Шет мемлекеттерде сот билігін ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Дипломның тақырыбы: Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігі: ғылыми-құқықтық және тарихи аспектілері

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының ғылыми-құқықтық және тарихи аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының ғылыми-құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының тарихи аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2 ҚР судьяларының құқықтық мәртебесі мен тәуелсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Судьялардың конституциялық - құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

3 Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.3 Қазақстан Республикасындағы сот билігі: құқықтық
мемлекетті қалыптастыру кезіндегі жетістіктері, мәселелері мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.4 Шет мемлекеттерде сот билігін ұйымдастырудың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

Кіріспе

1995 жылдың 30 тамызында Республикалық Референдумда қабылданған Ата Заңымыздың 1-бабына сәйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" деп жариялады.
Конституциямыздың 3-бабының 4-тармағына сәйкес, "Республикадағы мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылуы тиіс" деп белгіленді.[1]
Сот билігінің заң шығару және атқару билігімен бір деңгейде тұру демократиялық мемлекеттің белгісі. Сот билігін басқа мемлекеттік биліктік құрылымдардан бөлу, мемлекеттің құқықтық жоғарлығы принципін, соның ішінде бостандық пен әділдік идеясын жүзеге асыруға нақты түрде жылжуын көрсетеді.
Сот билігінің негізгі мақсаты - қоғамның мүшелерін кез келген құқықбұзушылықтан қорғау, яғни басқа азаматтардың құқыққа қайшы, мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды тұлғалардың теріс әрекеттерінен қорғау болып табылады. Мұндай қызметті жүргізбей мемлекет құқықтық деп есептелінбейді. Қоғамда пайда болатын даулардың құқық негізінде шешілуін қаматамасыз ете отырып, қоғамдық өмірдің барлық субьектілерінің заңға бағынуы, сот билігінің заң шығару мен атқару биліктерінен оқшаулануында және олардың қызметіне құқықтық қадағалауды жүзеге асыруында маңызды роль атқарады. Егер де сот билігі Конституцияға сәйкес заң шығару мен атқару билігінің қызметтерін бағалау мүмкіндігі болса, бұл функция нәтиже береді. Қазақстанның мемлекеттік құрылысының жаңаша қалыптасуы, дамуы кезеңінде келістілік жағдайында қызмет етудің басты құралы - мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызмет атқару жүйесін жаңаша оқып-үйрену, зерттеу қажеттігі туындайды. Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес мәселелерінің бір бөлігі - сот құрылысы, сотта іс жүргізу, мемлекеттегі сот төрелігі дамуы принциптерінің ғылыми-құқықтық, теориялық-тәжірибелік өзекті мәселелері және олардың мән-мағынасын зерттеу болып табылады
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: мемлекеттегі биліктің бір тармағы ретінде қызмет атқаратын сот билігінің билікті бөлу жүйесіндегі орны мен оның даму перспективалары болып табылады. Сот билігі - бұл мемлекеттік биліктің негізгі тармақтарының бірі болып табылады. Оның мәртебесі, қазіргі кездегі қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі орны мен ең қымбат қазынасы адам мен адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын мәдениетті азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру міндеттерімен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: мемлекеттегі билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің орны мен маңызын анықтау. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттерді шешіп алу көзделеді:
1.Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасу және дамуының ғылыми-құқықтық аспектілерін зерттеу
2.Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының тарихи аспектілерін талдау
3.ҚР сот билігінің конституциялық негіздерін талдау
4.ҚР заңнамаларына сәйкес судьялардың құқықтық мәртебесі мен олардың құқықтық тұрғыдан қорғалу дәрежесін талдау
5.ҚР сот билігінің бүгінгі күнге дейінгі уақытта жеткен жетістіктері мен даму перспективаларын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні-сот билігінің бүгінгі таңдағы мемлекеттік билік жүйесінен алатын орны мен маңызы.
Диплом жұмысының теориялық негізін Ш.Шарипов, А.М.Ларин, Ө.Қ. Қопабаев, К.К.Айтхожин, Қ.А.Жиренчин, Қ.Ә.Мами, М.С.Нәрікбаев сияқты ғалымдардың еңбектері құраса, заңнамалық негіздерін ҚР Конституциясы, сот жүйесінің қызметін және судьялардың құқықтық мәртебесін анықтайтын еліміздегі заңдар құрайды. Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының ғылыми-құқықтық және тарихи аспектілері

1.1 Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының ғылыми-құқықтық аспектілері

Қазіргі азамат өркениетінің алдыңғы қатарлы құндылықтарының және әлемдік саяси ойдың даму сатылары мен бүгінгі бағыттарын білу қазақ жұртшылығына аса қажет. Қазіргі таңда мемлекеттің өзі түбірлі, күрделі өзгерістерге ұшырағанын көреміз. Азаматтық қоғамның одан әрі дамуына сот жүйесінің тигізер әсері де, мәні де жоғары. Демек, Қазақстан Республикасындағы сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады, - деп Ата заңымызда бекітілген. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Судьялардың IV съезінде сөйлеген сөзінде сот - құқықтық реформа сот жүйесінің тиімділігіне байланысты түбегейлі проблемаларды шешуді көздейді, бұл мемлекеттің әрі қоғамның басты назарында болуы керек деп атап көрсеткен. [2] Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жылдары биліктің басқа тармақтары тәріздес сот жүйесінде де біршама реформалар жүргізіліп, демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекеттің қажеттілігі негізінде, сонымен қатар жаңа заман талабына сәйкес жетілдіріліп, даму үстінде.
Әрине, ең алды, сот жүйесіне қатысты, оның ұйымдастырылып, қызмет етуінде, қолданылатын: сот билігі, сот төрелігі, юстиция, сот, сот жүйесі, мамандандырылған соттар сияқты терминдерге назар аударып, соларға тоқталайық. Ол үшін ең алды анықтамалық сөздіктерге тоқталсақ. Юстиция (лат. justitia - әділет, әділеттілік) - сот мекемелерінің, олардың әділсотты жүзеге асыру жөніндегі іс - әрекетінің бүкіл жиынтығын білдіреді. Юрисдикция (құқықтық құзыр, іс қарау уәкілеті) - тиісті мемлекеттік органдардың құқықтық дау-дамайлардың шешімін тауып, құқық бұзушылық субъектісінің әрекеттерін заңдылық тұрғысынан бағалап, тәртіп бұзушыларға заңи шаралар қолдануға қатысты уәкілеттіктерінің жиынтығы. Юстиция- (лат. justitia - әділеттілік, заңдылық) - сот мекемелерінің жүйесі. Юрисдикция - (лат. jurisdiction - сот өнідірісін жүргізу) - соттың құқықтық мәселе бойынша шешім қабылдау құқықтылығы.[3]
Міне, жалпы юстиция терминін көрдік. Осыған мысал ретінде, қарастырар болсақ, әскери әділет (военная юстиция) - әскери - сот мекемелерінің жиынтығы. Әкімшілік юстиция - әкімшілік - сот мекемелерінің жиынтығы, сол сияқты басқа да юстицияны қарастыруға болады. Енді осы сот билігін қарастырайық.
Баршамызға аян жәйт, осы сот билігі терминінің өзін ғылыми тұрғыдан зерттеудің өзі, ҚазКСР тұрмақ, бүкіл КСРО - ң өзінде тек ХХ ғ. 80 - жылдары ғана мүмкін болды, міне осы уақыттан бері ғана зерделеніп келе жатқан бұл билік түріне әрине қайта үңіліп, зерттеп өту қажеттілігі туындайды.
Осыған орай заңгер - ғалымдардың еңбегіне жүгінейік. Әрине, тарихқа үңілетін болсақ, билікті тармақтарға бөлу теориясының негізін қалаушы бұл Ш.Л. Монтескье болып табылады. Ол өз заманында осы сот билігінің мемлекет билігі ортасынан, ерекше мәртебесін бөліп көрсете білген.
Осы билікті бөлу қағидасына қазіргі таңда қазақстандық ғалымдардың мысалы, Ө.Қ. Қопабаев, К.К. Айтхожин, Қ.А. Жиренчин, Қ.Ә. Мами, Ғ.С. Сапарғалиев және т.б. еңбектері жетерлік, бұл мәселе жанжақты зерттелді деуге болады. Ал, бұл зерттеуде сот билігінің билік тармақтарымен қарым - қатынасы емес, тек өзінің жекелей алатын орны соған анықтама беру болып табылады, өйткені билік тармақтарын зерттеудің өзі бөлек мәселе. Қазақстан мемлекеттігінің қазіргі қалыптасуы, дамуы және жетілуі жағдайында ең алдымен, мемлекеттік биліктің барлық тетіктерінің жан - жақты жұмыс істеуіне қол жеткізетін аса маңызды құрал ретінде сот билігі тармағының рөлі мен маңызын жаңа сапада зерттеу қажеттігі туып отыр, бұл өз кезегінде Қазақстан Республикасының Негізгі заңының 1 - бабында жарияланған конституциялық негіздеменің лайықты жүзеге асуын қамтамасыз ететін қажетті фактор да болуға тиіс - деп көрсетеді өз еңбегінде қазақстандық ғұлама заңгер ғалым Ө.Қ. Қопабаев [4, б.152] Осынау мәселе бойынша Қазақстанның ұлы ғалым заңгері, құқықтық ғылымның, әсіресе сот билігі, сот жүйесінің дамуына көп үлесін қосқан з.ғ.д., проф. К.Х. Халықовтың пікірін келтірген жөн. Ол қазіргі Қазақстандық заң ғылымы тұрғысынан сот төрелігіне де, сот билігіне де төмендегідей түсінік береді. Сот төрелігі - бұл қоғамдық қатынастарды қорғау жөніндегі мемлекеттік қызметтің құқықты нақты қоғамдық қақтығыстарға қажет болған жағдайларда мәжбүр ету шараларын пайдалана отырып қолдану жолымен жүзеге асырылатын ерекше түрі. Сонымен қатар, сот билігі - мемлекеттің азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, барлық органдардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі, сондай - ақ демократия, әлеуметтік әділеттілік, ізгілік, патриотизм мен заңдылық принципі негізінде Конституцияны, заңдарды, өзге де нормативтік құқықтық актілерді, халықаралық шарттарды сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі ерекше қызметі болып табылады. Міне, бұл ғалымның берген анықтамалары осындай.
Қ. Мәми өз еңбегінде, осы мәселеге келесідей анықтама береді: сот билігі - біріңғай мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы, ол Конституциямен бекітілген және мемлекет атынан тек соттармен жүзеге асырылады. Соттар арнаулы мемлекеттік орган ретінде заңмен көзделген негізде құқықтық дауларды, істерді және өзге де жүктелген міндеттерді, адам құқығын, бостандығын, мемлекеттің, мекеменің мүддесін қорғау мақсатында жүзеге асыруға өкілетті. Ол мемлекет тарапынан мәжбүрлі түрде іске асырылатын, бүкіл аумаққа таралатын, орындалуға міндетті шешімдер қабылдауға құқылы - міне осынау толық түрдегі анықтаманы көруге болады [5].
Сонымен, сот билігі түсінігін қарастыру мақсатында Ш.М. Шарипов Судьяның тәуелсіздігі атты еңбегінде көптеген ғұлама заңгер ойшыл - ғалымдардың: Ш.Л. Монтескье, К.Ф. Гуценко, В.М. Ковалев, Н.А. Бекбергенов, К.Х. Халиков тағы да басқаларының берген анықтамалары мен көзқарастарымен келісе отырып бір нақты тұжырым жасайды. Демек, сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті органы сот арқылы азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау, республика Конституциясы мен заңдарының, өзге де нормативтік - құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын қамтамасыз ету үшін заңның негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен процессуалдық нысандарда, қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы жүзеге асырылатын, өз алдында дербес әрі тәуелсіз мемлекеттік биліктің тармағы ретінде түсіну дұрыс болар еді деп көрсетеді. [6, с.15].
Б.Д. Мақұлбековтың ойынша - Сот - іс жүргізу тәртібіне сәйкес өзінің құзырына жатқызылған қылмыстар мен іс - әркеттер туралы, мемлекеттік биліктің өзге де органдары мен институттарының және лауазымды адамдардың азаматтарға қатысты әрекеттерінің заңдылығы туралы істерді қарайтын, азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, сондай - ақ мемлекеттік органдардың қоғамдық ұйымдардың және шаруашылық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында, қажет болған жағдайда, заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету шараларын пайдалана отырып, құқық қолданатын, Конституцияның, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің орындалуын қамтамасыз ететін ерекше, тәуелсіз және тек заңға бағынатын орган - деген көзқарас бар [7, б.56].
Енді осы мәселе бойынша Қазақстан Республикасының немесе өзге басылымдағы сөздіктерге назар аударып көрсек. Ал, ҚР Конституциясының түсіндірме сөздігінде, мынандай көрініс бар. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Республикадағы сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік - құқықтық актілерінің, Республиканың халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
Кез - келген сот жүйесінің тиімділігі, жұмыс істейтін өзіндік ерекшелігі, экономикалық, құқықтық жағдайларға елеулі түрде қатысты. Осы мәселеде жүйені құрудың тарихи шарттары, қалыптасқан дәстүрлер, құқықтық мәдениет орасан зор рөл атқарады. Қазақстан Республикасының егемендік алуымен соттарға кез келген құқықтық мемлекетке тән толық көлемдегі құқықтық өкілет беру қажеттілігі туындады. Сот жүйесіндегі нақты өзгерістер тәуелсіздік жылдары арасында жүргізілді. Қайта құрудың бастамасы егемен Қазақстанның 1993 жылы қаңтар айында тұңғыш Конституциясын қабылдаумен байланысты. Конституция сот билігінің ұйымы мен қызметінің негізгі қаидаттарын бекітті. Әділ сот органдарына Конституциялық Сот, Жоғарғы Сот, Жоғарғы төрелік Сот және төменгі соттар жатқызылды. 1994 жылы біздің елімізде сот жүйесінің даму басымдықтарын белгілеген құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасының қабылданғаны белгілі.
Мәселен, "Сот жүйесінің реформасы" туралы бөлімінде былай деп көрсетілген:
- Соттарды ұйымдық жағынан нығайту қажет, олардың жалпы және төрелік сотқа бөлуден бас тарту керек;
- Сот Кеңестерінің немесе біліктілік комиссияларының ұсыныстары бойынша мемлекет басшысы - Қазақстан Республикасының Президенті арқылы судьялардың ауыспаушылық және тағайындаушылық принциптерін бекіту;
- Сот төрелігін іске асыру және сот қаулыларын орындау бойынша көмекші қызметтерді күшейту;
Жалпы сот реформасын келесі бағыттар бойынша жүргізу көзделді:
- Сот құрылымы мен сотты қарауды қайта ұйымдастыру;
- Материалдық және іс жүргізу заңдарын жетілдіру;
- Құқыққорғау және арнайы органдардың, сондай-ақ адвокатураның қызметі мен құрылымын реформалау;
- Халық заседательдерінің институтын тарату.
Сонымен қатар сот корпусын құруға биліктің барлық үш тармағының өкілдерінің, ғалымдар мен практик-заңгерлердің қатысуын қамтамасыз ету ұсынылды. Жоғары білімі бар әрбір азаматқа оны судьяға үміткер етіп тіркеу үшін өз қалауы бойынша біліктілік емтиханын тапсыруға құқықтық және практикалық мүмкіндік берілді, осы арқылы аталмыш мәселені бұрын қолданылып келген жасырын тәртіп жойылды. Жоғарғы соттың төрағасы мен оның алқа төрағалары, облыстық соттардың төрағалары тиісінше Жоғарғы және облыстық сот мүшелерінің қатарынан ҚР Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңес арқылы 5 жыл мерзімге бекітілуі тиіс болды. 1995 жылы қабылданған жаңа Конституцияға сәйкес, судьяларды Президенттің тағайындауы және Жоғарғы Сот судьяларының Парламент Сенаты арқылы сайлануы енгізілді. Жоғарғы Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы құрылды, міндеттерін жалпы құқықтық құзырдағы соттарға жүктеу арқылы төрелік соттар жүйесі таратылды, судьялар тәуелсіздігінің кепілдігі күшейтілді, олардың мәртебесі мен адам құқытары мен бостандықтарын қорғау жүйесіндегі рөлі нығайтылды.
Сот реформасын практика жүзінде жүзеге асырудағы шешуші қадам Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі" туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығының қабылдануы болып табылды. Жарлық судьялар тәуелсіздігінің заңдық және материалдық кепілдіктерін белгіледі, олар биліктің атқару және өкілдік тармақтары тарапынан болатын қысымынан тұңғыш рет құқықтық қорғауға ие болды. Құқықтық реформаның бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңарту қызу талқыланды. "Аталған институт Қазақстан үшін дәстүрлі және ол революцияға дейін ойдағыдай жұмыс жасаған. Би төрелігін енгізу қырғыздарда халық тарапынан қайсыбір ресми сайлаумен және халықты басқаратын билік тарапынан бекітумен сабақтаспаған, тек шешендік өнермен ұштасқан сот ғұрыптарындағы терең білім ғана осындай құрметті атақты қырғыздарға берген. Бидің мағынасы беделге негізделген және осы атақ сот практикасына берілген патент іспеттес" деп атап көрсетті Шоқан Уәлиханов.
Бұл ретте ҚР-сының қолданыстағы Конституция нормалары бойынша сот жүйесі бірыңғай және соттар тұрақты судьялардан тұрады. Міне, дәл осы себептен Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы заңды талқылау кезінде билер соты республика соттарының бірыңғай жүйесіне кірмей қалды. Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде округтік дуандық сот жүйесін құру идеялары да айтылды. Осындай соттар көптеген елдерде жұмыс жасайды. мысалы, АҚШ территорияларын қамтитын 13 федералдық сот округтері құрылған. Олардың әрқайсысы бір-бір округтік соттар құрылған, судьялар саны барлығында бірдей емсе. Округтік соттар аппеляциялық саты міндетін орындайды. Ресейде Федаралдық төрелік соттар мен 10 округтік сот құрылған. Округтік соттар құру мүмкіндігі Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы заң күші бар Жарлығының бастапқы редакциясы арқылы қамтылған болатын, алайда Жарлыққа 1997 жылы өзгертулер мен толықтырулар енгізілгенен кейін бюджеттік қаражаттарды үнемдеуге байланысты бұл ереже тізімнен шығарылып тасталды.
1998 жылдың 8 қазанынан бастап алқалы сот суд присяжных институтын енгізу Конституция жүзінде танылды. Мұны ендіру ең алдымен сот әділдігін жүзеге асырудың демократиялық бастамаларымен байланысты. Осы институтты енгізудің мәні мынамен тұжырымдалды. Сотқа тартылушының өзі жөніндегі істі сенімді мәжіліскердің немесе сот алқасының қатысуымен қаралу құқығы туындайды. Осындай сот таңдау рәсіміне адам құқықтарын қорғаудың қосымша кепілдіктерін көрсетеді. 2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің тұңғыш президенті Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлық шығарды, осы Жарлық еліміздің соттарын реформалау тарихында жаңа белесті паш етті. Осы жарлықпен, сондай-ақ ҚР Тұңғыш Президентінің 2000 жылғы 12 қыркүйектегі "Сот әкімшілігін жүргізу бойынша жаңа жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы" Жарлығымен Жоғарғы соттың жанынан сот әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды. Бұл комитет соттар қызметін материалдық-техникалық жағынан және өзгедей қамтамасыз етулерді жүзеге асырды, сондай-ақ, атқару құжаттарының орындалуын дер кезінде қаматамасыз етеді. Өнеркәсіп дамыған Алматы және Қарағанды қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды, қазіргі таңда мұндай соттар еліміздің барлық облыстарында құрылып, жақсы деңгейде жұмыс жасауда. Сонымен қатар, барлық облыстарда және ірі қалаларда мамандандырылған әкімшілік соттар құрылып, сот билігінің тәу ету жолында қызмет жасауда.

1.2 Билікті бөлу жүйесіндегі сот билігінің қалыптасуының тарихи аспектілері

Әр елдің сот жүйесі өзінше ерекше болып табылады, өйткені, әрбір елдің тарихы, саяси дамуы мен мәдениеті өзгеше. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің қызметтеріне қатысты мәселелер соңғы кезге дейін тұтастай жүйе ретінде қамтылып, іс жүзінде жеке дара зерттеліп келді. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап Қазақстанда сот жүйесіндегі реформаның негізгі бағыттары мен нәтижелеріне көз жібергенде, алға қойған мақсаттарға жету үшін, заңда көзделген міндеттерді шешу жолында әртүлі әдістердің қажеттілігін сезінеміз.
"Заманына қарай - заңы" дегендей, қазақ елінің тарихи даму жолында дәстүрлі қалыптасқан заңдары бар болғаны анық. Өткен дәуірдегі заңдылықтардың біздің заманымызға жеткендеріне үңілсек, билік айту, қазылық шешім мен өкім шығару өз дәуіріне сай болғандығы байқалады. Қазақ халқының аса кемеңгерлігінің басты сипаты- бір ауыз сөзге тоқтау, кесімді айтылған сөздің қадірін бүкіл ел білген, сыйлаған, соған тоқтаған. Мұндай кесімді сөз айта білген, ақылы мен сөзі асқан азаматты ел ішінде би деп ардақтап, абыройын әспеттеген. Тіпті, жас ұрпағына берген бата арасында "Би бол, би болмасаң би түсетін үй бол" деп тәрбиелік көңіл білдірген. Осы жайлардың өзі-ақ дана халқымыздың биліктің тұғырын қадірлей білгенін көрсетеді. Түптеп келгенде бұрынғы өткен би, бүгінгі судья-ел қамқоры, халық жанашыры, әрі ақылшысы.
Ел басына күн туған қазақтың хандық дәуірінде біртұтастықты қалыптастырып, ынтымақ орнатқан ежелгі дала ережелерінің қайталанбас нұсқасы бізге дейін Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы сол заманнң нормативтік-құқықтық кесімін қалыптастырды. Бүгінгі күннің бйігінен зерделеп қарасақ, олардың бәріне де билер басшылық еткен, сол кездегі қазақ өркениетінен туындаған әдет заңдары.
"Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ" деп Төле би бабамыз айтқандай, билер шешімінің әділ болуына жөн сілтеген. Бүгінгі қарапайым тілмен айтқанда тура би, туғанына қарамай кесім айтуға тиіс болған. Ал, туғанына тартып тұрғаны аңғарылса ондай биде иман жоқ деп айна қатесіз кесіп айтқаны анық. Ел ішінде осындай тұжырымдардың арқасында халық өздерінің ұлы билерінің құдыретті есімдерін жадында ұстаған.
Көшпелі қазақ қоғамында сот билігі - мемлекеттік биліктің дамыған саласы болған. Оның қызметін билер атқарған. Заман талабына сай соттың құрылымы, мазмұны, бағыт - бағдары өзгеріп отырған.
XIX ғасырдың ортасы мен XX ғасырдың басында қазақтың әдет-ғұрпы мен шариғат заңдарына негізделген ереже нормалары арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп, жүйелеп басқарып,бақылаған. Осылайша билер соты қоғамдық тәртіпті әдет-ғұрыпты сақтау арқылы орнатқан. Тарих ғылымының докторы, профессор, этнограф Ахмет Тоқтабай қазақ билерінің көп мәселені бітімгершілік жолмен шешкенін айтады.
Қазақ XII ғасырдан бастап "қанға қан, жанға жан"деген принципті жойып, адам құнын қан төгу арқылы емес мал төлеу арқылы өтеткен. Сөйтіп, бітістіріп, қылмысты тоқтатқан. Мысалы, қарапайым адамның құны - 100 жылқы десе, ханның құны - 1000 жылқы болған. Ал қылмыс жасаған адамның төлейтін малы болмаса немесе оны туған-туысы мойнына алмаса, ол талапкердің босағасында қарызын өтеу үшін құл болып өмір кешкен.
Ал адам дене мүшесі ішінде көздің құны жоғары болған. Көздің құны - 80-90 жылқыға дейін барған. Өйткені дүниенің бар қызығын көзбен көруден асқан нәрсе жоқ деп есептеген. Сонымен қатар жүйрік аттың да құны жоғары бағаланған. Ұлы жүздің биі Тіленші өмірден өтерінде "Арманыңыз бар ма?" деген сұраққа "Билік айтқанда жүйрік аттың құнын ер жігіттің құнымен бірдей төлету керек еді" деген екен, - дейді этнограф. Қазақ билерінің әділдігі, пара алмайтыны әрі даулы істі тез арада шешіп беруі орыстарды таң қалдырған. Ахмет Тоқтабайдың айтуынша, XIX ғасырдың 60-70 жылдары Ресейден көшіп келген орыстардың даулы істерін қазақ билері шешіп отырған [8].
Зерттеуші Күлтеев.Т.М естеліктерінде орыс ғалымдары қазақ билеріне берген орыс шаруаларының мыңдаған ісін өз көзімен көргенін жазады. Себебін сұрағанда шарулар "қазақ билерінің небір тұйыққа тірелген істі тез әрі әділ шешетінін алға тартқан", - дейді Ахмет Тоқтабай.
Билердің шешіміне риза болмайтын жан болмаған. "Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ" деп бекер айтпаған. Сондықтан халық бұлжытпай бағынып, орындап отырған. Ал сот орындаушылыраның қызметін батыр да батыл жігіттер атқарған. Кейбір істерде айыбын өтеуді созып, уақытында төлемесе, талапкер жақ малды барымта жолмен алып отырған. Оны билер де құптаған. Егер талапкер жақ би шешімімен кесілген малды ғана барымталамай, үстіне қосып алып кетсе, айыпкер жақ қарымтасын қайтарған. "Білсең барымта, білмесең сырымта" деген, яғни, есебін тауып алып кеткенін айтқан. Басы артық малды алып кеткенін білмесе, қайтарып бермеген, - дейді этнограф. Қазақ даласында әр аймақ өзінің салт-дәстүріне сай сот ережесін бекіткен. Тарихта Абақ Керей Ережесі, Шар Күшік Ережесі деп билер кеңесі өткен жердің жер атауымен аталған. Ең үлкен Қарамола ережесі 74 баптан тұрған. Бұл ереже 1885 жылы Абайдың өзі тікелей басшылық етуімен бекітілген. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының негізгі салаларын түгел қамтыған. Оның ішінде құн дауы, жесір дауы, мал дауы,дауларды шешу, айғақтау жүйесі, сот жүргізу тәртібінің ерекшеліктері, енген. Мысалы, 26 бапта "Ойланып жүріп өлтірген ердің құны жүз түйе болады. Мұның 25 тайлақ, 25 құнан атан, 25 дөнен атан, 25 бесті атан және ойланбай басқа себеппен өлтірсе, оған 50 түйе құн. 25 құнан атан, 25 бесті атан. Әйелдің құны - ер құнының жартысы. Қателікпен, оқыстан өлтірілген кісіге құн жоқ. Және ері әйелін, яки әйелі ерін өлтірсе, оған құн жоқ" делінген.
31 бап. Егер біреу әке-шешесін ренжітсе, әке-шешенің ықтияры бойынша қазақ ғұрпына қарай жаза берілсін, егер молданы, құрметті кісілерді ренжітсе,тоғызға дейін ат-шапанын жауып, айыбын төлеген. Біреу біреуге қол жұмсап ренжітсе, бір тоғыздан үш тоғызға дейін айып. Егер айып алушы айыпты алмаймын десе,айыпталушы бір айға абақтыға отырғызылады.
12 бап. "Бір қара ұрлаған ұрыны орта айыппен айыптап, 82 қоймен айыппұл салынады. Егер ұрының таза кедей екені ақиқат болса, оның туған-туысынан айыпқа қой малын өтеп, жазадан ұрыны азат етіп алуды ауызекі сұрайды. Егер туыстары келіспесе, әрбір ұрының бас бармақтарын шауып тастаса жарайды.
Қарамола ережесі бойынша мынадай құн түрлері бекітілген:
56 бап. Тоғыз деген айыптың малға шаққан саны.
Бірінші, бас тоғыз - түйе. бір түйе, екі құлын, екі бие, екі құнан, екі тай.
Екінші, орта тоғыз яғни, ат бастаған тоғыз. Бір жуан ат, екі тай, екі тайынша, төрт бойдақ қой.
Үшінші, аяқ тоғыз - бір дөнен өгіз, екі тайынша, үш бойдақ қой, үш тоқты. Тоқал тоғыз болмайды.
Мал басы мынадай жолмен бағаланған:
57 бап.
* Маңдай түйе - үш ат және отыз қой.
* Орта түйе - үш бесті.
* Дөнен атан - екі бесті, бір тай.
* Құнан атан - екі бесті.
* Тайлақ - құлынды бие, 12 қойлық.
* Бота - бір бесті.
* Бәйге ат - орта бір түйеден бес түйеге дейін.
* Жорға ат - құлынды биеден төрт түйеге дейін.
* Жақсы ат - құлынды биеден бір түйеге дейін.
* Айғыр - құлынды биеден екі бестіге дейін.
* Бие құлындысы - он қой.
* Бие құлынсыз - он тоқты.
* Ат - тоғыз қой.
* Бесті - жетіден сегіз қойға дейін.
* Дөнене - бес қойдан алты қойға дейін.
* Құнан - төрт қойдан бес қойға дейін.
* Тай - үш қойдан төрт қойға дейін.
* Құлын - екі қойға шейін.
* Атан өгіз - 12 қой [9].
Көшпелілердің сот билігі рухани өмір саласымен тығыз байланысты болған. Өйткені сот процесіне қатысушылар жеңіп, иә жеңіліп емес, жеңілдеп шығатын. Яғни, рухани жеңіске жеткізу функциясына баса назар аударған. Бұл ретте билер тапқыр, шешен, дана ғана емес, психолог болған десе артық айтпаған болар едік.
Қазақ қоғамында сот процесінің басты мақсаты - бітім еді. Дауласушыларды жұрт алдында келістіріп, бітімдестіру. Сахара жұртының сот саласындағы тағы бір қағидасы "Жасына қарай отырып, жағына қарай сөйлеу" деп аталады. Бұл принцип сот процесіндегі пікір таластың еркін болуына, өз мүдделерін қорғауына, ойын ашық жеткізуіне мүмкіндік беру. Алайда бір-бірінің намысына тиетін сөздер айтпау керек. Сот билігіне қатысты тағы бір мәселе шешендік өнермен байланысты болған. Шешендік өнер - көшпелілер сот мәдениетінің негізгі тірегі. Сондықтан рухани өмірінің бір көрініс болды. Билер сот билігінің рухани деңгейін ескере отырып, қоғамдағы орнын айқындап берген. Рухани өмірмен тыңыз байланыста болғандықтан ар тазалығы, адалдық, ұят, имандылық, мәрттік секілді түсініктер көшпелілердің құқықтық өмірінің бастауы болды, - дейді Ахмет Тоқтабай.
Шұбарағаш ережесі Ресей империясы мен Қытайдың қол астындағы қазақтар арасындағы дау, таластарды шешу үшін қолданылған. Шұбарағаш - халықаралық төтенше билер съезінде жазылған және көпшіліктің қалауымен заң жүзінде бекітілген ереже. Мұндай халықаралық билер съезі XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырың басында үш-бес жылда бір шақырылған. Басты себебі - екі алпауыт мемлекеттің қол астындағы қазақтардың дауын шешу. 1880 жылдары Ресей империясы көршілес елдермен қарым-қатынасын реттеу мақсатында қазақтардың дауын Қытай үкіметімен келісім негізінде реттеуді жөн көрген. Бірақ тарихи деректерде Қытай мүлдем қарсы болған. Тек үздіксіз талап етуінің арқасында дау жер мәселесіне ауып кетер деген қауіппен келіскен. 9 бапта көрсетілгендей, куә болу мәселесінде әйел адам ант бере алмайды және жасы 20-дан жоғары, 65-тен төмен болуы керек. 23 бапта ер адамның құны - 75 түйе, әйелдің құны - 38 түйе деп көрсеткен. Зерттеушілер құн дауынан гөрі жесір дауына басымдық берілгенін жазған. Қазақ мемлекетін одан әрі дамытып, ішкі, сыртқы саясатын шебер жүргізіп, әлеуметтік, саяси, экономикалық жүйені реттеп отыратын жарғылар қабылдап, елдің салт-дәстүрін сақтаған қазақ хандарының бірі - Қасым хан. Оның есімі тарихта "Қасым ханның қасқа жолы" деп аталатын заңдар жинағымен белгілі. Ел басқару жүйесінде ата жолын ұстанған Қасым хан заман ерекшелігіне орай, жаңа ортаға сәйкес жаңа низам жүйесін енгізеді. "Қасым ханның қасқа жолы" аталатын бұл көне жарғы сол кездегі қазақ қауымының қоғамдық және құқықтық заңдарын қалыптастырады, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт ережелерін байыптайды, жеке адамдар арасындағы ру тайпалар мен қоғамдық топтар арасындағы қатынас жүйесін тағайындайды. "Қасым ханның қасқа жолы" бір ғасырдай өз қызметін атқарған соң, тиісті толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598-1645 жж.) тұсында "Есім ханның ескі жолы" деп аталған заңдық жүйе өмірге келді. Аталған екі заң жүйесі еш өзгеріссіз ХVІІ ғасырдың аяғы немесе ХVІІІ ғасырдың басына дейін қазақ жұртының игілігіне қызмет етті. "Жеті жарғы" заңдар жинағы мемлекеттің ішкі жағдайын күшейтуге бағытталды. Осы заң негізінде қазақтың тайпа, ру басыларын жылына бір рет жиналуға міндеттеді. "Күлтөбенің басында күнде жиын" деп аталып кеткен жиынға Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Едіге би, Тайкелтір би, Байдали би, Қоқым би, Сасық би сияқты ірі, беделді билер қатысқан. Бұл жиындарда мемлекеттің сыртқы және ішкі жағдайына байланысты мәселелер дауыс беру арқылы шешілді [10, б.75].
ҚР Тұңғыш Президенті 1995 жылғы 20 желтоқсанда "Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы" Конституциялық заң күшіне ие Жарлық қабылдады. Ол бес жыл қолданыста болып, елдегі сот жүйесінің аяғынан тұруында оң рөл атқарды. Қоғамдық реалиялар сот жүйесін Конституцияда негізі қаланған идеялардың негізінде және оларға сәйкес одан әрі жетілдіру қажеттігін алға тартты. Тұңғыш Президенттің тапсырмасы бойынша "ҚР Жоғарғы Соты соттар туралы" заңның жобасын әзірледі. 2000 жылғы 25 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" Заң қабылданды. Аталмыш заңның негізгі мақсаты елдегі сот-құқықтық реформаны одан әрі дамыту болып табылады. Заңның қағидалары мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу конституциялық принципін анғұрлым толық және дәйекті іске асыруға, тежегіштер мен қарсы салмақ жүйесін пайдалана отырып, олардың өзара әрекетін күшейтуге бағытталған. ҚР әділ сотын тек Конституцияда аталған сот органдары - сот алқалары, жеке дара судьялар жүзеге асыратын болады. Соттардың пленарлық мәжілістеріне әділ сот атқару құқығы берілмейді.
ҚР сот жүйесі Конституцияға және аталмыш конституциялық заңға сәйкес құрылатын ҚР Жоғарғы Сотынан және жергілікті соттардан тұрады. ҚР Жоғарғы Соты және жергілікті соттар біртұтас сот жүйесін құрайды. Сот жүйесінің біртұтастығын төмендегі факторлар қамтамасыз етеді: Конституцияда, "Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" Конституциялық заңда, процессуалдық және өзге заңдарда барлық соттар мен судьялар үшін ортақ әділ сот принциптері белгіленген.
Барлық соттар тек республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Бұл бір жағынан сот жүйесініңбіртұтастығын нығайтады, ал екінші жағынан- сот билігіне атқарушы билік органдарының тарапынан ықпал ету мүмкіндігін жоққа шығарады.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар жергілікті соттарға жатады. Аудандық соттарға қалалық, ауданаралық, мамандандырылған сот - әскери гарнизон соты, экономикалық, әкімгерлік, кәмелетке толмағандардың істері бойынша және басқа соттар теңестіріледі. Аудандық сот төрағадан және судьялардан тұрады. Егер штат бойынша аудандық сотта бір судья көзделген болса, онда ол осы төрағасының өкілеттіктерін жүзеге асырады. Аудандық сот бірінші инстанция соты болып табылады және оған соттық бағыныштылыққа жатқызылған сот істері мен материалдарын қарастырады, сот статистикасын жүргізеді, заң көздеген басқа өкілеттіктерді жүзеге асырады. Аудандық соттың төрағасына белгілі бір міндеттер: сот судьяларының сот істерін қарастыруын ұйымдастыру, сот кеңселігіне жалпы басшылық етуді жүзеге асыру, азаматтарды қабылдау жүргізу, судья лауазымына кандидаттардың сынақ мерзімінен өтуінқамтамасыз ету секілді және басқа міндеттері бар. Облыстық соттар да сондай-ақ жергілікті соттарға жатады. Облыстық соттарға республика астанасының қалалық соты, қалалық, республикалық мәндегі қаланың соттары, мамандандырылған соттар (Республика әскерлерінің әскери соты және басқалары) теңестіріледі. Облыстық және оған теңестірілген соттарды (әрі қарай- облыстық соттар) уәкілетті органның ұсынуы бойынша Республика президенті түзеді, қайта ұйымдастырады және таратады. Осындай ұсыну жоғарғы Соттың Төрағасымен келісіледі [11].

2 ҚР судьяларының құқықтық мәртебесі мен тәуелсіздігі

2.1 Судьялардың конституциялық - құқықтық мәртебесі

Сот құрылысында барлық деңгейдегі судьялар айрықша орын алады, өйткені судья - бұл Қазақстан Республикасындағы сот билігінің өкілі. Ол конституциялық тәртіппен сот төрелігін жүзеге асыру және өзінің міндеттерін кәсіби негізде орындау өкілеттіктеріне ие. Обьективті және байыпты сот ісін жүргізуді қамтамасыз ету мақсатында судьяларға белгілі бір талаптар қойылады:
Ол талаптар төмендегідей:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы және заңдарын бұлжытпай сақтау;
2) Сот төрелігін іске асыру жөніндегі өзінің Конституциялық міндетін орындаған кезде, сондай-ақ қызметтен тыс қарым-қатынаста судья әдебі талаптарын сақтауға және судьяның беделі мен қадір-қасиетін түсіретін немесе оның әділдігі мен алаламаушылығына күмән туғызатын барлық нәрседен аулақ болу;
3) Сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметке заңсыз араласудың кез келген әрекеттеріне қарсы тұру;
4) Судьялар кеңесінің құпиясын сақтау;
Судьяның лауазымы депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқарумен, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сайыспайды.
Судьялар партияларға, кәсіптік одақтарға кіре алмайды, қандай да бір саяси партияны қолдап немесе оған қарсы сөз сөйлеуіне болмайды.
Осы көрсетілген аса жоғары талаптарға байланысты, Алматы облыстық және аудандық соттар тәжірибесінен төмендегі мысалды келтіруге болады.
2019 жылы Алматы облысының аудандық( қалалық) соттарында шешім шығару жолымен барлығы 10804 азаматтық іс қаралған.
Ал облыстық сотқа кассациялық сатыда қарау үшін 536 іс келіп түсіп, істерді қараудың нәтижесінде 152 сот шешімдері бұзылып, 44 сот шешімі өзгерген( тиісінше 28,35 және 8,2).
Азаматтық істерді бақылау тәртібімен қараған кезде 236 сот шешімі бұзылып, 119 сот шешімі өзгерген.
Сот шешімдерінің бұзылуы мен өзгеруіне судьялардың теориялық дайындықтарының төмен болғандығы, тәжірибелерінің аздығы, материалды және ісжүргізу заңдырының талаптарын сақтамау сияқты жағдайлар себеп болды.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес судьялар Сот төрелігін жүргізген кезде ешкімнің де алдында есеп бермейді. Олар қаралған немесе өндірісте жатқан істер жөнінде қандай да түсініктер беруге, заңда көзделген жағдайлар мен тәртіп ретінде болмаса, ол істерді танысу үшін әлдекімдерге беруге міндетті емес. Егер судья сауатты және аса тәжірибелі болса, онда Конституцияның бұл ережесінің іске пайдасы тиеді, яғни сот қызметіне араласуға болмайды. Егер судьяның білімі жеткіліксіз болса, онда сот процесінің нәтижесі күткендегідей болмайды.
Орыстың осы заманғы көрнекті ойшылдарының бірі судьяның қызметін тарихшының қызметімен салыстарған болатын. Тарихшыға да ірі қорытындылар мен тұжырымдар жасау үшін салмақты да сындарлы фактілер қажет, судьяға да шешім шығару үшін айғақты, күмәнсіз фактілер керек. Судья мен тарихшы арасындағы айырмашылық мақсаттарында (ақиқаиқа көз жеткізуде), құралдарында да (фактілер мен логикалық ойлауларында) емес - айырмашылық сендіру нәтижелерінде ғана. Тарихшы қателесті делік, ол өзінің, негізсіз айыптауларымен немесе масқара жаласымен ұлы адамның атына кір келтіреді, мұның зардабы сонша ауыр болмаса керек-ті. Мұндай үкімнің дұрыс еместігі туралы барлық кезде келешек ұрпаққа шағымдануға жол беріледі: сөйтіп, екінші бір тарихшы деректерден ғасыр шаңын қайта қағып, қателікті түзетіп, шындықты қалпына келтіреді. Ал сот үкіміне сотталушының ар-ожданы, бостандығы мен өмірі тікелей байланысты. Судьяның қателігін асығыс ойламай жасаған шешімінің зардабын күнәсіз жан көз жасымен, қайғы-қасіретімен, төгілген қанымен өтейтін болады.
Нәтижесінде кінәсіз адамдар зардап шегуі немесе керісінше, қылмыскер ақталып кетуі мүмкін, сот қателіктеріне жол бермеу мақсатында кезінде сот қызметкерлеріне аттестация да жүргізілген болатын, бұл судьялардың заңдарды білуін қаматамасыз етуге және олардың сапалық жағынан жаңа сот құрылысын қалыптастыру ісіне қолдануына, соның негізінде сот төрелігінің шынайы құндылығын жүзеге асыруға мүмкіндік берді.
Судьялар, олардың отбасы мүшелері мен мүлкі мемлекеттің қорғауында болады, тиісті органдар судьялар мен отбасы мүшелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, оларға тиесілі мүлікті сақтауға, судьядан немесе оның отбасы мүшелерінен тиісті өтініш түскен жағдайда, дер кезінде және барлық шараларды қолдануға міндетті. Судьяға және оның мүлкіне, кәсіптік қызметіне байланысты келтірілген зиян республикалық бюджеттің қаражаты есебінен өтеледі.
Судьяны, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған жағдайларды қоспағанда, тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, Жоғарғы Сот Кеңесінің қорытындысына негізделген Қазақстан Республикасының Президентінің келісіміесіз, ал Конституцияның 55-бабыныңт 3) тармақшасында белгіленген жағдайда, Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Судьяларға қатысты қылмыстық істі Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры ғана қозғай алады.
Судьяға Қазақстан Республикасының Президенті белгілеген тәртіппен куәлік береді.
Заң адал, өз ісіне қалтықсыз берілген, заңдылықты сақтаудың озық үлгісін көрсеткен судьяларды қорғау жағдайларын, ал өз қызмет бабына салақ, немқұрайлы қарайтын, судьялар әдебі кодексін, заң талаптарын бұзуға жол берген судьяларды қызметтен босатудың себептерін қарастырған.
Судьяны қызметтен босату және оның өкілеттігін тоқтатудың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.