесе күрт төмендеуіне әкеліп соғады, соның салдарынан былдыр белсенділігі азаяды. Сөйлеудің кеш пайда болуы байқалады. Дыбыс артикуляциясы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің просодикалық элементтерінің дамуы да азап шегеді [29].
Артикуляциялық аппарат тұтастығының бұзылу нәтижесінде артикуляция мүшелерінің қалпының компенсаторлы өзгеруі қалыптасады: тіл түбінің жоғары көтерілуі, ерін, тіс пен ерін дауыссыздардың, лабиаланған дауыстылардың айтылу кезіндегі еріннің жеткіліксіз қатысуы, мимикалық бұлшық еттеріне күш түсу. Сөйлеу тілінде мұрын резонаторының қосылуына байланысты көп дыбыстардың артикуляциясы бұзылады. Дауыста күрт мұрынмен айту өзгешелігі пайда болады.
Сөйлеудің айтарлықтай жалпы түсініктілігі төмендейді. Кей-кезде сөз төңіректегілер үшін мүлдем түсініксіз болады. Айтылу ерекшелігі жазбаша сөйлеу тіліндегі қателіктерге, тілдің фонематикалық жүйесінің бұрмалануына әкеліп соғады. Сөйлеу тілінің кеш шығуы, логопедиялық көмек көп уақытқа дейін көрсетілмеуі, қажетті сөйлеу тәжірибесі аз болуы, психикалық белсенділігінің төмендеуі баланың сөйлеу әрекетіне әсерін тигізеді. Туа біткен жарығы бар балалардың жазбаша сөйлеу тілінде кездесетін дисграфиялық қателері алуан түрлі. Ринолалиясы бар балаға тән п, б дыбыстарын м, т дыбыстарына, д дыбысын н дыбысына алмастыру болып табылады және керісінше м - д,м - б, п. Мысалы, бал- мал, тал; доп - ноп, т.б. Ысқырық, ызың дыбыстардың алмастыруы және шатастыруы жиі кездеседі: засыл - жасыл. Ц дыбысы с дыбысымен алмастырылады: сирк - цирк; ч дыбысы жазуда ш, с немесе ждыбысымен алмастырылады, ал щ - ж дыбысымен алмастырылады. Р дыбысы л дыбысымен алмастырылып жазылады, керісінше л- р алмастыру сирек кездеседі. Қатар келген дауыссыз дыбыстардың, дауысты дыбыстың түсіп қалғаны байқалады: сакан - стакан; клді - келді, шлек - шелек; керісінше артық дауысты дыбыстарды жазуы да кездеседі. Жазбаша тілдің бұзылуы көптеген факторларға байланысты: артикуляциялық аппаратындағы ақаулығының тереңдігіне, баланың тұлғалық ерекшеліктеріне және компенсаторлы мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және түріне, сөйлеу ортасының әсеріне. Мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тіл дамымауы бар ринолалиясы бар балаларда сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық жағының дамымауы байқалады. Балалардың сөздік қоры кедей, аз болады. Жазуында балалар қосымша сөздерді, септік жалғауларын, демеуліктерді дұрыс қолданбайды, яғни балалар жазуында аграмматизмдер байқалады. Балалардың ауызша сөйлеу тілі дамымағаны оқу кезінде көрінеді. Оқу темпі баяу, сөз элементтерін шатастырады, сөздің формаларын дұрыс ажырата алмайды. Оқығанның мазмұнын түсіну әр түрлі денгейде болады; фразадағы сөздердің, мәтіннің бөліктерінің өз ара байланысының бұзылуы байқалады [30].
Ринолалия кезінде сөйлеу тілінің жетіспеушілігі адамның барлық психикалық функцияларының дамуына әсер етеді. Сөйлеу тілінің коммуникативті құрал ретінде бұзылуы адамның ұжымдағы жағдайын қиындатады. Олардың құрбыларымен қарым-қатынасы көбінесе бір жақты болады да, нәтижесі балаларға кері әсерін тигізеді. Балалар ұялшақ, тұйық, ашуланшақ болады. Егер ринолалия таза күйінде кездессе көп жағдайда науқастардың интеллектісі сақталған болады. Содан олардың іс -әрекеттері қолайлы жағдайда болады.
Сөйлеу тілі ауытқуын түзету жұмысы балалардың оң мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болады, жоғарғы психикалық функцияларының дамуын ынталандырады.
Сонымен, туа біткен жарықшалар бала ағзасының қалыптасуына және жоғарғы психикалық функцияларының дамуына кері әсерін тигізеді. Адамдар өз ауытқуларының орын басатын ерекше жолдарын табады. Соның нәтижесінде артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өз ара байланысы дұрыс қалыптаспайды. Бұл біріншіреттік бұзылыстың - сөйлеу тілдің фонетикалық өндеуінің бұзылысының себебі болып табылады. Бұл бұзылыс сөйлеу тілінің бір қатар екіншіреттік бұзылысына және адамның психикалық статусының бұзылысына әкеліп соқтырады. Бірақ бұндай адамдардың бұзылған функцияларын оңалту үшін компенсаторлы мүмкіндіктері өте жоғары.
Ринолалияға шалдыққан балалардың психологиялық дамуында кейбір ерекшеліктер де жиі байқалып қалады. Ерін мен таңдай жарығы ең көп тараған іштен дамыған ауыр кесел. Осы кеселдің салдарынан баланың даму барысында күрделі фунционалдық бұзылу пайда болады [31].
Ерін мен таңдайы іштен жетілмеген бала өте үлкен қиындыққа ұшырайды.
Ерін мен таңдайдың біреуінің айырылып жарылуы баланың емуіне ерекше қиындық туғызса, ол екеуі бірдей жарылған болса бала сору қабілетінен мүлдем айырылады. Ему кезінде сүт баланың тыныс алу жолдарына кетіп, оны қақалтып, шашалтады. Сондықтан балаларды қасықпен немесе пипеткамен тамақтандыруға тура келеді. Осылай тамақтандырғанның өзінде балалар шашалып қалады. Оларда жөтел, лоқсу пайда болады. Ас тамақтандыру кезінде жеткіліксіз дамыған таңдай қыртыстарына, мұрын қуысына, евстахиев түтікшесіне, мұрын-жұтқыншаққа және тыныс жолдарына түсіп, сонда тұрып қалады да шырышты қабықтың қабынуына ұшыратады.
Жоғарғы жақ сүйектерінің дұрыс дамымауына байланысты баланың тістері екі қатар немесе қатты таңдайдың ортасында өседі. Дұрыс тамақтанбағаннан баланың алғашқы (сүт) тістері тез түсіп қалады.
Ринолалиясы бар баланың ему қабілеті төмен, ерін қимылдары зақымдалған болғандықтан олардың бүкіл бет бұлшық еттерінің жетілмеуі байқалады. Соның салдарынан баланың мимикасы дамымаған болады және артикуляцияға бүкіл бет бұлшық еттері қатысады [32]. Таңдай жарығының кеселінен баланың физиологиялық тыныс алуы нашарлайды. Баланың тамақтануы қиын болғаны оның өсуін нашарлатады немесе бала әр түрлі ауруға шалдыққыш келеді. Жарығы бар баланың көпшілігі жоғары тыныс жолдарының қабынуы, бронхитке, қан азаюы, өкпенің қабынуы, мешел ауруына бейім болады. Мұндай баланың лор мүшелерінде мұрын шеміршектерінің қисаюы, мұрын желбезектерінің өзгеруі, тамақ-көмей бездерінің ісуі сияқты патологиялық өзгерістер байқалады. Бұл баланың мұрынының ісіп қызаруы жиі болып тұрады. Ісіп қызару барысы мұрынның шырышты қабығына, жұтқыншақтың евстахиев түтікшелеріне ауысып және орта құлақтың қабынуын қоздыруы мүмкін. Жиі ісулер созылмалы бағытқа айналады, есту қабілетінің нашарлауына себепші болады.
Туа біткен жарығы бар балалар туғаннан бастап өз ауытқуларына бейімделуіне мәжбүр болады. Бұл ауыз қуысында тілдің ерекше орналасуымен сипатталады. Бала тілін рефлекторлы артқа қарай тартады, соның арқасында тілдің көлденең бұлшық еті жиырылып, тілдің түбірін жоғары көтереді. Сонымен, тыныс алу жолдары жіңішкередіде жұтқыншақтың керегелерін суықтан қорғайды. Ауыз қуысында тілдің осындай ерекше орналасуы бірте-бірте қалыптасады. Туа біткен жарығы бар балалар шалқасынан жатып ұйықтағанды ұнатады, өйткені бұл тілдің ауызда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz