Трасологиялық заттай дәлелдемелер
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдар ішінде еліміз мемлекет
дербестігін нығайту мен азаматтардың өміріне тірек болатындай құқық
негіздері қайта құруда біршама жетістерктерге қол жеткізді деп толық айта
аламыз. Осыған байланысты елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың
басты мақсаты – құқықтық, зайырлы, демократиялық қоғам қалыптастырып,
мемлекетімізді өркениетті елдер қатарына қосу. Әйтсе де, бұл жолдың өзіне
тән күрделілігі мен қиындықтары бар. Қоғамдық өмірдегі барлық салаға заң
күшінің бірдей дәрежеде әрекет етуі ең алдымен алдын ала тергеуді жүзеге
асыратын органдар үшін міндетті қағида. Әсіресе, тергеу органдарының халық
алдындағы жауапкершілігі жоғары.
Қазіргі уақытта тергеу аппараты қылмыстардың алдын алу, ашу және
тергеуді жүргізу кезінде тек ғана анықтау органдарымен және жедел іздестіру
қызметін жүзеге асыратын мамандармен тығыз байланыста болуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазақстандағы қылмыстық істердің
салыстырмалы түрдегі қолайлы динамикасы белгілі бір мөлшерде республикадағы
заңдылық тәртібі мен құқықтық базасын қалыптастыру жұмысының тиісінше
ұйымдастырылғанына байланысты. Қылмыстық проблемасына тікелей қатысты
немесе жанама әсері бар заңнамалар, елдегі саяси, экономикалық және
әлеуметтік жағдайға лайықталып әзірленді.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекет құруға бағытталған
құқықтық реформаны жүзеге асыру жағдайында заңдылықты сақтау басымдырақ
мәнге ие. Осыған байланысты қылмыстық істерді тергеу сапасын арттыру,
қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған азамттардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғаудағы сот әділдігінің кепілдігін күшейту қажеттігі
туындап отыр.
Сондықтан қылмыстағы күресті дамытуды жетілдіру қылмысты тергеуді
дұрыс ұйымдастыру және ашу тактикасы, практиканы жан-жақты оқып, өзінде бар
тәжірибені қолданып, жаңа ғылыми әдістерді енгізу болып табылады.
Осыған байланысты диполмның зерттеу объектісі қылмыстық істі тергеу
өндірісіндегі ұйымдастыру, іс жүргізу және криминалистік негіздер болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты қылмыстық істерді алдын ала тергеу өндірісіндегі
криминалистикалық, процессуалдық және тактикалық-ұйымдастырудың
ерекшеліктерін ғылыми кешенді талдау болып табылады. Олардың теориялық
негіздерін, жалпы ережелерін талдау, сонымен қатар тергеудің сапалы және
тиімділігін арттыру бағытында нақты тәжірибелік ұсыныстар жасалады.
Зерттеудің теориялық негізіне қылмыстық іс жүргізу, криминалистика және
жедел іздестіру қызметі мамандарынның жұмысы қолдаылады. Әдебиет көздерін
талдау негізінде дипломның бірінші бөлімінде алдын ала тергеудегі қылмыстық-
процессуалдық қызметтің ұғымдарының мәселелері, ұйымдастыру негіздері және
іске асру механизмі, жеке тергеу ісінің өндірісін ұйымдастырудағы тергеуші
әрекетін бағдарламауда ұйымдастырушылық ерекшелігі және ұйымдастырудың
ерекшелігі және ұйымдастырудың элементі ретінде жоспарлау зерттеледі.
Зерттеуде қылмысты алдын ала тергеу өндірісі мәселесі бойынша негізгі
бағыттарының дамуы қарастырылады. Қозғалған қылмыстық іс бойынша техникалық-
коминалистикалық құралдар мен дәлелдерді бекіту ісінде ұсынылған негізгі
талаптар, оның формасының мәнділігі, оған қатысты кейбір ұғымдар мен
анықтамалар және құрылымы, негізгі белгілері зерттеледі.
Бұрын ашылмаған қылмыстарды тергеу әдісіне кері әсер ететін кейбір
заңдылықтарды анықтау тергеу әдісі негізінің жүйелеу ұсынылады. Осыған
байланысты қылмыстық істі алдын ала тергеу өндірісінде оның тактикалық-
ұйымдастыру аспектісіне қылмыстық іс бойынша өндірісті жаңартуда алдын ала
тергеу ісін жүргізу және дайындық тактика ерекшелігіне, өндірісті қозғаудан
кейін дәлелдерді динақтауды қамтамасыз ету үшін өндірістік іс бойынша
арнайы біліктілікке және ғылыми-техникалық құралдарды пайдалануға,
қылмыстық істі тергеу өндірісінде техникалық құралдарды, әдіс-тәсілдерді
пайдалануды зерттеуге, оларды қолданудың механизмі мен жағдайын, жалпы
заңдылықтарын анықтау мен оқып білуге көңіл бөлінген. Қылмысты тергеудің
өндірісінің әдістемелік жетілдіру ерекшеліктері көрсетіліп, жеке тұлға және
топпен жасалған қылмыс түрлерін тергеудегі әдістің мағынасы.Соңғы уақытта
алдын ала тергеу мен анықтау жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар біршама
мәселелердің басын ашып, міндеттерді айқындай түсуде. Осы орайда,
зерттеудің объектісі тергеу органдары мен анықтау органдары арасында пайда
болатын құқықтық қатынастар, тергеу тәжірибесі, тергеуге қарсы әрекет
проблемалары және тергеу психологиясы мен тактикасы мәселелері бойынша
теориялық материалдарды қалыптастыру болып табылады. Ғылыми және
тәжірбиелік зерттеу пәні қылмысты алдын ала тергеудің, анықтаудың
гносеологиялық, құқықтық, әдістемелік, ұйымдық проблемалары болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері заң әдебиетін талдау негізінде
тергеушінің процессуалдық мәртебесін заңнамалық базы мен құқық қолдану
практикасын жүйелі және кешенді зерттеу, осы салада болған ғылыми
ережелерді дамыту және нақтылау тергеу қызметін жетілдіру жөнінде ұсыныстар
мен ұсынымдар әзірлеу болып табылады.Осыған орай зерттеу жұмысында алдын
ала тергеуге және анықтауға ғылыми талдау жасалады және соның негізінде
іс жүргізуге қатысушылардың теріс қылықтарының алдын алу мен болдырмаудың
процессуалдық және тактикалық тәсілдері жасалды. Зерттеу барысында тергеу
мен анықтау қызметінде кездесетін олқылықтардың орны толтырылып және алдын
ала тергеу тәжірибесінде кездесіп қалатын проблемаларды шешудің жолдары
ұсынылады. Зерттеудің жаңалығы алдын ала тергеу мен анықтау мәселелеріне
қатысты қолданыстағы заңнамаға талдау жасау негізінде қазіргі заман
талаптарына сай келетін алдын ала тергеумен анықтау арасындағы қарым-
қатынасты тығыз байланыстыруға ұмтылыс жасау болып табылады. Қылмыс жасаған
адамның алдын ала тергеумен анықтау іс-әрекеттеріне қарсы әрекетімен
күресудің тиімділігін арттыруға бағытталған түрлі операциялар мен
комбинациялар түріндегі күрделі тактикалық әрекеттерді пайдалану қажеттігі
негізделеді.
Зерттеу нәтижесінде, қылмыстық іс жүргізу мен криминалистиканы жаңаша
танымдармен байыта түсетін негізгі деген тұжырымдар, ұсыныстар мен
ұсынымдар жасалды. Зерттеудің жаңашылдығы Қазақстан Республикасында
тергеушінің процесуалдық мәртебесін, анықтау қызметінің тиімділігін
арттырудың теория және практика мәселелерін жүйелі және кешенді зерттеу
болып табылады. Талдау негізінде ұлттық тергеу мен анықтаудың тиімділігін
арттыру жөніндегі ғылыми негізделген ұсыныстар мен ұсынымдар әзірленген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері заң әдебиетін талдау негізінде
тергеушінің анықтау органдарымен байланысының процессуалдық мәртебесін,
заңнамалық базы мен құқық қолдану практикасын жүйелі және кешенді зерттеу,
осы салада болған ғылыми ережелерді дамыту және нақтылау тергеу мен
анықтау қызметін жетілдіру жөнінде ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу болып
табылады.
Зерттеу нысаны, қылмыстық процестегі тергеушімен анықтаушының
процессуалдық мәртебесі туралы теориялық және заңнамалық ережелер болып
табылады. Тергеу қызметін реттейтін қылмыстық іс жүргізу нормалары, тергеу
тәжірибесі материалдары, қылмыстық істер, қылмыстық процесс субъектілерінің
практикалық қызметі болып табылады. Бұл зерттеу тақырыбы бойынша
қорытындылар, ұсыныстар мен ұсынымдардың негізделуін күшейтуге мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алдын ала тергеу мен
анықтау мәселелері ХІХ ғасырдан бастап зерттеліп келеді. Бұл мәселелерді:
А.Ф.Кони, В.Случевский, Р.С.Белкин және басқа да ғалымдар зерттеді.
Кейінгі жылдары бұл мәселелер Қазақстандық заң ғалымдары А.Н.Ахпановтың,
С.Ф.Бычкованың, А.Я.Гинзбургтың, С.З.Зимановтың, С.Е.Еркеновтың,
М.Ч.Когамовтың, Т.Е.Сарсенбаевтың, Г.Ж.Сулейменованың,
Б.Х.Төлеубекованың, Қ.Х.Халиковтың және тағы басқалардың еңбектерінде орын
алды.
Дипломдық жұмыстың объектісі. Қазіргі уақытта тергеу аппараты
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеуді жүргізу кезіндегі құқықтық
қатынастар
Дипломның құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен
міндеттеріне негізделген. Жұмыс кіріспеден, тоғыз бөлікті құрайтын үш
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ МЕН АНЫҚТАУДЫҢ ЖАЛПЫ ШАРТТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1 Алдын ала тергеудің және анықтаудың түсінігі, мақсаты
Бүгінгі таңда Қазақстан халқы өз алдына жоғары мәртебелі мақсат
қойып отыр. Ол –құқықтық мемлекет құру. Бұл мақсатқа жету өте қиын.
Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың емес, көпшіліктің,
барлық азаматтардың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте Заңның
әр әрпі, рухы үстемдік етеді. Сондықтан тергеушілер барша адамдарға,
ең жоғарғы дәрежедегі лауазым иелерінен бастап қатардағы жәй
азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатының, заң актілерінің орны мен ролін, қоғамдық
тәртіптің сақталуы мен тұрақтылығына тигізіп отырған игілікті ықпалын,
яғни заңға сүйене отырып әрекет жасау құқықтарымен міндеттерін
түсіндіру- тергеушілер қызметінің маңызды түрі болып табылады.
Алдымен тергеу деген не? Тергеуші кім? Сол ұғымдарға тоқталайық.
Біріншіден алдын ала тергеу дегеніміз тергеушінің немесе анықтау
органының қылмыстық іс жүргізу қызметінің белгілі бір түрі, екіншіден
қылмыстық процесстің сатысы, үшіншіден құқықтық (қылмыстық іс жүргізу)
институты. Тергеу ісіне тергеуші қылмыстық іс қозғауға себеп және негіз
немесе прокурордың,тергеу бөлімі бастығының нұсқауы болғанда
кіріседі. Сонымен алдын ала тергеу дегеніміз-қылмыстық кодекстің
тергеуші немесе анықтау органы (прокурор) өзінің қарамағында қылмыс
құрамының объективтік жағының белгілерін көрсететін себептермен
жеткілікті деректер бар деп шешкеннен кейін басталатын сатысы, ол айыптау
қорытындысы жасалып бекітілгеннен немесе қылмыстық іс қысқарғаннан кейін
аяқталады. Бұл институт қашан пайда болды? 1864 жылғы сот реформасы
нәтижесінде қылмыстық сот ісін жүргізудің Ресейлік Жарғысында сот
тергеушілерінің институты құрылды, ол полициядан, проукратурадан да
тәуелсіз болды және округік соттардың жанында тіркелді. Реформаға дейін
алдын ала тергеу – полициның қолынды шоғырланған болатын.
Округтік соттың сот тергеушілерімен қатар тергеуді жүргізуге уәкілетті
басқа да адамдар пайда болды. Мәселен, 1867 жылы Петербургтік және
Мәскеулік округтік соттардың жанына айрықша маңызды істер бойынша
тергеушілердің қызметі құрылды, ал 1875 жылы император бекіткен Мемлекеттік
кеңестіктің пікіріне сәйкес аса маңызды істер жөніндегі тергеушілердің
қызметтіері барлық округтік соттар жанынан құрылды. Бұл адамдар сот
тергушілерінің барлық құқықтары мен артықшылықтарын иемденді. Бірақ
анағұрлым кең тараған тағы бір ададмдардың санаты болды, олар тергеу
жүргізді, алайда сот қызметінің артықшылықтарын иемденді. Олар ресми түрде
“әділет министрлігіне тіркелген чиновниктердің институты бірте-бірте сот
тергеушілерін ғана емес, маңызды істер жөніндегі тергеушілерге де
қолданылды.
Ресей империясының қылмыстық сот ісін жүргізу Жарғысында бекітілген
тергеушінің өкілеттігін алып қарайық (1864ж) Ішінара аталған Жарғының 269-
270 баптары тергеу сатысында тергеуші мен полиция арасындағы қатынасты
реттеді. Тергеуші анқтаумен де, сондай-ақ кезек күттірмейтін тергеу ісін
жүргізумен де байланысты полицияның кез келген іс-қимылын жоққа шығаруға
құқылы болды.
Сонымен аладын ала тергеу ұғымы саты ретінде заң әдебиеттерінде еш
талас тудырмайды, оған барлық іс жүргізушілер бірдей анықтама береді. Алдын
ала тергеу дегеніміз – қылмыстық іс қозғалғаннан кейін болатын, өзінің
міндеттері мен шекарасы бар қылмыстық процесс.
Бірақ, кейде ғалымдар, қызмет ретіндегі алдын ала тергеу мен алдын ала
тергеусатылары арасындағы айырмашылыққа көре алмайды.
А.А.Гарницкий былай дейді: “Алдын ала тергеу – қылмыстық процесстің
сатысы, ол кезегінде тергеу және анықтама органдары, жұтышылықтың көмегіне
сүйене отырып және заңда белгіленген тіртіпте, қылмыстың алдын алу
жөніндегі қызметін жүзеге асырады, жасалған қылмыстарды Ашу, кінәлілерді
жауапқа тарту жұмыстарын жүргізеді, қылмыстық оқиғаның немесе құрамының
немесе істі сотқа жіберу үшін негіздің бар-ждоғын анықтайды”. “Алдын ала
тергеу дегеніміз – қылмыстық процестің сатыларының бірі, - деп жазады
Н.Ц.Логин мен Ф.Н.Фаткуллин. Сот ісін жүргізудің бұл сатысы тергеушінің
немесе анықтама органының қозғалған істі қабылдап алуынан басталады және ол
бойынша айыптау қорытындысын жасап, оны бекітумен немесе қылмыстық істі
қысқартумен (есі дұрысеместерге қатысты материалдар мәжбүрлеп емдеу
шараларын қолдану үшін сотқа жіберумен) аяқталады” [1]. Бұл анықтау уақыт
аралығына (сатыға) қатысты қолданылады, бірақ жалпы қылмыстық іс жүргізу
қызметіне қатысты пайдаланылмайды.
Біздің жұмысымызда алдын ала тергеу, негізінен, қызмет ретінде
қаралады. Дегенмен, кейде бұл қызметті сипаттағанда автор аттас сатының да,
құқықтық институттың да белгілерін анықтауы мүмкін.
Алдын ала тергеу (қызмет ретінде ) екі нысанда жүзеге асырылады деп
саналады, олар: анықтау және алдын ала тергеу.
Тергеушіде іс жүргізу еркіндігі бар, оның мәнісі мынада: прокурор, ҚІЖК-
ніңғ 289-бабының сәйкес, тергеушіге (анықтау жүргізуші адамға) орындалуы
міндетті нұсқау беруге уәкілетті. Бірақ тергеуші прокурордың:
- айыпталушы ретінде тарту туралы;
- қылмысты саралау және айыптаудың көлемі туралы;
- сот талқылауын тағайындау үшін сісті жіберу туралы немесе істі
қысқарту туралы нұсқауымен келіспесе, өз көзқарасын жазбаша баяндап жоғарғы
тұрған прокурорға жүгінуге құқылы. Бұл жағдайда прокурор, не төменгі тұрған
прокурордың нұсқауын бұзады, не бұл істің тергеуін басқа тергеушіге
тапсырады.
Іс жүргізушілер арасында тергеу бөлімінің бастығы қандай істер бойынша
алдын ала тергеу жүргізу туралы нұсқау тберуге құқылы екендігі жөнінде
бірыңғай пікір жоқ. Мәселен, И.Гуткин мұндай нұсқаулар қозғалған істің
шеңберінде ғана орын алуы мүмкін деп есептейді. Өзге авторлар (мәслен
П.Минюков, А.Гаврилов) мұндай нұсқауларіс қозғау туралы мәселе енді шешіліп
жатқан материалдар негізінде тергеу бөлімі бастығынан туындауы мүмкін деп
есептейді. Атап айтқанда П.Минюков былай деп атап өтеді: “Оларды
(материалдарды) тергеу бөлімінің бастығы “іс қозғалсын” деп бұрыштама соғып
тергеушіге беруінің өзі осындай нұсқау болып табылады. Мұндай нұсқауларды
жиі болмаса да тергеуші жедел-іздестіру қызметінен келіп түскен
материалдарды қарауға байланысты алады”.
Тергеушінің өкілеттіктері оның алдын ала тергеу жүргізу функцияларынан
ажыратылмайды, оның үстіне, олар тергеу бөлімі бастығының процессуалдық
жағдайымен өзара байланыста қаралуға тиіс.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 64-бабының 1-бөлігіне сәйкес, тергеуші
- өз құзіреті шегінде (ішкі істер органдарының тергеушісі, ұлттық
қауіпсіздік органдарының тергеушісі және салық полициясы органының
тергеушісі) қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді жүзеге асыруға өкілетті
қызмет адамы [2].
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 14-бөлігіндегі қылмыстық ізге
түсу органдары – бұл прокурор (мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы деген сөздерді талдау тергеушінің процессуалдық жағдайын
қылмыстықізге түсу органының ұғымымен байланыстыру қажет екендігін
куәландырады. Осы жағдай алдын ала тергеу органын сипаттайтын, атап
айтқанда, тергеушіні қылмыстық іс жүргізу құқықтық қатынастарының
қатысушысы ретінде қарауға итермелейді.
Тергеушінің негізгі мақсаты – істі тергеу болып табылады. Заң
әдебиеттерінде “істі тергеу” ұғымы “анықтау”, “қарау”, “зерттеу”
ұғымдарымен үндес, бірақ тергеушіге қатысты “айыптау”, “қорғау” ұғымы жоқ
немесе қорғауға емес, шындықты анықтауға бағыттайды.
Тергеу бөлімі бастығының процессуалдық бақылау қызметіне мыналар
жатады:
- қылмыстық істі қозғаудың уақытында болуын әрі негізділігін тексеру;
- алғашқы тергеу іс-қимылдарын жүргізудің нәтижелілігін және олардың
қылмысты ашу мен тергеудегі маңызын анықтау;
- күдік тудырушыны ұстаудың заңдылығы мен негізділігін таңдап алынған
бұлтартпау шараларының оларды қолданудың процессуалдық шарттарын
сәйкестігін анықтау;
- айыпталушы ретінде адамды жауапқа тартудың заңдылығы мен негізділігін
тексері;
- алдын ала тергеуге қатысушылардың процессуалдық құқықтарын қамтамасыз
етуді талдау, заң бұзушылықтарды жою;
- қажет болған жағдайларда істі тергеудің жан-жақтылық, толықтылық және
объективтік талаптарын орындау жөніндегі шараларды қабылдау;
- қылмыс келтірген материалдық зиянның орнын толтыруды қамтамасыз ету
мақсатында тергеуші қабыолдаған шаралардың сәйкестігін анықтау;
- іс жүргізуді тоқтата тұру туралы немесе қықарту туралы тергеуші
қаулысының заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Бірқатар зерттеушілер (И.Гуткин, Ф.Лопушанский, А.Чувилев, Ю.Белозеров)
тергеу бөлімінің бастығының тікелей өкілеттіктері ретінде көрсетілмесе де,
оның процессуалдық жағдайының мәнінен туындайтындай тергеушіні басқару
жөніндегі бірқатар процессуалдық іс-әрекеттер қатарына, мәселен,
тергеушінің анықтау органдарымен өзара іс-қимылы туралы, қылмыстың
жасалуына себепші болған себептер мен жағдайларды зерттеу туралы, қылмысты
ашуға жұртшылықты тарту туралы нұсқауларды беруін жатқызады.
Заң тергеу бөлімі бастығының өз өкілеттіктерін жүзеге асыру нысанын
белгілейді. Қылмыстық іс бойынша барлық нұсқаулар жазбаша түрде беріледі.
Тергеу бөлімі бастығының процессуалды өкілеттігін екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа нақты қылымыстық істі тергеудегі процессуалдық
бақылау тәсілдері құрайды. Екінші топқа оған бағынышты тергеушілерді
процессуалдық басқаруға бағытталған әсілдері жатады. Э.И.Воронин ұсынған
осы саралау заңының қаралып отырған бөлігіндегі ережелеріне анағұрлым толық
жауап береді [3, 45б.]. Тергеушінің процессуалдық жағдайы оның қылмыстық
сот ісін жүргізудегі функцияларымен байланысты, соңғысының сипатында
мыналар көрінеді:
1) қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қарау (ҚІЖК-нің 183,184-
баптары);
2) істің жай-күйін зерттеу (ҚІЖК-нің 24,124-баптары);
3) айыпталушы ретінде адамды жауапқа тарту (ҚІЖК-нің 206-бабы);
4) қылмыс жасады деп негізсіз айып тғудан кінәсіздерді қорғау (ҚІЖК-нің
24, 210-баптары);
5) қылмыстан келген материалдық зиянның орнын толтыруды және мүлікті
тәркілеуге қатысты үкімнің орындалуын қамтамасыз ету (ҚІЖК-нің 162-171-
баптары);
6) қылмыстың жолын кесу және қылмыс жасауға жәрдемдесетін жағдайларды
жою үшін шаралар қабылдау (ҚІЖК-нің 8, 36, 204-баптары);
7) тұрып жатқан жері белгісіз айыпталушыларды іздестіру (ҚІЖК-нің 267-
бабы);
8) сотқа дейінгі кезеңдерде тоқтатуға заңды негіздер болған жағдайда
қылмыстық істерді шешу (ҚІЖК-нің 269-бабы).
Тергеушінің аталған функциялар жиынтығын жүзеге асыруында мынандай
ерекшеліктері бар:
1) Функциялардың бәрі де өзара байланысты. Бір функцияларды
орындаудың нәтижелері келесі функцияларды жүзеге асырудың
сипатына әсер етеді. Мәселен, қылмыс туралы өтініштер мен
хабарларды қарау екі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін: а) қылмыстық
іс қозғау; ә) қылмыстық іс қозғаудан бас тарту. Егер қылмыстық іс
қозғау орын алған болса, онда әрі қарай істің мән-жайын
зерттеудің келесі функциясын жүзеге асырудың қажеттілігі
туындайды және т.т.
2) Функцияларды жүзеге асыру тергеушінің өзге де процесске
қатысушылармен өзара іс-қимыл жағдайында ғана орын алуы мүмкін.
Өзара іс-қимылдың сипаты құқықтық қатынастарға қатысушының
мәртебесіне байланысты. Мәселен, істің мән-жайын зерттеу
қылмыстың іздерін сараптамалық бағалауды талап ету мүмкін, мұның
өзі мәртебесі қатаң түрде заңменен белгіленген сарапшы
процессуалдық құқықтағы өзара іс-қимылының сипаты, айталық
тргеуші мен маманның өзара іс-қимылынан ерекшелінеді.
3) Процесске қатысушылардың бәрін де құқықтарымен қамтамасыз ету
және оларға міндеттер жүктеу тергеушінің өз функцияларын
орындауының алғышарттары болып табылады.
4) Тергеушінің заңды талаптарын кәсіпорындардың, мекемелердің,
ұйымдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауының
міндеттілігі заңды көзделген.
Алдын ала тергеу дегеініміз – мазмұны алдын ала сатысын басынан аяғына
дейін қамтитын қызмет. Алдын ала тергеу дәлелдеуге жататын барлық мән-
жайларды сотқа дейін анықтауға бағытталады (ҚІЖК-нің 117-бабы). Тек алдын
ала тергеуде ғана қылмыстық пароцесстің сотқа дейінгі сатыларында адамның
құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың заңда көзделген кепілдіктері
көбірек көзделген.
Анықтауға қарағанда қылмыстық істер бойынша атап өткеніміздей, іс
жүргізу дербестігі болады. Тергеу бөлімшелері қазіргі кезде ішкі істер
органдарында, қауіпсіздік қызметі органдарында және салық полициясы
органдарында бар [4].
Алдын ала тергеу, ҚІЖК-нің 126-және 404-бабтарына сәйкес, неғұрлым
күрделі істер бойынша және өзінің дене немесе ақыл-ой кемістігіне
байланысты өз құқығын қорғай алмайтын кәмелетке толмаған адамдар жасаған
қылмыстар туралы, сондай-ақ есі дұрыс еместердің қоғамға қауіпті іс-
әрекеттері туралы істердің барлығында міндетті түрде жүргізіледі.
Алдын ала тергеу оны жүргізу заң бойынша міндетті емес қылмыстар
бойынша да жүргізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда тергеуші, оны сот немесе
прокурор қажет деп санағанда ғана, қылмыстық процесске кірісуге құқылы.
М.С.Cтроговтың пікірінше, “анықтау мен алдын ала тергеудің бір-бірінен
айырмашылығы сонда, алдын ала тергеу дегеніміз – тергеудің маңызды, елеулі
қылмыстар туралы істерде қолданылатын жоғарғы және неғұрлым күрделі нысаны.
Анықтау – алдын ала тергеуге қатысты алғанда қосымша болып табылатын
тергеу нысаны, оның мақсаты – қылмыстың іздерін бекіту және алдын ала
тергеуде іс толық және жан-жақты тергеулуі үшін алғашқы және шұғыл
тергеуәрекеттерін жасау”. Алдын ала тергеу ұғымына анықтама беруге
байанысты бір тарихи жайға назар аударып көрейік. Бір кездері тергеушілер
соттардың жанында болған, ол кейбір іс жүргізушілердің, мысалы,
А.Я.Вышинский сияқтылардың, алдын ала тергеуді тергеуші немесе сот
тергушілерінің, яғни соттың қызметі деп айтуына мүмкіндік берді. Ал қазіргі
көптеген оқымыстылар алдын ала тергеудің соттан тысқарылық сипатын
мойындап отыр. Тарихи фактілерге мұндай апелляцияның қажеті не? Ол
дәлелдемелерді зерттеуге соттың қазір де құқығы бар екендігін көрсету үшін
қажет. Сот талқылауының бір бөлігі сот тергеуі деп те аталады. Ал бұл ұғым
мен “Алдын ала тергеу” ұғымын ажырата алу керек, олар қызметті жүзеге
асыратын субъектілер бойынша ғана емес, қызметтің бұл түрлерінің қылмыстық
процесстегі амалына, мақсатына, орнына және роліне қарай да бөлінеді.
Алдын ала тергеу, алдын ала тергеудің кез келген басқа нысаны сияқты,
іс жүргізу әрекеттерінен және іс жүргізу шешімдерінен тұрады. Ол өзіне
тергеу әрекеттерін жүргізуді, мәжбүрлеу шараларын қолдануды, адамды
айыпталушы ретінде тартуды, қорғаушыны, заңды өкілдерді, азаматтық
талапкерлерді және қылмыстық процестің басқа субъектілерін қылмыстық
процесске қатысуға жіберуді, қатысушыларды іс-материалдарымен таныстыруды
және т.б. қамтиды.
Алдын ала тергеудің алғашқы мерзімі екі ай шамасында белгіленген. Бірақ
осы заңда белгіленген тәртіпте прокурор ұзарта алады.
Сонымен, алдын ала тергеудің ең аз дегенде үш нысаны бар:
1) алдын ала тергеу;
2) аралас алдын ала тергеу, ол өзіне анықтауды (алдын ала тергеу
міндетті болып табылатын істер бойынша) және содан кейінгі алдын ала
тергеуді қамтиды;
3) алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша “анықтау”. ҚР қылмыстық
– іс жүргізушілік заңнамалары бойынша қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі
өндіріс тек алдын ала тергеу нысанында ғана емес, сонымен қатар анықтау
нысанында да жүзеге асырылады.
Анықтау – анықтау органдарының ҚІЖК – мен белгіленген өкілеттік шегінде
істің мән-жайының жиынтығын анықтау, белгілеу, бекіту және қылмыс жасаған
адамдарды қылмыстық жауапқа тарту, жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс
жүргізу нысаны (ҚР ҚІЖК 7-б 15-бөлім).
Қылмыстық сипатына қарай анықтау органдарына мынадай шаралар :
- Заңмен белгіленген құзыретіне сәйкес қылмыстың белгілері мен оларды
жасаған адамдарды табу, қылмыстардың алдын алу және жолын кесу
мақсатында қажетті іс жүргізу және жедел іздестіру шараларын
қолдану;
- Алдын ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша қылмыстық іс-
жүргізу және жедел іздестіру әрекеттерін орындау;
- Алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша анықтау;
- ҚР ҚІЖК 288-бабының 3 бөлігінде көрсетілген жағдайларда алдын ала
тергеу жүргізу жүктеледі.
Анықтау сөзі орыстың бұрыннан кең таралған анықтап білу, анықтап
білді деген сөздерінен шыққан, яғни дәлме-дәл анығын білу, бір нәрсенің
анығына көз жеткізу.
Заңға түсінік ретінде бұл сөз құқық берілген мемлекеттік органдар
жүзеге асыратын қылмыстық істерді тергеудің ерекше нысанын білдіреді.
Анықтау түсінігі туралы мәселе бойынша ғалымдардың арасында біркелкі
көзқарас жоқ. Қылмыстарды ашу мен кінәлі адамды табуға бағытталған
әрекеттердің кейінге қалдырылмайтын сипатын анықтаудың негізгі белгісі
ретінде.
М.С.Строговичтің анықтау өндірісі туралы берген анықтамасының негізі
етіліп алынған. Анықтау, - деп жазды М.С.Строгович, - қылмыскерді табу мен
қылмысты ашу үшін қылмыстық ізге түсіп, кейінге қалдырмайтын тергеу
әрекеттері жүргізілетін қылмыстық істі тергеудің алғашқы кезеңін атаймыз
[5, 74б.].
Аталған бағытпен қатар басқа да бағыт белгіленіп, оның қолдаушылары
анықтау бұл кез келген емес, белгілі бір мемлекеттік (әкімшілік) органдар
қызметінің түрі: анықтауға тән сипат оның жедел-іздестіру және тергеу
қызметтерінің үйлесімдігі болып табылады; онымен қоймай, анықтаудың мақсаты
тек қылмыстарды ашу ғана емес, сонымен бірге оларды табу, алдын алу және
жолын кесу деп есептейді. Мысалы, В.А.Ивановтың пікірінше, анықтау жедел-
іздестіру мен тергеу қызметтерін үйлестіретін және қылмыстардың алдын
алуға, жолын кесуге және ашуға, кінәлі адамдарды іздестіру мен әшкерелеуге
бағытталған, соған арнайы құқық берілген мемлекеттің әкімшілік органдар
қызметі. Осы түсінікке сәйкес дерлік мазмұнды Р.М.Готлиб те береді. Ол
анықтауды қылмыстарды табу, ашу, алдын алу және жолын кесу мақсатында,
прокурордың қадағалауымен, жедел-іздестірушілік және іс жүргізушілік
әдістермен жүзеге асырылатын және құқық нормаларымен реттелетін арнайы
өкілеттігі бар мемлекеттік органдар қызметі ретінде сипаттайды. Осы және
басқа да анықтаудың белгілерін А.Донцов толығырақ қарастырған. Оның
көзқарасы бойынша, анықтау – қылмыстарды ашуды қамтамасыз ету, жолын кесу
және алдын алу міндеттерін қамтиды және осы мәндеттерді орындау бір
органдар үшін тікелей олардың белгілеуімен, басқалар үшін олардың ерекше
жағдайларымен шартталады. Сондай-ақ, ол анықтау мемлекеттің кейбір
әкімшілік органдарының қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді табысты
жүргізуін қамтамасыз ету, жедел-іздестіру шараларын жүргізу арқылы алынған
хабарлар мен арыздар бойынша қылмыс оқиғасының бар – жоқтығын тексеру және
қылмыстық істі жүргізуге кедергі жасайтын жағдайларды анықтаумен бітісетін
қызмет екендігін айтты. Демек, бір авторлар анықтауды тек қылмыстық ізге
түсіп, кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізу деп
тұжырымдайды. Бірақ мұндай көз-қарастың салдарынан, қылмыстық істі
тергеудің нысаны ретінде алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша
анықтау қалып қойып отыр. Анықтаудың осы нысанын қалдырып, елемей кетуге
болмайды, себебі анықтау процесінің бүкіл маңызы мен мәнін айқындайтын
(істі сотқа жіберу), анықтаушы мен анықтау органының бастығы
дербестіктерінің шегін белгілейтін осы анықтаудың нысаны болып табылады.
Басқа авторлар анықтау процесі туралы берген анықтамаларында көбінесе
анықтаудың қызметіне қатысты белгілерді емес, оны жүргізетін органдар мен
олардың алдында тұрған мақсаттарын сипаттаған. Әрине, анықтаудың
көрсетілген бұл белгілері оның анықтамасына енгізілуі мүмкін, бірақ олар
анықтау қызметін сипаттайтын белгілерден басым болмауы қажет. Қылмыстық іс
жүргізу заңы анықтау процесін толық жете дәрежеде сипаттайды. ҚР ҚІЖК – нің
65-бабына сәйкес, анықтау органдарының қызметі қылмыстың сипатына қарай
алдын ала тергеу міндетті істер бойынша анықтау болып бөлінеді. Анықтау
ұғымына толық әрі дұрыс анықтама беру үшін, біздің ойымызша, тағы келесі
ерекшеліктерді ескеру қажет. Біріншіден, алдын ала тергеу органдары ҚР
ҚІЖК – нің 8-бабына сәйкес, міндеттерді шешуге шақырылған, яғни, ол
қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және
қылмыстық жауапқа тарту, кінәсіз адамды негізсіз айыптаудан сақтау; бүкіл
өзінің қызметімен қылмыстардың алдын алуы мен жойылуына, заңдылықтың
күшейтілуіне мүмкіндік жасау, заңдардың бұлжытпай орындалуына рухында
азаматтарды тәрбиелеу. Бұл міндеттер алдын ала тергеу органдары мен анықтау
органдары үшін ортақ болып табылады. Екіншіден, анықтау түсінігі бойынша
берген іс жүргізуші – ғалымдардың анықтамалары, біздің пікірімізше,
анықтау түсінігін толық және кең түрде ашып көрсетпейді. Сондықтан да
анықтау ұғымын оның іс жүргізушілік белгілеріне сай беру керектігін жөн
көріп отырмыз. Олар төмендегідей:
а) анықтау қылмыстың іс жүргізудің құрамдас бөлігі болып табылады және
ол қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталған;
б) анықтау қылмыстық іс жүргізу заңдылығымен реттеледі,
в) анықтау іс жүргізушілік тәсілдер мен құралдар арқылы жүзеге
асырылады;
г) анықтау іс жүргізу нысандарында жүргізіледі;
д) қылмыстық іске қатысушы тұлғалардың дербес іс жүргізу мәртебесінің
бар екендігін білдіреді;
ж) қылмыстық іс жүргізу субъектілері арасындағы пайда болатын қылмыстық
іс жүргізушілік қатынастармен сипатталады, заңдылықтың сәйкес іс
жүргізушілік кепілдіктердің жүйесімен шектеледі.
Жоғарыда аталған белгілер мен ғалымдардың көзқарастарын ескере огтырып,
анықтау деп – бұл өкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың
анықтау түрлерінің біреуі бойынша іс жүргізу заңына сәйкес, іс жүргізу
құралдары мен тәсілдерін қолдану арқылы қылмыстық сот ісін жүргізудің
мақсаттары мен міндеттеріне жетуге, сонымен қатар, қылмыстарды табу, алдын
алуға және жолын кесуге, кінәлі адамдарды іздестіру мен әшкерелеуге
бағытталған алдын ала тергеу нысанын атаймыз.
1.2 Алдын ала тергеу, анықтау органдарының құқықтары мен міндеттері
Қылмыстық кодексте белгіленген негіздер мен тәртіптер бойынша болмаса,
ешкімде қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстауға, қамауға алуға, өзгеше
түрдегі бас бостандығынан айыруға болмайды. Қамауға алынған адамға немесе
ұсталған адамға ұстаудың негізі, сондай-ақ ол жасады деп сезік келтірілген
немесе айыпталған қылмыстың заңдық сипаттамасыдереу хабарланады.
Қазақстан Рспубликасының Конституциясында әр адамның жеке бостандығына
және қамауға алынған тергеушіге Бере отырып, тек соттың санкциясымен ғана
қамауға және күзетпен ұстауға жол беріледі.
Адам соттың санкциясынсыз 72 сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауы
мүмкін. Күзетпеген ұсталмаған адамды сот-психиатриялық сараптама жүргізу
үшін медициналық мекемег мәжүбүрлеп орналастыруға соттың шешімі бойынша
жол беріледі. (ҚР-ның Конституциясының 16, 17-баптары).
Адамзатқа қылмыстық іс бойынша іс жүргізу негізінде оның құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуы салдарын келтірілген зиян қылмыстық іс жүргізу
кодекіне көзделген негіздер мен тәртіп бойынша өтелуге тиіс.
Жәбірленуші, куәні немесе қылмыстық процесске қатысушы өзге де
адамдарды, сондй-ақ олардың отбасы мүшелерін немесе өзге де туыстарын
өлтірумен, күш қолданумен, мүлкін жоюмен немес бүлдіремін деп, не өзге
заңға қарсы қауіпті әрекеттермен қорқытқандығынажеткілікті негіздер болған
кезде қылмыстық процесстерді жүргізуші орган өз құзіреті шегінде ғана бұл
адамдардың өмірін, денсаулығын, абыройын, қадір-қасиетін және мүлікн
қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға міндетті.
Азаматтардың жеке өмірі, неке және отбасылық құпия заңның қорғауында
болады, әркімнің жеке салымдары мен жинақтарын, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарларды құпиясына құқығы
бар, қылмыстық процесс барысныда бұл құқықтарды шектеугек заңда тікелей
белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркіне
қарсы кіруге, оны қарауға және тінту жүргізуге заңда белгіленген жағдайлар
мен тәртіп бойынша жол беріледі.
Меншікке заңмен кепілдік беріледі. Ешкімді де соттың шешімінсіз өз
мүлкінен айыруға болмайды.
Іс жүргізу әрекеттерінің барысында адамдардың банктегі салымдарына және
басқа да мүліктерге тиым салу, сондай-ақ оны алу осы кодексте көзделген
жағдайлар мен тәртіп бойынша жүргізілуі мүмкін. (ҚІЖК 18-бабы)
Тергеуші істі дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды Жан-
жақты, толық және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды
қолдануға міндетті. Яғни айыпкердің мойнына ілетін мән-жайларды, сондай-ақ
оның жауаптылығын жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ашуға
міндетті.
Ол нақты деректерді анықтайды, солардың негізінде іс үшін мәні бар мән-
жайлар белгіленеді. Істің Жан-жақты, толық және объективті түрде мән-
жайларды зерттеу мынадан тұрады:
1) Жан-жақты зерттеу – бұл іске қатысты мән-жайларжы және
дәлелдемелерді, оның құрылысына, құрамына қарай зерттеу, жан-жақты зерттеу
істі жүргізуі кезінде туатын барлығын объективті түрде қарауына көмек
береді, мұндайверенді тексеру дәлелемелердің дұрыстығы дәрежеде қарауына
және бір жақты субъективті қарауына кедергі болады және істің дұрыс
кеңістікте жүруіне көмек береді;
2) Толық-зерттеу – бұл іске қатысты барлық мән-жайларды орнатуға және
зерттелуін талап ету, іске қатыты дәлелдемелер жинау және осы дәлелдемелер
арқылы істің мән-жайын анықтау;
3) Объективті қарау іске қатысты барлық мән-жайларды зерттеуде
айыпкердің кінәлілігін немесе кінәлі еместігін дәлелдейтін деректерді
объективті түрде зерттеуін қажет етеді. Объективті-құқықтық және әділеттік
алдын ала келісімдік, шынайлық осындай талаптарды анықтаушы алдына қояды.
Жан-жақты, толық және объективті түрде зерттеу принципі заңға қайшы келетін
іс-әрекеттердің іс жүргізу кезінде қолданбауын талап етеді, мысалы,
дәлелдеу кезінде, айыпкердің жауап алуды қорқыту, ұрып-сғу және басқа
заңсыз әрекеттерді қолдануға жол берілмейді. Бұл құралған принциптеріміз
қылмыстық іс ті біріктіру немесе бөлу (48, 49-баптар). Айыпталушы ретінде
тағайындалу (69-бап).
Айыптау үкімін шығару кезінде (375-бап) негіз құрайды және іске
қатысушы адамға наразылық мәлімдеу құқығын қорғауға кепілдік береді.
Тергеу органы заңға сәйкес істің жан-жақты, толық және объективті мән-
жайларын орнату міндетті. Тергеушінің іс жүргізу негізінде сезіктінің,
айыпталушының қорғануға құқығы бар, олар бұл құқығын осы кодексте
белгіленген тәртіппен жеке өзі де, қорғаушының, заңды өкілініңкөмегімен де
жүзеге асра алады және де қорғаушы айыпкердің кінәлі еместігін дәлелдейтін
мәліметтерді жинау міндетті. Немесе басқа да заңдармен көрсету қажет (26-
бап 1-тармақ).
Қазақстан Республикасының Конституциясында әр адамның заңды көмек
пайдалануға құқығы бар. Тергеу жүргізуші орган сезіктіні айыпкердің
қорғаншысының іске қатысуын қаматамасыз етуге міндетті, сезікті, айыпталушы
қорғаушысының және заңды өкілінің қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысуы
сезіктіге, айыпталушыға тиесілі құқықтарды кемітпейді.
Тергеу жүргізуші орган сезіктіге, айыпталушыға олардың айыптаудан
заңмен тыйым салынбаған барлық құралдарымен қорғану мүмкіндігін қамтамасыз
етуге, сондай-ақ олардың жеке және мүліктік құқықтарын қорғауға шаралар
қолдануға міндетті.
Сезікті, айыпталушы қылмыстық ізге түсу органдарына айғақтар беруге,
қандай да болсын материалдар беруге, оларға қандай да бір жәрдем көрсетуге
мәжбүр етілмеуге тиіс [6,75б.].
Сезіктінің, айыпталушының онымен бірлесіп қылмыс жасады деп айыпталған
адамға қатысты қылмыстық істі қарау кезінде өзіне тиесілі қорғану құқығының
барлық кепілдіктері сақталады.
Тергеуші дәлелдемелерді қараған кезде дәлелдемелердің жиынтығын
негізделген өздерінің сенімі бойынша бағалайды, бұл орайда заңмен ар-ождан
бақылауға алады.
Ешқандай дәлелдеменің күні бұрын берілген күші болмайды (ҚІЖК-25-бабы
1, 2-тармақ).
Қылмыстарды тез арада, толық ашу, айыптыларды әшкерелеу және заңның
дұрыс қолдануын қамтамасыз ету, сөйтіп қылмыс істеген адамды әділ
жазалануын және айыпсыз бірде-бір адамның қылмыстық жауапқа тартылмауын
және сотталмауын көздеу.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстарды болғызбауға және
жоюға, қоғамның мүдделерін, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғауға,
азаматтарды Қазақстан Республикасының Конституциясын және де өзге де
заңдарын бұлжытпай сақтау, егемендігін, тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында
тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс (8-бап).
Сонымен, қылмыстық істі тергеудің міндеттері мен қағидалары несімен
ерекше? Не үшін құқықтық мемлекет құру жолында негіз болмақ?
Негізгі категориялардың ирархиясында міндеттер мақсаттардан кеіәнгі
екінші орында тұр. Міндеттер қылмыстық істі тергеу құрылымының және
жүйесінің элементтері мақсаттарының туындылары болып табылады. Қылмыстық
істі тергеудің мақсаттары мен міндеттері арасныда тығыз мағыналы өзара
байланысы осымен түсіндіріледі. Міндеттерді шешу сот әділдігі сияқты
мақсаттарға қол жеткізудің негізіне алынады. Басқаша айтсақ, міндеттер
дегеніміз – мақсаттарға қол жеткізудің жолдары екен.
Қылмыстық істі тергеу жұмысында міндеттер үш деңгейде бөлінеді (ҚІЖК-
нің 8-бабы).
Бірінші деңгей мынандай міндеттерді қамтиды:
- қылмыстық тез және толық ашу;
- қылмыс жасаған адамды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке тарту;
- әділ сот талқылауы және заңды дұрыс қолдану.
Үш деңгейдегі міндеттерді шешу қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған және қылмыстық мінез-құлыққа ықпал ету жөніндегі іс
жүргізу әдістері мен тәсілдерінің бәрін де қолданудан көрінетін әділ сот
мәнінің бір ғана аспектісін білдіреді.
Екінші деңгейдегі міндеттерге мыналар жатады:
- негізсіз айыптау мен соттаудан қорғауды қаматамсыз ету;
- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден
қорғауды қамтамасыз ету;
- заңсыз айыптау немесе кінәсізді соттау жағдайында кідіріссіз және
толық ақтау қаматамысз ету.
Айтылғандардың игілікті бағыты көзге айқын түседі, олар кінәсіздерді
қылмыстық ізге түсуден қорғаудан көрінетін әділ соттың екінші қырын
білдіреді.
Міндеттердің үшінші деңгейі заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға,
қылмыстың алдын алуға, құқыққа деген құрметтеушілікті қалыптастыруға жәрдем
көрсету мәселелерін шешеді. Бұл деңгейдің жалпы сипаты бар. Алғашқы екі
деңгейдегі міндеттерді шешу бір мезгілде үшінші деңгейдегі міндеттерді
шешуді де білдіреді. Егер бірінші және екінші деңгейдегі міндеттердің ең
болмаа бірі шешілмесе үшінші деңгейдегі міндеттердің бірде бірін шешіледі
деп санауға болмайды.
Тез деген сөз жасалған қылмыс пен оны уәкілетті органдардың білуі
арасындағ,ы уақыт айырмашылығ мейлінше қысқа болуға тиіс ті екендігін
білдіреді. Анықтау және тергеу органдары қылмыстың жағдайларын тергеуді
неғұрлым ерте қолға алса, қылмыс жасаған адамның кінәсі мен қылмыстық
жауапкершілігі деңгейін кейінгі сот бағалауының әділеттігі мен заңдлығының
ықтималдығы соғұрлым жоғары болады. Жасалған қылмыс үшін әділетті түрде
жазалау неғұрлым ертерек орын алса, соғұрлым әділ сот тиімділігі де жоғары
олады. Толық ашу деген сөз барлық кінәлі адамдар және барлық қылмыс
анықталуға тиіс дегенді білдіреді. Мұның маңыздылығы мынада: бір адамның
бірнеше қылмыс жасауы немесе бірнеше адамның бір қылмыс жасау мүмкін. Осы
аталған жағдайлардың әрқайсысына қатысты кінәлі адамдардың іс-әрекетін
бағалау қылмыстық-құқықтық бағалау түрліше болуы мүмкін, мұның өзі
жазалаудың түрлі түрлерін қолдануға әкеліп соғады.
Қылмыстық жазалануға жататын, яғни қылмыс ретіндегі іс-әрекетті бағалау
осы фактіні белгіленген заң тәртібімен тіркеу арқылы қылмыстық ізге түсу
органы қолға алса қылмыс ашылады деп саналды.
Қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке
тарту. Әшкерелеуді нақты адамның қылмыс жасау фактісін белгіленген іс
жүргізу тәртібімен дәлелденуі деп түсінген жөн. Әшкерелеу, сондай-ақ Адам
жасаған дәлелденген іс-әрекетті қылмысты деп тануға және ол адам қылмыстық
жазалануға тиіс екендігін білдіреді. Қылмыстың жасалу фактісі мен оны
жасаған адамның арасындағы дау тудырмайтын өзара байланысты айқындау кінәлі
адамға заңда көзделген барлық шараларды қолдануға негіз болып табылады
(ҚІЖК-36-бабы 1-бөлігі). Әрине, мұндай шараларды қылмыстық істі тергеу
органы қабылдай алады.
Анықтауды өз құзыретінің шегінде қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізуді жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік лауазымды адам – анықтаушы
жүзеге асырады.
ҚР ҚІЖК қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын органдардың барлығына
қылмыс туралы арыздар мен хабарларды қабылдау мен қараудың бірыңғай тәртібі
белгіленген (ҚР ҚІЖК 183, 184 б.б.) Жалпы алғанда бұл шаралардың барлығы
бір түйінге келеді: арыз (хабар) қабылданып, қажет болған жағдайда
тексеріліп, заңда белгіленген мерзімдерде шешілуі тиіс.
ҚР ҚІЖК 189 б. 1 бөлімі 2 пунктіне сәйкес, істің қозғалуы немесе іс
қозғаудан бас тарту туралы мәселені шешу үшін іс тергелу ретіне жататын
органмен ғана жүргізіле алатын тексеру әрекеттері қажет. Тексеру
әрекеттерінің барысында ҚР ҚІЖК 184 бабына сәйкес қажет болған жағдайда
қосымша мәліметтер алынуы, құжаттарды немесе өзге материалдар талап етілуі,
оқиға өткен жер қаралуы, сараптама тағайындалуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК – ң жаңашылдығы ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін тексерудің
барлық түрлерін жүргізуге (жерді, үй-жайларды, заттарды, құжаттарды, көзі
тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру) рұқсат етеді (ҚР ҚІЖК 221-
б).
Қылмыс туралы арызды немесе хабарды тексеру қылмыстық сот өндірісінде
жүзеге асырылатын дәлелдеу процесінің бір түрі. Ол қолда бар материалдар
қылмыстық істі қозғау немесе қозғаудан бас тарту туралы мәселені шешу үшін
жеткіліксіз болған жағдайда өткізіледі (ҚР ҚІЖК 185-б).
Арыз немесе хабарды тексеру мақсаты бұл қылмыс белгілері мен іс бойынша
өндірісті болдырмайтын мән-жайларға қатысты жетіспейтін мәліметтерді
анықтау болып табылады (ҚР ҚІЖК 37-б). Ал жасалған қылмыс, кінәлі адамдар
мен өзге де дәлелдеуге жататын жағдайларға анықтау бұл – алдын ала тергеу,
анықтау, сот тергеуінің мақсаты болып табылады.
Анықтау барысында дәлелдеуге жататын жағдайлар тексеру және тергеу
әрекеттерін жүргізу жолымен анықталады (мысалы, сұрау). ҚР ҚІЖК 286 бабының
2 бөлімі анықтау барысында дәлелдеуге жататын мән жайларды анықтауға
мүмкіндік беретін анықтаушының іс - әрекеттерінің тізімі берілген [8,
71б.].
Бірінші. Жәбірленушілер мен куәлардан жауап алуды қоспағандағы тергеу
әрекеттерінің өндірісі. ҚР ҚІЖК 286-бабының 6 бөліміне сәйкес, олардан
(жәбірленушілер мен куәлар) мынадай жағдайларда жауап алынады:
а) егер оларға осы елді мекенмен шығу немесе тұрғылықты жерін ауыстыру
қажет болғанда;
ә) денсаулық жағдайына немесе өзге де жағдайларға байланысты олар сотта
істі қарауға қатыса алмайтын болса;
б) анықтаушы пікірінше, жауап алу дәлелдемелерді бекіту үшін қажет.
Екінші. Қылмыс жасады деп сезікті болған адамнан соттылығының болуы
немесе болмауы туралы анықтама талап ету.
Үшінші. Жұмыс немесе оқу орнынан мінездеме талап ету. Төртінші. Іске
маңызы бар өзге де материалдарды талап ету.
Бесінші. Жәбірленушілер мен сезіктілерден жауап алу. Ескі ҚІЖК
заңдарына қарағанда жаңа ҚІЖК-і бойынша жауап алу ауызша түрде жүргізілуі
мүмкін. Сонымен қатар жауап алудың дәстүрлі жазбаша түсінік алу нысанына
тыйым салынбайды.
Ауызша жауап алудың нәтижесі анықтамаға толтырылады. Бұл анықтамада
жәбірленушінің (куәнің) тегі, аты, әкесінің аты, мекен-жайы немесе жұмыс
орны, оның мәлімделуінің сипаты мен дәрежесі көрсетіледі. Жауап алу
барысында ҚР ҚІЖК 219 бабына сәйкес дыбыс, бейне жазу, киноға түсіру
қолданылуы мүмкін. Жауап алу туралы анықтама іс материалдарына қосыла
тігіліп, анықтау, алдын ала тергеу немесе сот тергеуі барысында жауап алуға
негіз болады. Өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған адамнан сезікті ретінде
жауап алынады (ҚІЖК 286 б. 7 бөлімі).
1.3 Алдын ала тергеуді және анықтауды жүргізудің жалпы шарттары
Бұдан бұрын атап көрсетілгендей, адамның тапсырыс бойынша өлтірілгені
немесе басқа да жағдайда мерт болғаны қыдлмыстық істі қозғау сатысында көп
ретте белгілі бола қоймайды және ол нақтылы оқиғаға анағұрлым сәйкес
келетін белгілер бойынша қозғалады, ал кеәініректе “тапсырыс” болғаны
анықталғаннан кейін ҚР ҚК 96-бабының 3-тармағы бойынша қайта сараланады.
Тергеудің алғашқы кезеңінде өлім сипатына нақты заңдық баға беру әлі
ертерек (тергеудің өзі ақиқатқа көз жеткізу үшін жүргізіледі ғой), алайда
тергеу жүргізу ұстанымына қарағанда бұл аса маңызды, өйткені, бірден
өлімнің тапсырыстық сипатын нысанааға, алу осы қауіпті қылмысты тергеудің
өзіндік ерекшеліктерін толық көлемде пайдалан отырып, оқиға түйінін нақты
шешуге мүмкіндік туғызады. Бірақ, тәжірибе көрсеткендей, дәлел жеткілікті
бола тұрса да қайсыбір тергеушілердің оқиғаны тапсырыспен өлтірілгеніне
жатқызуға “қорқақтайтыны” бар, себебі, кісіні “тапсырыспен”, яки
“әдеттегідей” өлтірудің “сұрауы” бірдей емес [9, 18б.].
Кейде тапсырыспен Адам өлтіруге жекелеген оқиғалар мен жағдайлар түрткі
болуы ықтимал. Сондықтан кез келген жайсыз хабарға құқық қорғау органдары
жете мән беріп, сақтандыру шараларын ойластырғаны жөн. Бұлай болмаған
жағдайда, мұның арты үлкен өкінішке соқтыруы мүмкін. Бір ғана мысал, отбасы
мүшелері отағасының ішіп келіп, үйде ылаң салатыны, әйелі мен бала-шағасын
ұрып-соғатыны жайында полицияға, жергілікті органдарға талай рет хабарласа
да, ешкім оған мән бермеген, ақыры әйелі кісі өлтіруші жалдап, күйеуінің
көзін жойдырып тынған.
Жалдап артына із қалдыруға үлкен сақтықпен қарайтындықтан және қылмысқа
дейін жәбірленушімен екі арада тура байланыста болмайтындықтан тапсырыспен
Адам өлтірушілікті қылмыстан (оның ізі мен жағдайы) қылмыскерге дейін
дейтін дәстүрлі әдіспен тергеу жүргізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдар ішінде еліміз мемлекет
дербестігін нығайту мен азаматтардың өміріне тірек болатындай құқық
негіздері қайта құруда біршама жетістерктерге қол жеткізді деп толық айта
аламыз. Осыған байланысты елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың
басты мақсаты – құқықтық, зайырлы, демократиялық қоғам қалыптастырып,
мемлекетімізді өркениетті елдер қатарына қосу. Әйтсе де, бұл жолдың өзіне
тән күрделілігі мен қиындықтары бар. Қоғамдық өмірдегі барлық салаға заң
күшінің бірдей дәрежеде әрекет етуі ең алдымен алдын ала тергеуді жүзеге
асыратын органдар үшін міндетті қағида. Әсіресе, тергеу органдарының халық
алдындағы жауапкершілігі жоғары.
Қазіргі уақытта тергеу аппараты қылмыстардың алдын алу, ашу және
тергеуді жүргізу кезінде тек ғана анықтау органдарымен және жедел іздестіру
қызметін жүзеге асыратын мамандармен тығыз байланыста болуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазақстандағы қылмыстық істердің
салыстырмалы түрдегі қолайлы динамикасы белгілі бір мөлшерде республикадағы
заңдылық тәртібі мен құқықтық базасын қалыптастыру жұмысының тиісінше
ұйымдастырылғанына байланысты. Қылмыстық проблемасына тікелей қатысты
немесе жанама әсері бар заңнамалар, елдегі саяси, экономикалық және
әлеуметтік жағдайға лайықталып әзірленді.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекет құруға бағытталған
құқықтық реформаны жүзеге асыру жағдайында заңдылықты сақтау басымдырақ
мәнге ие. Осыған байланысты қылмыстық істерді тергеу сапасын арттыру,
қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған азамттардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғаудағы сот әділдігінің кепілдігін күшейту қажеттігі
туындап отыр.
Сондықтан қылмыстағы күресті дамытуды жетілдіру қылмысты тергеуді
дұрыс ұйымдастыру және ашу тактикасы, практиканы жан-жақты оқып, өзінде бар
тәжірибені қолданып, жаңа ғылыми әдістерді енгізу болып табылады.
Осыған байланысты диполмның зерттеу объектісі қылмыстық істі тергеу
өндірісіндегі ұйымдастыру, іс жүргізу және криминалистік негіздер болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты қылмыстық істерді алдын ала тергеу өндірісіндегі
криминалистикалық, процессуалдық және тактикалық-ұйымдастырудың
ерекшеліктерін ғылыми кешенді талдау болып табылады. Олардың теориялық
негіздерін, жалпы ережелерін талдау, сонымен қатар тергеудің сапалы және
тиімділігін арттыру бағытында нақты тәжірибелік ұсыныстар жасалады.
Зерттеудің теориялық негізіне қылмыстық іс жүргізу, криминалистика және
жедел іздестіру қызметі мамандарынның жұмысы қолдаылады. Әдебиет көздерін
талдау негізінде дипломның бірінші бөлімінде алдын ала тергеудегі қылмыстық-
процессуалдық қызметтің ұғымдарының мәселелері, ұйымдастыру негіздері және
іске асру механизмі, жеке тергеу ісінің өндірісін ұйымдастырудағы тергеуші
әрекетін бағдарламауда ұйымдастырушылық ерекшелігі және ұйымдастырудың
ерекшелігі және ұйымдастырудың элементі ретінде жоспарлау зерттеледі.
Зерттеуде қылмысты алдын ала тергеу өндірісі мәселесі бойынша негізгі
бағыттарының дамуы қарастырылады. Қозғалған қылмыстық іс бойынша техникалық-
коминалистикалық құралдар мен дәлелдерді бекіту ісінде ұсынылған негізгі
талаптар, оның формасының мәнділігі, оған қатысты кейбір ұғымдар мен
анықтамалар және құрылымы, негізгі белгілері зерттеледі.
Бұрын ашылмаған қылмыстарды тергеу әдісіне кері әсер ететін кейбір
заңдылықтарды анықтау тергеу әдісі негізінің жүйелеу ұсынылады. Осыған
байланысты қылмыстық істі алдын ала тергеу өндірісінде оның тактикалық-
ұйымдастыру аспектісіне қылмыстық іс бойынша өндірісті жаңартуда алдын ала
тергеу ісін жүргізу және дайындық тактика ерекшелігіне, өндірісті қозғаудан
кейін дәлелдерді динақтауды қамтамасыз ету үшін өндірістік іс бойынша
арнайы біліктілікке және ғылыми-техникалық құралдарды пайдалануға,
қылмыстық істі тергеу өндірісінде техникалық құралдарды, әдіс-тәсілдерді
пайдалануды зерттеуге, оларды қолданудың механизмі мен жағдайын, жалпы
заңдылықтарын анықтау мен оқып білуге көңіл бөлінген. Қылмысты тергеудің
өндірісінің әдістемелік жетілдіру ерекшеліктері көрсетіліп, жеке тұлға және
топпен жасалған қылмыс түрлерін тергеудегі әдістің мағынасы.Соңғы уақытта
алдын ала тергеу мен анықтау жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар біршама
мәселелердің басын ашып, міндеттерді айқындай түсуде. Осы орайда,
зерттеудің объектісі тергеу органдары мен анықтау органдары арасында пайда
болатын құқықтық қатынастар, тергеу тәжірибесі, тергеуге қарсы әрекет
проблемалары және тергеу психологиясы мен тактикасы мәселелері бойынша
теориялық материалдарды қалыптастыру болып табылады. Ғылыми және
тәжірбиелік зерттеу пәні қылмысты алдын ала тергеудің, анықтаудың
гносеологиялық, құқықтық, әдістемелік, ұйымдық проблемалары болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері заң әдебиетін талдау негізінде
тергеушінің процессуалдық мәртебесін заңнамалық базы мен құқық қолдану
практикасын жүйелі және кешенді зерттеу, осы салада болған ғылыми
ережелерді дамыту және нақтылау тергеу қызметін жетілдіру жөнінде ұсыныстар
мен ұсынымдар әзірлеу болып табылады.Осыған орай зерттеу жұмысында алдын
ала тергеуге және анықтауға ғылыми талдау жасалады және соның негізінде
іс жүргізуге қатысушылардың теріс қылықтарының алдын алу мен болдырмаудың
процессуалдық және тактикалық тәсілдері жасалды. Зерттеу барысында тергеу
мен анықтау қызметінде кездесетін олқылықтардың орны толтырылып және алдын
ала тергеу тәжірибесінде кездесіп қалатын проблемаларды шешудің жолдары
ұсынылады. Зерттеудің жаңалығы алдын ала тергеу мен анықтау мәселелеріне
қатысты қолданыстағы заңнамаға талдау жасау негізінде қазіргі заман
талаптарына сай келетін алдын ала тергеумен анықтау арасындағы қарым-
қатынасты тығыз байланыстыруға ұмтылыс жасау болып табылады. Қылмыс жасаған
адамның алдын ала тергеумен анықтау іс-әрекеттеріне қарсы әрекетімен
күресудің тиімділігін арттыруға бағытталған түрлі операциялар мен
комбинациялар түріндегі күрделі тактикалық әрекеттерді пайдалану қажеттігі
негізделеді.
Зерттеу нәтижесінде, қылмыстық іс жүргізу мен криминалистиканы жаңаша
танымдармен байыта түсетін негізгі деген тұжырымдар, ұсыныстар мен
ұсынымдар жасалды. Зерттеудің жаңашылдығы Қазақстан Республикасында
тергеушінің процесуалдық мәртебесін, анықтау қызметінің тиімділігін
арттырудың теория және практика мәселелерін жүйелі және кешенді зерттеу
болып табылады. Талдау негізінде ұлттық тергеу мен анықтаудың тиімділігін
арттыру жөніндегі ғылыми негізделген ұсыныстар мен ұсынымдар әзірленген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері заң әдебиетін талдау негізінде
тергеушінің анықтау органдарымен байланысының процессуалдық мәртебесін,
заңнамалық базы мен құқық қолдану практикасын жүйелі және кешенді зерттеу,
осы салада болған ғылыми ережелерді дамыту және нақтылау тергеу мен
анықтау қызметін жетілдіру жөнінде ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу болып
табылады.
Зерттеу нысаны, қылмыстық процестегі тергеушімен анықтаушының
процессуалдық мәртебесі туралы теориялық және заңнамалық ережелер болып
табылады. Тергеу қызметін реттейтін қылмыстық іс жүргізу нормалары, тергеу
тәжірибесі материалдары, қылмыстық істер, қылмыстық процесс субъектілерінің
практикалық қызметі болып табылады. Бұл зерттеу тақырыбы бойынша
қорытындылар, ұсыныстар мен ұсынымдардың негізделуін күшейтуге мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алдын ала тергеу мен
анықтау мәселелері ХІХ ғасырдан бастап зерттеліп келеді. Бұл мәселелерді:
А.Ф.Кони, В.Случевский, Р.С.Белкин және басқа да ғалымдар зерттеді.
Кейінгі жылдары бұл мәселелер Қазақстандық заң ғалымдары А.Н.Ахпановтың,
С.Ф.Бычкованың, А.Я.Гинзбургтың, С.З.Зимановтың, С.Е.Еркеновтың,
М.Ч.Когамовтың, Т.Е.Сарсенбаевтың, Г.Ж.Сулейменованың,
Б.Х.Төлеубекованың, Қ.Х.Халиковтың және тағы басқалардың еңбектерінде орын
алды.
Дипломдық жұмыстың объектісі. Қазіргі уақытта тергеу аппараты
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеуді жүргізу кезіндегі құқықтық
қатынастар
Дипломның құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен
міндеттеріне негізделген. Жұмыс кіріспеден, тоғыз бөлікті құрайтын үш
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ МЕН АНЫҚТАУДЫҢ ЖАЛПЫ ШАРТТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1 Алдын ала тергеудің және анықтаудың түсінігі, мақсаты
Бүгінгі таңда Қазақстан халқы өз алдына жоғары мәртебелі мақсат
қойып отыр. Ол –құқықтық мемлекет құру. Бұл мақсатқа жету өте қиын.
Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың емес, көпшіліктің,
барлық азаматтардың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте Заңның
әр әрпі, рухы үстемдік етеді. Сондықтан тергеушілер барша адамдарға,
ең жоғарғы дәрежедегі лауазым иелерінен бастап қатардағы жәй
азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатының, заң актілерінің орны мен ролін, қоғамдық
тәртіптің сақталуы мен тұрақтылығына тигізіп отырған игілікті ықпалын,
яғни заңға сүйене отырып әрекет жасау құқықтарымен міндеттерін
түсіндіру- тергеушілер қызметінің маңызды түрі болып табылады.
Алдымен тергеу деген не? Тергеуші кім? Сол ұғымдарға тоқталайық.
Біріншіден алдын ала тергеу дегеніміз тергеушінің немесе анықтау
органының қылмыстық іс жүргізу қызметінің белгілі бір түрі, екіншіден
қылмыстық процесстің сатысы, үшіншіден құқықтық (қылмыстық іс жүргізу)
институты. Тергеу ісіне тергеуші қылмыстық іс қозғауға себеп және негіз
немесе прокурордың,тергеу бөлімі бастығының нұсқауы болғанда
кіріседі. Сонымен алдын ала тергеу дегеніміз-қылмыстық кодекстің
тергеуші немесе анықтау органы (прокурор) өзінің қарамағында қылмыс
құрамының объективтік жағының белгілерін көрсететін себептермен
жеткілікті деректер бар деп шешкеннен кейін басталатын сатысы, ол айыптау
қорытындысы жасалып бекітілгеннен немесе қылмыстық іс қысқарғаннан кейін
аяқталады. Бұл институт қашан пайда болды? 1864 жылғы сот реформасы
нәтижесінде қылмыстық сот ісін жүргізудің Ресейлік Жарғысында сот
тергеушілерінің институты құрылды, ол полициядан, проукратурадан да
тәуелсіз болды және округік соттардың жанында тіркелді. Реформаға дейін
алдын ала тергеу – полициның қолынды шоғырланған болатын.
Округтік соттың сот тергеушілерімен қатар тергеуді жүргізуге уәкілетті
басқа да адамдар пайда болды. Мәселен, 1867 жылы Петербургтік және
Мәскеулік округтік соттардың жанына айрықша маңызды істер бойынша
тергеушілердің қызметі құрылды, ал 1875 жылы император бекіткен Мемлекеттік
кеңестіктің пікіріне сәйкес аса маңызды істер жөніндегі тергеушілердің
қызметтіері барлық округтік соттар жанынан құрылды. Бұл адамдар сот
тергушілерінің барлық құқықтары мен артықшылықтарын иемденді. Бірақ
анағұрлым кең тараған тағы бір ададмдардың санаты болды, олар тергеу
жүргізді, алайда сот қызметінің артықшылықтарын иемденді. Олар ресми түрде
“әділет министрлігіне тіркелген чиновниктердің институты бірте-бірте сот
тергеушілерін ғана емес, маңызды істер жөніндегі тергеушілерге де
қолданылды.
Ресей империясының қылмыстық сот ісін жүргізу Жарғысында бекітілген
тергеушінің өкілеттігін алып қарайық (1864ж) Ішінара аталған Жарғының 269-
270 баптары тергеу сатысында тергеуші мен полиция арасындағы қатынасты
реттеді. Тергеуші анқтаумен де, сондай-ақ кезек күттірмейтін тергеу ісін
жүргізумен де байланысты полицияның кез келген іс-қимылын жоққа шығаруға
құқылы болды.
Сонымен аладын ала тергеу ұғымы саты ретінде заң әдебиеттерінде еш
талас тудырмайды, оған барлық іс жүргізушілер бірдей анықтама береді. Алдын
ала тергеу дегеніміз – қылмыстық іс қозғалғаннан кейін болатын, өзінің
міндеттері мен шекарасы бар қылмыстық процесс.
Бірақ, кейде ғалымдар, қызмет ретіндегі алдын ала тергеу мен алдын ала
тергеусатылары арасындағы айырмашылыққа көре алмайды.
А.А.Гарницкий былай дейді: “Алдын ала тергеу – қылмыстық процесстің
сатысы, ол кезегінде тергеу және анықтама органдары, жұтышылықтың көмегіне
сүйене отырып және заңда белгіленген тіртіпте, қылмыстың алдын алу
жөніндегі қызметін жүзеге асырады, жасалған қылмыстарды Ашу, кінәлілерді
жауапқа тарту жұмыстарын жүргізеді, қылмыстық оқиғаның немесе құрамының
немесе істі сотқа жіберу үшін негіздің бар-ждоғын анықтайды”. “Алдын ала
тергеу дегеніміз – қылмыстық процестің сатыларының бірі, - деп жазады
Н.Ц.Логин мен Ф.Н.Фаткуллин. Сот ісін жүргізудің бұл сатысы тергеушінің
немесе анықтама органының қозғалған істі қабылдап алуынан басталады және ол
бойынша айыптау қорытындысын жасап, оны бекітумен немесе қылмыстық істі
қысқартумен (есі дұрысеместерге қатысты материалдар мәжбүрлеп емдеу
шараларын қолдану үшін сотқа жіберумен) аяқталады” [1]. Бұл анықтау уақыт
аралығына (сатыға) қатысты қолданылады, бірақ жалпы қылмыстық іс жүргізу
қызметіне қатысты пайдаланылмайды.
Біздің жұмысымызда алдын ала тергеу, негізінен, қызмет ретінде
қаралады. Дегенмен, кейде бұл қызметті сипаттағанда автор аттас сатының да,
құқықтық институттың да белгілерін анықтауы мүмкін.
Алдын ала тергеу (қызмет ретінде ) екі нысанда жүзеге асырылады деп
саналады, олар: анықтау және алдын ала тергеу.
Тергеушіде іс жүргізу еркіндігі бар, оның мәнісі мынада: прокурор, ҚІЖК-
ніңғ 289-бабының сәйкес, тергеушіге (анықтау жүргізуші адамға) орындалуы
міндетті нұсқау беруге уәкілетті. Бірақ тергеуші прокурордың:
- айыпталушы ретінде тарту туралы;
- қылмысты саралау және айыптаудың көлемі туралы;
- сот талқылауын тағайындау үшін сісті жіберу туралы немесе істі
қысқарту туралы нұсқауымен келіспесе, өз көзқарасын жазбаша баяндап жоғарғы
тұрған прокурорға жүгінуге құқылы. Бұл жағдайда прокурор, не төменгі тұрған
прокурордың нұсқауын бұзады, не бұл істің тергеуін басқа тергеушіге
тапсырады.
Іс жүргізушілер арасында тергеу бөлімінің бастығы қандай істер бойынша
алдын ала тергеу жүргізу туралы нұсқау тберуге құқылы екендігі жөнінде
бірыңғай пікір жоқ. Мәселен, И.Гуткин мұндай нұсқаулар қозғалған істің
шеңберінде ғана орын алуы мүмкін деп есептейді. Өзге авторлар (мәслен
П.Минюков, А.Гаврилов) мұндай нұсқауларіс қозғау туралы мәселе енді шешіліп
жатқан материалдар негізінде тергеу бөлімі бастығынан туындауы мүмкін деп
есептейді. Атап айтқанда П.Минюков былай деп атап өтеді: “Оларды
(материалдарды) тергеу бөлімінің бастығы “іс қозғалсын” деп бұрыштама соғып
тергеушіге беруінің өзі осындай нұсқау болып табылады. Мұндай нұсқауларды
жиі болмаса да тергеуші жедел-іздестіру қызметінен келіп түскен
материалдарды қарауға байланысты алады”.
Тергеушінің өкілеттіктері оның алдын ала тергеу жүргізу функцияларынан
ажыратылмайды, оның үстіне, олар тергеу бөлімі бастығының процессуалдық
жағдайымен өзара байланыста қаралуға тиіс.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 64-бабының 1-бөлігіне сәйкес, тергеуші
- өз құзіреті шегінде (ішкі істер органдарының тергеушісі, ұлттық
қауіпсіздік органдарының тергеушісі және салық полициясы органының
тергеушісі) қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді жүзеге асыруға өкілетті
қызмет адамы [2].
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 14-бөлігіндегі қылмыстық ізге
түсу органдары – бұл прокурор (мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы деген сөздерді талдау тергеушінің процессуалдық жағдайын
қылмыстықізге түсу органының ұғымымен байланыстыру қажет екендігін
куәландырады. Осы жағдай алдын ала тергеу органын сипаттайтын, атап
айтқанда, тергеушіні қылмыстық іс жүргізу құқықтық қатынастарының
қатысушысы ретінде қарауға итермелейді.
Тергеушінің негізгі мақсаты – істі тергеу болып табылады. Заң
әдебиеттерінде “істі тергеу” ұғымы “анықтау”, “қарау”, “зерттеу”
ұғымдарымен үндес, бірақ тергеушіге қатысты “айыптау”, “қорғау” ұғымы жоқ
немесе қорғауға емес, шындықты анықтауға бағыттайды.
Тергеу бөлімі бастығының процессуалдық бақылау қызметіне мыналар
жатады:
- қылмыстық істі қозғаудың уақытында болуын әрі негізділігін тексеру;
- алғашқы тергеу іс-қимылдарын жүргізудің нәтижелілігін және олардың
қылмысты ашу мен тергеудегі маңызын анықтау;
- күдік тудырушыны ұстаудың заңдылығы мен негізділігін таңдап алынған
бұлтартпау шараларының оларды қолданудың процессуалдық шарттарын
сәйкестігін анықтау;
- айыпталушы ретінде адамды жауапқа тартудың заңдылығы мен негізділігін
тексері;
- алдын ала тергеуге қатысушылардың процессуалдық құқықтарын қамтамасыз
етуді талдау, заң бұзушылықтарды жою;
- қажет болған жағдайларда істі тергеудің жан-жақтылық, толықтылық және
объективтік талаптарын орындау жөніндегі шараларды қабылдау;
- қылмыс келтірген материалдық зиянның орнын толтыруды қамтамасыз ету
мақсатында тергеуші қабыолдаған шаралардың сәйкестігін анықтау;
- іс жүргізуді тоқтата тұру туралы немесе қықарту туралы тергеуші
қаулысының заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Бірқатар зерттеушілер (И.Гуткин, Ф.Лопушанский, А.Чувилев, Ю.Белозеров)
тергеу бөлімінің бастығының тікелей өкілеттіктері ретінде көрсетілмесе де,
оның процессуалдық жағдайының мәнінен туындайтындай тергеушіні басқару
жөніндегі бірқатар процессуалдық іс-әрекеттер қатарына, мәселен,
тергеушінің анықтау органдарымен өзара іс-қимылы туралы, қылмыстың
жасалуына себепші болған себептер мен жағдайларды зерттеу туралы, қылмысты
ашуға жұртшылықты тарту туралы нұсқауларды беруін жатқызады.
Заң тергеу бөлімі бастығының өз өкілеттіктерін жүзеге асыру нысанын
белгілейді. Қылмыстық іс бойынша барлық нұсқаулар жазбаша түрде беріледі.
Тергеу бөлімі бастығының процессуалды өкілеттігін екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа нақты қылымыстық істі тергеудегі процессуалдық
бақылау тәсілдері құрайды. Екінші топқа оған бағынышты тергеушілерді
процессуалдық басқаруға бағытталған әсілдері жатады. Э.И.Воронин ұсынған
осы саралау заңының қаралып отырған бөлігіндегі ережелеріне анағұрлым толық
жауап береді [3, 45б.]. Тергеушінің процессуалдық жағдайы оның қылмыстық
сот ісін жүргізудегі функцияларымен байланысты, соңғысының сипатында
мыналар көрінеді:
1) қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қарау (ҚІЖК-нің 183,184-
баптары);
2) істің жай-күйін зерттеу (ҚІЖК-нің 24,124-баптары);
3) айыпталушы ретінде адамды жауапқа тарту (ҚІЖК-нің 206-бабы);
4) қылмыс жасады деп негізсіз айып тғудан кінәсіздерді қорғау (ҚІЖК-нің
24, 210-баптары);
5) қылмыстан келген материалдық зиянның орнын толтыруды және мүлікті
тәркілеуге қатысты үкімнің орындалуын қамтамасыз ету (ҚІЖК-нің 162-171-
баптары);
6) қылмыстың жолын кесу және қылмыс жасауға жәрдемдесетін жағдайларды
жою үшін шаралар қабылдау (ҚІЖК-нің 8, 36, 204-баптары);
7) тұрып жатқан жері белгісіз айыпталушыларды іздестіру (ҚІЖК-нің 267-
бабы);
8) сотқа дейінгі кезеңдерде тоқтатуға заңды негіздер болған жағдайда
қылмыстық істерді шешу (ҚІЖК-нің 269-бабы).
Тергеушінің аталған функциялар жиынтығын жүзеге асыруында мынандай
ерекшеліктері бар:
1) Функциялардың бәрі де өзара байланысты. Бір функцияларды
орындаудың нәтижелері келесі функцияларды жүзеге асырудың
сипатына әсер етеді. Мәселен, қылмыс туралы өтініштер мен
хабарларды қарау екі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін: а) қылмыстық
іс қозғау; ә) қылмыстық іс қозғаудан бас тарту. Егер қылмыстық іс
қозғау орын алған болса, онда әрі қарай істің мән-жайын
зерттеудің келесі функциясын жүзеге асырудың қажеттілігі
туындайды және т.т.
2) Функцияларды жүзеге асыру тергеушінің өзге де процесске
қатысушылармен өзара іс-қимыл жағдайында ғана орын алуы мүмкін.
Өзара іс-қимылдың сипаты құқықтық қатынастарға қатысушының
мәртебесіне байланысты. Мәселен, істің мән-жайын зерттеу
қылмыстың іздерін сараптамалық бағалауды талап ету мүмкін, мұның
өзі мәртебесі қатаң түрде заңменен белгіленген сарапшы
процессуалдық құқықтағы өзара іс-қимылының сипаты, айталық
тргеуші мен маманның өзара іс-қимылынан ерекшелінеді.
3) Процесске қатысушылардың бәрін де құқықтарымен қамтамасыз ету
және оларға міндеттер жүктеу тергеушінің өз функцияларын
орындауының алғышарттары болып табылады.
4) Тергеушінің заңды талаптарын кәсіпорындардың, мекемелердің,
ұйымдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауының
міндеттілігі заңды көзделген.
Алдын ала тергеу дегеініміз – мазмұны алдын ала сатысын басынан аяғына
дейін қамтитын қызмет. Алдын ала тергеу дәлелдеуге жататын барлық мән-
жайларды сотқа дейін анықтауға бағытталады (ҚІЖК-нің 117-бабы). Тек алдын
ала тергеуде ғана қылмыстық пароцесстің сотқа дейінгі сатыларында адамның
құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың заңда көзделген кепілдіктері
көбірек көзделген.
Анықтауға қарағанда қылмыстық істер бойынша атап өткеніміздей, іс
жүргізу дербестігі болады. Тергеу бөлімшелері қазіргі кезде ішкі істер
органдарында, қауіпсіздік қызметі органдарында және салық полициясы
органдарында бар [4].
Алдын ала тергеу, ҚІЖК-нің 126-және 404-бабтарына сәйкес, неғұрлым
күрделі істер бойынша және өзінің дене немесе ақыл-ой кемістігіне
байланысты өз құқығын қорғай алмайтын кәмелетке толмаған адамдар жасаған
қылмыстар туралы, сондай-ақ есі дұрыс еместердің қоғамға қауіпті іс-
әрекеттері туралы істердің барлығында міндетті түрде жүргізіледі.
Алдын ала тергеу оны жүргізу заң бойынша міндетті емес қылмыстар
бойынша да жүргізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда тергеуші, оны сот немесе
прокурор қажет деп санағанда ғана, қылмыстық процесске кірісуге құқылы.
М.С.Cтроговтың пікірінше, “анықтау мен алдын ала тергеудің бір-бірінен
айырмашылығы сонда, алдын ала тергеу дегеніміз – тергеудің маңызды, елеулі
қылмыстар туралы істерде қолданылатын жоғарғы және неғұрлым күрделі нысаны.
Анықтау – алдын ала тергеуге қатысты алғанда қосымша болып табылатын
тергеу нысаны, оның мақсаты – қылмыстың іздерін бекіту және алдын ала
тергеуде іс толық және жан-жақты тергеулуі үшін алғашқы және шұғыл
тергеуәрекеттерін жасау”. Алдын ала тергеу ұғымына анықтама беруге
байанысты бір тарихи жайға назар аударып көрейік. Бір кездері тергеушілер
соттардың жанында болған, ол кейбір іс жүргізушілердің, мысалы,
А.Я.Вышинский сияқтылардың, алдын ала тергеуді тергеуші немесе сот
тергушілерінің, яғни соттың қызметі деп айтуына мүмкіндік берді. Ал қазіргі
көптеген оқымыстылар алдын ала тергеудің соттан тысқарылық сипатын
мойындап отыр. Тарихи фактілерге мұндай апелляцияның қажеті не? Ол
дәлелдемелерді зерттеуге соттың қазір де құқығы бар екендігін көрсету үшін
қажет. Сот талқылауының бір бөлігі сот тергеуі деп те аталады. Ал бұл ұғым
мен “Алдын ала тергеу” ұғымын ажырата алу керек, олар қызметті жүзеге
асыратын субъектілер бойынша ғана емес, қызметтің бұл түрлерінің қылмыстық
процесстегі амалына, мақсатына, орнына және роліне қарай да бөлінеді.
Алдын ала тергеу, алдын ала тергеудің кез келген басқа нысаны сияқты,
іс жүргізу әрекеттерінен және іс жүргізу шешімдерінен тұрады. Ол өзіне
тергеу әрекеттерін жүргізуді, мәжбүрлеу шараларын қолдануды, адамды
айыпталушы ретінде тартуды, қорғаушыны, заңды өкілдерді, азаматтық
талапкерлерді және қылмыстық процестің басқа субъектілерін қылмыстық
процесске қатысуға жіберуді, қатысушыларды іс-материалдарымен таныстыруды
және т.б. қамтиды.
Алдын ала тергеудің алғашқы мерзімі екі ай шамасында белгіленген. Бірақ
осы заңда белгіленген тәртіпте прокурор ұзарта алады.
Сонымен, алдын ала тергеудің ең аз дегенде үш нысаны бар:
1) алдын ала тергеу;
2) аралас алдын ала тергеу, ол өзіне анықтауды (алдын ала тергеу
міндетті болып табылатын істер бойынша) және содан кейінгі алдын ала
тергеуді қамтиды;
3) алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша “анықтау”. ҚР қылмыстық
– іс жүргізушілік заңнамалары бойынша қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі
өндіріс тек алдын ала тергеу нысанында ғана емес, сонымен қатар анықтау
нысанында да жүзеге асырылады.
Анықтау – анықтау органдарының ҚІЖК – мен белгіленген өкілеттік шегінде
істің мән-жайының жиынтығын анықтау, белгілеу, бекіту және қылмыс жасаған
адамдарды қылмыстық жауапқа тарту, жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс
жүргізу нысаны (ҚР ҚІЖК 7-б 15-бөлім).
Қылмыстық сипатына қарай анықтау органдарына мынадай шаралар :
- Заңмен белгіленген құзыретіне сәйкес қылмыстың белгілері мен оларды
жасаған адамдарды табу, қылмыстардың алдын алу және жолын кесу
мақсатында қажетті іс жүргізу және жедел іздестіру шараларын
қолдану;
- Алдын ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша қылмыстық іс-
жүргізу және жедел іздестіру әрекеттерін орындау;
- Алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша анықтау;
- ҚР ҚІЖК 288-бабының 3 бөлігінде көрсетілген жағдайларда алдын ала
тергеу жүргізу жүктеледі.
Анықтау сөзі орыстың бұрыннан кең таралған анықтап білу, анықтап
білді деген сөздерінен шыққан, яғни дәлме-дәл анығын білу, бір нәрсенің
анығына көз жеткізу.
Заңға түсінік ретінде бұл сөз құқық берілген мемлекеттік органдар
жүзеге асыратын қылмыстық істерді тергеудің ерекше нысанын білдіреді.
Анықтау түсінігі туралы мәселе бойынша ғалымдардың арасында біркелкі
көзқарас жоқ. Қылмыстарды ашу мен кінәлі адамды табуға бағытталған
әрекеттердің кейінге қалдырылмайтын сипатын анықтаудың негізгі белгісі
ретінде.
М.С.Строговичтің анықтау өндірісі туралы берген анықтамасының негізі
етіліп алынған. Анықтау, - деп жазды М.С.Строгович, - қылмыскерді табу мен
қылмысты ашу үшін қылмыстық ізге түсіп, кейінге қалдырмайтын тергеу
әрекеттері жүргізілетін қылмыстық істі тергеудің алғашқы кезеңін атаймыз
[5, 74б.].
Аталған бағытпен қатар басқа да бағыт белгіленіп, оның қолдаушылары
анықтау бұл кез келген емес, белгілі бір мемлекеттік (әкімшілік) органдар
қызметінің түрі: анықтауға тән сипат оның жедел-іздестіру және тергеу
қызметтерінің үйлесімдігі болып табылады; онымен қоймай, анықтаудың мақсаты
тек қылмыстарды ашу ғана емес, сонымен бірге оларды табу, алдын алу және
жолын кесу деп есептейді. Мысалы, В.А.Ивановтың пікірінше, анықтау жедел-
іздестіру мен тергеу қызметтерін үйлестіретін және қылмыстардың алдын
алуға, жолын кесуге және ашуға, кінәлі адамдарды іздестіру мен әшкерелеуге
бағытталған, соған арнайы құқық берілген мемлекеттің әкімшілік органдар
қызметі. Осы түсінікке сәйкес дерлік мазмұнды Р.М.Готлиб те береді. Ол
анықтауды қылмыстарды табу, ашу, алдын алу және жолын кесу мақсатында,
прокурордың қадағалауымен, жедел-іздестірушілік және іс жүргізушілік
әдістермен жүзеге асырылатын және құқық нормаларымен реттелетін арнайы
өкілеттігі бар мемлекеттік органдар қызметі ретінде сипаттайды. Осы және
басқа да анықтаудың белгілерін А.Донцов толығырақ қарастырған. Оның
көзқарасы бойынша, анықтау – қылмыстарды ашуды қамтамасыз ету, жолын кесу
және алдын алу міндеттерін қамтиды және осы мәндеттерді орындау бір
органдар үшін тікелей олардың белгілеуімен, басқалар үшін олардың ерекше
жағдайларымен шартталады. Сондай-ақ, ол анықтау мемлекеттің кейбір
әкімшілік органдарының қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді табысты
жүргізуін қамтамасыз ету, жедел-іздестіру шараларын жүргізу арқылы алынған
хабарлар мен арыздар бойынша қылмыс оқиғасының бар – жоқтығын тексеру және
қылмыстық істі жүргізуге кедергі жасайтын жағдайларды анықтаумен бітісетін
қызмет екендігін айтты. Демек, бір авторлар анықтауды тек қылмыстық ізге
түсіп, кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізу деп
тұжырымдайды. Бірақ мұндай көз-қарастың салдарынан, қылмыстық істі
тергеудің нысаны ретінде алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша
анықтау қалып қойып отыр. Анықтаудың осы нысанын қалдырып, елемей кетуге
болмайды, себебі анықтау процесінің бүкіл маңызы мен мәнін айқындайтын
(істі сотқа жіберу), анықтаушы мен анықтау органының бастығы
дербестіктерінің шегін белгілейтін осы анықтаудың нысаны болып табылады.
Басқа авторлар анықтау процесі туралы берген анықтамаларында көбінесе
анықтаудың қызметіне қатысты белгілерді емес, оны жүргізетін органдар мен
олардың алдында тұрған мақсаттарын сипаттаған. Әрине, анықтаудың
көрсетілген бұл белгілері оның анықтамасына енгізілуі мүмкін, бірақ олар
анықтау қызметін сипаттайтын белгілерден басым болмауы қажет. Қылмыстық іс
жүргізу заңы анықтау процесін толық жете дәрежеде сипаттайды. ҚР ҚІЖК – нің
65-бабына сәйкес, анықтау органдарының қызметі қылмыстың сипатына қарай
алдын ала тергеу міндетті істер бойынша анықтау болып бөлінеді. Анықтау
ұғымына толық әрі дұрыс анықтама беру үшін, біздің ойымызша, тағы келесі
ерекшеліктерді ескеру қажет. Біріншіден, алдын ала тергеу органдары ҚР
ҚІЖК – нің 8-бабына сәйкес, міндеттерді шешуге шақырылған, яғни, ол
қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және
қылмыстық жауапқа тарту, кінәсіз адамды негізсіз айыптаудан сақтау; бүкіл
өзінің қызметімен қылмыстардың алдын алуы мен жойылуына, заңдылықтың
күшейтілуіне мүмкіндік жасау, заңдардың бұлжытпай орындалуына рухында
азаматтарды тәрбиелеу. Бұл міндеттер алдын ала тергеу органдары мен анықтау
органдары үшін ортақ болып табылады. Екіншіден, анықтау түсінігі бойынша
берген іс жүргізуші – ғалымдардың анықтамалары, біздің пікірімізше,
анықтау түсінігін толық және кең түрде ашып көрсетпейді. Сондықтан да
анықтау ұғымын оның іс жүргізушілік белгілеріне сай беру керектігін жөн
көріп отырмыз. Олар төмендегідей:
а) анықтау қылмыстың іс жүргізудің құрамдас бөлігі болып табылады және
ол қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталған;
б) анықтау қылмыстық іс жүргізу заңдылығымен реттеледі,
в) анықтау іс жүргізушілік тәсілдер мен құралдар арқылы жүзеге
асырылады;
г) анықтау іс жүргізу нысандарында жүргізіледі;
д) қылмыстық іске қатысушы тұлғалардың дербес іс жүргізу мәртебесінің
бар екендігін білдіреді;
ж) қылмыстық іс жүргізу субъектілері арасындағы пайда болатын қылмыстық
іс жүргізушілік қатынастармен сипатталады, заңдылықтың сәйкес іс
жүргізушілік кепілдіктердің жүйесімен шектеледі.
Жоғарыда аталған белгілер мен ғалымдардың көзқарастарын ескере огтырып,
анықтау деп – бұл өкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың
анықтау түрлерінің біреуі бойынша іс жүргізу заңына сәйкес, іс жүргізу
құралдары мен тәсілдерін қолдану арқылы қылмыстық сот ісін жүргізудің
мақсаттары мен міндеттеріне жетуге, сонымен қатар, қылмыстарды табу, алдын
алуға және жолын кесуге, кінәлі адамдарды іздестіру мен әшкерелеуге
бағытталған алдын ала тергеу нысанын атаймыз.
1.2 Алдын ала тергеу, анықтау органдарының құқықтары мен міндеттері
Қылмыстық кодексте белгіленген негіздер мен тәртіптер бойынша болмаса,
ешкімде қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстауға, қамауға алуға, өзгеше
түрдегі бас бостандығынан айыруға болмайды. Қамауға алынған адамға немесе
ұсталған адамға ұстаудың негізі, сондай-ақ ол жасады деп сезік келтірілген
немесе айыпталған қылмыстың заңдық сипаттамасыдереу хабарланады.
Қазақстан Рспубликасының Конституциясында әр адамның жеке бостандығына
және қамауға алынған тергеушіге Бере отырып, тек соттың санкциясымен ғана
қамауға және күзетпен ұстауға жол беріледі.
Адам соттың санкциясынсыз 72 сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауы
мүмкін. Күзетпеген ұсталмаған адамды сот-психиатриялық сараптама жүргізу
үшін медициналық мекемег мәжүбүрлеп орналастыруға соттың шешімі бойынша
жол беріледі. (ҚР-ның Конституциясының 16, 17-баптары).
Адамзатқа қылмыстық іс бойынша іс жүргізу негізінде оның құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуы салдарын келтірілген зиян қылмыстық іс жүргізу
кодекіне көзделген негіздер мен тәртіп бойынша өтелуге тиіс.
Жәбірленуші, куәні немесе қылмыстық процесске қатысушы өзге де
адамдарды, сондй-ақ олардың отбасы мүшелерін немесе өзге де туыстарын
өлтірумен, күш қолданумен, мүлкін жоюмен немес бүлдіремін деп, не өзге
заңға қарсы қауіпті әрекеттермен қорқытқандығынажеткілікті негіздер болған
кезде қылмыстық процесстерді жүргізуші орган өз құзіреті шегінде ғана бұл
адамдардың өмірін, денсаулығын, абыройын, қадір-қасиетін және мүлікн
қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға міндетті.
Азаматтардың жеке өмірі, неке және отбасылық құпия заңның қорғауында
болады, әркімнің жеке салымдары мен жинақтарын, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарларды құпиясына құқығы
бар, қылмыстық процесс барысныда бұл құқықтарды шектеугек заңда тікелей
белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркіне
қарсы кіруге, оны қарауға және тінту жүргізуге заңда белгіленген жағдайлар
мен тәртіп бойынша жол беріледі.
Меншікке заңмен кепілдік беріледі. Ешкімді де соттың шешімінсіз өз
мүлкінен айыруға болмайды.
Іс жүргізу әрекеттерінің барысында адамдардың банктегі салымдарына және
басқа да мүліктерге тиым салу, сондай-ақ оны алу осы кодексте көзделген
жағдайлар мен тәртіп бойынша жүргізілуі мүмкін. (ҚІЖК 18-бабы)
Тергеуші істі дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды Жан-
жақты, толық және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды
қолдануға міндетті. Яғни айыпкердің мойнына ілетін мән-жайларды, сондай-ақ
оның жауаптылығын жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ашуға
міндетті.
Ол нақты деректерді анықтайды, солардың негізінде іс үшін мәні бар мән-
жайлар белгіленеді. Істің Жан-жақты, толық және объективті түрде мән-
жайларды зерттеу мынадан тұрады:
1) Жан-жақты зерттеу – бұл іске қатысты мән-жайларжы және
дәлелдемелерді, оның құрылысына, құрамына қарай зерттеу, жан-жақты зерттеу
істі жүргізуі кезінде туатын барлығын объективті түрде қарауына көмек
береді, мұндайверенді тексеру дәлелемелердің дұрыстығы дәрежеде қарауына
және бір жақты субъективті қарауына кедергі болады және істің дұрыс
кеңістікте жүруіне көмек береді;
2) Толық-зерттеу – бұл іске қатысты барлық мән-жайларды орнатуға және
зерттелуін талап ету, іске қатыты дәлелдемелер жинау және осы дәлелдемелер
арқылы істің мән-жайын анықтау;
3) Объективті қарау іске қатысты барлық мән-жайларды зерттеуде
айыпкердің кінәлілігін немесе кінәлі еместігін дәлелдейтін деректерді
объективті түрде зерттеуін қажет етеді. Объективті-құқықтық және әділеттік
алдын ала келісімдік, шынайлық осындай талаптарды анықтаушы алдына қояды.
Жан-жақты, толық және объективті түрде зерттеу принципі заңға қайшы келетін
іс-әрекеттердің іс жүргізу кезінде қолданбауын талап етеді, мысалы,
дәлелдеу кезінде, айыпкердің жауап алуды қорқыту, ұрып-сғу және басқа
заңсыз әрекеттерді қолдануға жол берілмейді. Бұл құралған принциптеріміз
қылмыстық іс ті біріктіру немесе бөлу (48, 49-баптар). Айыпталушы ретінде
тағайындалу (69-бап).
Айыптау үкімін шығару кезінде (375-бап) негіз құрайды және іске
қатысушы адамға наразылық мәлімдеу құқығын қорғауға кепілдік береді.
Тергеу органы заңға сәйкес істің жан-жақты, толық және объективті мән-
жайларын орнату міндетті. Тергеушінің іс жүргізу негізінде сезіктінің,
айыпталушының қорғануға құқығы бар, олар бұл құқығын осы кодексте
белгіленген тәртіппен жеке өзі де, қорғаушының, заңды өкілініңкөмегімен де
жүзеге асра алады және де қорғаушы айыпкердің кінәлі еместігін дәлелдейтін
мәліметтерді жинау міндетті. Немесе басқа да заңдармен көрсету қажет (26-
бап 1-тармақ).
Қазақстан Республикасының Конституциясында әр адамның заңды көмек
пайдалануға құқығы бар. Тергеу жүргізуші орган сезіктіні айыпкердің
қорғаншысының іске қатысуын қаматамасыз етуге міндетті, сезікті, айыпталушы
қорғаушысының және заңды өкілінің қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысуы
сезіктіге, айыпталушыға тиесілі құқықтарды кемітпейді.
Тергеу жүргізуші орган сезіктіге, айыпталушыға олардың айыптаудан
заңмен тыйым салынбаған барлық құралдарымен қорғану мүмкіндігін қамтамасыз
етуге, сондай-ақ олардың жеке және мүліктік құқықтарын қорғауға шаралар
қолдануға міндетті.
Сезікті, айыпталушы қылмыстық ізге түсу органдарына айғақтар беруге,
қандай да болсын материалдар беруге, оларға қандай да бір жәрдем көрсетуге
мәжбүр етілмеуге тиіс [6,75б.].
Сезіктінің, айыпталушының онымен бірлесіп қылмыс жасады деп айыпталған
адамға қатысты қылмыстық істі қарау кезінде өзіне тиесілі қорғану құқығының
барлық кепілдіктері сақталады.
Тергеуші дәлелдемелерді қараған кезде дәлелдемелердің жиынтығын
негізделген өздерінің сенімі бойынша бағалайды, бұл орайда заңмен ар-ождан
бақылауға алады.
Ешқандай дәлелдеменің күні бұрын берілген күші болмайды (ҚІЖК-25-бабы
1, 2-тармақ).
Қылмыстарды тез арада, толық ашу, айыптыларды әшкерелеу және заңның
дұрыс қолдануын қамтамасыз ету, сөйтіп қылмыс істеген адамды әділ
жазалануын және айыпсыз бірде-бір адамның қылмыстық жауапқа тартылмауын
және сотталмауын көздеу.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстарды болғызбауға және
жоюға, қоғамның мүдделерін, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғауға,
азаматтарды Қазақстан Республикасының Конституциясын және де өзге де
заңдарын бұлжытпай сақтау, егемендігін, тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында
тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс (8-бап).
Сонымен, қылмыстық істі тергеудің міндеттері мен қағидалары несімен
ерекше? Не үшін құқықтық мемлекет құру жолында негіз болмақ?
Негізгі категориялардың ирархиясында міндеттер мақсаттардан кеіәнгі
екінші орында тұр. Міндеттер қылмыстық істі тергеу құрылымының және
жүйесінің элементтері мақсаттарының туындылары болып табылады. Қылмыстық
істі тергеудің мақсаттары мен міндеттері арасныда тығыз мағыналы өзара
байланысы осымен түсіндіріледі. Міндеттерді шешу сот әділдігі сияқты
мақсаттарға қол жеткізудің негізіне алынады. Басқаша айтсақ, міндеттер
дегеніміз – мақсаттарға қол жеткізудің жолдары екен.
Қылмыстық істі тергеу жұмысында міндеттер үш деңгейде бөлінеді (ҚІЖК-
нің 8-бабы).
Бірінші деңгей мынандай міндеттерді қамтиды:
- қылмыстық тез және толық ашу;
- қылмыс жасаған адамды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке тарту;
- әділ сот талқылауы және заңды дұрыс қолдану.
Үш деңгейдегі міндеттерді шешу қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған және қылмыстық мінез-құлыққа ықпал ету жөніндегі іс
жүргізу әдістері мен тәсілдерінің бәрін де қолданудан көрінетін әділ сот
мәнінің бір ғана аспектісін білдіреді.
Екінші деңгейдегі міндеттерге мыналар жатады:
- негізсіз айыптау мен соттаудан қорғауды қаматамсыз ету;
- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден
қорғауды қамтамасыз ету;
- заңсыз айыптау немесе кінәсізді соттау жағдайында кідіріссіз және
толық ақтау қаматамысз ету.
Айтылғандардың игілікті бағыты көзге айқын түседі, олар кінәсіздерді
қылмыстық ізге түсуден қорғаудан көрінетін әділ соттың екінші қырын
білдіреді.
Міндеттердің үшінші деңгейі заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға,
қылмыстың алдын алуға, құқыққа деген құрметтеушілікті қалыптастыруға жәрдем
көрсету мәселелерін шешеді. Бұл деңгейдің жалпы сипаты бар. Алғашқы екі
деңгейдегі міндеттерді шешу бір мезгілде үшінші деңгейдегі міндеттерді
шешуді де білдіреді. Егер бірінші және екінші деңгейдегі міндеттердің ең
болмаа бірі шешілмесе үшінші деңгейдегі міндеттердің бірде бірін шешіледі
деп санауға болмайды.
Тез деген сөз жасалған қылмыс пен оны уәкілетті органдардың білуі
арасындағ,ы уақыт айырмашылығ мейлінше қысқа болуға тиіс ті екендігін
білдіреді. Анықтау және тергеу органдары қылмыстың жағдайларын тергеуді
неғұрлым ерте қолға алса, қылмыс жасаған адамның кінәсі мен қылмыстық
жауапкершілігі деңгейін кейінгі сот бағалауының әділеттігі мен заңдлығының
ықтималдығы соғұрлым жоғары болады. Жасалған қылмыс үшін әділетті түрде
жазалау неғұрлым ертерек орын алса, соғұрлым әділ сот тиімділігі де жоғары
олады. Толық ашу деген сөз барлық кінәлі адамдар және барлық қылмыс
анықталуға тиіс дегенді білдіреді. Мұның маңыздылығы мынада: бір адамның
бірнеше қылмыс жасауы немесе бірнеше адамның бір қылмыс жасау мүмкін. Осы
аталған жағдайлардың әрқайсысына қатысты кінәлі адамдардың іс-әрекетін
бағалау қылмыстық-құқықтық бағалау түрліше болуы мүмкін, мұның өзі
жазалаудың түрлі түрлерін қолдануға әкеліп соғады.
Қылмыстық жазалануға жататын, яғни қылмыс ретіндегі іс-әрекетті бағалау
осы фактіні белгіленген заң тәртібімен тіркеу арқылы қылмыстық ізге түсу
органы қолға алса қылмыс ашылады деп саналды.
Қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке
тарту. Әшкерелеуді нақты адамның қылмыс жасау фактісін белгіленген іс
жүргізу тәртібімен дәлелденуі деп түсінген жөн. Әшкерелеу, сондай-ақ Адам
жасаған дәлелденген іс-әрекетті қылмысты деп тануға және ол адам қылмыстық
жазалануға тиіс екендігін білдіреді. Қылмыстың жасалу фактісі мен оны
жасаған адамның арасындағы дау тудырмайтын өзара байланысты айқындау кінәлі
адамға заңда көзделген барлық шараларды қолдануға негіз болып табылады
(ҚІЖК-36-бабы 1-бөлігі). Әрине, мұндай шараларды қылмыстық істі тергеу
органы қабылдай алады.
Анықтауды өз құзыретінің шегінде қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізуді жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік лауазымды адам – анықтаушы
жүзеге асырады.
ҚР ҚІЖК қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын органдардың барлығына
қылмыс туралы арыздар мен хабарларды қабылдау мен қараудың бірыңғай тәртібі
белгіленген (ҚР ҚІЖК 183, 184 б.б.) Жалпы алғанда бұл шаралардың барлығы
бір түйінге келеді: арыз (хабар) қабылданып, қажет болған жағдайда
тексеріліп, заңда белгіленген мерзімдерде шешілуі тиіс.
ҚР ҚІЖК 189 б. 1 бөлімі 2 пунктіне сәйкес, істің қозғалуы немесе іс
қозғаудан бас тарту туралы мәселені шешу үшін іс тергелу ретіне жататын
органмен ғана жүргізіле алатын тексеру әрекеттері қажет. Тексеру
әрекеттерінің барысында ҚР ҚІЖК 184 бабына сәйкес қажет болған жағдайда
қосымша мәліметтер алынуы, құжаттарды немесе өзге материалдар талап етілуі,
оқиға өткен жер қаралуы, сараптама тағайындалуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК – ң жаңашылдығы ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін тексерудің
барлық түрлерін жүргізуге (жерді, үй-жайларды, заттарды, құжаттарды, көзі
тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру) рұқсат етеді (ҚР ҚІЖК 221-
б).
Қылмыс туралы арызды немесе хабарды тексеру қылмыстық сот өндірісінде
жүзеге асырылатын дәлелдеу процесінің бір түрі. Ол қолда бар материалдар
қылмыстық істі қозғау немесе қозғаудан бас тарту туралы мәселені шешу үшін
жеткіліксіз болған жағдайда өткізіледі (ҚР ҚІЖК 185-б).
Арыз немесе хабарды тексеру мақсаты бұл қылмыс белгілері мен іс бойынша
өндірісті болдырмайтын мән-жайларға қатысты жетіспейтін мәліметтерді
анықтау болып табылады (ҚР ҚІЖК 37-б). Ал жасалған қылмыс, кінәлі адамдар
мен өзге де дәлелдеуге жататын жағдайларға анықтау бұл – алдын ала тергеу,
анықтау, сот тергеуінің мақсаты болып табылады.
Анықтау барысында дәлелдеуге жататын жағдайлар тексеру және тергеу
әрекеттерін жүргізу жолымен анықталады (мысалы, сұрау). ҚР ҚІЖК 286 бабының
2 бөлімі анықтау барысында дәлелдеуге жататын мән жайларды анықтауға
мүмкіндік беретін анықтаушының іс - әрекеттерінің тізімі берілген [8,
71б.].
Бірінші. Жәбірленушілер мен куәлардан жауап алуды қоспағандағы тергеу
әрекеттерінің өндірісі. ҚР ҚІЖК 286-бабының 6 бөліміне сәйкес, олардан
(жәбірленушілер мен куәлар) мынадай жағдайларда жауап алынады:
а) егер оларға осы елді мекенмен шығу немесе тұрғылықты жерін ауыстыру
қажет болғанда;
ә) денсаулық жағдайына немесе өзге де жағдайларға байланысты олар сотта
істі қарауға қатыса алмайтын болса;
б) анықтаушы пікірінше, жауап алу дәлелдемелерді бекіту үшін қажет.
Екінші. Қылмыс жасады деп сезікті болған адамнан соттылығының болуы
немесе болмауы туралы анықтама талап ету.
Үшінші. Жұмыс немесе оқу орнынан мінездеме талап ету. Төртінші. Іске
маңызы бар өзге де материалдарды талап ету.
Бесінші. Жәбірленушілер мен сезіктілерден жауап алу. Ескі ҚІЖК
заңдарына қарағанда жаңа ҚІЖК-і бойынша жауап алу ауызша түрде жүргізілуі
мүмкін. Сонымен қатар жауап алудың дәстүрлі жазбаша түсінік алу нысанына
тыйым салынбайды.
Ауызша жауап алудың нәтижесі анықтамаға толтырылады. Бұл анықтамада
жәбірленушінің (куәнің) тегі, аты, әкесінің аты, мекен-жайы немесе жұмыс
орны, оның мәлімделуінің сипаты мен дәрежесі көрсетіледі. Жауап алу
барысында ҚР ҚІЖК 219 бабына сәйкес дыбыс, бейне жазу, киноға түсіру
қолданылуы мүмкін. Жауап алу туралы анықтама іс материалдарына қосыла
тігіліп, анықтау, алдын ала тергеу немесе сот тергеуі барысында жауап алуға
негіз болады. Өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған адамнан сезікті ретінде
жауап алынады (ҚІЖК 286 б. 7 бөлімі).
1.3 Алдын ала тергеуді және анықтауды жүргізудің жалпы шарттары
Бұдан бұрын атап көрсетілгендей, адамның тапсырыс бойынша өлтірілгені
немесе басқа да жағдайда мерт болғаны қыдлмыстық істі қозғау сатысында көп
ретте белгілі бола қоймайды және ол нақтылы оқиғаға анағұрлым сәйкес
келетін белгілер бойынша қозғалады, ал кеәініректе “тапсырыс” болғаны
анықталғаннан кейін ҚР ҚК 96-бабының 3-тармағы бойынша қайта сараланады.
Тергеудің алғашқы кезеңінде өлім сипатына нақты заңдық баға беру әлі
ертерек (тергеудің өзі ақиқатқа көз жеткізу үшін жүргізіледі ғой), алайда
тергеу жүргізу ұстанымына қарағанда бұл аса маңызды, өйткені, бірден
өлімнің тапсырыстық сипатын нысанааға, алу осы қауіпті қылмысты тергеудің
өзіндік ерекшеліктерін толық көлемде пайдалан отырып, оқиға түйінін нақты
шешуге мүмкіндік туғызады. Бірақ, тәжірибе көрсеткендей, дәлел жеткілікті
бола тұрса да қайсыбір тергеушілердің оқиғаны тапсырыспен өлтірілгеніне
жатқызуға “қорқақтайтыны” бар, себебі, кісіні “тапсырыспен”, яки
“әдеттегідей” өлтірудің “сұрауы” бірдей емес [9, 18б.].
Кейде тапсырыспен Адам өлтіруге жекелеген оқиғалар мен жағдайлар түрткі
болуы ықтимал. Сондықтан кез келген жайсыз хабарға құқық қорғау органдары
жете мән беріп, сақтандыру шараларын ойластырғаны жөн. Бұлай болмаған
жағдайда, мұның арты үлкен өкінішке соқтыруы мүмкін. Бір ғана мысал, отбасы
мүшелері отағасының ішіп келіп, үйде ылаң салатыны, әйелі мен бала-шағасын
ұрып-соғатыны жайында полицияға, жергілікті органдарға талай рет хабарласа
да, ешкім оған мән бермеген, ақыры әйелі кісі өлтіруші жалдап, күйеуінің
көзін жойдырып тынған.
Жалдап артына із қалдыруға үлкен сақтықпен қарайтындықтан және қылмысқа
дейін жәбірленушімен екі арада тура байланыста болмайтындықтан тапсырыспен
Адам өлтірушілікті қылмыстан (оның ізі мен жағдайы) қылмыскерге дейін
дейтін дәстүрлі әдіспен тергеу жүргізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz