Хан баласы ханға ұқсар, Биік - биік шыңға ұқсар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы

СӨЖ

Пәні: ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті
Тақырыбы: Жыраулар поэзиясындағы ар-намыс, тектілік туралы ой-толғамдар

Орындаған: Әли Шұғыла Қазиқызы
Қабылдаған: Дәрібаев Самал Дәрібайұлы

Алматы, 2022 жыл

Жоспары:
І. КІРІСПЕ
Ар-намыс, тектілік туралы ой
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жыраулар поэзиясындағы ар-намыс, тектілік туралы ой-толғамдар
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ

Ар-намыс, тектілік туралы ой
Қазақ халқы ежелден жігіттің ар- намысын, қыз баланың ұят- абыройын бәрінен биік қойған. Тәрбие құндылығында аталған қасиеттерді неліктен жоғары қояды?
Қазақта қоянды қамыс, жігітті намыс өлтіреді деген мақал бар. Шын мәнінде жігітті жігіт ететін, нақтырақ айтсақ, батыл, қайсар, өжет ететін осы қасиет. Өз кемшілігіне арлана алатын, қате басқан тұсында намыстана алатын, бойындағы осы қос қасиетке кір шалдырмай өскен рухты жігіт қана өзіндік көзқарасы мен пікірі қалыптасқан қоғамның ойлы мүшесі, елін қорғай алатын батыл азамат, отбасын тәрбиелейтін асқар тау әке, ұрпағы үшін алаңдайтын көреген ақсақал бола алады. Ал жігіттің арлы, намысты болуы туа бітетін қасиет. Туа бітетіні - тектіліктен.
Қыз баласының ұят- абыройын сақтауы да сол тектес дүние. Қыз бұзылса, ұлт бұзылады деген бір-ақ ауыз сөздің өзі бір ел қоғамындағы қыз баланың тәрбиесінің қаншалықты маңызды екендігін аңғартады. Қызды қырық үйден тыю арқылы қазақ елі оның ұяты бар, абыройын аяқ асты етпеген, таза, пәк болуын көздеген. Сонда ғана ол жоғарыда атап өткендей еліне елеулі, халқына қалаулы, арлы да намысты перзентті дүниеге әкелетін батыр әрі дана ана бола алады.
Бұл екі мысалды қорыта келе, ортақ тектілік деген ұғымға тоқтаймыз. Тектілік - бұл адам бойындағы ең асыл қасиеттердің таза күйінде ұрпақтан-ұрпаққа қан арқылы үзілмей берілетін рухани сабақтастығы. Түркі халықтары тектілік ұғымын айрықша қастерлеген. Артында текті ұрпақ қалуы үшін небір зұлматта ұлын құл болудан, қызын күң болудан сақтап, жанын қиған. Бұл қасиет ата-бабасы мен ұрпағының гендік және рухани сабақтастығының тоғысуынан туады десек, қазақ халқының да тектілікке аса мән бергендігін жеті ата ұғымынан біле аламыз. Жеті ата -- қазақ халқының дәстүрлі салт-санасындағы адамның ата жағынан тегі таратылуының нақтылы жүйесі. Ол этникалық тұтастықтың қуатты арқауы, темірқазығы болды.
Тектілік туралы ғалым-заңгер Нағашыбай Шайкенов тарих беттеріне үңіліп, түркі дәуірінің өзінде бұл заңдылықтың қатаң сақталғандығы туралы хабар береді. Атап айтар болсақ, Түркі қағанатын билеген Таспар дүниеден өткен тұста, ұлыс басқару жарғысы бойынша үлкен баласы Далобян таққа отыруы тиіс еді. Бірақ орданың би-бектері бұған келіспей басқа әйелінен туған Аньлоны таққа отырғызды. Жолы бола тұра тақсыз қалған Далобянға тағылған айып, оның шешесінің тексіз жерден шыққандығы. Міне, осылайша текті ұл мен текті жердің қызы деген атақ әр қазақ баласы үшін ешбір байлық теңесе алмас үлкен жетістікке айналды.

Жыраулар поэзиясындағы ар-намыс, тектілік туралы ой-толғамдар
Жалпы, тектілік тақырыбының маңыздылығын жыраулар поэзиясынан да көрініс тапқандығынан байқауға болады. Жүз сексен жыл өмір сүріп, талай ханның ақылшы, кеңесшісі болған Сыпыра жыраудың:
Сұңқардан сұңқар туар саңқылдаған,
Қарғадан қарға туар қарқылдаған.
Бай баласы байға ұқсар,
Байлаулы тұрған тайға ұқсар.
Би баласы биге ұқсар,
Алты қанат үйге ұқсар.
Хан баласы ханға ұқсар,
Биік-биік шыңға ұқсар.
Құл баласы құлға ұқсар,
Мал таптаған гүлге ұқсар,- деген өлең жолдарында құс балапанының өзіне ұқсайтындығын, бай баласының мінезі байға тартып туатындығын, би баласының биге ұқсап шешен болатындығын, хан баласының ханға тартып өр рухты болатындығын, құл баласының құлға тартып қор болатындығын айтқан. Қысқасы, кім туса да, тегіне тартып туатындығы айтылған.
Асан қайғының:
Жеті атасын білген ұл,
Жеті жұрттың қамын жер.
Өзін ғана білген ұл,
Құлағы мен жағын жер, - деген өлең жолында текті, арлы, намысты ұлдың танымы кең, түсінігі мол ойлы болатындығы салыстырмалы түрде айтылған. Мұндай жеті атасын танып, біліп өскен ер халқының қамын жейді, ұлтының туын көтереді. Жыраудың Әй, Хан, мен айтпасам, білмейсің өлеңіндегі:
Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан,
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айрылар ата мұрадан!- деген жолдарында дала заңында билік үшін тектіліктің аса маңызды рөл ойнайтындығын тағы да дәлелдеп береді. Сонымен қатар, бұл үзіндіден тектіден текті, тексізден тексіз туады деген көзқарасты Асан қайғы да құптайтынын аңғарамыз.
Ар-намыс мәселесінің мағынасын жете талдамаса да, кей жыраулардың бір- екі ауыз сөзінің өзінен қыздың ар-ұятын ерекше қадірлегенін аңғаруға болады. Мысалы, Доспамбет жыраудың:
Алғаным Әли ағаның қызы еді,
Қас арудың өзі еді.
Маңдайы күнге тимеген,
Желге шашы үрмеген,
Серпіліп адам бетін көрмеген,- деген жолында өзінің тән сұлулығын қорғағандай, ар-ұятын да соншалықты берік сақтағандығын бір ғана ару сөзімен беріп отыр. Егер, ақын қас сұлу тіркесін қолданса, әйелінің тек сырт сипатына деген таңданушылық сезімін аңғарған болар едік. Бірақ, таза, пәк, кіршіксіз, ардақты, абзал деген мағыналарды білдіретін ару сөзімен Доспамбет өз жарының текті жерден шыққан тәлімді- тәрбиелі, ары таза қызды өмірлік серік еткендігін аңғартады.
Би Темірдің жақын серігі болып, хан сарайында ұзақ жылдар қызмет еткен Шалкиіз жырау өлеңінде де:
Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дулығамның төбесі
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді!- деген жолдар кездеседі. Демек, еліне белгілі, өр рухты, намысты ерге арлы, абыройлы, текті жердің қызы лайық екендігін аңғартады. Солай ата отырып, өлеңнен өскелең ұрпаққа, жас батырларға да өзінің туын жықпайтын, ізін өзіндей жалғайтын қайырымды перзентті болу үшін текті жерден қыз алу керектігін насихаттау аңғарылады. Енді бір өлеңінде:
Айырдан туған жампоз бар
Жүгін нарға салғысыз,
Арғымақтан туған будан бар
Күнінде көрінім жерді алғысыз,
Жаманнан туған жақсы бар
Адам ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.