Аффект жағдайында жасалатын қылмыстар
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Аффект туралы жалпы ұғым
Аффекттің пайда болу себептері
Аффекттің белгілері және оның кезеңдері
Аффекттің қылмыстық- құқықтық маңызы
ҚР қылмыстық кодексіндегі аффекттің жалпы сипаты
Аффект жағдайында жасалатын қылмыстар
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет құру барысында адамды, оның өмiрiн ең құнды байлығы ретінде қарастырады. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда референдумда қабылданған Конституцияның 1-шi бабында айтылғандай, Республиканың ең қымбат қазынасы-адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары. Конституцияда қолсұғылмаушылыққа кепiлдiк берiлген. Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның
әрбір адам өмір сүруге, бостандығына, жеке өмiрге қолсұғылмаушылыққа құқығы бар деп көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімнің де құқықтары жоқ. Заңда көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандай да болсын негiз болуы тиiс емес. Сондықтан, бұл құқық әр уақытта да заңмен корғалады. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзiлместей бір жалғаспалылықты білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстiң басты мақсаты болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау болып табылады. Осыған байланысты, Республикамызда адам өмiрi мен денсаулығын қорғауға байланысты бiршама iс-шаралар жүргізілуде. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әр уақытта артықшылықтар берілген. Яғни, зерттеу жұмыста осы адам өміріне зиян келтіретін қылмыскердің ауыр жан күйзелісі ретінде танылатын аффект ұғымының тарихы, қолданысы, пайда болу себептері мен белгілері, кезеңдері, қылмыстық- құқықтық мәні қамтылған.
Дипломдық жобаның өзектілігі: Тұлғаның қоғамның құрамдас бөлігі екендігінің басты белгісі- адам құқығы. Осы тұрғыда, өзінің заңды құқығын сақтауда моральдық- психологиялық ахуалы маңызды рөл атқарады. Оның бір көрінісі - қоғамда құқықбұзушылықтың басым бөлігі жеке тұлғаның өз эмоциясына ерік беруінен, психикалық күйін басқара алмауынан туындайтындығы. Сондықтан, дәл осы психикалық күйдің ғылыми атауының қолданысына баға беру, аффектті бір жағынан жай ғана күшті эмоциядан және екінші жағынан уақытша ессіздік күйінен ажырататын қырды іздеу, аффективті күйдің себептерін анықтау, аффекттің қылмыстық-құқықтық мәнін және оның қылмыстарды талдаудағы рөлін анықтау- бұл жобаның негізгі өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты: Әрбір жеке адамның өмірі - ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды болып табылады. Себебі, адам өмірі-оның негiзгi құндылығы. Осыған байланысты мемлекеттiң, қоғамның адам өмірін қорғау мәселесі - жалпы азаматтың негізгі борышы. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегенiмiз- адам мен азаматтардың отбасының, кәмелетке толмағандардың мүддесіне, бостандықтары мен конституциялық құқығына, жыныстық бостандығына, ары мен абыройына, қадір-қасиетіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет. Осындай қылмыстардың салдарынан адамның заңды құқығы мен бостандығына немесе жеке адамға қарсы қылмыста кез-келген материалдық және моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін. Мұндай күйге әкеп соқтыратын қылмыскер екі түрлі күйде кездеседі: саналы немесе ақыл- есінен уақытша айырылу. Мұндағы ақыл- есінен айырылып, ауыр қылмыс жасау туралы осы жұмыста жан - жақты айтылады. Адам психикасындағы аффективті жағдайдың қылмыстық-құқықтың маңызын мемлекеттік қылмыстық кодекстегі сипатымен дәлелдей отырып, талдау.
Міндеттері:
Аффект ұғымының тарихы, қолданысы мен аффекттің түрлеріне тоқталу;
Аффекттің пайда болу себептерін, белгілерін, кезеңдерін анықтау;
Аффекттің қылмыстық-құқықтық мәнін ашу;
Аффекттің ҚР Қылмыстық кодексіндегі сипатын беру;
Аффективті жағдайда жасалатын қылмыстарды талдау.
Дипломдық жобаның практикалық маңыздылығы: бұл жобаның практикалық маңыздылығына тоқтала өтсек, қамтылған теориялық ақпаратты пайдалана отырып, құқықтанудың психология пәнімен байланысын оқытуда жаңа бағдарлама енгізуге болады. Сонымен қатар, қылмыстық кодекстегі түсініктерді бірізділікке түсіруде аффект туралы мәліметтер өз ықпалын тигізеді, қылмыстық саралау жұмыстарына да мысал келтіру практикалық маңыздылығын жұмыстың практикалық маңызын айғықтайды.
Зерттеу нысаны мен дереккөздер: Ең алдымен, аффект ұғымын психологиялық аспектте тану үшін А. Темірбеков пен С. Балаубаевтің 1966 жылғы Психология еңбегі [1], Қ. Жарықбаевтың 2003 жылғы Психология кітабы [2] мен Рут Лейстің 2011 жылғы Аффект кезегі: сын кітабы [3] пайдаланылды. Аффекттің қылмыстық-құқықтың маңызын ашуда Б.В. Сидоровтың 1978 жылғы Аффект. Оның қылмыстық-құқықтық және криминологиялық маңызы оқулығы [4] басшылыққа алынды. Жалпы қылмысты саралауды талдау мақсатында Қазақстан Республикасының Конституциясы [5] пайдаланылып, соның ішінде аффект жағдайындағы қылмыстың мемлекеттік қылмыстық кодексіндегі сипатын білу үшін 2014 жылғы 3 шiлдедегі Қазақстан Республикасының Кодексі [6] үлгі ретінде пайдаланылды.
Тоериялық және әдіснамалық негіздері:
Аталған тақырыпқа арналған еңбектерді саралау үшін аналитикалық әдіс;
Ой тұжырымдарын жасау үшін сипаттау әдісі;
Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-зерттеу еңбектерге талдау жасау, қорыту және жүйелеу, теорияларды негізге алу, алынған мәліметтерді талдау әдістері жүргізілді.
Дипломдық жобаның құрылымы:
Дипломдық жоба кіріспе, аффект туралы жалпы ұғым мен аффекттің қылмыстық- құқықтық маңызы бөлімдерінен тұрады. Қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер қарастырылған. Жұмыстың жалпы көлемі 40 бет.
1.1. Аффекттің пайда болу себептері
Аффект бұл бір-екі ғасырда пайда болған құбылыс емес, адамзат пайда болғалы онымен қатар дамып, зерттеуді қажет етіп келе жатқан сезім күйі деуге болады. Аталған күй ежелгі грек оқымыстыларының қызығушылығын тудырған. Мысалы, Платон оның туа біткен рухани құндылықтарды, соның ішінде, нәпсі мен ақыл-ойды қамтитынын айтқан. Адам жанының үш бөлігі идеалды күйдегі үш сословиеге сәйкес келеді: егер адамның мінезінде аффекттерге бейімділік басым болса, ол өзін әскери істерге арнауы керек еді, ақыл-ойдың үстемдігі философтардың билеушілерінің иелігін құрады, ал қалау шаруалар, қолөнершілер мен көпестер иелігін құрады. Қалай болғанда да, аффект санамен салыстырғанда төмен болып саналды, өйткені, сананы бұлыңғырлайтындықтан қауіпті болған еді. Аффектімен ерік-жігер мен ақыл дәлелдерінің көмегімен күресу керек деп есептелді. Бұған сәйкес, христиандық "өз-өзімен жұмыс істеу" тұжырымдамасы эмоцияларды бақылауды да қамтыды. Бұл күйді қабылдаудағы өзгерістер Декарт, содан кейін Спиноза күшті эмоциялар кезінде жан мен тәннің қарым-қатынасының рөлі туралы айта бастағанда болды. Декарт өзінің Жан құштарлығында қарқынды эмоционалдық күйлер психикалық және физиологиялық процестерді де бейнелейді деген идеяны білдірді, ал Спиноза одан да әрі қарай тереңдетіп, қарқынды эмоцияларға таза ақыл-ойдың көмегімен әсер ету мүмкін емес - аффект тек күшті аффект арқылы ғана жойылуы мүмкін деген қорытындыға келді. Спинозада аффект термині қоршаған орта әсерінен болатын денедегі (оның ішінде ақыл-ойдағы) өзгерістердің кеңірек мағынасын білдірді. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында аффект концепциясы бұрынғыдан да күрделі түрде қайта бағалаудан өтті. Француз социологиялық мектебінің ғалымдары Эмиль Дюркгейм мен Марсель Маус қоғамның жеке тұлғаны қабылдауына әсері аффекттік күшке тікелей байланысты екенін анықтады. Ал француз антропологы Люсьен Леви-Брюль аффект тудырудың инициация мен құрбандық шалу сияқты көне рәсімдерде үлкен мәнге ие екенін анықтады. Ол қарабайыр ойлау қазіргі логикалық ойлаудан айтарлықтай ерекшеленеді деп есептеді, өйткені онда эмоциялар әлдеқайда үлкен рөл атқарды. Фрейд те аффекттерге қызығушылық танытты - ол аффекттер психикалық ауруды тудырады деген қорытындыға келді: олар адамның ой- санасында қалатындығын және оны бұлыңғырландырып, мазалайтындығын айтқан. Кейде олар паралич, ауырсыну және басқа да еріксіз сезімдердің физикалық белгілерімен көрінеді. [1;47]
Аффект - айқын органикалық және қимыл-қозғалыс көріністерімен байланысты сыни, қауіпті жағдайлардан шығудың жолын табу мүмкін болмаған кезде пайда болатын эмоционалды, күшті күйзеліс. Аффект кезінде адамның көңіл- күйі кенеттен өзгеріп, әсерленеді. Нәтижесінде оқыс қимыл- қозғалыстар жасалып, эмоциясы дауыс арқылы сыртқа шығады. Жалпы, аффектінің сыртқы белгілері адамның өзіндік ерекшеліктеріне, яғни, еркіне, орталық жүйке жүйесінің қызметіне байланысты көрініс табады. Аффект ұзақ уақыт бойы бойын билеп алған адамның сыртқы түрі өзгеріп, жүйке ауруына шалдығуы мүмкін. [1; 54]
Латын тілінен енген аффект сөзі құмарлық, жан толқынысы дегенді білдіреді. Сонымен қатар, С.И. Ожеговтың түсіндірме сөздігінде аффект - күшті қозу күйі, өзін-өзі бақылауды жоғалту деген анықтама берілген. Әртүрлі әдебиеттерде аффектінің түрлі анықтамалары бар, олардың барлығы тура және белгілі бір дәрежеде осы күйді сипаттайды. Шынында да, аффект - бұл күйзелістің сыни нүктесі, сыртқы тітіркендіргіштерден туындаған ерекше күшті эмоция, ол аффективті әрекеттерден шығу жолын табады. Аффект термині алғаш рет 1996 жылы Ресей Федерациясының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде бекітілді. Бұрын қылмыстық заңда адамның осыған ұқсас психикалық күйі күшті жан толқынысы деп белгіленген. Күшті жан толқынысы түсінігі қылмыстық-құқықтық категория, ал аффект психологиялық және психиатриялық ұғым болатын. Бұл ұғымдар мағыналық тұрғыда жақын болғанымен, бірдей емес: мамандардың айтуынша, аффект ұғымы күшті жан толқынысына қарағанда тар категория ретінде танылады. Дегенмен, қазіргі уақытта Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінің грамматикалық түсіндірмесіне сүйене отырып, бұл ұғымдар көлемі бойынша тең деп саналады. Әдебиеттерде бұл ұғымның мұндай терминологиялық жинақталуына әртүрлі көзқарастар бар. Б. А. Сидоровтің пікірі бойынша, қылмыстық заңға аффект терминінің мағынасын талдап көрсетпей-ақ енгізу дұрысырақ деп есептеді, өйткені ол аффект терминінің мағынасын тереңдетіп талдау осы жағдайда жасалған қылмыстар үшін жауапкершілікті реттейтін нормаларды дұрыс және біркелкі қолдануды айтарлықтай қиындатады деп есептеген. Ал, басқа сарапшылар жан толқынысы сөзін қалдыруды талап етті. Нәтижесінде, заң шығарушылар белгілі бір ымыраға келіп, бұл ұғымдарды теңестірді. Аталған екі ұғымның екі түрлі дәрежеде болуы кейбір мәселелердің тууына себеп болды, өйткені қазір бұл категорияның мәнін түсіну үшін тәртіп сақшылары психология, психиатрия, сондай- ақ осы құбылысты қарастыратын басқа ғылымдарға жүгінуі керек, бұл іс жүзінде нормаларды біркелкі қолдану мен түсіндіруді қиындатады.
Демек, аффект ұғымының қылмыстық-құқықтың мағынасын толық түсіну үшін, ең алдымен, оны психологиялық аспектте жан-жақты талдау керек.
1.2. Аффекттің белгілері және оның кезеңдері
Аффект физиологиялық немесе патологиялық болып бөлінеді.
Физиологиялық аффект - санамен бақыланбайтын, эмоционалдық күйзеліспен аффектогендік жағдайда пайда болатын, бірақ нормадан аспайтын аффект түрі. Аффекттің бұл түрінде психикалық әрекетте психотикалық өзгеріссіз жылдам және қысқа мерзімді ауыртпалықсыз жарылыс реакциясы туындайды. Физиологиялық аффект жағдайында пайда болатын күй адамның санасына үстемдік ететін, оның өз іс-әрекетін бақылауын төмендететін, сананың тарылуымен, интеллектуалдық әрекеттің белгілі бір мерзімге тежелуімен сипатталатын қарқынды эмоция болғанымен, бұл сананың терең дүмпуіне әкелмейді, өзін-өзі бақылау сақталады, сондықтан физиологиялық аффектті азайтуға болады.
Патологиялық аффект - психикасы сау адамдарда болатын психогендік ауру күйі. Психиатрлардың айтуынша, мұндай күй психо-травматикалық факторларға жедел реакция ретінде туындайды. Патологиялық аффекттің дамуының жоғарғы сатысы тыныштық күйінің бұзылуымен анықталады. Аффективті реакция айқындықпен, жарықтықпен сипатталатын үш фазалы ағыннан тұрады: дайындық, жарылыс фазасы, қорытынды. Патологиялық жағдайларға бейімділік орталық жүйке жүйесіндегі тежелу және қозу процестерінің теңгерімінің бұзылуынан пайда болады. Патологиялық аффект үшін эмоционалдық көріністер тән, көбінесе агрессия түрінде болады. Патологиялық аффект сананың толық дүмпуімен және бақыланбайтын импульсивті әрекетімен сипатталады.
Адекватсыздық аффекті - басқа түрлерден ұзақтығы бойынша ерекшеленетін тұрақты күйзеліс. Психологияда жиі қолданылатын адекватсыздық аффекті ұғымы ол қандай да бір қызметте табысқа жете алмаудан туындаған тұрақты жағымсыз күй ретінде сипатталады. Ол жеке адамның қалаған әрекетін орындай алмауынан туындайды. Ерік процестері әлі қалыптаспаған мектепке дейінгі жастағы балалардың қалыпты реакциясы болып табылады. Көбінесе жас балаларда мінез-құлықтың ерікті түрде реттелуі қалыптаспаған кезде жеткіліксіздік әсері пайда болады. Баланың қажеттіліктерін қанағаттандырмауды тудырған кез келген қиындық, сондай-ақ кез келген жанжал эмоционалды толқудың пайда болуына себеп болады. Егер бала өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмаса, ол алаңдай бастайды, үрейленеді, ашуланады немесе ренжиді. Егде жаста ол бірте-бірте өзінің эмоционалдық реакциясын басқаруды үйренеді. Бірақ бұлай болмаса, аффективті мінез-құлық жалғыз эмоционалды жауап ретінде бекітіледі. Тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлінбеген балалар агрессивті, сезімтал, негативизмге бейім болады. Тәрбие берудегі келеңсіздіктер мен қолайсыздықтар аффективті мінез-құлыққа бейімділікті арттырады. Мұндай тәрбие жағдайында балаларда күдік, үнемі реніш, агрессивті реакциялар мен негативизмге бейімділік, ашуланшақтық байқалады. Осындай өз қалағанының жеткіліксіздік күйінің ұзақтығы жағымсыз мінез-құлық қасиеттерінің қалыптасуы мен шоғырлануын тудырады. [2; 89]
Аффектінің әртүрлі анықтамаларын талдағаннан кейін аффективтік күйдің бірнеше маңызды белгілерін анықтауға болады, олар болған жағдайда ғана субъектідегі психофизиологиялық күйді анықтауға болады. Бұл белгілер:
1) эмоционалды күйзелістің жоғары дәрежесі және эмоцияның қарқындылығы (рухани күйзеліс адам психикасы мен денесінде айтарлықтай өзгерістер туғызатындай үлкен болуы керек);
2) сананың сапалық өзгеріске ұшырауы, оның өрісінің тарылуы (біріншіден, іс-әрекеттің мақсаты туралы нақтылықтың болмауы, екіншіден, өз іс-әрекетін саналы түрде бақылаудың қиындығы);
3) диффузиялық (эмоционалды күйзелістің бүкіл психика мен денені түгел басып алуы);
4) кенеттілік және кездейсоқтық (аффекттің пайда болуы сәтінің субъекті үшін күтпеген жағдай, болжау мүмкін емес сәтте орын алуы);
5) турбуленттік және көрініс қарқындылығы, күйзеліс өткірлігі;
6) разрядқа дейінгі үздіксіз ағым;
7) қысқалық.
Барлық осы белгілердің жиынтығы аффект жағдайының ең толық сипаттамасы болып табылады, дәл солар аффектті басқа қылмыстық-құқықтық мәнді күйлерден ажыратады, олардың әрқайсысының өзіндік құндылығы мен қылмыстық-құқықтық мәні бар. Аффективті күй процесс болып табылатын кез келген басқа құбылыс сияқты өзінің дамуында бірнеше кезеңдерден өтеді. Сидоров Б.В. және басқа зерттеушілер аффекттің қалыптасуы мен оның орындалуының негізгі үш кезеңін ажыратады:
1) Аффекттің басталуы (эмоцияның пайда болуы). Бұл кезең тез дамуы мүмкін немесе ол айтарлықтай ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Бұл эмоционалдық реакция түріндегі тітіркену жағдайынан кейін бірден пайда болады. Адам іс жүзінде өзін-өзі бақылауды жоғалтады, бірақ әлі де шындықты түсіне алады. Ол әлі де өз эмоцияларын жеңе алады және шабуыл жағдайына кірмейді. Бірақ, адам эмоционалдық реакциясын тоқтатып үлгермесе, ол екінші кезеңге өтеді;
2) Негізгі кезең (аффективтік күйдің өзі). Бұл - эмоциялардың тікелей бақыланбайтын өршу кезеңі. Бұл кезеңде адам өз іс-әрекетіне ие бола алмайды және өте жойқын, соның ішінде, шабуыл мен кісі өлтіруге қабілетті әрекеттерге дейін барады;
3) Аффекттің жойылуы (тежеу және қорғаныс жағдайы , немқұрайлылық, жаңа күйзеліс). Бұл кезеңде адам бұрынғы эмоционалдық жарылыстан туындаған күшті қирауды сезінеді. Болған оқиға жадтан өшіріледі немесе жалған естеліктермен ауыстырылады, адам өз әрекетін әлі түсінбейді, оның психикасы демалуды және қайта қалпын келуді қажет етеді.
Ал, аффекттің пайда болу себептерін айтқанда былай бөлуге болады:
- Өмірге тікелей немесе жанама қауіп. Биологиялық инстинкттермен және қажеттіліктермен байланысты адамның физикалық болмысына қауіп төндіретін жағдайлардың пайда болуы;
- Белгілі бір адам үшін маңызды қақтығыс. Конфликт, адамның бір нәрсеге күшті тартылуы, қалауы, ұмтылысы мен пайда болған импульсті қанағаттандырудың объективті мүмкін еместігі арасындағы қайшылық;
- Шамадан тыс талаптар немесе негізсіз үміттер. Қалағанға қол жеткізе алмау, адамның өзін-өзі бағалауына әсер ететін, оның жеке басына нұқсан келтіретін басқалардың әрекеттерінің ықпал етуі.
Аффекттің пайда болуы конфликтпен тығыз байланысты. Теріс эмоция басқа адамның әрекетіне немесе әрекетсіздігіне жауап ретінде өзімен, жағдаймен байланысты туындайды. Әрі қарай эмоция белгілі бір ілгерілеуді бастан кешіреді және өзінің шарықтау шегіне жетеді де, аффектке айналады. Бұл кезеңде сана бұлыңғырланады, ақыл-ой әрекетінің шашыраңқылығы орын алады, ерікті процестердің тежелуі көрінеді. Содан кейін өткір, нашар бақыланатын, автоматты және инстинктивті әрекеттерде бейнеленген энергияны қайта қалпына келтіру процесі жүреді. Соңғы кезеңде жүйке кернеуі басылады, бұл қатты шаршаумен немесе тіпті ұйқымен бірге жүреді, өйткені дене тітіркендіргіштен құтылу және эмоционалды разряд алу үшін барлық күштерін жұмылдырады. Бұл кезеңде қылмыскер қысқа мерзімді есте сақтау қабілетін жоғалтып, кеңістікте бағдарсыз қалуы мүмкін.
Аффект бұрыннан бар нақты жағдайда туындайды және субъект үшін релаксация түрі ретінде қызмет етеді. Аффект жағдайында адам міндетті түрде әрекет етуі және сол арқылы жан күйзелісінің сыртқа шығу қажеттілігі туындайды, бірақ әрекет етудің қолайлы әдістерін таппайды. Бұл қайшылық аффект туғызады. Егер адам адекватты мінез-құлық мүмкіндіктерін анық көрсе, аффект пайда болмайды.
Әрбір адам үшін эмоциялардың көріну сипаты жеке болады. Дәл осындай жағдайда кейбір адамдар өзін-өзі ұстай алады, басқалары алғашқы минуттарда өзін-өзі бақылауды жоғалтады. Олардың ашуын бақылау мүмкін емес: қалыпты жағдайда мұндай адамдар мейірімді, бірақ аффект барлық моральдық принциптерді жояды. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы неғұрлым аз дамыған болса, оған жағдай соғұрлым тезірек әсер етеді.
Әрбір адам саналы құбылыс ретінде өзінің жеке басында кездесетін аффектіні алдын ала болдырмауға, оның алғаш кезiнен басып отыруға әрекеттенуi керек. Тіпті аффектінің ең күшті сәттерінде өзiн-өзi басқара бiлуi қажет. Ол үшін ерікті күшейтіп, төмендегідей ерiк сапаларын өзін-өзі меңгере білуді, табандылықты қажет етеді. Бұл сапалар тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу арқылы iске асады. Мысалы: Л. Толстойдың Соғыс және бейбітшілік романындағы басты кейіпкерлерінің бірі Наташа Ростовага ұрыс даласында Андрей Балконскийдi қайтыс болды деп кенеттен хабарлағанда, Наташа Ростова ес-түсін бiлмей кұлап калады. Яки, аффектi адамды тез арада билеп кететiн көңіл күй жағдайы. Мысалы, ондай сезiмдерге ашу сезімдері жатады. Халқымыз Ашу дұшпан, ақыл дос, ақылыңа ақыл қос, Ашу дұшпан жағына шығып кетпе, ақыл-досыңды қолда қит етсе қызарақтап, қызыл кеңірдектiкке салынған көпке жеккөрінішті көрінеді. Сондықтан Бүгінгі ашуыңды ертеңге калдыр дейді халық нақылы. Аффектiлердiң жүйке жүйесі ауру адамдарда байқалатын патологияның түрі болады. Бұл жерде аффектiлiк жағдайдың алдын алу ушін оған сәйкес емдету қажеттігі туындайды.
Аффект жағдайында адам елестету және ойлау қабiлетiн басқара алмай қалуы да мүмкін. Сонымен қатар, күштi эмоциялық қозу тез қозғалыстарда, ретсіз сөйлеуде, жиi қатты дауыс шығару түрінде байқалады. Адамның іс- әрекеті аффект жағдайында кенеттен сезімнің булығып сыртқа шығуы түрiнде iске асады. Кей жағдайда аффектiлер тежелу жағдайы түрінде және адам ағзасының әлсіреуі ретінде сипатталады. Мәселен, адам кездейсоқ қуанған жағдайда не айтарын білмей, аузына сөз түспей абдырып, сасқалақтап қалады. Әсіресе осындай жағдай адамның кездейсоқ қуанышында, ашуы үстінде жақсы аңғарылады. Кейбіреулер ашуланғанда көзім түк көрмедi, не істегенімді білмедім дейдi, бұл дұрыс емес, адам әр уақытта да өз қылықтарын, әрекетін басқарып отыруға тиісті. Аффект ерiктiң әлсіреген жағдайында пайда болады, өзін-өзі ұстай алмаудың және өзін-өзі басқара алмаудың көрсеткіштері болып табылады.Аффект жағдайында адам елестету және ойлау қабiлетiн басқара алмай қалуы да мүмкін. Сонымен қатар, күштi эмоциялық қозу тез қозғалыстарда, ретсіз сөйлеуде, жиi қатты дауыс шығару түрінде байқалады. Адамның іс- әрекеті аффект жағдайында кенеттен сезімнің булығып сыртқа шығуы түрiнде iске асады. Кей жағдайда аффектiлер тежелу жағдайы түрінде және адам ағзасының әлсіреуі ретінде сипатталады. Мәселен, адам кездейсоқ қуанған жағдайда не айтарын білмей, аузына сөз түспей абдырып, сасқалақтап қалады. Әсіресе осындай жағдай адамның кездейсоқ қуанышында, ашуы үстінде жақсы аңғарылады. Кейбіреулер ашуланғанда көзім түк көрмедi, не істегенімді білмедім дейдi, бұл дұрыс емес, адам әр уақытта да өз қылықтарын, әрекетін басқарып отыруға тиісті. Аффект ерiктiң әлсіреген жағдайында пайда болады, өзін-өзі ұстай алмаудың және өзін-өзі басқара алмаудың көрсеткіштері болып табылады.
2.1. ҚР қылмыстық кодексіндегі аффекттің жалпы сипаты
Қылмыстық-құқықтық аспектте аффект ұғымы - заңгерлер, сот-психологтар мен психиатрлардың назарын бұрыннан аударып келе жатқан қылмыстық маңызды эмоционалдық күйлердің бірі. Қылмыстық кодекске аффект ұғымын заң шығарушы жәбірленушіге құмарлық күйінде қасақана ауыр немесе орташа ауырлықтағы денсаулыққа зиян келтіру, адам өлтіру үшін қылмыстық жауаптылықты көздейтін баптарға енгізді. Аффект - бұл саналы ерікті басқаруға бағынбайтын әрекетте разряд бере алатын жарылғыш сипаттағы тез және күшті эмоционалды процесс. Аффекттің бұл анықтамасы С.Л.Рубинштейнге тиесілі. Оның пікірінше, бұл аффектілер ең алдымен сілкіністермен байланысты - белсенділіктің ұйымдастырылмауынан көрінетін күйзеліс. Бұл анықтама қазір жалпыға бірдей танылды, әртүрлі басылымдарда оны көптеген танымал авторлар келтіреді, әртүрлі әдістемелік құралдарда түсіндіріледі, практикалық психологтар мен заңгерлерге арналған түсініктемелерде пайдаланылады. Әртүрлі күшті эмоционалды тәжірибелер аффективті формаға ие болуы мүмкін: қорқыныш, ашу, үрей, үмітсіздік, қуаныш және т.б. Экспрессияның әдеттен тыс формасына қарамастан, мұндай аффект қалыпты психикалық құбылыс болып саналады және оны психиатрия саласындағы патологиялық аффектпен шатастырмау керек. Осы біршама ұқсас эмоционалдық күйлерді шатастырмау үшін құқықтық психологияда аффект термині физиологиялық анықтамасымен толықтырылады, осылайша оның табиғи психофизиологиялық, нейродинамикалық процестерге негізделгенін атап көрсетеді.
Қылмысты тергеудің әрбір жағдайында адамның есі дұрыстығын анықтау кезінде оның эмоционалдық жағдайын ескеру қажет, ал эмоциялар жүйке-психикалық қызметтің маңызды қызметтерінің бірі болып табылады. Қылмыстық кодекстердің баптарында көзделген құқық бұзушылықтарда қылмыстың субъективтік жағына жататын міндетті белгі ретінде аффект аталады. Бұл физиологиялық әсерге қатысты. Еске салайық, патологиялық аффект - бұл ақыл-ойды жоққа шығаратын психикалық бұзылыс. Біріншіден, аффект қылмыс немесе әдепсіз әрекет жасаудан туындайды. Бұл жағдайда жәбірленушінің мінез-құлқы арандату сипатында болады, оның өзі оған зиян келтіруге ішінара кінәлі. Зиян келтіруде кінә екіге бөлінеді. Екiншiден, қылмысты кiнәлi құмарлықтың күйiнде жасайды, онда ми қыртысының тежелуіне және қыртыс асты орталықтарының эмансипациясына байланысты сананың аясы күрт тарылады. Бұл күйде адам мінезді анық түсінбейді жасаған әрекеттерін және олардың салдарын одан да анық болжаған. Сонымен қатар, сағат әсер етеді, адам өзінің мінез-құлқын бақылауды айтарлықтай жоғалтады, бұл импульсивті, ретсіз және назарсыз болады. Мақсатсыз әрекеттердің нәтижесінде қоғамдық қауіпті зардаптардың басталуын бұлдыр алдын ала білу олардың қалауы түріндегі оларға деген ұмтылысты жоққа шығарады. Сондықтан бұл қылмыстар тек жанама қасақаналықпен жасалады. Жалпы алғанда, бұл қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі аз деп айтуға болады. Күшті эмоционалды толқуға келетін болсақ, оны көптеген судьялар бағалау категориясы ретінде түсіндіреді. Негізінде, қатты толқу болса, әлсіздік те болады. Заң әдебиетінде құқық бұзушылықтың сипаты кінәлі аффекттің дәлелі болып табылатыны атап өтілген. Бұл жәбірленушінің маңызды пайдасы үшін қауіпті емес қол сұғушылықтан тұруы керек деп саналады.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда аффект сонымен қатар психикалық аномалия деп айтуға мүмкіндік беретін бірқатар ерекше белгілерге ие. Біріншіден, заң шығарушы арандатушы әсерге реакцияның пропорционалды еместігі туралы айтады (аффективтік әрекеттердің нақты мазмұны мен қоғамдық қауіптілігі және жәбірленушінің теріс қылықтарының ұқсас сипаттамалары арасындағы сәйкессіздік). Ал психикалық аномалияның негізгі критерийі - реакцияның адекватты еместігі. Екіншіден, қылмыстық құқық нормаларында қылмыс әрқашан жәбірленушінің іс-әрекетінен ауыр деп көрсетілген. Бұл жанама түрде адамның жағдайға реакциясы мен бағалауындағы бұрмалануларды көрсетеді. Үшіншіден, заң шығарушы кенеттен күшейген эмоционалдық толқу жағдайда жасалған қылмысты айтады, бұл күйді аффект деп атайды, сол арқылы қорытынды жасау мүмкін еместігін айтады. тек объективті деректер бойынша кенеттен күшті эмоционалдық толқудың болуы немесе болмауы (қылмыстың алдындағы, жәбірленушінің теріс қылықтары, тұлғаның іс-әрекетінің сипаты, арыздары күдікті (айыпталушы) және т.б.), бұл жерде арнайы білім қажет екенін үзілді-кесілді көрсетеді. Әрине, аффект күйі ессіз күйге жатпайды. Аффект жағдайында жасалған импульсивті әрекеттер аздап сезіледі, бірақ бәрібір санамен байланысты. импульсивті әрекеттер ойсыздықпен жасалады, бірақ кездейсоқ емес. Аффект жағдайында жасалған қылмыстар қылмыстық жазаға тартылады, өйткені адам құмарлықтың пайда болуын болдырмайды, ал заңсыз әрекеттердің өзі жеке адамның көзқарасына, шындықтың әртүрлі құбылыстарына қарым-қатынас жүйесіне байланысты деп есептеледі. Себептер деп белгілі бір жағдайдың туындауының нақты мүмкіндігін тудыратын жағдайлар түсініледі. Аффект жағдайының себептерінің тізбесі Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінде былай көрсетілген:
1. Зорлық-зомбылық, мазақ ету, ауыр қорлау;
2. Өзге де заңсыз және әдепсіз әрекеттер (әрекетсіздік);
3. Созылмалы психотравматикалық жағдай.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқықығында аффект жағдайында жасалған адам қылмысы жасалуына байланысты үш түрлі топқа бөлінеді:
1) Ауырлатылған немесе жеңілдетілген жағдайынсыз аффект жағдайында жасалған адам өлтіру демек бұл қарапайым аффект жағдайында жасалған адам өлтіру;
2) Ауырлатылған жағдайында аффект жағдайында жасалған адам өлтіру;
3) Жеңілдетілген жағдайында аффект жағдайында жасалған адам өлтіру;
Криминологиялық тұрғыдан қарастыратын болсақ, жасалған адам өлтіру қылмысы қоғам және уақыттың әлеуметтік факторларымен тығыз байланысты. Адам қоғамының даму сатыларының кез келген бөлігінде аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысы құқық бұзушылықтың ең ауыр түрі болып есептеледі. Жасалған қылмыстың барлық мән-жайын жан-жақты, толық әрі әділ зерттеу жөніндегі заң талаптары қасақана кісі өлтіргендігі туралы істерді қараған кезде ерекше ескерілуі тиiс. Себебі, одан айыптының әрекетті дұрыс бағалануы, ал қылмысты ауырлататын жағдайлар жасалғанда заң бойынша өлім жазасы қолданылатындығы осыған байланысты екенiне соттардың назарына аударылады. Қасақана аффект жағдайында жасалған адам өлтіру тікелей, жанама ниетте де жасалады. Адамды қасақана өлтіруге оқталу, тек тiкелей ниетпен жасалады. Бұл жағдайда айыпты өзінің әрекеті қоғамға қауіпті екенін, жәбірленушінің өлерiн бiлiп, өлгенін тілейді. Сонымен қасақана аффект жағдайында жасалған өлтіру қылмысы адамдардың өміріне қарсы ең өрескел қылмыстардың бірі болып табылады. Онымен күресу үшін тек жекелеген адамдардың ғана емес, жалпы қоғамның құқықтық санасын жоғарылату керек.
Аффект жағдайында кісі өлтірудің объективтік белгілері Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес, адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең басты қазына ретінде саналады. Осы Конституцияның 2-бөлімінде әркімнің өмір сүру құқығына, өзінің қадір- қасиетін, бостандығы және жеке басына қол сұғушылықты, сондай-ақ жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға, ар-намыс пен абыройлы атының қорғалуына кепілдік береді. Адамды қылмыстық теріс пайдаланудан қорғау қылмыстық заңнаманың ең маңызды мiндетi болып табылады. Бұл міндеттің басымдылығы, жеке адамға қарсы қылмыстардың Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлiмiнде алатын орнымен айқындалады. Адам өміріне қарсы қылмыстар - бұл қылмыстық заңмен көзделген және адам өмірінінің кауiпсiздiгiне тiкелей әсер ететін қоғамдық қауіпті әрекеттер. Адам өлтіру - осы қылмыстардың ішіндегі ең ауыр түрі болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмысты жеңілдететін және онша кауiптi емес түрлеріне қолданылатын бірқатар нормалар бар. Солардың ішіндегі жәбірленушінің азғындық немесе құқыққа қайшы іс-әрекеттерінен туындайтын ҚР Қылмыстық кодексінің 101-бабында көзделген аффект жағдайында адам өлтіру болып табылады. Онда Жәбiрленушiнiң зорлық-зомбылығынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не өзге де заңға қарсы немесе бейморальдық әрекеттерiнен (әрекетсiздiгiнен), сол сияқты жәбiрленушiнiң жүйелі түрдегі құқыққа қайшы немесе бейморальдық мiнез-құлқына байланысты туындаған ұзаққа созылған психиканы күйзелтетін ахуалдан болған кенеттен туындаған қатты жан күйзелiсi (аффект) жағдайында жасалған адам өлтiру - үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетілген мән-жайлар кезiнде жасалған, екi немесе одан да көп адамды өлтiру - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады деп көрсетілген. Ал, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 111-бабында аффект жағдайында денсаулыққа зиян келтiру қылмысы бойынша былай делінген: Жәбiрленушiнiң тарапынан болған зорлық-зомбылықтан, қорлаудан немесе ауыр балағаттаудан не жәбiрленушiнiң өзге де құқыққа қайшы немесе бейморальдық әрекеттерiнен (әрекетсiздiгiнен), сол сияқты жәбiрленушiнiң жүйелі түрдегі құқыққа қайшы немесе бейморальдық мiнез-құлқына байланысты туындаған ұзаққа созылған психиканы күйзелтетін ахуалдан болған кенеттен туындаған қатты жан күйзелiсi (аффект) жағдайында жасалған денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру - бір жүз жиырма айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір жүз жиырма сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не отыз тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланады.
Қызғаныш, жанжал және басқа да тұрмыстық себептер негiзiнде жеке адамға бағытталған қылмыстардың iшiнде аффект жағдайында жасалған қылмыстар жалпы есепте шамамен 15% құрайды, бiрак соңғы жылдары оның арту деңгейі байқалады. Іс бойынша жауапкершілікті жеңілдету үшін жәбірленушінің мінез-құлқы (заңсыз немесе азғындық) және кінәлінің қатты жан күйзеліс жағдайымен қарастырады. Бұл психология мен психиатрияда физиологиялық аффект жағдайы деп аталады. Физиологиялық аффект жағдайы физикалық тұрғыдан және психологиялық тұрғыдан күш көрсету арқылы әсер етуі мүмкін. Физикалық тұрғыдан күш көрсету денеге зиян келтіру, ұрып- соғу, азаптау, зорлау секілді болса,ал психологиялық кінәлі адамға не оның туыстарына физикалық зорлық-зомбылық жасаймын деп қауіп төндіру, мүлікті жою т.б. сияқты сипатта көрініс табады. Көбінесе тергеу және сот практикасында адам өлтіруге байланысты физикалык зорлық-зомбылықтан туындаған кенеттен қатты жан толқынысы пайда болады. Физиологиялық аффект жағдайын уақытша психиканың бұзылуына әкеп соқтыратын патологиялық аффект жағдайынан ажырата білу керек. Ол арқылы адамның санасының терең толқуы басталады және өзінің іс-әрекетін түсіну және басқару мүмкіндігінен айырылады. Бұндай жағдайда адам іс-әрекетке кабiлетсiз деп танылады. Әрекеттің физиологиялық немесе патологиялық жағдайында жасалған яки жасалмағанын анықтау үшін комплекстік психо-психиатриялық сараптама тағайындалуы кажет. Адамның өмірі - бұл ерекше, ең басты iргелi әлеуметтік құндылық. Адам өміріне қарсы жасалған қылмыстан келген салдар қайта қалпына келтіруге келмейдi. Соңғы жылдары адам өміріне қарсы қылмыстардың айрықша қаупі олардың динамикасындағы тенденция мен сол қарқындығымен байланысты шығар. Қылмыстың объектiсi - ол қылмыс құрамының бiрi болып табылады. Аффект жағдайында кiсi өлтіру қылмыстың тікелей объектiсi - адамның өмірі, оның денсаулық жағдайы. Жәбірленушінің өзінің заңсыз мінез-құлқымен кiнәлi адамды қатты жан күйзелісіне душар етеді. Сонымен өз-өзіне қарсы қылмыстың жасалуына себепкер болып табылады. Жәбірленушi қалай айтсақ та, өзінің өлімін ұйымдастырушы ретінде саналады. Жеке қасиеттеріне байланысты (шамадан тыс өз-өзiне деген сенімділік, дөрекілік, екіжүзділік) жәбірленуші өзiнiң мiнез-құлқындағы көріністердi мысалы, кiнәлiнiң жеке басына дөрекі қорлау, оны ұрып-соғу сияқты құқыққа қайшы әрекеттердi жасайды. Бірақ жәбірленушіні болған жағдай үшін жауапкершілікке тарта алмаймыз. Жасалған қылмыстың объектiсiн талдай отырып, жәбiрленушiнiң жеке басын жан-жақты зерттеудiң маңыздылығын атап өту қажет. Себебі жәбірленуші өзінің теріс қылықтары арқылы кінәлі адамды қылмыс жасауға итермелеуі мүмкін.
Аффект жағдайында жасалатын қылмыстар
Қоғам мүшелерінің әрбір әрекеті өз ортасы үшін белгілі бір нәтиже бермек. Не қоршаған ортаға өзінің үлесін қосады, не жан- жағына теріс ықпал етіп, қауіп төндіреді. Ал қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыс деп аталады. Қоғамға қауіптілік, басқаша айтқанда заңмен қорғалатын кез-келген мүдделерге нұқсан келтірумен сипатталады. Бірақ құрамында қылмыстың нышаны бар барлық іс-әрекеттер қылмыс болып табылмайды. Мысалы, бір топ балаларды өлтіруші маньяктың шабуылынан қорғаған адам оған дене жарақатын келтіреді. Формальды түрде алсақ, оның іс-әрекетінде ҚР Қылмыстық кодексіне сәйкес, бірақ ол қоғамға қауіпті әрекет емес, керісінше пайдалы болып табылады. Сол себептен де ҚР Қылмыстық кодексінің бабына сәйкес оның іс-әрекеті қылмыстық құқық бұзушылық болып саналмайды. Қоғамға қауіптілік қалай анықталады? Біріншіден, шығын мөлшері. Екіншіден, қылмысты жасау тәсілі: зорлық-зомбылық жеке-дара өзі, қарусыз немесе қаруды қолдану арқылы. Үшіншіден, қылмысты жасауға түрткі болған себепке байланысты. Жеке басының мүддесі үшін, кек алу, басқа қылмысты жасыру ниетімен жасалған әрекеттер әрдайым қатал түрде жазаланады. Төртіншіден, қылмысты жасау уақыты мен жағдайы. Төтенше жағдайда, соғыс уақытында жасалған әрекет бейбіт өмірде, қалыпты жағдайда жасалған әрекеттерге қарағанда ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастырылады.
Әлемде қылмысты анықтауда екі тәсіл қарастырылаған: формальды және материалдық. Көптеген шет елдерде қылмысты формальды түрде мемлекеттегі қылмыстық кодекске көрсетілген, қылмыс деп саналатын іс-әрекеттермен анықтайды. Материалды түрде қылмысты анықтауда ең алдымен, қол сұғушылық нысаны және қоғамға қауіптілік белгісімен анықтайды. Материалдық қылмыс қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған кінәлінің әрекеті мен қылмыстың нәтижесімен айқындалады. Материалды түрде қылмысты аныктауда қылмыскердің әрекетi мен пайда болған зиянды салдар арасындағы себеп-салдарлық байланысты болуын анықтау қажет. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің бірі - адам өлтіру. Адамға қарсы бағытталған ең ауыр қылмыс болып саналады. Алайда, қылмыстың ауырлық дәрежесі оны жасауға себеп болған жағдайларға байланысты. Қасақана кісі өлтіргені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартатын қылмыстық- құқықтық нормалардың тиімділігі көбінесе ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлармен қылмыстарды дұрыс ажырата алумен байланысты. Осындай қауіпті және аса ауыр қылмыстармен күрес бiздiң елімiзде де, басқа елдерде де кұқық қорғау органдарының басты бағыты болып табылады. Қылмыстық кодексте жеңілдететін және ауырлататын мән - жайлар бар қылмыстар арасындағы айырмашылықтар енгiзiлген. Бұл ерекшелік Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың негізгі принциптеріне сәйкес келеді. Сонымен қатар, адамға қолданылатын жаза қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесіне, оны жасау жағдайларына және қылмыскердiң жеке басына саралап, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес жалпы орындауда әділеттілік қағидасын сактайды. Субъектінін жеңілдететін кісі өлтірудің бір түрі - ол оқыстан пайда болған күйзелу үстінде ашумен адамды өлтiру болып табылады. Заң шығарушы адам өлтірудің бұл түрін кенеттен басталған қатты жан толғанысы жағдайында жасалған өлтіру ретінде айкындайды. Кінәлінің психикалык жай-күйі инстиктивті және сөзсіз-рефлекторлық қызметпен байланысты өткінші, интенсивті көңіл-күймен айқындалады. Көбінесе адамы өлтірудің бұл түрi үшiн ашу-ыза, жеккөрушілік және түңiлу әсері тән болады. Жан күйзелiсi жай-күйi негiзiнен аз уақытқа, әдетте бірнеше минутқа созылады. Қатты жан толқуы тiкелей сыртқы әсердің салдарынан кенеттен пайда болады.
Аффект жағдайында адам өлтіру кенеттен, теріс фактор әсер еткеннен кейiн тікелей сол бойда жасалады. Мұнда уақыт аралық үзіліс болмайды немесе елеулі емес. Аффект жағдайының басталуына негіз ретiнде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 101- бабында мыналар көзделген: жәбірленушінің зорлық-зомбылығынан, басынуынан немесе кемсіту не жәбірленушінің өзге де моральға жат әрекеті, оның психиканы зақымдайтын ұзаққа созылған жағдайлардың әсерінен болуы мүмкін. Зорлық күш көрсету, сондай-ақ психикалық (денсаулыққа зиян келтірумен,мүлкін жойып жіберумен және т.б. қорқыту) болуы мүмкін. Басыну адамдық қадір-қасиетін кемсiтумен, жеке басын қорлау арқылы жасалуы мүмкін. Өте ауыр балағаттау адамның ар-намысын, қадір-қасиетін жағымсыз нысанда дөрекi түрде кемсітумен көрінеді. Өте ауыр балағаттау Қылмыстық кодекс нормаларында көзделген балағаттаудан өзгеше болуы мүмкін емес. Ол Қылмыстық кодекстің 101-бабында көзделген қылмыс белгілеріне сәйкес келуi де немесе келмеуі де мүмкін. Ал ар-намыс пен қадір- қасиетті кемсіту дәрежесін бағалау өлшеміне келетін болсақ, мұнда обьективтік факторларды, сол сияқты субъективті факторларды да ескерген жөн. Қылмыстық құқықта аффект жағдайында кісі өлтіру қылмысына отандық ғалымдардың, сонымен қатар, өзге елдің де заңгер-ғалымдарының назарын аудартты. Қылмыстық құқықтық және де криминологиялық аспектлерiн А.Т.Ақажанова. Е Ахметова, А.Н.Ағыбаев, Е.О.Алауханова, А.М.Мамытов, О.Д.Ситковская С.В.Бородин, В.Н.Кудряцев, Б.С.Волков, Н.И.Загородников, М.И.Вадеев А.В Наумов, А.Блумба сынды ғалымдар карастырды.
Аффект жағдайында кісі өлтірудің әлеуметтік мәні осы қылмыстық әрекетті жасауға ықпал ететiн себептер мен жағдайларға байланысты. Мұндай себептер мен жағдайлар нақты өмірлік жағдайларды тудырады. Сондықтан, оның қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерін бағалай отырып, оның алдын-ала жағдайлардың осындай комбинациясын алдын-ала ойлағаны үшін немесе ол үшін тосын болғанын білу керек. Құқыққа қайшы әрекеттерді бағалау кезінде жалпы адамның мінез-құлқы, тіпті одан да қиын жағдайда жүйке жүйесінің табиғи ерекшеліктеріне ғана емес, сонымен қатар оның моральдық қасиеттеріне, сенімдеріне, бейімділіктеріне, жеке тәжірибелеріне және қиындықтарды жеңуге үйрететіндігіне де назар аударған жөн. Жанжал жағдайында адам өзінің мінез- құлқы туралы мұқият және жан- жақты ойлауға, оны тиісті моральдық ұстанымдар мен тұжырымдамалармен салыстыруға көбінесе мүкіндік болмайды.
Психология ғылымдарының докторы О.Д.Ситковская жалпы психологиялық және қылмыстық-құқықтық түсiнiктемеге салыстырмалы талдау жүргізген болатын. Сонымен, бiрiншiден, жалпы психологияда аффект жағдайы эмоцияның, уайымның тереңдiгiмен емес, психологиялық қызметiн реттеу әдісі және функциясымен ерекшеленеді, ал қылмыстық құқықта эмоцияның қарқындылығына және сана, ерік-жігер қызметінің бұзылу дәрежесімен сипатталады: жан тыныштығы- жан толкынысы- қатты жан күйзелiсi - кенеттен болған қатты жан толқынысы. Екiншiден, жалпы психология и жағдайының жан-жақты түрiн(қуаныш, қорқыныш және т.б.) зерттесе, қылмыстық құқық тек ашу және ызамен байланысты эмоцияны қарастырады. Ал үшіншіден, аффект жағдайы жалпы психологиялық мағынада адам іс-әрекетіне байланысты емес, психологиялық зиян келтіретін өте кең шеңбердегі реакция әсерінен пайда болуы мүмкін.
Аффект жағдайында адам өлтіру қылмысының объективті жағы түсінігі туралы айтар болсақ:
Қылмыстың объективтік жағы-бұл қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынасқа, қоғамға қауіпті қолсұғушылық, болған оқиғаның сыртқы көрінісін бейнелейтін, субьектінің қоғамға қауiптi әрекет немесе әрекетсіздігімен басталып және қылмыстың салдарымен аяқталатын процесс болып табылады. Қылмыстың обьективтiк жағының белгiлерi:
1) Субьектінің қоғамға қауiптi әрекеті (әрекет немесе әрекетсiздiк);
2) Қылмыстық салдар
3) Қылмыстық нәтижемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс;
4) Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уакыты, орны;
Аффект жағдайында жасалған адам өлтiрудiң обьективтік жағы баска адамды өмiрiнен заңсыз айырумен көрiнедi. Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін. Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру негiзiнен көбiнесе әрекет арқылы жүзеге асырылады. Яғни белсенді әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының объективтiк жағы деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет. Қылмыстың обьективтік жағы -қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғышарттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Аффект туралы жалпы ұғым
Аффекттің пайда болу себептері
Аффекттің белгілері және оның кезеңдері
Аффекттің қылмыстық- құқықтық маңызы
ҚР қылмыстық кодексіндегі аффекттің жалпы сипаты
Аффект жағдайында жасалатын қылмыстар
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет құру барысында адамды, оның өмiрiн ең құнды байлығы ретінде қарастырады. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда референдумда қабылданған Конституцияның 1-шi бабында айтылғандай, Республиканың ең қымбат қазынасы-адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары. Конституцияда қолсұғылмаушылыққа кепiлдiк берiлген. Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның
әрбір адам өмір сүруге, бостандығына, жеке өмiрге қолсұғылмаушылыққа құқығы бар деп көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімнің де құқықтары жоқ. Заңда көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандай да болсын негiз болуы тиiс емес. Сондықтан, бұл құқық әр уақытта да заңмен корғалады. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзiлместей бір жалғаспалылықты білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстiң басты мақсаты болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау болып табылады. Осыған байланысты, Республикамызда адам өмiрi мен денсаулығын қорғауға байланысты бiршама iс-шаралар жүргізілуде. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әр уақытта артықшылықтар берілген. Яғни, зерттеу жұмыста осы адам өміріне зиян келтіретін қылмыскердің ауыр жан күйзелісі ретінде танылатын аффект ұғымының тарихы, қолданысы, пайда болу себептері мен белгілері, кезеңдері, қылмыстық- құқықтық мәні қамтылған.
Дипломдық жобаның өзектілігі: Тұлғаның қоғамның құрамдас бөлігі екендігінің басты белгісі- адам құқығы. Осы тұрғыда, өзінің заңды құқығын сақтауда моральдық- психологиялық ахуалы маңызды рөл атқарады. Оның бір көрінісі - қоғамда құқықбұзушылықтың басым бөлігі жеке тұлғаның өз эмоциясына ерік беруінен, психикалық күйін басқара алмауынан туындайтындығы. Сондықтан, дәл осы психикалық күйдің ғылыми атауының қолданысына баға беру, аффектті бір жағынан жай ғана күшті эмоциядан және екінші жағынан уақытша ессіздік күйінен ажырататын қырды іздеу, аффективті күйдің себептерін анықтау, аффекттің қылмыстық-құқықтық мәнін және оның қылмыстарды талдаудағы рөлін анықтау- бұл жобаның негізгі өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты: Әрбір жеке адамның өмірі - ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды болып табылады. Себебі, адам өмірі-оның негiзгi құндылығы. Осыған байланысты мемлекеттiң, қоғамның адам өмірін қорғау мәселесі - жалпы азаматтың негізгі борышы. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегенiмiз- адам мен азаматтардың отбасының, кәмелетке толмағандардың мүддесіне, бостандықтары мен конституциялық құқығына, жыныстық бостандығына, ары мен абыройына, қадір-қасиетіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет. Осындай қылмыстардың салдарынан адамның заңды құқығы мен бостандығына немесе жеке адамға қарсы қылмыста кез-келген материалдық және моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін. Мұндай күйге әкеп соқтыратын қылмыскер екі түрлі күйде кездеседі: саналы немесе ақыл- есінен уақытша айырылу. Мұндағы ақыл- есінен айырылып, ауыр қылмыс жасау туралы осы жұмыста жан - жақты айтылады. Адам психикасындағы аффективті жағдайдың қылмыстық-құқықтың маңызын мемлекеттік қылмыстық кодекстегі сипатымен дәлелдей отырып, талдау.
Міндеттері:
Аффект ұғымының тарихы, қолданысы мен аффекттің түрлеріне тоқталу;
Аффекттің пайда болу себептерін, белгілерін, кезеңдерін анықтау;
Аффекттің қылмыстық-құқықтық мәнін ашу;
Аффекттің ҚР Қылмыстық кодексіндегі сипатын беру;
Аффективті жағдайда жасалатын қылмыстарды талдау.
Дипломдық жобаның практикалық маңыздылығы: бұл жобаның практикалық маңыздылығына тоқтала өтсек, қамтылған теориялық ақпаратты пайдалана отырып, құқықтанудың психология пәнімен байланысын оқытуда жаңа бағдарлама енгізуге болады. Сонымен қатар, қылмыстық кодекстегі түсініктерді бірізділікке түсіруде аффект туралы мәліметтер өз ықпалын тигізеді, қылмыстық саралау жұмыстарына да мысал келтіру практикалық маңыздылығын жұмыстың практикалық маңызын айғықтайды.
Зерттеу нысаны мен дереккөздер: Ең алдымен, аффект ұғымын психологиялық аспектте тану үшін А. Темірбеков пен С. Балаубаевтің 1966 жылғы Психология еңбегі [1], Қ. Жарықбаевтың 2003 жылғы Психология кітабы [2] мен Рут Лейстің 2011 жылғы Аффект кезегі: сын кітабы [3] пайдаланылды. Аффекттің қылмыстық-құқықтың маңызын ашуда Б.В. Сидоровтың 1978 жылғы Аффект. Оның қылмыстық-құқықтық және криминологиялық маңызы оқулығы [4] басшылыққа алынды. Жалпы қылмысты саралауды талдау мақсатында Қазақстан Республикасының Конституциясы [5] пайдаланылып, соның ішінде аффект жағдайындағы қылмыстың мемлекеттік қылмыстық кодексіндегі сипатын білу үшін 2014 жылғы 3 шiлдедегі Қазақстан Республикасының Кодексі [6] үлгі ретінде пайдаланылды.
Тоериялық және әдіснамалық негіздері:
Аталған тақырыпқа арналған еңбектерді саралау үшін аналитикалық әдіс;
Ой тұжырымдарын жасау үшін сипаттау әдісі;
Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-зерттеу еңбектерге талдау жасау, қорыту және жүйелеу, теорияларды негізге алу, алынған мәліметтерді талдау әдістері жүргізілді.
Дипломдық жобаның құрылымы:
Дипломдық жоба кіріспе, аффект туралы жалпы ұғым мен аффекттің қылмыстық- құқықтық маңызы бөлімдерінен тұрады. Қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер қарастырылған. Жұмыстың жалпы көлемі 40 бет.
1.1. Аффекттің пайда болу себептері
Аффект бұл бір-екі ғасырда пайда болған құбылыс емес, адамзат пайда болғалы онымен қатар дамып, зерттеуді қажет етіп келе жатқан сезім күйі деуге болады. Аталған күй ежелгі грек оқымыстыларының қызығушылығын тудырған. Мысалы, Платон оның туа біткен рухани құндылықтарды, соның ішінде, нәпсі мен ақыл-ойды қамтитынын айтқан. Адам жанының үш бөлігі идеалды күйдегі үш сословиеге сәйкес келеді: егер адамның мінезінде аффекттерге бейімділік басым болса, ол өзін әскери істерге арнауы керек еді, ақыл-ойдың үстемдігі философтардың билеушілерінің иелігін құрады, ал қалау шаруалар, қолөнершілер мен көпестер иелігін құрады. Қалай болғанда да, аффект санамен салыстырғанда төмен болып саналды, өйткені, сананы бұлыңғырлайтындықтан қауіпті болған еді. Аффектімен ерік-жігер мен ақыл дәлелдерінің көмегімен күресу керек деп есептелді. Бұған сәйкес, христиандық "өз-өзімен жұмыс істеу" тұжырымдамасы эмоцияларды бақылауды да қамтыды. Бұл күйді қабылдаудағы өзгерістер Декарт, содан кейін Спиноза күшті эмоциялар кезінде жан мен тәннің қарым-қатынасының рөлі туралы айта бастағанда болды. Декарт өзінің Жан құштарлығында қарқынды эмоционалдық күйлер психикалық және физиологиялық процестерді де бейнелейді деген идеяны білдірді, ал Спиноза одан да әрі қарай тереңдетіп, қарқынды эмоцияларға таза ақыл-ойдың көмегімен әсер ету мүмкін емес - аффект тек күшті аффект арқылы ғана жойылуы мүмкін деген қорытындыға келді. Спинозада аффект термині қоршаған орта әсерінен болатын денедегі (оның ішінде ақыл-ойдағы) өзгерістердің кеңірек мағынасын білдірді. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында аффект концепциясы бұрынғыдан да күрделі түрде қайта бағалаудан өтті. Француз социологиялық мектебінің ғалымдары Эмиль Дюркгейм мен Марсель Маус қоғамның жеке тұлғаны қабылдауына әсері аффекттік күшке тікелей байланысты екенін анықтады. Ал француз антропологы Люсьен Леви-Брюль аффект тудырудың инициация мен құрбандық шалу сияқты көне рәсімдерде үлкен мәнге ие екенін анықтады. Ол қарабайыр ойлау қазіргі логикалық ойлаудан айтарлықтай ерекшеленеді деп есептеді, өйткені онда эмоциялар әлдеқайда үлкен рөл атқарды. Фрейд те аффекттерге қызығушылық танытты - ол аффекттер психикалық ауруды тудырады деген қорытындыға келді: олар адамның ой- санасында қалатындығын және оны бұлыңғырландырып, мазалайтындығын айтқан. Кейде олар паралич, ауырсыну және басқа да еріксіз сезімдердің физикалық белгілерімен көрінеді. [1;47]
Аффект - айқын органикалық және қимыл-қозғалыс көріністерімен байланысты сыни, қауіпті жағдайлардан шығудың жолын табу мүмкін болмаған кезде пайда болатын эмоционалды, күшті күйзеліс. Аффект кезінде адамның көңіл- күйі кенеттен өзгеріп, әсерленеді. Нәтижесінде оқыс қимыл- қозғалыстар жасалып, эмоциясы дауыс арқылы сыртқа шығады. Жалпы, аффектінің сыртқы белгілері адамның өзіндік ерекшеліктеріне, яғни, еркіне, орталық жүйке жүйесінің қызметіне байланысты көрініс табады. Аффект ұзақ уақыт бойы бойын билеп алған адамның сыртқы түрі өзгеріп, жүйке ауруына шалдығуы мүмкін. [1; 54]
Латын тілінен енген аффект сөзі құмарлық, жан толқынысы дегенді білдіреді. Сонымен қатар, С.И. Ожеговтың түсіндірме сөздігінде аффект - күшті қозу күйі, өзін-өзі бақылауды жоғалту деген анықтама берілген. Әртүрлі әдебиеттерде аффектінің түрлі анықтамалары бар, олардың барлығы тура және белгілі бір дәрежеде осы күйді сипаттайды. Шынында да, аффект - бұл күйзелістің сыни нүктесі, сыртқы тітіркендіргіштерден туындаған ерекше күшті эмоция, ол аффективті әрекеттерден шығу жолын табады. Аффект термині алғаш рет 1996 жылы Ресей Федерациясының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде бекітілді. Бұрын қылмыстық заңда адамның осыған ұқсас психикалық күйі күшті жан толқынысы деп белгіленген. Күшті жан толқынысы түсінігі қылмыстық-құқықтық категория, ал аффект психологиялық және психиатриялық ұғым болатын. Бұл ұғымдар мағыналық тұрғыда жақын болғанымен, бірдей емес: мамандардың айтуынша, аффект ұғымы күшті жан толқынысына қарағанда тар категория ретінде танылады. Дегенмен, қазіргі уақытта Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінің грамматикалық түсіндірмесіне сүйене отырып, бұл ұғымдар көлемі бойынша тең деп саналады. Әдебиеттерде бұл ұғымның мұндай терминологиялық жинақталуына әртүрлі көзқарастар бар. Б. А. Сидоровтің пікірі бойынша, қылмыстық заңға аффект терминінің мағынасын талдап көрсетпей-ақ енгізу дұрысырақ деп есептеді, өйткені ол аффект терминінің мағынасын тереңдетіп талдау осы жағдайда жасалған қылмыстар үшін жауапкершілікті реттейтін нормаларды дұрыс және біркелкі қолдануды айтарлықтай қиындатады деп есептеген. Ал, басқа сарапшылар жан толқынысы сөзін қалдыруды талап етті. Нәтижесінде, заң шығарушылар белгілі бір ымыраға келіп, бұл ұғымдарды теңестірді. Аталған екі ұғымның екі түрлі дәрежеде болуы кейбір мәселелердің тууына себеп болды, өйткені қазір бұл категорияның мәнін түсіну үшін тәртіп сақшылары психология, психиатрия, сондай- ақ осы құбылысты қарастыратын басқа ғылымдарға жүгінуі керек, бұл іс жүзінде нормаларды біркелкі қолдану мен түсіндіруді қиындатады.
Демек, аффект ұғымының қылмыстық-құқықтың мағынасын толық түсіну үшін, ең алдымен, оны психологиялық аспектте жан-жақты талдау керек.
1.2. Аффекттің белгілері және оның кезеңдері
Аффект физиологиялық немесе патологиялық болып бөлінеді.
Физиологиялық аффект - санамен бақыланбайтын, эмоционалдық күйзеліспен аффектогендік жағдайда пайда болатын, бірақ нормадан аспайтын аффект түрі. Аффекттің бұл түрінде психикалық әрекетте психотикалық өзгеріссіз жылдам және қысқа мерзімді ауыртпалықсыз жарылыс реакциясы туындайды. Физиологиялық аффект жағдайында пайда болатын күй адамның санасына үстемдік ететін, оның өз іс-әрекетін бақылауын төмендететін, сананың тарылуымен, интеллектуалдық әрекеттің белгілі бір мерзімге тежелуімен сипатталатын қарқынды эмоция болғанымен, бұл сананың терең дүмпуіне әкелмейді, өзін-өзі бақылау сақталады, сондықтан физиологиялық аффектті азайтуға болады.
Патологиялық аффект - психикасы сау адамдарда болатын психогендік ауру күйі. Психиатрлардың айтуынша, мұндай күй психо-травматикалық факторларға жедел реакция ретінде туындайды. Патологиялық аффекттің дамуының жоғарғы сатысы тыныштық күйінің бұзылуымен анықталады. Аффективті реакция айқындықпен, жарықтықпен сипатталатын үш фазалы ағыннан тұрады: дайындық, жарылыс фазасы, қорытынды. Патологиялық жағдайларға бейімділік орталық жүйке жүйесіндегі тежелу және қозу процестерінің теңгерімінің бұзылуынан пайда болады. Патологиялық аффект үшін эмоционалдық көріністер тән, көбінесе агрессия түрінде болады. Патологиялық аффект сананың толық дүмпуімен және бақыланбайтын импульсивті әрекетімен сипатталады.
Адекватсыздық аффекті - басқа түрлерден ұзақтығы бойынша ерекшеленетін тұрақты күйзеліс. Психологияда жиі қолданылатын адекватсыздық аффекті ұғымы ол қандай да бір қызметте табысқа жете алмаудан туындаған тұрақты жағымсыз күй ретінде сипатталады. Ол жеке адамның қалаған әрекетін орындай алмауынан туындайды. Ерік процестері әлі қалыптаспаған мектепке дейінгі жастағы балалардың қалыпты реакциясы болып табылады. Көбінесе жас балаларда мінез-құлықтың ерікті түрде реттелуі қалыптаспаған кезде жеткіліксіздік әсері пайда болады. Баланың қажеттіліктерін қанағаттандырмауды тудырған кез келген қиындық, сондай-ақ кез келген жанжал эмоционалды толқудың пайда болуына себеп болады. Егер бала өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмаса, ол алаңдай бастайды, үрейленеді, ашуланады немесе ренжиді. Егде жаста ол бірте-бірте өзінің эмоционалдық реакциясын басқаруды үйренеді. Бірақ бұлай болмаса, аффективті мінез-құлық жалғыз эмоционалды жауап ретінде бекітіледі. Тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлінбеген балалар агрессивті, сезімтал, негативизмге бейім болады. Тәрбие берудегі келеңсіздіктер мен қолайсыздықтар аффективті мінез-құлыққа бейімділікті арттырады. Мұндай тәрбие жағдайында балаларда күдік, үнемі реніш, агрессивті реакциялар мен негативизмге бейімділік, ашуланшақтық байқалады. Осындай өз қалағанының жеткіліксіздік күйінің ұзақтығы жағымсыз мінез-құлық қасиеттерінің қалыптасуы мен шоғырлануын тудырады. [2; 89]
Аффектінің әртүрлі анықтамаларын талдағаннан кейін аффективтік күйдің бірнеше маңызды белгілерін анықтауға болады, олар болған жағдайда ғана субъектідегі психофизиологиялық күйді анықтауға болады. Бұл белгілер:
1) эмоционалды күйзелістің жоғары дәрежесі және эмоцияның қарқындылығы (рухани күйзеліс адам психикасы мен денесінде айтарлықтай өзгерістер туғызатындай үлкен болуы керек);
2) сананың сапалық өзгеріске ұшырауы, оның өрісінің тарылуы (біріншіден, іс-әрекеттің мақсаты туралы нақтылықтың болмауы, екіншіден, өз іс-әрекетін саналы түрде бақылаудың қиындығы);
3) диффузиялық (эмоционалды күйзелістің бүкіл психика мен денені түгел басып алуы);
4) кенеттілік және кездейсоқтық (аффекттің пайда болуы сәтінің субъекті үшін күтпеген жағдай, болжау мүмкін емес сәтте орын алуы);
5) турбуленттік және көрініс қарқындылығы, күйзеліс өткірлігі;
6) разрядқа дейінгі үздіксіз ағым;
7) қысқалық.
Барлық осы белгілердің жиынтығы аффект жағдайының ең толық сипаттамасы болып табылады, дәл солар аффектті басқа қылмыстық-құқықтық мәнді күйлерден ажыратады, олардың әрқайсысының өзіндік құндылығы мен қылмыстық-құқықтық мәні бар. Аффективті күй процесс болып табылатын кез келген басқа құбылыс сияқты өзінің дамуында бірнеше кезеңдерден өтеді. Сидоров Б.В. және басқа зерттеушілер аффекттің қалыптасуы мен оның орындалуының негізгі үш кезеңін ажыратады:
1) Аффекттің басталуы (эмоцияның пайда болуы). Бұл кезең тез дамуы мүмкін немесе ол айтарлықтай ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Бұл эмоционалдық реакция түріндегі тітіркену жағдайынан кейін бірден пайда болады. Адам іс жүзінде өзін-өзі бақылауды жоғалтады, бірақ әлі де шындықты түсіне алады. Ол әлі де өз эмоцияларын жеңе алады және шабуыл жағдайына кірмейді. Бірақ, адам эмоционалдық реакциясын тоқтатып үлгермесе, ол екінші кезеңге өтеді;
2) Негізгі кезең (аффективтік күйдің өзі). Бұл - эмоциялардың тікелей бақыланбайтын өршу кезеңі. Бұл кезеңде адам өз іс-әрекетіне ие бола алмайды және өте жойқын, соның ішінде, шабуыл мен кісі өлтіруге қабілетті әрекеттерге дейін барады;
3) Аффекттің жойылуы (тежеу және қорғаныс жағдайы , немқұрайлылық, жаңа күйзеліс). Бұл кезеңде адам бұрынғы эмоционалдық жарылыстан туындаған күшті қирауды сезінеді. Болған оқиға жадтан өшіріледі немесе жалған естеліктермен ауыстырылады, адам өз әрекетін әлі түсінбейді, оның психикасы демалуды және қайта қалпын келуді қажет етеді.
Ал, аффекттің пайда болу себептерін айтқанда былай бөлуге болады:
- Өмірге тікелей немесе жанама қауіп. Биологиялық инстинкттермен және қажеттіліктермен байланысты адамның физикалық болмысына қауіп төндіретін жағдайлардың пайда болуы;
- Белгілі бір адам үшін маңызды қақтығыс. Конфликт, адамның бір нәрсеге күшті тартылуы, қалауы, ұмтылысы мен пайда болған импульсті қанағаттандырудың объективті мүмкін еместігі арасындағы қайшылық;
- Шамадан тыс талаптар немесе негізсіз үміттер. Қалағанға қол жеткізе алмау, адамның өзін-өзі бағалауына әсер ететін, оның жеке басына нұқсан келтіретін басқалардың әрекеттерінің ықпал етуі.
Аффекттің пайда болуы конфликтпен тығыз байланысты. Теріс эмоция басқа адамның әрекетіне немесе әрекетсіздігіне жауап ретінде өзімен, жағдаймен байланысты туындайды. Әрі қарай эмоция белгілі бір ілгерілеуді бастан кешіреді және өзінің шарықтау шегіне жетеді де, аффектке айналады. Бұл кезеңде сана бұлыңғырланады, ақыл-ой әрекетінің шашыраңқылығы орын алады, ерікті процестердің тежелуі көрінеді. Содан кейін өткір, нашар бақыланатын, автоматты және инстинктивті әрекеттерде бейнеленген энергияны қайта қалпына келтіру процесі жүреді. Соңғы кезеңде жүйке кернеуі басылады, бұл қатты шаршаумен немесе тіпті ұйқымен бірге жүреді, өйткені дене тітіркендіргіштен құтылу және эмоционалды разряд алу үшін барлық күштерін жұмылдырады. Бұл кезеңде қылмыскер қысқа мерзімді есте сақтау қабілетін жоғалтып, кеңістікте бағдарсыз қалуы мүмкін.
Аффект бұрыннан бар нақты жағдайда туындайды және субъект үшін релаксация түрі ретінде қызмет етеді. Аффект жағдайында адам міндетті түрде әрекет етуі және сол арқылы жан күйзелісінің сыртқа шығу қажеттілігі туындайды, бірақ әрекет етудің қолайлы әдістерін таппайды. Бұл қайшылық аффект туғызады. Егер адам адекватты мінез-құлық мүмкіндіктерін анық көрсе, аффект пайда болмайды.
Әрбір адам үшін эмоциялардың көріну сипаты жеке болады. Дәл осындай жағдайда кейбір адамдар өзін-өзі ұстай алады, басқалары алғашқы минуттарда өзін-өзі бақылауды жоғалтады. Олардың ашуын бақылау мүмкін емес: қалыпты жағдайда мұндай адамдар мейірімді, бірақ аффект барлық моральдық принциптерді жояды. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы неғұрлым аз дамыған болса, оған жағдай соғұрлым тезірек әсер етеді.
Әрбір адам саналы құбылыс ретінде өзінің жеке басында кездесетін аффектіні алдын ала болдырмауға, оның алғаш кезiнен басып отыруға әрекеттенуi керек. Тіпті аффектінің ең күшті сәттерінде өзiн-өзi басқара бiлуi қажет. Ол үшін ерікті күшейтіп, төмендегідей ерiк сапаларын өзін-өзі меңгере білуді, табандылықты қажет етеді. Бұл сапалар тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу арқылы iске асады. Мысалы: Л. Толстойдың Соғыс және бейбітшілік романындағы басты кейіпкерлерінің бірі Наташа Ростовага ұрыс даласында Андрей Балконскийдi қайтыс болды деп кенеттен хабарлағанда, Наташа Ростова ес-түсін бiлмей кұлап калады. Яки, аффектi адамды тез арада билеп кететiн көңіл күй жағдайы. Мысалы, ондай сезiмдерге ашу сезімдері жатады. Халқымыз Ашу дұшпан, ақыл дос, ақылыңа ақыл қос, Ашу дұшпан жағына шығып кетпе, ақыл-досыңды қолда қит етсе қызарақтап, қызыл кеңірдектiкке салынған көпке жеккөрінішті көрінеді. Сондықтан Бүгінгі ашуыңды ертеңге калдыр дейді халық нақылы. Аффектiлердiң жүйке жүйесі ауру адамдарда байқалатын патологияның түрі болады. Бұл жерде аффектiлiк жағдайдың алдын алу ушін оған сәйкес емдету қажеттігі туындайды.
Аффект жағдайында адам елестету және ойлау қабiлетiн басқара алмай қалуы да мүмкін. Сонымен қатар, күштi эмоциялық қозу тез қозғалыстарда, ретсіз сөйлеуде, жиi қатты дауыс шығару түрінде байқалады. Адамның іс- әрекеті аффект жағдайында кенеттен сезімнің булығып сыртқа шығуы түрiнде iске асады. Кей жағдайда аффектiлер тежелу жағдайы түрінде және адам ағзасының әлсіреуі ретінде сипатталады. Мәселен, адам кездейсоқ қуанған жағдайда не айтарын білмей, аузына сөз түспей абдырып, сасқалақтап қалады. Әсіресе осындай жағдай адамның кездейсоқ қуанышында, ашуы үстінде жақсы аңғарылады. Кейбіреулер ашуланғанда көзім түк көрмедi, не істегенімді білмедім дейдi, бұл дұрыс емес, адам әр уақытта да өз қылықтарын, әрекетін басқарып отыруға тиісті. Аффект ерiктiң әлсіреген жағдайында пайда болады, өзін-өзі ұстай алмаудың және өзін-өзі басқара алмаудың көрсеткіштері болып табылады.Аффект жағдайында адам елестету және ойлау қабiлетiн басқара алмай қалуы да мүмкін. Сонымен қатар, күштi эмоциялық қозу тез қозғалыстарда, ретсіз сөйлеуде, жиi қатты дауыс шығару түрінде байқалады. Адамның іс- әрекеті аффект жағдайында кенеттен сезімнің булығып сыртқа шығуы түрiнде iске асады. Кей жағдайда аффектiлер тежелу жағдайы түрінде және адам ағзасының әлсіреуі ретінде сипатталады. Мәселен, адам кездейсоқ қуанған жағдайда не айтарын білмей, аузына сөз түспей абдырып, сасқалақтап қалады. Әсіресе осындай жағдай адамның кездейсоқ қуанышында, ашуы үстінде жақсы аңғарылады. Кейбіреулер ашуланғанда көзім түк көрмедi, не істегенімді білмедім дейдi, бұл дұрыс емес, адам әр уақытта да өз қылықтарын, әрекетін басқарып отыруға тиісті. Аффект ерiктiң әлсіреген жағдайында пайда болады, өзін-өзі ұстай алмаудың және өзін-өзі басқара алмаудың көрсеткіштері болып табылады.
2.1. ҚР қылмыстық кодексіндегі аффекттің жалпы сипаты
Қылмыстық-құқықтық аспектте аффект ұғымы - заңгерлер, сот-психологтар мен психиатрлардың назарын бұрыннан аударып келе жатқан қылмыстық маңызды эмоционалдық күйлердің бірі. Қылмыстық кодекске аффект ұғымын заң шығарушы жәбірленушіге құмарлық күйінде қасақана ауыр немесе орташа ауырлықтағы денсаулыққа зиян келтіру, адам өлтіру үшін қылмыстық жауаптылықты көздейтін баптарға енгізді. Аффект - бұл саналы ерікті басқаруға бағынбайтын әрекетте разряд бере алатын жарылғыш сипаттағы тез және күшті эмоционалды процесс. Аффекттің бұл анықтамасы С.Л.Рубинштейнге тиесілі. Оның пікірінше, бұл аффектілер ең алдымен сілкіністермен байланысты - белсенділіктің ұйымдастырылмауынан көрінетін күйзеліс. Бұл анықтама қазір жалпыға бірдей танылды, әртүрлі басылымдарда оны көптеген танымал авторлар келтіреді, әртүрлі әдістемелік құралдарда түсіндіріледі, практикалық психологтар мен заңгерлерге арналған түсініктемелерде пайдаланылады. Әртүрлі күшті эмоционалды тәжірибелер аффективті формаға ие болуы мүмкін: қорқыныш, ашу, үрей, үмітсіздік, қуаныш және т.б. Экспрессияның әдеттен тыс формасына қарамастан, мұндай аффект қалыпты психикалық құбылыс болып саналады және оны психиатрия саласындағы патологиялық аффектпен шатастырмау керек. Осы біршама ұқсас эмоционалдық күйлерді шатастырмау үшін құқықтық психологияда аффект термині физиологиялық анықтамасымен толықтырылады, осылайша оның табиғи психофизиологиялық, нейродинамикалық процестерге негізделгенін атап көрсетеді.
Қылмысты тергеудің әрбір жағдайында адамның есі дұрыстығын анықтау кезінде оның эмоционалдық жағдайын ескеру қажет, ал эмоциялар жүйке-психикалық қызметтің маңызды қызметтерінің бірі болып табылады. Қылмыстық кодекстердің баптарында көзделген құқық бұзушылықтарда қылмыстың субъективтік жағына жататын міндетті белгі ретінде аффект аталады. Бұл физиологиялық әсерге қатысты. Еске салайық, патологиялық аффект - бұл ақыл-ойды жоққа шығаратын психикалық бұзылыс. Біріншіден, аффект қылмыс немесе әдепсіз әрекет жасаудан туындайды. Бұл жағдайда жәбірленушінің мінез-құлқы арандату сипатында болады, оның өзі оған зиян келтіруге ішінара кінәлі. Зиян келтіруде кінә екіге бөлінеді. Екiншiден, қылмысты кiнәлi құмарлықтың күйiнде жасайды, онда ми қыртысының тежелуіне және қыртыс асты орталықтарының эмансипациясына байланысты сананың аясы күрт тарылады. Бұл күйде адам мінезді анық түсінбейді жасаған әрекеттерін және олардың салдарын одан да анық болжаған. Сонымен қатар, сағат әсер етеді, адам өзінің мінез-құлқын бақылауды айтарлықтай жоғалтады, бұл импульсивті, ретсіз және назарсыз болады. Мақсатсыз әрекеттердің нәтижесінде қоғамдық қауіпті зардаптардың басталуын бұлдыр алдын ала білу олардың қалауы түріндегі оларға деген ұмтылысты жоққа шығарады. Сондықтан бұл қылмыстар тек жанама қасақаналықпен жасалады. Жалпы алғанда, бұл қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі аз деп айтуға болады. Күшті эмоционалды толқуға келетін болсақ, оны көптеген судьялар бағалау категориясы ретінде түсіндіреді. Негізінде, қатты толқу болса, әлсіздік те болады. Заң әдебиетінде құқық бұзушылықтың сипаты кінәлі аффекттің дәлелі болып табылатыны атап өтілген. Бұл жәбірленушінің маңызды пайдасы үшін қауіпті емес қол сұғушылықтан тұруы керек деп саналады.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда аффект сонымен қатар психикалық аномалия деп айтуға мүмкіндік беретін бірқатар ерекше белгілерге ие. Біріншіден, заң шығарушы арандатушы әсерге реакцияның пропорционалды еместігі туралы айтады (аффективтік әрекеттердің нақты мазмұны мен қоғамдық қауіптілігі және жәбірленушінің теріс қылықтарының ұқсас сипаттамалары арасындағы сәйкессіздік). Ал психикалық аномалияның негізгі критерийі - реакцияның адекватты еместігі. Екіншіден, қылмыстық құқық нормаларында қылмыс әрқашан жәбірленушінің іс-әрекетінен ауыр деп көрсетілген. Бұл жанама түрде адамның жағдайға реакциясы мен бағалауындағы бұрмалануларды көрсетеді. Үшіншіден, заң шығарушы кенеттен күшейген эмоционалдық толқу жағдайда жасалған қылмысты айтады, бұл күйді аффект деп атайды, сол арқылы қорытынды жасау мүмкін еместігін айтады. тек объективті деректер бойынша кенеттен күшті эмоционалдық толқудың болуы немесе болмауы (қылмыстың алдындағы, жәбірленушінің теріс қылықтары, тұлғаның іс-әрекетінің сипаты, арыздары күдікті (айыпталушы) және т.б.), бұл жерде арнайы білім қажет екенін үзілді-кесілді көрсетеді. Әрине, аффект күйі ессіз күйге жатпайды. Аффект жағдайында жасалған импульсивті әрекеттер аздап сезіледі, бірақ бәрібір санамен байланысты. импульсивті әрекеттер ойсыздықпен жасалады, бірақ кездейсоқ емес. Аффект жағдайында жасалған қылмыстар қылмыстық жазаға тартылады, өйткені адам құмарлықтың пайда болуын болдырмайды, ал заңсыз әрекеттердің өзі жеке адамның көзқарасына, шындықтың әртүрлі құбылыстарына қарым-қатынас жүйесіне байланысты деп есептеледі. Себептер деп белгілі бір жағдайдың туындауының нақты мүмкіндігін тудыратын жағдайлар түсініледі. Аффект жағдайының себептерінің тізбесі Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінде былай көрсетілген:
1. Зорлық-зомбылық, мазақ ету, ауыр қорлау;
2. Өзге де заңсыз және әдепсіз әрекеттер (әрекетсіздік);
3. Созылмалы психотравматикалық жағдай.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқықығында аффект жағдайында жасалған адам қылмысы жасалуына байланысты үш түрлі топқа бөлінеді:
1) Ауырлатылған немесе жеңілдетілген жағдайынсыз аффект жағдайында жасалған адам өлтіру демек бұл қарапайым аффект жағдайында жасалған адам өлтіру;
2) Ауырлатылған жағдайында аффект жағдайында жасалған адам өлтіру;
3) Жеңілдетілген жағдайында аффект жағдайында жасалған адам өлтіру;
Криминологиялық тұрғыдан қарастыратын болсақ, жасалған адам өлтіру қылмысы қоғам және уақыттың әлеуметтік факторларымен тығыз байланысты. Адам қоғамының даму сатыларының кез келген бөлігінде аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысы құқық бұзушылықтың ең ауыр түрі болып есептеледі. Жасалған қылмыстың барлық мән-жайын жан-жақты, толық әрі әділ зерттеу жөніндегі заң талаптары қасақана кісі өлтіргендігі туралы істерді қараған кезде ерекше ескерілуі тиiс. Себебі, одан айыптының әрекетті дұрыс бағалануы, ал қылмысты ауырлататын жағдайлар жасалғанда заң бойынша өлім жазасы қолданылатындығы осыған байланысты екенiне соттардың назарына аударылады. Қасақана аффект жағдайында жасалған адам өлтіру тікелей, жанама ниетте де жасалады. Адамды қасақана өлтіруге оқталу, тек тiкелей ниетпен жасалады. Бұл жағдайда айыпты өзінің әрекеті қоғамға қауіпті екенін, жәбірленушінің өлерiн бiлiп, өлгенін тілейді. Сонымен қасақана аффект жағдайында жасалған өлтіру қылмысы адамдардың өміріне қарсы ең өрескел қылмыстардың бірі болып табылады. Онымен күресу үшін тек жекелеген адамдардың ғана емес, жалпы қоғамның құқықтық санасын жоғарылату керек.
Аффект жағдайында кісі өлтірудің объективтік белгілері Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес, адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең басты қазына ретінде саналады. Осы Конституцияның 2-бөлімінде әркімнің өмір сүру құқығына, өзінің қадір- қасиетін, бостандығы және жеке басына қол сұғушылықты, сондай-ақ жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға, ар-намыс пен абыройлы атының қорғалуына кепілдік береді. Адамды қылмыстық теріс пайдаланудан қорғау қылмыстық заңнаманың ең маңызды мiндетi болып табылады. Бұл міндеттің басымдылығы, жеке адамға қарсы қылмыстардың Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлiмiнде алатын орнымен айқындалады. Адам өміріне қарсы қылмыстар - бұл қылмыстық заңмен көзделген және адам өмірінінің кауiпсiздiгiне тiкелей әсер ететін қоғамдық қауіпті әрекеттер. Адам өлтіру - осы қылмыстардың ішіндегі ең ауыр түрі болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмысты жеңілдететін және онша кауiптi емес түрлеріне қолданылатын бірқатар нормалар бар. Солардың ішіндегі жәбірленушінің азғындық немесе құқыққа қайшы іс-әрекеттерінен туындайтын ҚР Қылмыстық кодексінің 101-бабында көзделген аффект жағдайында адам өлтіру болып табылады. Онда Жәбiрленушiнiң зорлық-зомбылығынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не өзге де заңға қарсы немесе бейморальдық әрекеттерiнен (әрекетсiздiгiнен), сол сияқты жәбiрленушiнiң жүйелі түрдегі құқыққа қайшы немесе бейморальдық мiнез-құлқына байланысты туындаған ұзаққа созылған психиканы күйзелтетін ахуалдан болған кенеттен туындаған қатты жан күйзелiсi (аффект) жағдайында жасалған адам өлтiру - үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетілген мән-жайлар кезiнде жасалған, екi немесе одан да көп адамды өлтiру - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады деп көрсетілген. Ал, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 111-бабында аффект жағдайында денсаулыққа зиян келтiру қылмысы бойынша былай делінген: Жәбiрленушiнiң тарапынан болған зорлық-зомбылықтан, қорлаудан немесе ауыр балағаттаудан не жәбiрленушiнiң өзге де құқыққа қайшы немесе бейморальдық әрекеттерiнен (әрекетсiздiгiнен), сол сияқты жәбiрленушiнiң жүйелі түрдегі құқыққа қайшы немесе бейморальдық мiнез-құлқына байланысты туындаған ұзаққа созылған психиканы күйзелтетін ахуалдан болған кенеттен туындаған қатты жан күйзелiсi (аффект) жағдайында жасалған денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру - бір жүз жиырма айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір жүз жиырма сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не отыз тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланады.
Қызғаныш, жанжал және басқа да тұрмыстық себептер негiзiнде жеке адамға бағытталған қылмыстардың iшiнде аффект жағдайында жасалған қылмыстар жалпы есепте шамамен 15% құрайды, бiрак соңғы жылдары оның арту деңгейі байқалады. Іс бойынша жауапкершілікті жеңілдету үшін жәбірленушінің мінез-құлқы (заңсыз немесе азғындық) және кінәлінің қатты жан күйзеліс жағдайымен қарастырады. Бұл психология мен психиатрияда физиологиялық аффект жағдайы деп аталады. Физиологиялық аффект жағдайы физикалық тұрғыдан және психологиялық тұрғыдан күш көрсету арқылы әсер етуі мүмкін. Физикалық тұрғыдан күш көрсету денеге зиян келтіру, ұрып- соғу, азаптау, зорлау секілді болса,ал психологиялық кінәлі адамға не оның туыстарына физикалық зорлық-зомбылық жасаймын деп қауіп төндіру, мүлікті жою т.б. сияқты сипатта көрініс табады. Көбінесе тергеу және сот практикасында адам өлтіруге байланысты физикалык зорлық-зомбылықтан туындаған кенеттен қатты жан толқынысы пайда болады. Физиологиялық аффект жағдайын уақытша психиканың бұзылуына әкеп соқтыратын патологиялық аффект жағдайынан ажырата білу керек. Ол арқылы адамның санасының терең толқуы басталады және өзінің іс-әрекетін түсіну және басқару мүмкіндігінен айырылады. Бұндай жағдайда адам іс-әрекетке кабiлетсiз деп танылады. Әрекеттің физиологиялық немесе патологиялық жағдайында жасалған яки жасалмағанын анықтау үшін комплекстік психо-психиатриялық сараптама тағайындалуы кажет. Адамның өмірі - бұл ерекше, ең басты iргелi әлеуметтік құндылық. Адам өміріне қарсы жасалған қылмыстан келген салдар қайта қалпына келтіруге келмейдi. Соңғы жылдары адам өміріне қарсы қылмыстардың айрықша қаупі олардың динамикасындағы тенденция мен сол қарқындығымен байланысты шығар. Қылмыстың объектiсi - ол қылмыс құрамының бiрi болып табылады. Аффект жағдайында кiсi өлтіру қылмыстың тікелей объектiсi - адамның өмірі, оның денсаулық жағдайы. Жәбірленушінің өзінің заңсыз мінез-құлқымен кiнәлi адамды қатты жан күйзелісіне душар етеді. Сонымен өз-өзіне қарсы қылмыстың жасалуына себепкер болып табылады. Жәбірленушi қалай айтсақ та, өзінің өлімін ұйымдастырушы ретінде саналады. Жеке қасиеттеріне байланысты (шамадан тыс өз-өзiне деген сенімділік, дөрекілік, екіжүзділік) жәбірленуші өзiнiң мiнез-құлқындағы көріністердi мысалы, кiнәлiнiң жеке басына дөрекі қорлау, оны ұрып-соғу сияқты құқыққа қайшы әрекеттердi жасайды. Бірақ жәбірленушіні болған жағдай үшін жауапкершілікке тарта алмаймыз. Жасалған қылмыстың объектiсiн талдай отырып, жәбiрленушiнiң жеке басын жан-жақты зерттеудiң маңыздылығын атап өту қажет. Себебі жәбірленуші өзінің теріс қылықтары арқылы кінәлі адамды қылмыс жасауға итермелеуі мүмкін.
Аффект жағдайында жасалатын қылмыстар
Қоғам мүшелерінің әрбір әрекеті өз ортасы үшін белгілі бір нәтиже бермек. Не қоршаған ортаға өзінің үлесін қосады, не жан- жағына теріс ықпал етіп, қауіп төндіреді. Ал қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыс деп аталады. Қоғамға қауіптілік, басқаша айтқанда заңмен қорғалатын кез-келген мүдделерге нұқсан келтірумен сипатталады. Бірақ құрамында қылмыстың нышаны бар барлық іс-әрекеттер қылмыс болып табылмайды. Мысалы, бір топ балаларды өлтіруші маньяктың шабуылынан қорғаған адам оған дене жарақатын келтіреді. Формальды түрде алсақ, оның іс-әрекетінде ҚР Қылмыстық кодексіне сәйкес, бірақ ол қоғамға қауіпті әрекет емес, керісінше пайдалы болып табылады. Сол себептен де ҚР Қылмыстық кодексінің бабына сәйкес оның іс-әрекеті қылмыстық құқық бұзушылық болып саналмайды. Қоғамға қауіптілік қалай анықталады? Біріншіден, шығын мөлшері. Екіншіден, қылмысты жасау тәсілі: зорлық-зомбылық жеке-дара өзі, қарусыз немесе қаруды қолдану арқылы. Үшіншіден, қылмысты жасауға түрткі болған себепке байланысты. Жеке басының мүддесі үшін, кек алу, басқа қылмысты жасыру ниетімен жасалған әрекеттер әрдайым қатал түрде жазаланады. Төртіншіден, қылмысты жасау уақыты мен жағдайы. Төтенше жағдайда, соғыс уақытында жасалған әрекет бейбіт өмірде, қалыпты жағдайда жасалған әрекеттерге қарағанда ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастырылады.
Әлемде қылмысты анықтауда екі тәсіл қарастырылаған: формальды және материалдық. Көптеген шет елдерде қылмысты формальды түрде мемлекеттегі қылмыстық кодекске көрсетілген, қылмыс деп саналатын іс-әрекеттермен анықтайды. Материалды түрде қылмысты анықтауда ең алдымен, қол сұғушылық нысаны және қоғамға қауіптілік белгісімен анықтайды. Материалдық қылмыс қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған кінәлінің әрекеті мен қылмыстың нәтижесімен айқындалады. Материалды түрде қылмысты аныктауда қылмыскердің әрекетi мен пайда болған зиянды салдар арасындағы себеп-салдарлық байланысты болуын анықтау қажет. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің бірі - адам өлтіру. Адамға қарсы бағытталған ең ауыр қылмыс болып саналады. Алайда, қылмыстың ауырлық дәрежесі оны жасауға себеп болған жағдайларға байланысты. Қасақана кісі өлтіргені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартатын қылмыстық- құқықтық нормалардың тиімділігі көбінесе ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлармен қылмыстарды дұрыс ажырата алумен байланысты. Осындай қауіпті және аса ауыр қылмыстармен күрес бiздiң елімiзде де, басқа елдерде де кұқық қорғау органдарының басты бағыты болып табылады. Қылмыстық кодексте жеңілдететін және ауырлататын мән - жайлар бар қылмыстар арасындағы айырмашылықтар енгiзiлген. Бұл ерекшелік Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың негізгі принциптеріне сәйкес келеді. Сонымен қатар, адамға қолданылатын жаза қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесіне, оны жасау жағдайларына және қылмыскердiң жеке басына саралап, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес жалпы орындауда әділеттілік қағидасын сактайды. Субъектінін жеңілдететін кісі өлтірудің бір түрі - ол оқыстан пайда болған күйзелу үстінде ашумен адамды өлтiру болып табылады. Заң шығарушы адам өлтірудің бұл түрін кенеттен басталған қатты жан толғанысы жағдайында жасалған өлтіру ретінде айкындайды. Кінәлінің психикалык жай-күйі инстиктивті және сөзсіз-рефлекторлық қызметпен байланысты өткінші, интенсивті көңіл-күймен айқындалады. Көбінесе адамы өлтірудің бұл түрi үшiн ашу-ыза, жеккөрушілік және түңiлу әсері тән болады. Жан күйзелiсi жай-күйi негiзiнен аз уақытқа, әдетте бірнеше минутқа созылады. Қатты жан толқуы тiкелей сыртқы әсердің салдарынан кенеттен пайда болады.
Аффект жағдайында адам өлтіру кенеттен, теріс фактор әсер еткеннен кейiн тікелей сол бойда жасалады. Мұнда уақыт аралық үзіліс болмайды немесе елеулі емес. Аффект жағдайының басталуына негіз ретiнде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 101- бабында мыналар көзделген: жәбірленушінің зорлық-зомбылығынан, басынуынан немесе кемсіту не жәбірленушінің өзге де моральға жат әрекеті, оның психиканы зақымдайтын ұзаққа созылған жағдайлардың әсерінен болуы мүмкін. Зорлық күш көрсету, сондай-ақ психикалық (денсаулыққа зиян келтірумен,мүлкін жойып жіберумен және т.б. қорқыту) болуы мүмкін. Басыну адамдық қадір-қасиетін кемсiтумен, жеке басын қорлау арқылы жасалуы мүмкін. Өте ауыр балағаттау адамның ар-намысын, қадір-қасиетін жағымсыз нысанда дөрекi түрде кемсітумен көрінеді. Өте ауыр балағаттау Қылмыстық кодекс нормаларында көзделген балағаттаудан өзгеше болуы мүмкін емес. Ол Қылмыстық кодекстің 101-бабында көзделген қылмыс белгілеріне сәйкес келуi де немесе келмеуі де мүмкін. Ал ар-намыс пен қадір- қасиетті кемсіту дәрежесін бағалау өлшеміне келетін болсақ, мұнда обьективтік факторларды, сол сияқты субъективті факторларды да ескерген жөн. Қылмыстық құқықта аффект жағдайында кісі өлтіру қылмысына отандық ғалымдардың, сонымен қатар, өзге елдің де заңгер-ғалымдарының назарын аудартты. Қылмыстық құқықтық және де криминологиялық аспектлерiн А.Т.Ақажанова. Е Ахметова, А.Н.Ағыбаев, Е.О.Алауханова, А.М.Мамытов, О.Д.Ситковская С.В.Бородин, В.Н.Кудряцев, Б.С.Волков, Н.И.Загородников, М.И.Вадеев А.В Наумов, А.Блумба сынды ғалымдар карастырды.
Аффект жағдайында кісі өлтірудің әлеуметтік мәні осы қылмыстық әрекетті жасауға ықпал ететiн себептер мен жағдайларға байланысты. Мұндай себептер мен жағдайлар нақты өмірлік жағдайларды тудырады. Сондықтан, оның қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерін бағалай отырып, оның алдын-ала жағдайлардың осындай комбинациясын алдын-ала ойлағаны үшін немесе ол үшін тосын болғанын білу керек. Құқыққа қайшы әрекеттерді бағалау кезінде жалпы адамның мінез-құлқы, тіпті одан да қиын жағдайда жүйке жүйесінің табиғи ерекшеліктеріне ғана емес, сонымен қатар оның моральдық қасиеттеріне, сенімдеріне, бейімділіктеріне, жеке тәжірибелеріне және қиындықтарды жеңуге үйрететіндігіне де назар аударған жөн. Жанжал жағдайында адам өзінің мінез- құлқы туралы мұқият және жан- жақты ойлауға, оны тиісті моральдық ұстанымдар мен тұжырымдамалармен салыстыруға көбінесе мүкіндік болмайды.
Психология ғылымдарының докторы О.Д.Ситковская жалпы психологиялық және қылмыстық-құқықтық түсiнiктемеге салыстырмалы талдау жүргізген болатын. Сонымен, бiрiншiден, жалпы психологияда аффект жағдайы эмоцияның, уайымның тереңдiгiмен емес, психологиялық қызметiн реттеу әдісі және функциясымен ерекшеленеді, ал қылмыстық құқықта эмоцияның қарқындылығына және сана, ерік-жігер қызметінің бұзылу дәрежесімен сипатталады: жан тыныштығы- жан толкынысы- қатты жан күйзелiсi - кенеттен болған қатты жан толқынысы. Екiншiден, жалпы психология и жағдайының жан-жақты түрiн(қуаныш, қорқыныш және т.б.) зерттесе, қылмыстық құқық тек ашу және ызамен байланысты эмоцияны қарастырады. Ал үшіншіден, аффект жағдайы жалпы психологиялық мағынада адам іс-әрекетіне байланысты емес, психологиялық зиян келтіретін өте кең шеңбердегі реакция әсерінен пайда болуы мүмкін.
Аффект жағдайында адам өлтіру қылмысының объективті жағы түсінігі туралы айтар болсақ:
Қылмыстың объективтік жағы-бұл қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынасқа, қоғамға қауіпті қолсұғушылық, болған оқиғаның сыртқы көрінісін бейнелейтін, субьектінің қоғамға қауiптi әрекет немесе әрекетсіздігімен басталып және қылмыстың салдарымен аяқталатын процесс болып табылады. Қылмыстың обьективтiк жағының белгiлерi:
1) Субьектінің қоғамға қауiптi әрекеті (әрекет немесе әрекетсiздiк);
2) Қылмыстық салдар
3) Қылмыстық нәтижемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс;
4) Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уакыты, орны;
Аффект жағдайында жасалған адам өлтiрудiң обьективтік жағы баска адамды өмiрiнен заңсыз айырумен көрiнедi. Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін. Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру негiзiнен көбiнесе әрекет арқылы жүзеге асырылады. Яғни белсенді әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының объективтiк жағы деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет. Қылмыстың обьективтік жағы -қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғышарттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz