Қырымның қырық батыры жыры және Мұрын жырау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ 3
ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ ЖЫРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ 5
XIV-XVII ғасырлардағы ноғайлы жырлары және зерттелу
тарихнамасы. 5
Қырымның қырық батыры жыры және Мұрын жырау 7
ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ ЖЫРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ 16
Жырдағы ономастикалық атаулар және олардың семантикасы. 17
Жырдағы жауынгерлік лексиканың қолданысы 22
Әлеуметтік немесе қоғамдық мәнді сөздердің жырда көрініс табуы 34
Жырда кездесетін тұрмыстық лексика 37
Кірме сөздердің қолданыс аясы 42
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 51

Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі. Барлық ұлттың таусылмас мәдени мұрасын бейнелейтін ұлттық көрінісі - сол халықтың тілі екендігі анық. Себебі тіл - қоғаммен тығыз байланысты ерекше құбылыс, ол - ұлт өмірінің бейнесін танытатын айнасы. Тарихта, қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалық атаулының барлығы алдымен тілден көрініс табады. Тілді зерттеу арқылы халық, ұлт өмірінің кезеңдерін, тарихын анықтауға болатын болса, тарихы арқылы тілде болған өзгерістерді танып білуге болады.
Тіл тарихы халық өміріндегі елеулі өзгерістер әсерінен үнемі өзгеріп отыратындықтан, оның қалыптасу, даму үрдісі барлық уақытта бір қалыпты жүріп отырмайды. Қазақ тілі тарихынан да осыны аңғара аламыз. Тіліміз өз бастауын сонау көне замандардан алып, кейін қарым-қатынас құралы ретінде дамып, түрлі хандықтар мен құрылымдарға, ірі мемлекеттерге қызмет еткен. Қазақ халқының басынан өткен тарихи оқиғалар өз тілімізде сақталып, осы күнге жетіп отыр.
Қазіргі таңда қазақ әдеби тілінің туу, қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдеріне қатысты толық шешім бар деп айта алмаймыз. Халықтың бір күнде қалыптаса қоймайтыны секілді, әдеби тіл де өзінің жоғары сатысына бір күнде жете салмайды. Ол әртүрлі этникалық топтардың тілдік мұралары негізінде қалыптасады.
Қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңдерінде халықтың рухани дамуына өз үлесін қосқан халық ауыз әдебиеті үлгілері болып табылады. Қазақ әдеби тілінің дамуының негізгі қайнар көзі - фольклор болса, фольклордың басты салаларының бірі - батырлар жыры. Батырлар жыры - халқымыздың арман- тілегін, аңсарын өзіне міндеттелген ауыр жүктей арқалап келді.
Батырлар жыры қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңінде халқымыздың рухани дамуына айтарлықтай үлес қосты. Сондықтан да, батырлар жырының тілін тереңдеп зерттеу, стильдік дәстүрлерін саралау, қорыту арқылы стильдік байлықты молайтуға қосқан үлестерін ашып көрсетудің мәні зор.
Батырлар жырларының ішіндегі ең көлемдісі де көркемі, ірі сюжеттік желісімен ерекшеленетін әрі біз зерттеуге алып отырған өзекті тақырып - Мұрын жырау Сеңгірбекұлы жырлаған Қырымның қырық батыры жыры. Бұл жырдың тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі халқының рухани әлеміндегі орны ерекше. Көненің көзіндей ұрпақтан-ұрпаққа жеткен әдеби мұрамызды жинап, жариялау, оны зерттеу ісі тек әдебиеттану ғылымы үшін ғана емес, лингвистика үшін де маңызды.
Бұл дипломдық жұмыс Қырымның қырық батыры жырының тілін, оның ішінде лексикалық ерекшеліктерін зерттеп, сол арқылы халқымыздың ұлттық дүниетанымының көрінісін ашуға арналған. Жалпы әрбір шығарманың өзіндік ерекшелігі, кейіпкерлері мен образдары, тақырыбы мен идеясы - барлығы да оның тілі арқылы көрінеді. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін зерттеуші ғалымдар шығарманың мазмұны мен түрін бірдей қарастырып, жазушының халық тіліндегі өзінен бұрынғы сөз

байлығын, сөз өрнегін қаншалықты, қалай пайдаланғанын, өзі халықтың тіл мәдениетін ілгері дамытуда не істегенін айқындайды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында негізге алғаным Қырымның қырық батыры жырының жалпыхалықтық тілдің негізгі сөздік қорын қалай пайдаланды, оны қалай байытты, жырд ағы сөздердің лексикалық мағыналарын анықтау және жырдағы жер-су аттарының шығу тегін анықтау. Диплом жұмысының нысаны − Қырымның қырық батыры жыры.
Диплом жұмысының мақсаты − Қырымның қырық батыры жырының Мұрын жырау жырлаған нұсқасын тілдік тұрғыдан зерттеп, жырдың лексикалық ерекшеліктерін анықтау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Қырымның қырық батыры жырының зерттелуі жайлы еңбектерге шолу;
Қырымның қырық батыры жырындағы жауынгерлік лексиканы анықтау;
Қырымның қырық батыры жырындағы ономастикалық атаулардың шығу тегін таразылау;
Қырымның қырық батыры жырындағы әлеуметтік немесе қоғамдық мәнді сөздердің қолданылу жиілігін көрсету;
Қырымның қырық батыры жырындағы тұрмыстық лексиканы талдау;
Қырымның қырық батыры жырындағы кірме сөздердің мағыналарын анықтап, қазақ халқына қатысты мәліметтерді саралау;
Диплом жұмысын жазуда негізге алынған теориялық еңбектер: Зерттеу жұмысының теориялық негізі ретінде С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті еңбегі, Қ.Жұмалиевтің Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері еңбегі, Р.Бердібаевтің Эпостың тарихилығы еңбегі, Ш.Уәлихановтың Таңдамалы еңбегі, С.Садырбаевтың Халық әдебиетінің тарихи негіздері еңбегі, С.Қасқабасовтың Ойөріс еңбектері қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ ЖЫРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
XIV-XVII ғасырлардағы ноғайлы жырла ры және зерттелу тарихнамасы

Қазақ халқы - түрлі ұлыстардың және тайпалық одақтардың қатарында өмір сүрген түрік руларынан жиналған халық. Осы секілді тілі, салт-санасы мен әдет-ғұрпы ұқсас рулардың бір тармағы халқымызға Ноғай ордасынан кірген. Бұл халықтың түп төркіні монғол басқыншыларының қатарына кірген ру-тайпалармен тікелей байланысты. Олар сол жерде тұрақтаған қыпшақ тектес ұлттармен байланысып, кейін келе жекелеген ұлт ретінде тарих сахнасына оралған.
Ноғай Ордасы ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады.
Ноғай, ноғайлықтар, Ноғай Ордасы деген терминдер алғаш рет ХVІ ғасырдың басында ғана пайда болды. Ноғайлықтар өздерін маңғыт деп, ал өз ұлысын - Маңғыт жұрты деп атаған. Оларды көрші халықтар осы атымен білген. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып Ноғай Ордасы ұғымы шыққан [1, 188-189 бб.].
ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлігі қазақтың Кіші жүзінің құрамына енді. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген. Шоқан Уәлиханов ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уақытын қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде бағалаған.
Ноғайдың тарауы үшке бөлінеді:
Қарақыпшақ ноғай, оларға: Қобыланды батыр жатады.
Қырымды ноғайға жататын: Ер Көкше, Ер Қосай, Айсаның ұлы Ахмет, Ақжонас ұлы Ер Кеңес, Асанғайғы, Ер Абат, Қарға бойлы Қазтуған, Нәрік ұлы Шора, Шынтас ұлы Төрехан т.т.
Шер куртты ноғайға жататындар: Алатайлы Аңшыбайдың тұқымы [2, 3 б.].
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар көсе, т.б. ертегі, аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр,
Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар - сол ноғайлы заманының мұралары.
Ноғайлы дәуірі әдебиеті жайында туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда сөз еткен еді. Ол өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырымдайды [3, 138 б.]. Ол Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге,
Орақ жырларын жазып алады.

Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық аңыздаpға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [4, 138 б.]. Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе, пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын,
Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б.) сөзіне дәлел ретінде үзінділер алады. Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек
Ноғайлы дәуірінде туған деген пікір баса айтылады [5, 161 б.].
Ноғайлы әдебиеті туралы пікір айтқан тағы бір ғалымымыз Қ. Жұмалиев қазақ эпостарының жасалыну жолдарын ХІV-ХVІ ғасырлардағы Алтын Орда дәуірімен байланыстырған Шоқан Уәлиханов пікіріне сүйенеді. Оның: Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиеттерінің бір түрі батырлар туралы жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар туралы. Соған қарағанда бұл жырлар ХІІІ ғасырдың ақырында, ХV-ХVІ ғасырларда жасалған сияқты [5, 10-11 бб.], - деген пікірін дәлелге келтіреді.
Ноғайлы дәуірі, сол дәуір әдебиеті жайлы пікір білдіргендердің бірі - Е.Ысмайылов. Оның 1939 ж. жазған Батырлар жыры туралы деген мақаласы көлемі жағынан ықшам болғанымен едәуір келелі ой түйген зерттеу деп бағаланған. Қазақтың жалпы батырлар жырын алғанда өзінің шыққан заманына, тарихи дәуіріне қарай бірнеше салаға бөлуге болады, - дейді ол.
ХІV ғасырға дейінгі болған қаңлы-қыпшақ заманының батырлар жыры: Ертөстік, Құламерген, Аралхан, Көрұғлы, Бозұғлан, Алпамыс т.б.
ХІV-ХVІ ғасырлардағы ноғайлы заманының жырлары: Едіге, Қобыланды, Орақ-Мамай, Шора, Ер Тарғын; Ер Көкше, Қамбар, Бөген батыр, Ер Сайын т.б.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы қазақ-қалмақ арасының қарым-қатынасына байланысты батырлар жыры: Есім хан, Қабанбай, Олжабай, Бөгенбай, Арқалық, Алатай, Қаратай т.б.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына байланысты батырлар жыры: Сырым, Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа, Ағыбай, Сұраншы, Сыпатай, т.б. [5, 115 б. ].
Аталған дәуір әдебиеті ғалымдардың пікірі бойынша 2 түрлі бағытқа жіктелді. Алғашқысы халық ауыз әдебиеті, ал екіншісі - батырлық яғни қаһармандық мазмұндағы жыр нұсқалары. Халық ауыз әдебиетінде біршама салт өлеңдері және ертегілері, шығыс дастандары Мың бір түн, Калила мен Димна ауыздан-ауызға жайылды. Батырлық, яғни қаһармандық мазмұндағы жыр нұсқалары Қобыланды, Алпамыс, Ер Сайын осы дәуірде халықтың ой-өрісінің негізгі қаруы есебінде мазмұндық-құрылымдық жағынан жаңаланып, кей жерлері қайта жазылып, халық арасына жаңа нұсқалары тарала бастады. Сондай-ақ ноғайлы дәуірінің тарихи жайттарын қозғаған эпостық жырлар да көп болды. Ол жырлар хас батырлардың ерлік

әрекеттеріне сүйеніп, бірнеше жырлардан түзеліп, белгілі бір жүйе ретінде айқындалған эпикалық топтама үлгісіне құрылды.
Ноғайлы дәуірі Еуразиядағы кең далада ерекше рөл атқарған көшпелі қоғамның дамуында айтарлықтай із қалдарған кезеңнің бірі болып табылады. Ноғайлы дәуіріндегі көшпелі қоғамның, қоғамдық ойдың маңызды мұраларының бірі тәуелсіздікке арнау жырлары екендегі белгілі. Патриоттық жырлар осы кезеңде айшықталып, негізін қалады десек артық айтқандық емес. Қазақ әдебиетінің энциклопедиялық анықтамалығында бұл туралы былай делінген: Ноғайлы аталып, кейін бір-бірінен бөлініп кеткен түркі тайпаларының көпшілігі өздерінің ноғайлы кезінде жырлаған шығармаларын мүлде ұмытқан, не оның ұзын-ырғасын, үзінді жұрнақтарын ғана сақтаған. Ал қазақ атанған ноғайлықтар сол кездегі мол мұраға ие болып, көпшілік мұрасын жоғалтпай сақтап қалған. Сөйтіп, бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның төл әдебиеті боп кеткен. Мысалы, Біз - қазақпыз, Жорықта өлген жігіттің жыры, Асқар тау, Сары қыз, Алалай жыры, Ботагөз, Тақырлауға қонған қаз, тырна (Асан қайғы), Алаң да, алаң, алаң жұрт (Қазтуған), Би Темірге айтқаны, Шағырмақ бұлт жай тастар (Шалкиіз), т.б. қазақ жырлары соған дәлел бола алады. Аталған жырлардың негізгі кейіпкерлері және мазмұны сол дәуірдің қоғамдық көрінісін сипаттайды.
Ноғайлы дәуіріндегі батырлар жырын екі үлкен бағытқа бөліп көрсетуге болады: Бірінші, жалпы ежелгі түркі тайпаларынан бері жырланып келе жатқан дастандар. Олардың қатарына Ер Төстік, Қамбар батыр,
Алпамыс батыр, Қобыланды батыр, Ер Тарғын және т.б. жатқызамыз. Екінші, ноғайлы дәуірінің төл тума батырлар жыры. Олардың қатарына
Шора батыр, Әділ Сұлтан, Мұса хан, Аңшыбай батыр, Нұраддин, және т.б. жатады.
Сонымен, сөзімізді қорыта айтар болсақ, ноғайлы дәуірінде туған жырлар елді, жерді сыртқы басқыншылардан қорғауға шақыратын және сол жолда өзінің қара басын ойламай, халқы үшін шайқасатын батырлардың ерлік іс-әрекеттерін насихаттайтын, ұлтжанды болуға тәрбиелейтін жырлар болып табылады.
Ноғайлы - халқымыздың тарихи бел-белестерінде жүріп өткен бір кезеңі. Ғұн дәуірі, түркі дәуірі секілді, ол да тарихимыздың бір қатпары. Ноғайлы - түркіге қарағанда уақыт жағынан кейінгі ұрпақ бізге біртабан жақын. Ноғайлы дәуірін Ш.Уәлиханов қазақ халқының Алтын ғасыры деп атаған.

Қырымның қырық батыры және Мұрын жырау

Ноғайлы дәуірінің ерте заманнан келе жатқан батырлар жырларының ішіндегі ең көлемдісі де көркемі, ірі сюжеттік желісімен ерекшеленетін әрі біз зерттеуге алып отырған өзекті тақырып - Мұрын жырау Сеңгірбекұлы

жырлаған Қырымның қырық батыры жыры. Бұл жырдың тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі халқының рухани әлеміндегі орны ерекше. Алдымен Мұрын жырау Сеңгірбекұлы кім деген сұраққа жауап берейік.
Мұрын жырау Сеңгірбекұлы - Қырымның қырық батыры атанған ноғайлы жырларын ұмыт қалдырмай, осы күнге жеткізген ұлы жыршы. Қазіргі Маңғыстау түбегінің Бозашы алқабындағы Қоңырорпа деген жерде дүние есігін ашқан.
Мұрын он жеті жасынан бастап біржола жыршылық жолға түсіп, әйгілі өнерпаздардың қасына еріп, жыр айтуға машықтанады. Кейін Қырымның қырық батыры топтамасындағы туындыларды Нұрым Шыршығұлұлы, Қашаған Күржіманұлы, Мұрат Мөңкеұлы сынды атақты ақын-жыршылардан үйренеді.
Белгілі әдебиеттанушы ғалым Ж.Тілеповтің: Мұрын жырау - берісі қазақ халқының, әрісі бүгінгі таңда 200 миллионға жуықтап отырған, отыздан астам ұлт пен ұлысты құрайтын бүкіл түркі нәсілдестерінің мақтан етуге лайық, бірнеше ғасырда дүниеге бір рет келетін ерекше жаратылыс иесі деп анықтама берген тамаша жаратылыс пен ғажап құбылыс иесі - Мұрын жырау Сеңгірбекұлының рухани қазынасы ұрпақтар қорына қосылған баға жетпес асыл мұра [6, 153 б.] деген пікірі Маңғыстау жыраулық мектебінің дүлдүлдері Абыл, Нұрым, Ақтан, Қашағандардың жыр көшін ілгеріге ұлылай, ұлықтай жалғаған ұлт мақтанышы Мұрын жырау Сеңгірбекұлы тұлғасына берілген пайымды бағалардың бірі болатын.
Жырау шығармашылығына айрықша қызығушылық танытып, рухани мұрасына қамқор жүрек пен ғалымдық зердені тоғыстыра зерделеген Қ.Сыдиықұлы оның зергерлік өнері турасында: Мұрын жыраудың ата кәсібі
- зергерлік, ұсталық. Ол бұл өнерімен 1899 жылы Хожеліден Маңғыстауға көшіп келіп, Форт-Александровск (қазіргі ФортШевченко) қаласына орныққасын ғана түбегейлі айналысады. Өзі өле-өлгенше (1954 жылға дейін) тұрған Киров көшесіндегі 76-үйде (кейін 20-үй болып өзгерген) 82-83 жасқа келгенше іс соғады [7, 23 б.] деп, жырау өмірінің соңына дейін тұрған үйінің ауласындағы ұстаханасына қатысты нақты деректер келтіреді.
Сондай-ақ, бұған қоса ғалым: Мұрынның атасы Айғыр, әкесі Сеңгірбек, немере ағасы Өмірбек, ағасы Төлеген - бәрі де өмір бойы ұсталық, зергерлік кәсіппен айналысқан. Атасы Айғыр өз дәуірінде жорық, жортуылды кезеңдердің қажетіне орай темір найза, қылыш, жекеауыз сияқты қарулар жасаған. Әкесі Сеңгірбек Мұрынды жас кезінен қасында ұстап, ұсталық, зергерлік өнерге баулиды. Дегенмен, тумысынан өнерге бейім жас өлең, жыр мен ән, күйге құмарта өседі [7, 14 б.] деп адам баласына табиғатынан дарыған таланттың жарыққа ұмтылысының жырау бойындағы көрінісіне тоқталады.
Мұрынның жыршылық өнерді жаны қалап, біржола бет бұруына анасының да ықпалы зор болғандығын ғалым Талантты жасқа сөз өнеріне деген құмарлық дарытқан алғашқы тәрбиешісі анасы Қалдыкөз (Қалдықыз) болады. Ол ел аузындағы аңыз, әңгіме, ән, жырды көп білген. Өзі білетін бар

өнерін баласына үйретіп, оны жеті-сегіз жасынан жиын-тойға ертіп барады деп, ерекше атап көрсетеді. Қазақ даласына ұлы жыршы сыйлаған асыл ананың қанымен келген киелі өнер ұрпағымен толығып, кемелденген.
Әлемдік деңгейдегі әдебиеттің ұлы туындылары болып табылатын Гомердің Иллиадасы мен Одиссеясы, араб әдебиетінің орта ғасырлық классикалық шығармасы қатарында аталатын, араб-парсы, үнді халықтарының әр кезеңде туындаған ауыз әдебиетінің үлгілері топтастырылған көлемді Мың бір түні, мазмұн байлығы мен көркемдік жыр кестесі жөнінен әлем халықтары әдебиетінің алтын қорынан саналатын қырғыздың батырлық эпосы Манасымен қатар, рухани құндылық қатарынан орын алуға тиісті Қырымның қырық батырын жырлап жеткізген ұлы жыршының есімі аңызға айналар ғасыр табалдырығын аттап, ұрпағына қызметін жалғастырып келеді.
Ерлік пен елдік жырларын толғап, батырлар әлемінің картинасын көркемдей жеткізген Мұрын жырау шығармашылығы турасында Қабиболла Сыдиқұлы: Жыр дүниесіне беріле, оның мазмұнындағы қилы-қилы қым- қуыт оқиғаларды өз басынан өткергендей сезіне, тебірене жырлауы Мұрынның тыңдаушы алдындағы абырой-атағын биіктете түскен. Жырға шексіз берілгендік жыраудың осындай көлемді қазынаны жадында ұстауына мүмкіндік берген.
Естігенін есте сақтау жөнінде Мұрын - теңдесі жоқ, сирек кездесетін керемет адам. Мұрынның жыраулық атына орай да айта кетер әңгіме аз емес. Халық қадірлеген айтулы жыраулар ең әуелі ақпа-төкпе, суырып салма ақындығымен танылған. Жырау - табиғат құбылысы, ел өмірі, әлеуметтік мәселелерге ақыл-парасатымен түйін жасап, алдағыны болжайтын көреген абыз [7, 26 б.] деп, пікірін дамыта, тереңдете түсті.
Мұрын жыраудың репертуарындағы жырларды жазып алу 1939 жылдан басталды. Осы кезден бастап әдебиетші ғалымдарымыздың барлығы дерлік өз еңбектерінде бұл жырдың құндылығын, қай заманды бейнелейтінін, қаншалықты тарихилығын, кімдер жырлап, кімдер жазып алғандығы туралы, жырдың көркемдік тілі жайында да біршама ғылыми жұмыстар жүргізілді.
Жалпы Қырымның қырық батыры жырының ғылымға келген тарихы да, тағдыры да ерекше.
Бұған халық ақыны Мәриям Хакімжанованың Мұрын жырау туралы есімде қалғандардан деп аталатын естелігі арқылы көз жеткізуге болады. Өйткені бұл кісі екінші дүниежүзілік соғыстың қақаған жылдарында (1942 жылы) жыраудың жанында отырып, 33 жырды араб әрпімен қағазға түсіріп, қыруар еңбек жасаған.
Қырымның қырық батырын жырлаушы Мұрын жырау туралы М.Хакімжанова ең алғаш 1939 жылы жаз айында Қазақстан Жазушыларының ІІ сиезіне арнайы шақырылған гурьевтік қарт ақын Сәттіғұл Жанғабыловтан естіді. Сонымен, сиезде Мәскеу делегаттарын бастап келген Леонид Соболевтің ұсынысы бойынша Халық ақындары бөлімі құрылады. Бұл бөлімнің басшысы етіп ақын Иса Байзақов тағайындалып, көмекшілікке

М.Хакімжанова бекітіледі. Міне, жаңадан құрылып жатқан бөлімнің жұмыс істеуі үшін Қазақстанның түрлі өңірлерінен келген ақын-жыраулардың айтуымен елде қалған ақындардың тізімі жасалды. Сәттіғұл ақын да, Орал, Гурьев маңындағы өзі білетін өнер иелерінің аты-жөндерін жаздыра бастайды. Бір кезде ол кісі шошынғандай,- деп жазады М.Хакімжанова -
Ойбай, ең мықтысын, ең жүйрігін ұмытып барады екенмін-ау. Қырымның қырық батырын қырық күн талмай жырлайтын атақты Сеңгірбекұлы Мұрынды жазшы, шырағым. Ол кісі қазірде сексенге келіп қалды. Біраұ шымыр. Ақыл-есі дұрыс. Сымбатты, бойы әлі де тіп-тік, иілген жоқ. Мен осы жасымда хат танымайтын қарадан шыққан ондай зерделі, алғыр, ұғымтал, жүйрікті көрген де емен, естіген де емен. Біз ақын болсақ, ескіше оқып, хат таныдық. Жаза білдік. Кітап оқыдық. Ал Мұрын болса, елуден астам батырлар жырын аузымен теріп, өміріне өзек еткен дархан жан. Ерінбей- жалықпай сайраған бұлбұл десем де болады, дүлдүл десем де болады. Мұрын жырау келіпті дегенді естігенде, ат жетер жердегі елдің жыр құмарлары айлап жатып, жыр тыңдағанын көзіммен көрдім. Оның жыр айтқандағы үнін, екпінін, тебіренісін басқа жыршылардан естіп көргенім жоқ. Мұрынның бір ғажабы тыңдаушыны біржола өзіне табындырып, ынтықтырып отыратын қасиеті күшті. Оның жырларын тыңдағанда, көктемнің самалына кеудеңді ашып отырғандай рахаттанасың, сүйсінесің дегені күні бүгінге дейін есімде ұмытылмай қалды.
Халық ақындары бөлімі ел ішіндегі ақын-жыраулармен байланыстарын да бастап кетеді. Ал Мұрын жыраумен тікелей байланыс Сәттіғұл ақынның араласуымен ғана жүзеге асады. Сәттіғұл ақынның Халық ақындары бөліміне жазған хатынан Мұрын жыраудың аман-сау екендігі, жасы сексенге толып, соған байланысты қырғыз, қарақалпақ, түрікмен, тәжік, Бұхара, Хиуа, Майрамалы, Астрахан жағындағы ағайын-тумалары, достары қонаққа алып кеткендігі, содан әлі оралмағандығы анықталады. Сонда да Мұрын жырауды іздеу, шақырту тоқтамайды. Сондай мақсатпен Алматыдан Жазушылар одағы мен Академияның Тіл, әдебиет және тарих институты атынан Маңғыстау ауданы басшыларына Е.Ысмайылов пен М.Хакімжанова қол қойған хаттың біріне жауап та келіп қалады. Онда Мұрын жырауды қасына жолсерікпен бірге поезбен жіберетіндігі жазылған.
Мұрын жыраудың келетіндігі белгілі болғаннан кейін Жазушылар одағында шағын жиын өтеді. Е.Ысмайлов хабарлама жасап, сексенге келген қарт жырауды арнайы күтімге алғанда ғана, телегей теңіз 50-60 мың жол жырды айтқызуға, оны жазып алуға болатындығын ескертеді. Бұл мәселені шешуді сұрап КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалының Президиумы төрағасының орынбасары Қ.Сәтбаев пен КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалының Тіл, әдебиет және тарих институтының директоры Н.Сауранбаев Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы Н.Оңдасыновтың атына Мәлімдеме хат жолдайды. Онда атақты ғалымдар 1939 жылы Маңғыстау өлкесіне экспедиция шығару барысында академия адамдарының атақты жырауды көріп келген жағдайлары

мәлімделеді. Қырымның қырық батыры жырының ел байлығы екенін ескере отырып жазылған мәлімдеме хатпен, Н.Оңдасновтың рұқсат етуінен кейін қарт жырау Алматыға келеді.
Жырауды көзімен көргендердің (Қазақ әдебиетінің жинаушылары А.Хангелдин, Б.Жақыпбаевтардың) айтуынша, Қырымның қырық батыры туралы жыр құнды, көлемді мәдени мұра. Мұны хат авторлары төмендегідей деректермен дәлелдейді:
Қырымның қырық батыры туралы жыр қырық тараудан тұрады, оның әрқайсы жеке-жеке батырларға арналған. Сонымен бірге көбіне бір батыр екінші батырдың ұрпағы болып жырланады. Сондықтан да қырық батыр жайында жырлардың жиынтығы - тегі мен композициялық құрылымы жағынан өзара тығыз байланысты. Қырымның қырық батыры туралы жыр деп аталатын жырлар қырғыздың белгісі Манасын еске түсіретін, бірақ көлемі бойынша одан екі есе үлкен, қалыпқа түскен тұтас бір мәдени дүние. Әр батыр туралы жырдың әрқайсысының 7 күннен 10 күнге дейін жырланатындығына қарап, қырық батырдың нақтылы көлемінің қанша екендігін шамамен мөлшерлеуге болады. Аталған мұра көлемі жағынан Шығыстың ұлы туындысы Мың бір түннің өзін кейінгі қалдырады.
Бұл жырлардағы жоғары лиризм айрықша назар аударады: Мұрын жыраудың кейбір шығармалрын өз құлағымен тыңдағандардың айтуынша, мәселен, Қарасай-Қази туралы жырды естігендерден көзіне жас алмаған адам болмаған.
Жыраудан алған алғашқы әсерлерін М.Хакімжанова жырды жаздыртушы, осы істің басы-қасында болған көрнекті әдебиеттанушы, ғалым, институттың фольклор бөлімінің сол кездегі меңгерушісі болған Е.Ысмайылов естелігімен жетілдіре түседі:
...Ендігі сөзді Есекеңнің өзіне берейік:
-1942 жылы Алматы қаласында Мұрын жырау жыоаудың Қырымның қырық батыр жырын жазуға кірістік. Мұрын жырды үнемі айтпайды. Таңертен, күндіз жырды баяу, солғын айтады. Және көлемді, уақиғалы дастандардың көп жерін қалдырып, келтесінен қайырып кетеді. Ал кешке қарай мәжіліс құрып бірнеше адам бас қосып, ықыласпен тыңдап, арасында мақұлдап, көтермелеп отырғанда, Мұрын таңертеңгі солғын, қысқартып айтқан жырын әрі толық, әрі тамаша, күшті шабытпен шешіліп, көсіліп, шебер, шешен жырлап кетеді. Көңілді жағдайда бірнеше адам бас қосып, қызыға тыңдап, көтермелеп отырмаса, кешкі мезгілде де ақын жыры ойдағыдай шықпайды. Ондайда ақын басым ауырып отыр немесе есіме түспей отыр, бүгін айта алмаймын дейді. Ал күндіз айта алмауының мәнісін сұрасақ, берген жауабы - бұрын батырлар жырын үнемі кешке, түнгі мәжілістерде көп айтып машықтанып едім дейді. Олай болуы да табиғи заңды да. Күндіз жұрт жұмыста болады да, ақынның жырын тыңдауға бастары құралмайды. Сондықтан жыр ылғи кешке айтылады. Жыршы жастайынан соған машықтанған.

Жырау домбыраны көбірек тартатын. Оның домбырасы қазіргі домбырадай емес, шағын, жатаған болатын. Көбіне домбырада бұрынғы жорық жырларының сарынын беретін күйлерді тартады. Кейде көзін тас жұмып алып, өзі соған еріп, үзік-үзік жырды төгіп-төгіп жіберетін еді.
Осы орайда жырдың қазақ халқының тарихында алатын зор маңызын түсініп, Қырымның қырық батыры жырына қатысты толық тарих қалдыруға ұмтылған Е.Ысмайыловтың тағы бір іс-әрекеті - ескерерлік жәйт. Ол жырды хатқа түсіру жұмысына әзірлік басталғанда, М.Хакімжановаға мынадай ой білдіріпті: Апай, сіз бұл жұмысқа кіріспес бұрын күнделік дәптер даярлап алыңыз. Орыс халқында осындай жыршылардан, ертегішілерден, ауыз әдебиетін жазып алғандар күнделікті қатар жазып отырған. Сол күнделіктердің арқасында талай тамаша классиктердің, ертегішілердің мінез-құлқы, отбасына деген махаббатарын, адамгершілік қасиеттерін, дүниеге деген көзқарастарын, достықтың, бейбітшіліктің болашаққа деген даңғыл жолын тілейтіндердің ұрпаққа жеткізген - сол күнделіктердің авторлары.
Біздің елімізде тек қана батырлар жырын жаттап, бар өмірін, бар талантын соған арнаған жыршы - Мұрын жырау. Ол тек біреу ғана. Сондықтан, бұл шалдың орны ерекше. Қазақ совет әдебиетінің алтын қорына 50-60 мың жол батырлар жырын аузымен теріп, жүрегінде сақтай әкеп қосып отырған қарттың мінезі сан-салалы болуы мүмкін. Соларды қағазға түсіріп алсаңыз, пайдасын көрмесеңіз, зиянын көрмейсіз. Осы жағын орындау тек сіздің қолыңыздан келетініне кәміл сенемін.
Дүние бір қалпында тұрмайды. Бұдан жарты ғасыр өткенде біздің осы еңбегіміз халқымыздың қуана тыңдайтын, құмарлана зерттейтін тарихи мұрасына, алтын қазынасына айналатынына дау жоқ. Соғысқа байланысты тіптен оны жазатын дұрыс қағаз да табылмай, автор мұның бәрін кез келген қиынды қағазға, қолжазбаларының сыртына, ескі плакаттардың сыртына дейін жазып алыпты.
Міне, Е.Ысмайылов сынды қазақтың ұлтжанды азаматының көрегендігі арқасында М.Хакімжанова арада 44 жыл өткенде әлем халықтарының ірі эпостық шығармаларының қай-қайсысымен де иық теңестіре алатын Қырымның қырық батыры жыры және оның жыршысы Мұрын жырау Сеңгірбекұлы туралы мағыналы естелік қалдырыпты.
1942 жылы ғылым әлеміне белгілі болған Мұрын жырау Сеңгірбекұлы жырлаған Қырымның қырық батыры жыры зерттеушілердің назарын үнемі өзіне аударып келеді [8]. Жиырмасыншы ғасырдың басына дейін ел өмірінде ерекше орынға ие болып келген эпос жанрының маңызы әдебиетшілер үшін ежіктеп айтпасада да түсінікті. Ал, заман ағымына сай сырт көзге мағына- мәнсіз саналатын фольклордың маңызын С.Қасқабасов былай түсіндіреді:
Фольклордың үш сипаты бар: а) фольклор - ежелгі дүниетаным және көне мәдениет, әрі мұра; ә) фольклор - тұрмыстың бір бөлшегі; б) фольклор - сөз өнері [9,7 б.]

Ноғайлы жырлары атымен белгілі Қырымның қырық батыры туралы Ә.Қоңыратбаев мынандай пікір айтады: ...қазақтың эпостық жырларының сюжеттік арқауы мен оның жырлану дәуірін шатастыру бар. Мұрын
жырларының арқауы, сюжеті түгелдей ноғайлы заманының шеңберіне симайды. Оның сюжеттерінің ішінде X-XI ғасырлардан бергі көп заманның тарихи уақиғаларының жиынтығы суреттелетін сияқты. ...Сюжетінің ескілігі, адам, жер аттарының шыншылдығы, дін, миф сарындарының аздығы жағынан Мұрын жырлары ерекше көзге түседі [8].
Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллин Ш.Уәлихановтың Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғай халықтарының ауыз әдебиетінің бір түрі - батырлар жайында жырлар. Бұл жырлардың басым көпшілігі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар. Соған қарағанда, бұл жырлар XV-XVI ғасырларда жасалған сияқты [10, 32] деген пайымдауына сүйеніп, былай дейді: Шоқанның айтқандары бұл айтқандары барлық эпос туралы болмаса да, бірқатары жөнінде дәл деуге болады. Қырымның қырық батыры жыры кейін жазылып алынса да, онда кейіпкерлердің көпшілігі Алтын Орда дәуірінде болған адамдар және Қырым хандығының өзі - Алтын Орда ыдырай бастағанда пайда болған хандық. Міне, осы тұрғыдан қарағанда, Шоқанның айтқандары шындықтан шалғай емес. Айтылған пікірлерге қарағанда жырға
Қырым сөзінің қоса айтылуы да тегіннен тегін емес. Жырдағы оқиғаларға қарап, олардың Қырым хандығының құрылу дәуіріндегі сәтін бейнелейтінін көре аламыз. Аталған жыр ноғайлы дәуіріндегі оқиғаларды қамтығандықтан, халық арасында Ноғайлы жырлары деп те аталады.
Қырымның қырық батыры жырында ноғай, қазақ батырларының қалмақ, қызылбас, ындыс-қалмақтар басқыншылығынан елін, жерін қорғауы, өз елдерінің тәуелсіздігі үшін жанқиярлық ерлік күрестері суреттеледі. Бұл жырлардың қалыптасуына XVI-XVII ғасырлардағы жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқының ерлік күресі ерекше әсер еткендігі айқын аңғарылады. Демек, Қырымның қырық батыры жырларының туу, қалыптасу процесі көп ғасырға ұласқан. Әр дәуір оқиғасы әсерімен дамыта, жаңғырта жырлау дәстүрлі ғасырдан ғасырға ұласқан. Бұл дәстүрді әр дәуірде де айтулы жырау, жыршылар туғызып отырған.
Қырымның қырық батыры жырының құрамындағы жырлардың бәрі бір дәуірде, бір мезгілде туа қалмаған. Олар - әр заманның туындылары. Мұнда жырау, жыршылардың сан ұрпағының ой-қиялы бар. Олар фольклорлық шығармаларға тән әр дәуірде талай ақын, жыраулардың өңдеу жүйелеуінен, жаңғырта жырлауынан өткен. Мұрын бағзы жыраулар дәстүрімен сала-сала жырларды жүйелей жырлап, басын біріктіріп,
Қырымның қырық батыры жырын халыққа жеткізген.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Р.Бердібаев батырлық жырларды зерттеуші көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып:
Эпостан тарихта ерекше рөл атқарған нақты тұлғалар мен оқиғаларды іздемеу керек, табиғаттың мейірімсіз дүлей күші мен басқыншы жауларды жеңген халық ой-санасында қорытылған батырдың нақты образын жасау

керек, -деген өрісті пікір айтады. Бұл пікірдің қазақ эпостарына, оның ішінде Қырымның қырық батыры жырларына тікелей қатысы бар. Ғылым осы мақаласында Қырымның қырық батыры құрамындағы Едіге, Қарасай-Қази, Орақ-Мамай, Нәрік, Мұсахан, т.б. жырлардың қай- қайсысы да тарихи дерекке емес, аңызға, ертегілік сюжеттерге негізделгенін айтады [11,124].
1971 жарық көрген В.М.Жирмунскийдің Тюркский героический эпос атты еңбегінің 2-тарауы осы ноғайлы дәуірін жырлаған қазақ эпосындағы Едіге (Орақ-Мамай, Шора т.б. эпикалық мұраларға арналды. Ол Едіге туралы жыр тарауында да, Ноғайлы батырлары туралы жырларға тарихи мәліметтер тұрғысынан қарау атты тарауында өзі қарастырған жырлардың негізгі нұсқалары ретінде қазақ ішіндегі Нұртуған, Мұрын, Байшолпанұлы, Қазан жырлаған варианттарды алды. Соның ішінде Мұрын жырау жырлаған нұсқасы жайлы: Цикл песен о сорока богатырах в исполнении Мурун-жырау объединяет следующие имена и группы сюжетов... деп бастап, әр тарау бойынша жалпы қырық батырдың тізімін атап көрсетеді. Из этого общего числа от Муруна записано 27 сюжетов, в общей сумме около 25000 стихов. Остальные регистрированы только по названию деп жазып, жыраудың жырл сының құрамын, жолын толық анықтап береді [12, 153 б.].
Сәкен Сейфуллин 1932 жылы шыққан Қазақ әдебиеті атты еңбегінде қазақ эпосын арнайы сөз етті. Ноғайлы жырларына байланысты Сәкеннің бұл концепциясы әлі күнге өз маңызын жойған жоқ. Ол қазақтағы Орақ Мамай, Едіге, Ер Тарғын жырларының Қырым татарларында да кездесетініне тоқталып, екі халықтың нұсқалары арасындағы ұқсастықтарды ашты. Яғни, түркі халқына ортақ бұл жырларды алғаш рет типологиялық жагынан қарастыруға тырысты [13, 46 б.].
Филология ғылымын зерттеуші ғалым С. Садырбаев байыптағандай,
Қырымның қырық батыры жырларында, әсіресе, батыр өмірінің туғаннан, өлгенге дейінгі әр кезеңін суреттейтін өмірбаяндық және тұқым қуалап, үрім бұтағының бәрі батыр болатын генеологиялық сипат басым [14, 36 б.]. Батырдың генеологиясын тізбектеу, ата-тегін дәріптеу қазақтың қаһармандық жырының көбіне тән. Қырымның қырық батыры жырында бұл кейде жырдың экспозициясында мотив-суреттеме арқылы беріліп, кейде жырдың оқиғалық бөлігінде батырдың монологында, диалогтарда өз аузынан немесе дос жарандарының туысқандарының атынан айтылып жатады Фольклорист С. Қасқабасов фольклордағы бұл құбылыстың шежірелік тұтастану екендігін ашып көрсетті. Ғалымның Қазақ фольклорындағы шежірелік тұтастануының классикалық үлгісі - Қырымның қырық батыры деген сөзіне қарастырып отырған жыр да дәлел. Ол Шежірелік тұтастану екі мақсаттан пайда болатын тәрізді: бірі - батыр болса, екіншісі - ұрпақтың, ата мен баланың, аға мен інінің ынтымақта болуын ардақтау, туыстық қарым- қатынастың үзілмей, тығыз байланысты болуын көксеу,-деп, бұл құбылыстың пайда болу себебін түсіндіріп өтеді [10, 64-65 б.]. Қырымның

қырық батыры бір ғана жыраудың еңбегі ғана емес, сан ғасыр сұңғылалары туғызып, өңдеп, жетілдіріп, дамыта жырлаған халық қазынасы екенін аңғартады. Бастауы Сыпыра жыраудан басталатын, Абыл, Нұрым, Марабай, Есенбек, Қуан, Көшелек, Жаскілең т,б. ақын-жыраулар жырлап таратқан сала-сала батырлық жырларды өмір бойы топтап біріктіріп, желі-желі жүйемен өрбітіп, Қырымның қырық батыры күйінде Мұрын ғана жырлаған, Әрі азапты, әрі қызықты бұл істі атқару Мұрынның сирек кездесетін ғажап өнер иесі екендігін дәледейді, Мұрынның мықтылығы сол баба жыраулар бастап, сан ғасырлық саңлақ кыраулары атсалысқан батырлық эпопеяны аяқтап, ата- баба асыл мұраны біздің дәуірімізге табыс етуінде. Ол- дәстүрлі жыраулары мен жыршыларының ізін жалғастырып, біздің дәуірімізге жеткен көрнекті өкілі.
Қырымның қырық батыры жырын Мұрын жыраумен қоса, Нұрпейіс Байғанин де жырлаған. Нұрпейіс Байғанин қазақтың мұхиттай шалқыған атақты жыршыларының ең соңғы тумасы. Филология ғалымдарының докторы, профессор Оразгүл Нұрмағамбетова оның Қобыланды,
Құбығұл, Алпамыс, Төрехан, Ер Тарғын, Қыз Жібек, Айман- Шолпан жырларын жатқа білгендігін айтса, профессор Серік Негимов өзінің
Табаны таймас тарлан боз атты еңбегінде осыған қоса Едіге, Орақ- Мамай, Қарасай-Қазиды жатқа айтқанына, жыршының Қырымның қырық батырын білгеніне куәлік береді. Оны көзімен көрген, өнеріне қаныққан профессор Есмағамбет Ысмайылов: Нұрпейіс Қырымның қырық батырын, Кіші Жүздегі Исатай, Есет, Бекет, Көтібар батырлардың талай ұзақ жырларын, Кенесары, Жанқожа батырлардың жырларын, тағы сондай жырларды көп біледі, -деп таңбалаған [15].
Нұрпейіс Едіге, Орақ-Мамай, Қарасай-Қазиды жырлаған дедік. Бұл жырлар қазақ эпосының ең үздік үлгілері қатарына кіретін жауһарлар.
Едігенің 1841 жылы Шоқан жазып алған, 1905 жылы профессор П.М. Мелиоранский кітап етіп бастырған нұсқасы әлі күнге дейін эпос зерттеуші ғалымдардың аузынан түспей келеді. Сан қырлы алып алмастай жарқыраған жырды әр қырынан қарасаң, өзгеше реңгеніп құбылады. Зерттеушіні тұңғиығына тарта береді. Атақты ғалым академик В.М. Жирмунский
Сказание об Едіге [12, 351 б.]. деп аталатын монографиялық зерттеуінде
Едігені қазақтар арасында Айса Байтабынов, Қалижан Өтешов, Нұртуған Кенжеғұлұлы жырлағанына нақтылап куәлік береді. Тек бұлармен шектелмейтінін ескертеді. Ал Орақ-Мамай мен Қарасай-Қазиды атақты Мұрын жырау, оның ұстаздары Нұрым, Мұрат, Қашаған жырлағаны аян. Аталған бұл күнде Нұрпейіс нұсқасынан Қарасай-Қазиы ғана сақталыпты. Сақтап қалған академик Сәбит Мұқанов. Нұрпейістің 1940 жылы Ақын шабыты атты кітабы шықты. Құрастырғандар Ж. Саин мен A. Өтеев. Осы жинаққа алғы сөз жазған Е. Исмайлов: Совет Ғылым академиясының Қазақстан филиалының әдебиет және халық шығармасы секторында Нұрпейіс жырлап берген аса бағалы Батырлар жырының желісі,
Қараүлектің Мамайды жоқтағаны деген жырлары және Қобыланды

батырдың 9000 жолдық ұзақ нұсқасы бар. Мұның бәрі 1939- 1940 жылдардың ішінде ақынның жатқа айтуынан жазып алынды. Нұрпейіс
Қырымнын қырық батыр жырын жақсы білген. Бұл жырларды Нұрпейістің аузынан жазып, қағазға түсіру - үлкен ғылыми, мәдениеттік маңызы бар жұмыстың еді. Нұрпейістің бұл тарихи жырларын тыңдап отырғанда бір қайран қалатын нәрсе - оның үлкен шежіреші, тарихи ақын екендігі, көпті көрген, көпті білген қария, білімді жырлаушы екендігіне, өзінің халқының тарихын жанындай жақсы жырлайтындығы,-деп Нұрпейіс репертуарындағы біраз құнды шығармаларды атап өтеді. Нұрпейіс Байғанин Қырымның қырық батыры цикіліндегі Едіге, Мұса хан, Орақ-Мамай, Қарасай- Қазиды жатқа білген [12, 95 б.]. Жатқа біліп қана қоймай, кейбіреуіне жаңа нұсқа қосқан. Нұрпейіс Байғаниннің де Қырымның қырық батырын жырлаудағы еңбегі орасан зор үлкен екенін айта кеткен жөн. Қырымның қырық батырын жырлап қана қоймай оған жаңа нұсқа қосып жырлау да ерекшелік. Жырдың бізге жеткен қай нұсқасы болмасын бізге сол дәуірдегі қоғам тынысын, батырлар ерлігінен хабардар ететіні анық. Бұл біздің аса құнды мұрамыз екенін ұғына біліуіміз керек.
Жалпы, 1942 жылы Қырымның қырық батыры жыры жазылып алынғаннан кейін, біршама еңбектер, зерттеу жұмыстары жүргізілді. Жырдың құндылығы, маңыздылығы жайында М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Қасқабасов, Ә.Қоңыратбаев. Н.Сауранбаев, Е.Ысмайылов, С.Садырбаев, М.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Р.Бердібаев, М.Ғұмарова, О.Нұрмағанбетова, Ш.Ыбыраев, С.Сәкенов, А.Тұрғанбаев, Р.Сахиева, Қ.Сыдиықов т.б. еңбектерінде, Е.Өмірбаев пен М.Бимағанбетов мақалаларында орынды бағаланып келеді.
Ал, бүгінгі күннің мәселесі - Қырымның қырық батыры жырының лексикалық сипатын, яғни, тілдік тұрғыдан зерттеп, сол арқылы қазақ тілінің сөздік қорының, құрамының қаншалықты бай екендігіне тағы да көз жеткізу.

ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ ЖЫРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қырымның қырық батыры жыры 3 тараудан тұрады. Олар:
Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары, Қарадөң батыр және оның ұрпақтары, Жеке батырлар. Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары тарауына: Аңшыбай батыр, Парпария батыр, Құттықия батыр, Ер Едіге, Нұрадын батыр, Мұса хан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази жырлары кіреді. Қарадөң батыр және оның ұрпақтары тарауына: Қарадөң батыр, Жұбаныш батыр, Ер Сүйініш, Ер Бегіс, Көгіс, Тегіс, Тама батыр, Тана батыр, Нәрік батыр, Шора батыр жырлары кіреді. Жеке батырлар тарауына: Қыдырбайұлы Қобыланды батыр, Асанқайғы, Тоған, Абат, Қарғабойлы, Қазтуған, Ер Көкше, Көкшенің ұлы Ер Қосай, Ақжонасұлы Ер Кеңес, Манашыұлы Тұяқбай батыр,
Жаңбыршыұлы Телағыс батыр, Айсаныңұлы Ахмет батыр, Алау батыр, Әмет батыр, Шынтасұлы Төрехан батыр жырлары кіреді.
Жырды талдамастан бұрын, алдымен сөздің лексикалық мағынасы жайында анықтама бере кетейік. Жалпы айналамыздағы кез келген зат пен құбылыстардың атауы болады және өздеріне тән дербес мағынаға ие болып келеді. Осы атаулардың беріп тұратын негізгі ұғымы лексикалық мағына деп аталады. Яғни, кез келген сөздің белгілі бір лексикалық мағынасы болады.
Енді жоғарыда аталған жырлардың лексикалық ерекшеліктеріне тоқталатын боламыз. К.К.Күркебаев пен Д.Қ.Қалиақпардың ноғайлы дәуіріндегі эпостық жырлар мен тарихи дастандардың лексикалық құрамын тақырыптық топтарға бөлгенін негізгі ала отырып, мынандай бөліктерге бөлдік [16].
Ономастикалық атаулар: а) адам аттары;
ә) жер-су аттары;
Жауынгерлік лексика:
а) әрекет, іс-қимылды білдіретін сөз тіркестері; ә) қару-жарақ атаулары;
Әлеуметтік немесе қоғамдық мәнді сөздер
Тұрмыстық лексика:
а) азық-түлік атаулары; ә) мал атаулары;
б) мата атаулары.
Кірме сөздер

Жырдағы ономастикалық атаулар және олардың семантикасы

Жырды зерттеу барысында, ономастикалық атауларға тоқталып, олардың мағынасын ашуға тырыстық.

Жалпы кез келген тілдің лексикалық қорының негізгі қабатын жалқы есімдер құрайды. Адамдардың өмірін жалқы есімдерсіз елестету мүмкін емес. Белгілі ғалым-топонимист Э.М.Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде тұрып қалар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып жатқан оқиғаларды қалай жеткізер еді?. Бұдан көретініміз, жалқы есімдер-қоғамның ажырамас бөлігі болып табылады. Өйткені адам дүниеге шыр етіп келгеннен бастап, оның есімі, туған жері, ата-анасы, тәрбиеленген бала-бақшасы, білім алған мектебі, оқыған кітаптары, тұрған көшесі, т.т. барлығы да жалқы есімдер арқылы жасалады. [17, 3 б.].
Жалқы есімдерді зерттейтін тіл білімінің саласы - ономастика деп аталады. Ономастиканың нысаны - жалқы есімдер, яғни белгілі бір объектіні жекелеп атау қызметін атқаратын барлық сөздер, тіркестер мен сөйлемдер болып табылады.
Ономастиканың антропонимика, топонимика, этнонимика, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.