Пайдақорлық - зорлық қылмыстарының түсінігі
1 уголовные правонарушения против личности
2 уголовные правонарушения против семьи и несовершеннолетних
3 уголовные правонарушения против конституционных и иных прав и свобод
человека и гражданина
4 преступления против мира и безопасности человечества
5 уголовные правонарушения против основ конституционного строя и
безопасности государства
6 уголовные правонарушения против собственности
7 уголовные правонарушения в сфере информатизации и связи
8 уголовные правонарушения в сфере экономической деятельности
9 уголовные правонарушения против интересов службы в
коммерческих и иных организациях
10 уголовные правонарушения против общественной
безопасности и общественного порядка
11 уголовные правонарушения против здоровья населения и
нравственности
12 медицинские уголовные правонарушения
13 экологические уголовные правонарушения
14 транспортные уголовные правонарушения
15 коррупционные и иные уголовные правонарушения
16 против интересов государственной службы и государственного управления
17 уголовные правонарушения против порядка управления
18 уголовные правонарушения против правосудия и
порядка исполнения наказаний
19 воинские уголовные правонарушения
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объектісін сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ..31
4. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субъективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ..61
1.5 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субъектісінің қылмыстық құқықтық
сипаттамасы ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды ауырлататын мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 76
2 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104
2.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының соңғы он үш жылдағы жай-күйі мен
динамикасы (бандитизм, тонау, қарақшылық және қорқытып
алушылық) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 104
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .114
3. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының негізгі себептері мен жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
4. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .151
3 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЖАСАУШЫ ҚЫЛМЫСКЕРДІҢ
ТҰЛҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..162
3.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
биологиялық белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
...167
3.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
демографиялық
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..172
3.3 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
адамгершілік және әлеуметтік-психологиялық белгілері ... ... ... ... ... ... ...179
3.4 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
құқықтық
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..184
4 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУДЫҢ НЕГІЗГІ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 188
4.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың жалпы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .188
4.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың арнайы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... 206
4.3 Жаза - пайдақорлық-зорлық қылмыстарымен күресудің құралы және оның
ұтымдылығын арттыру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .225
ТҰЖЫРЫМДАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..275
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..287
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...315
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың
аяқ шені мен 90-жылдардың басында басталған өндірістік қатынастардың
өзгеруі, осыған сай қоғам мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі
пайдақорлық-зорлық қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша
көзқарасты талап етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына
сай, сондай-ақ оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық
бекімеуінен пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың жаңа себептері мен жағдайлары
туындады да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге жетті.
Мысалға, 1993 жылмен салыстырғанда 2003 жылы бандитизм 183(-ке (1993 жылы -
6; 2003 жылы - 17), ал қорқытып алушылық 17,1(-ке (1993 жылы - 919; 2003
жылы -1077) өссе, қарақшылық 2,9(-ке (1993 жылы - 2335; 2003 жылы -2279),
тонау 46,3(-ке (1993 жылы - 13872; 2003 жылы -7449) кеміді.
Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі
тұсында жіберілген ақтаңдақтардың кесірінен, әсіресе, жекешелендіру
кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының
жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс
орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай
қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық зорлық қылмыстарының шарықтау шегіне
жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы
тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген ‘’Құқықтық тәртіп’’ атты
шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік
институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі
өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де пайдақорлық-зорлық
қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар
санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін
қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Дегенмен, 2003 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына жолдауында, сол жылдан бастап экономикалық өсім болатындығына
міндет қойылды. Бұл үрдістің Қазақстанның саяси, экономикалық өмірімен
қоса, қылмыстылықты, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды
бәсеңдетуде де маңызы зор.
Сол сияқты 2003-2005 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы
бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың
әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және осы айтылған шаралар
қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы
сөзсіз.
Қоғамдағы базистік қатынастар мен қондырмалық қатынастардың сай келмеуіне
байланысты қылмыстылықтың, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
себептерін былай қойғанда, базистік (экономикалық) қатынастары ТМД елдері
сияқты түбірлі өзгермеген шет елдерді де, дәлірек айтқанда, бүкіл дүние
жүзін қамтып тұрған трансұлттық қылмыстылықтың өсуі де Республиканың
криминалдық өміріне ықпал етпей қоймайды. Мысалға, соңғы уақытта өршіп
тұрған ''зорлық әрекеттері арқылы саяси күрес жүргізудің тактикасы'' болып
табылатын халықаралық терроризм қылмысына байланысты БҰҰ-ның бас
Ассамблеясы әр жылдары ондаған қарарлар қабылдады. 1996 жылы әлемнің
маңдайалды елдерінің басшылары бас қосып, осы проблеманы әңгіме арқауы
етті.
Жалпы пайдақорлық-зорлық қылмыстарының ішінде, соңғы кездері, топтасып
жасаған қылмыстың үлесі ылғи көбейіп келеді. Барлық қылмыстардың ішіндегі
зерттеліп отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының үлес салмағы 1990 жылы
6,5%-ті құраған болса, 1991 жылы – 6,6(, 1992 жылы – 7,7(, 1993 жылы –
8,3%, 1994 жылы - 7,6(, 1995 жылы - 7(, 1996 жылы - 6,9%, 1997 жылы -
7,7(, 1998 жылы- 9,3(, 1999 жылы - 9,5%, 2000 жылы - 8,4(, 2001 жылы -
8,5(, 2002 жылы - 8,8%, 2003 - 9,1%-ті құрап отыр*.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт өткен сайын артып
отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де арагідік пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының кейбір жақтарын қарастырғаны болмаса, тұтастай әлі
қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін кешенді түрде
қарастырған еңбектер жоқ.
Осы уақытқа дейін әр түрлі авторлар пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
қылмыстылықтың басқа түрлерімен бірге қарастырып келді. Тек қана бірлі-
жарым еңбектер ғана, мысалға, алпысыншы жылдардың аяқ шенінде пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының әртүрлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілерін, соның ішінде, ұрлық, қарақшылық, тонауды, алпысыншы-
жетпісінші жылдары С.С. Степичев, Г.З. Моисеенко, Г.Л. Кригер, А.Н.
Кардава сынды авторлар қарастырып өтсе, сексенінші жылдардың аяғы мен
тоқсаныншы жылдардың басынан бастап зерттеушілердің жаңа толқыны
пайдақорлық зорлық қылмыстарға қалам тартты. Мысалға, В.А. Владимиров, Ю.И.
Ляпунов, Ю.Л. Щевцов, В. Верин, В.Н. Куц, В.В. Щербина, Н.И. Мельник сынды
авторлар қорқытып алушылықты, А.М. Калиев, Н.К. Горя сияқты зерттеушілер
зорлық қылмыстарының криминологиялық мәселелерін, С.М. Качои сияқты
ғалымдар пайдақорлық қылмыстарды қарастырса, А.Д. Черняковский сияқты
авторлар тек пайдақорлық-зорлық қылмыстарға қалам тартты. А.Ю. Арефьев,
В.С. Миньская, А.М. Дьячков, В.Н. Косарев, Ю. Карекетов, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының әр түрлі қырларын қарастырған болса, Ю.И. Евстратов, Д.В.
Ривман, Ю.М. Антонян сияқты зерттеушілер оның виктимологиялық аспектілері
мен оларды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасына назар аударды.
Тұтас қалпында аталған қылмыстылықтың криминологиялық және қылмыстық-
құқықтық проблемалары елімізде зерттелген жоқ. Пайдақорлық-зорлық қылмыстар
проблемасының ішінде топ болып жасалған түрлерін алғашқы болып зерттеген
Қазақстандық ғалым А.Ш. Ещанов болды (Профилактика органами внутренних дел
Республики Казахстан групповой корыстно-насильственной преступности.
Караганда, 1999). Ал, О.В. Вербовая бандитизм қылмысын зерттесе (1999 жыл),
Ә.А. Темірбеков қорқытып алушылықтың қылмыстық-құқықтық мәселелерін (1998
жыл) зерттегендігі белгілі. Сол сияқты аталған тақырыптың әр түрлі
қырларын зерттеудің теориялық негізін қалаған ғалымдардың
қатарынан Қ. Абдрасулова, А.Н. Ағыбаев, А. Айқынбаев, З.О. Ашитов, Н.М.
Әбдіров, К.Ж. Балтабаев, К.Ә. Бегалиев, Ғ.И. Баймурзин, И.Ш. Борчашвили,
Н.О. Дулатбеков, С.Х. Жадбаев, Е.Ғ. Жәкішев, Ү.С.
Жекебаев, Б.Ж. Жүнісов, З.С. Зарипов, А.А. Исаев, М.М. Кадыров,
Е. Көбеев, Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов, К. Құрманов, Қ.А. Мәми,
А.М. Мамытов, А.Машабаев, Г.С. Мәуленов, Ә.Х. Меңдіғұлов, Б. Нақыпов,
М.С. Нәрікбаев, Б. Нұрғалиев, Р.Т. Нұртаев, Е.А. Оңғарбаев, С.М.
Рахметов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, М.Х. Рустамбаев, М. Самалдықов,
М.А.Сәрсенбаев, Л.Ч. Сыдықова, Г.Д. Тіленшиева, Ж.А. Тұяқбай, Б.Х.
Төлеубекова, К. Халиков, Д.С. Чукмаитов, А.Ш. Шаршеналиев сынды ғалымдарды
көруге болады.
Сондықтан да, бұл тақырып кешенді түрде Қазақстан аумағында алғашқылардың
бірі болып қолға алынып отыр.
Диссертацияның мақсаты. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарға қатысты
заңдылықтарды анықтап, оларды талдау жолымен пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының алдын алудың теориялық мәселелерін кеңінен ашып, практикалық
тұрғыдан алдын алудың тиімді ұсыныстарын енгізу.
Диссертацияның міндеттері. Жоғарыда келтірілген мақсатты орындау үшін
жұмыс алдына мынандай міндеттер қояды:
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарының (бандитизм, қорқытып алушылық,
тонау және қарақшылық) соңғы жылдардағы жәй-күйін, динамикасын
және құрылымын айқындап, осы көрсеткіштерге байланысты пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының заңдылықтарын анықтау;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың себептері мен жағдайларын
талдау;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғаларды сипаттап,
олардың негізгі белгілерін көрсету;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық аспектілеріне
назар аударып, бұл жолда социологиялық-психологиялық талдауларға
сүйене отырып, алынған нәтижелердің пайдақорлық-зорлық
қылмыстылықтың алдын алудағы рөліне тоқталу;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алушы шаралардың
тиімділігін аша отырып, оларды әрі қарай жетілдіруге байланысты
Қазақстанның қазіргі жағдайына сай келетін нақты ұсыныстар жасау;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрес жүргізу
проблемаларын талдау.
Зерттеудің методологиясы мен методикасы. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді
орындау жолында зерттеу философиялық диалектиканың заңдары мен таным
әдістерін басшылыққа алды. Сол сияқты формальдық логиканың да ережелері,
салыстырмалы-құқықтық әдістер де қолданылып, кей тұстарда өзге ғылым
салаларының да әдістері, заңдылықтары мен ережелерін басшылыққа алдық.
Соның ішінде, социологиялық, психологиялық және статистикалық әдістерге жиі
арқа сүйедік.
Зерттеудің объектісі - пайдақорлық-зорлық қылмыстылықпен байланысты
Қазақстанның қазіргі уақыттағы өмірдің әр саласындағы құбылыстары.
Зерттеудің нақты заты. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының генезисі, оның
психологиялық, әлеуметтік аспектілері, оған әсер ететін экономикалық,
ұйымдастырушылық т.б. факторлар, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы
адамдардың және олардың құрбаны болған адамдардың мінез-құлқы мен тұлғасы,
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алушы нақты шаралар мен алдын алуды
реттейтін заңдар мен нормативтік актілер, пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
құрайтын нақты қылмыс құрамдарының элементтері мен белгілері.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Пайдақорлық-зорлық қылмыстылық
проблемалары кешенді түрде Қазақстанда тұңғыш рет қарастырылып,
''жаңарған'' өмір салты туындатқан пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың
себептері мен жағдайлары анықталып отыр. Осы негізгі себептерге байланысты
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алу туралы тың ұсыныстар даярланды.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты құрайтын төрт қылмыс құрамына қатысты
оларды қылмыстық-құқықтық тұрғыда жетілдіруге байланысты да заң
шығарушылық ұсыныстар да еңбектің жаңалығын құрай алады. Онымен ғана
шектеліп қоймай өзге де қылмыстық-құқықтық болып табылмайтын заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар да еңбектің ғылыми
жаңалығын құрайды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Пайдакүнемдік ниетте қасақана адам өлтіру және қарақшылықпен шабуыл
жасау әрекеті де, себебі де, мақсаты да бірдей қылмыстар болғандықтан сол
адам өлтіргеннен кейін жасалған қарақшылық шабуылды қайталанған қылмыс деп
санап, қылмыстық заңға, дәлірек айтқанда, ҚК 175-бабының ескертуіне тиісті
өзгерту енгізу керек.
2. Ұйымдасқан топтардың немесе қылмыстық қауымдастық басшыларының,
ұйымдастырушыларының және оларға қатысушылардың шартты-мерзімінен бұрын
босануға еш үміті болмауға тиіс. Сондықтан да заңда (ҚК 70-бабы) шартты-
мерзімінен бұрын босатуды бұл адамдарға қолдану үшін олар жаза мерзімінің
кемінде төрттен үшін нақты өтеуге тиіс деп көрсетілуі керек.
3. ҚК 181-бабына суық немесе атылатын қару қолдану сияқты саралаушы белгі
қосу керек, өйткені қорқытып алушылықтың 71%-інде суық және атылатын қару
қолданылады.
4. Айыппұл салуда экономикалық ықпал бар, қылмыскердің пайдакүнемдік
ұмтылысына тежеу салады, дегенмен, егер күш қолданып тонау, қарақшылықпен
шабуыл қылмыстар жасалса, оны қосымша жаза ретінде тағайындау заңда
қарастырылуы тиіс.
5. Өлім жазасына Қазақстан Республикасында ол туралы проблема түбегейлі
шешілгенше мораторий жарияланғаны белгілі, егер де мәселе оны қалдыру
бағытында шешілетін болса, алпыс жасқа толған адамдарға да қатысты
қолданылмаса нағыз адамгершілік қадам болар еді.
6. Қылмыстық кодекстің 51-бабының онша сәтті құрастырылмағанын ескеріп,
бұл бапқа төмендегідей толықтыру енгізуді ұсынамыз: Мүлікті тәркілеу
пайдакүнемдік ниетпен жасалған онша ауыр емес, ауыр және аса ауыр қылмыс
үшін белгіленеді және осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында
көзделген жағдайларда ғана тағайындалуы мүмкін. Мүліктің бір бөлігі
тәркіленгенде сот мүліктің қай бөлігі тәркіленетінін көрсетуге немесе
тәркіленетін заттарды атауға тиіс.
7. Түзеу жұмыстарының ең төменгі және ең жоғарғы деңгейлері арасындағы
алшақтық соттарды жазаны дұрыс тағайындау және оны жеке даралап тағайындау
мүмкіндіктерінен айырады. Осы мән-жайды ескеріп және заңдарды жетілдіру
үшін ҚК 43-бабы мынадай редакцияда толықтырылса: Түзеу жұмыстары алты
айдан үш жылға дейінгі мерзімге белгіленеді, сол сияқты түзеу жұмыстары
қолданылмайтын адамдардың шеңберін кеңейтуді ұсынамыз, олардың қатарына 43-
бапта көрсетілген адамдармен қоса жүкті әйелдерге, 16 жасқа толмаған
адамдарға; алпыс жасқа толған ер адамдарға; елу бес жасқа толған әйелдерге;
әскери қызметкерлерге; жасаған қылмысы үшін берілген жазамен қоса
маскүнемдіктен немесе нашақорлықтан мәжбүрлеп емдеу шарасы тағайындалған
адамдарға; 1 және 2 топтағы мүгедектерге қолданылмауы керек. Сонымен, қоса
біздің пікірімізше, Түзеу жұмыстарында жүрген кезде 1 және 2 топтағы
мүгедек деп танылған адамдар бұл жазадан босатылуға тиісті және осыған
сәйкес ҚР ҚК 43-бабына тиісті өзгерістер енгізілуі қажет.
8. Виктимология өзінше құқықтық пән болып бөлініп, заң оқу орындарының
оқу жоспарына кіруі тиіс. Бұл пән бойынша дәрістер оқылып, практикалық
сабақтар жүргізіледі, ол: қасақана виктимология және абайсыздағы
қылмыстылық болып екіге бөлінеді. Сол сияқты, оқу орындарында ''Мемлекет
және құқық негіздері'' және ''Құқықтану'' пәндерін оқытудың сапасын
жақсарту. Оқылатын сағат санын 60-қа дейін көбейтіп, курс аяғында емтихан
алуды қарастыру.
9. ''Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаларды орындайтын
мекемелер мен органдар туралы'' Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау
керек, онда мына мәселелер көрініс табуы тиіс: қылмыстық-атқару жүйесін
ұйымдастыру және оның қызметін қамтамасыз ету, жазаны орындайтын
мекемелердің қызметін ұйымдастырудың негіздері, қылмыстық-атқару жүйесі
қызметкерлерінің құқықтары мен міндеттері, күш қолдану, арнайы құралдар мен
қару қолдану, қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлерін құқықтық және
әлеуметтік қорғау, қылмыстық-атқару жүйесінің қызметін бақылау.
Әкімшіліктік қадағалаудың тиімділігін арттыру қажет. Әкімшіліктік қадағалау
туралы Ережеге өзгертулер енгізу, онда жазасын өтеп жүрген кезде дұрыс
жолға түспеген және жазасын өтеп келгеннен кейін де заңға қайшы қылығын
қоймаған адамдарды жеке дара қадағалауға алу қажеттігін көрсету керек.
Түзеу жұмыстарын өтеу туралы Ереже қабылданғаны жөн. Мұнда түзеу жұмыстарын
өтеуге байланысты маңызды мәселелер көрініс тапса, атап айтқанда: түзеу
жұмыстарын жазалау шарасы ретінде сипаттайтын негізгі баптар; бұл жазаны
өтеу тәртібі; сотталғанның құқықтары мен міндеттері; түзеу жұмыстарын
өтеуді басқаратын органдардың құрылымы мен өкілеттігі; тәрбие жұмысын
ұйымдастыру; түзеу жұмыстарын өтеу мерзімін санау; сотталғанның табысынан
ұстап қалу тәртібі; шартты мерзімінен бұрын босатумен, жалтаруға байланысты
жауапкершілікпен, тағы басқаларымен байланысты мәселелер.
10. Қылмыстылықтың алдын алу шараларының жүйелі түрде жүзеге асуын
қамтамасыз ету мақсатында Қылмыстылықтың алдын алу туралы заң
қабылданғаны жөн. Қоғам мүшелерінің қылмыстылықпен күресте ролін күшейту
мақсатында Құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге азаматтардың қатысуы туралы
заң қабылданып, осының негізінде ''Қоғамдық инспекторлар туралы'' жаңа
Ереже шығаруға және оны республика Үкіметі бекітуге тиіс. Сол сияқты
кәмелетке толмағандардың қоғамға жат көзқарастары жас күнінен қалыптаспас
үшін Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығының профилактикасы және
балалардың қараусыздығының алдын алу туралы заң қабылдау керек.
11. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алуды жалпы қоғамдық деңгейде
қарастырғанда Қазақстан үшін өзекті проблема - адамдарды жұмысқа
орналастыру мәселесін шешу. Сондықтан да ''Халықты еңбекпен қамтамасыз ету
туралы'' Заңның негізінде Қазақстан халқын еңбекпен қамтамасыз етудің 2004-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын жасау керек. Бұл
бағдарлама халықты еңбекпен қамтамасыз етудің облыстық, қалалық және
аудандық бағдарламалары негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Ол үшін әртүрлі
мемлекеттік органдардың, жұмыс берушілердің және қоғамдық ұйымдардың өзара
тығыз байланыста болуы шарт. Мемлекеттік бағдарлама 4 бөлімнен тұруға тиіс:
а) көрсетілген кезеңде республиканың еңбек рыногында қалыптасқан жағдай; б)
еңбек рыногын болжау; в) еңбекпен қамтамасыз ету, жұмыссыздар санын азайту
және жұмыссыздарға әлеуметтік қолдау көрсету шаралары; г) 2004-2010
жылдардағы еңбекпен қамтамасыз ету қоры.
12. Жазаны орындау колонияларында тәрбие жұмысын жетілдіру қажет, ол
үшін:
а) барлық сотталғандарды жұмыспен және оқумен қамтамасыз ету керек;
б) колония қанша адамға есептелсе сонша адам қабылданады, себебі, кейбір
жағдайларда сотталғандардың әрқайсысымен жеке тәрбие жұмысын жүргізу мүмкін
болмай қалады;
в) колонияны білікті кадрлармен қамтамасыз ету қажет.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Пайдақорлық-зорлық
қылмыстылықты құрайтын қылмыстар туралы соның ішінде, оның құрылымы,
динамикасы, халыққа шаққандағы коэффициенті, оның себептері, оларды жасаушы
тұлғалар туралы ғылыми талдаудың нәтижесінде қол жеткен тұжырымдар ғалымдар
мен оқырмандардың теориялық білімін толықтыруға атсалыса алады. Ал
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алу туралы ұсыныстар, егер қолданыс
табатын болса, практикалық маңызға ие болатыны сөзсіз. Дәл осы әңгімені
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алуға әсерін тигізе алатын бірқатар
заңдар мен Ережелерді жетілдіруге байланысты ұсыныстар жөнінде де айтуға
болады. Сол сияқты, автордың виктимологиялық аспектілерге қатысты
зерттеулер нәтижесінде алынған тұжырымдары, ұсыныстары практикалық тұрғыда
өте тиімді болып табылады.
Зерттеудің теориялық негіздерін жалпы қылмыстылық мәселелеріне байланысты
кеңестік криминологияның (соның ішінде қазақстандықтар да) негізін қалаушы
З.О. Ашитов, Б.С. Бейсенов, Я.М. Брайнин, Ғ.И. Баймурзин, А.А. Герцензон,
У.С. Джекебаев, А.И. Долгова, Н.И. Загородников, Е.І.
Қайыржанов, И.И. Карпец, М.И. Ковалев, В.Н. Кудрявцев,
Н.Ф. Кузнецова, А.М. Мамытов, Б.С. Никифоров, И.С. Ной, А. Б. Сахаров,
В.Г. Смирнов, С.М. Рахметов, А.Н. Трайнин, М.И. Федоров, Е.А. Фролов, А.А.
Пионтковский, т.б. сияқты көптеген ғалым-криминалистердің еңбектері
жұмыстың негізгі іргесін қалайтыны сөзсіз. Дегенмен де, арнайы тақырыпқа
байланысты Ю.М. Антонян, А.Ю. Арефьев, Қ.Ж. Балтабаев,
И.Ш. Борчашвили, Қ. Б. Бегалив, В. Верин, Н.К. Горя, А.М.
Дьячков, Н.О. Дулатбеков, Ю.И. Евстратов, А.Ш. Ещанов, А.М. Калиев, Г.Л.
Кригер, В.Н. Косарев, Ю. Карекетов, С.М. Качои, А.Н. Кардава,
В.Н. Куц, Ә.Х. Мендагулов, Б.М. Нұрғалиев, Р.Т. Нұртаев,
Ю.И. Ляпунов, М.С. Нәрікбаев, Г.З. Моисеенко, Н.И. Мельник,
М.К. Самалдықов, С.С. Степичев, И.И. Рогов, А.Д. Черняковский, Д.С.
Чукмаитов, Ю.Л. Щевцов, В.С. Миньская, В.В. Щербина, Д.В. Ривманның,
Ә. Темірбеков, О.В. Филимонов, т.б. ТМД елдеріндегі зерттеушілердің
еңбектері жұмыстың теориялық негізін құрайды.
Жұмысты орындау барысында Қаз ССР-інің, ҚР Қылмыстық және Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері, ҚР Конституциясы мен өзге де заңдары зерттеудің
нормативтік базасын құрайды. Кей тұстары салыстыру мақсатында Ресей
Федерациясының (РСФСР-дың да), Өзбекстан, Грузия, Тәжікстан, Түркменстан
Республикалары мен өзге ТМД мемлекеттерінің, сондай-ақ алыс шет елдердің
де, мысалға, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Болгария, Венгрия,
Чехословакияның да ҚК пайдаланылды.
Жұмыстың эмпирикалық базасын автордың әр жылдары зерттеген Оңтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда облыстарынан, Алматы
қаласынан алынған 500-ден аса қылмыстық іс құрайды. Сол сияқты, халықтың
арасында, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, қылмыстан зардап
шеккендердің арасында әр жылдары жүргізілген социологиялық сауалнамалары да
эмпирикалық базаны толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің нәтижелері
автордың жариялаған мақалаларында, монографиялары мен ғылыми
баяндамаларында көрініс тапқан. Зерттеу жұмысының нәтижелері Қазақстан
Республикасы Ішкі істер бас басқармаларында тәжірибеге және жоғарғы оқу
орындарының оқу процесіне енгізілді. Сол сияқты, жұмыс нәтижелері негізінде
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен Қазақстан Республикасы
Әділет министрлігіне бірқатар заңдарды жетілдіру мақсатында ұсыныстар
жіберілді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс он жеті бөлімнен
құралатын төрт тараудан, кіріспе, тұжырымдардан, сол сияқты қосымшадан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ - ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны және оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік береді.
И.И. Карпец криминологияны дабыл қағатын ғылым деп атаған [1, 9-14бб.].
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ”[57,1-145бб.]. Қылмыстылық социалистік
құрылыстың болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді [3,81б.].
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтасқан тұсынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды[2, 234б.].
Пайдақорлық қылмыстылық – ол құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу
мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
Зорлық қылмыстылықтың түбірінде “зорлық” сөзі жатқанмен де қазіргі
ұғымымыздағы зорлық қылмыстылықтың негізін зорлық қана емес, күштеу, күш
қолдану да құрай алады. Ал орыс тіліндегі “Насильственная преступность”
терминінің түбірі “насилие” сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның
бірі – заттың аты ретінде (зат есім) және, екіншісі - әрекет ретінде. Осы
айтылған “күш қолдану” (насилие) ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан
түрлі пікірлер бар. Бірі оның белгілерін анықтау барысында тым көлемін
кеңейтіп жіберсе, келесілері тым тарылтып тастайды. Мысалға, соңғыларының
қатарына күш қолдану деп тек қана тәни күшті түсінетіндерді айтуға болады
(Л.Д. Гаухман).
А.В. Иващенко мен А.И. Марченконың айтуынша ол “еркін ерік білдіруге
тікелей қарсы бағытталған белсенді әлеуметтік қызмет” [7,4б.]. Осындай
пікірдің жақтастарына АА.Пионтковский мен В.М. Артемовты қосуға болады.
Ал Л.Д. Гаухман болса, тіпті де тар мағынада түсінеді . Оның ойынша күш
қолдану ол “қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы адам организміне оның еркіне
қарсы түрде ықпал ету”. Осылай дей отырып, автор оның екі түрін (адамның
тәніне ықпал және оның ішкі органдарына) ажыратады [8,3-8б.].
Осындай олқылықтарды айта келіп, Л.В. Сердюк “күш қолданудың” белгілерін
ажыратады да оған анықтама береді, яғни “күш қолдану – ол өзге тұлғалардың
тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе адамдар тобына)
оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған
органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік
білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету”[9,22б.].
Осы соңғы анықтама күш қолданудың қырларын аша алатындықтан, біз де осы
ұсынысты қолдаймыз.
Зорлық қылмыстар санына жататын қылмыс құрамдарының шеңбері кең. Олар –
ҚК 96-100, 102-110, 112,113, 120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 156,
159, 160, 163, 168, 169, 170, 178,179, 181, 226, 230, 238, 240, 241, 257,
270, 321, 341, 361, 368, 369-баптар. Ал кейбір қылмыстар толықтай зорлық
қылмыстар қатарына жатпағанмен, жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың
жасалу тәсілдерінің ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді.
Мысалға, 151, 153-баптарда көрсетілген қылмыстар. Ал кей уақыттарда
сараланған қылмыс құрамдары зорлық қылмыстарының тізімін толықтыруы мүмкін,
яғни олардың қарапайым құрамында күш қолдану қарастырылмағанмен, сараланған
құрамдарында күш қолдану қарастырылған (125-баптың 2-бөлігінің в тармағы,
126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-
бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың
2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-
баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 358-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі).
Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185-б.4-бөлігі, 196-б.3-бөлігі, 248-баптың 3-бөл.
а тармағы, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260-
баптың 3-бөл. в тармағы, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-
баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Ал қорқыту әрекеті (угроза) қылмыс құрамдарының қажетті белгісі ретінде
мынандай жиырма төрт қылмыс құрамында кездеседі: 102, 112, 113, 120, 121,
123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257, 270, 321,
341, 347, 361, 368-баптар. Ал саралаушы белгі ретінде төмендегідей
картинаны көрсетеді: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-бөлігі, 145-баптың
2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың 2-бөлігі, 164-
баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы, 185-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-
баптың 2-бөлігінің г тармағы, 255-баптың 3-бөлігінің в тармағы, 260-
баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-
баптың 2-бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 354-
баптың 2- бөлігі, 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, ал аса сараланған
қылмыс құрамдардың белгісі ретінде 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-
бөлігінде, 233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің
а тармағында, 255-баптың 4-бөлігінің б тармағында, 260-баптың 3-
бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігінде қарастырылған.
Демек, қорыта айтқанда, зорлық қылмыстар: 96-100, 102-110, 112,113,
120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 151, 153, 156, 159, 160, 163, 168,
169, 170, 172, 178,179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 241, 257, 270,
321, 341, 347, 361, 368, 369-баптарда қарастырылған қылмыстар.
Ал күш қолдану немесе қорқыту тәсілі қылмыстардың саралаушы белгісі
ретінде төмендегі баптарда қарастырылған: 120-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 121-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 125-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-
баптың 3-бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы,
155-баптың 2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы,
185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 354-баптың 2-
бөл., 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі.
Көрсетілген әдістер аса сараланған қылмыс құрамдарының белгісі ретінде
мына баптарда көрсетіледі: 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-бөлігінде,
233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің а
тармағында, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөлігінің б тармағында,
260-баптың 3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-
бөлігі, 351-баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Демек, зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш қолданамын деп
қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс құрамында, ал аса
саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында кездеседі, барлығы – тоқсан
төрт қылмыс құрамы (қарапайым, сараланған және аса сараланған түрлерін қоса
алғанда).
Пайдақорлық-зорлық қылмыстылық осы екі түрлі қылмыстылықтың түйіскен
жерінен орын алады, өйткені барлық пайдақорлық қылмыстар зорлықпен
жасалмайды, сол сияқты зорлықпен жасалатын қылмыстардың барлығы пайда
табуды көздей бермейді.
Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды көздеп
қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне
қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған органикалық,
физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не
әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын
белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар саны көп емес.
Олар – пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз бас бостандығынан
айыру (126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз психиатриялық стационарға
орналастыру (127-баптың 2-бөлігі “а” тармағы), Тонау (178-бап), Қарақшылық
(179-бап), Қорқытып алушылық (181-бап), Адамды аманатқа алу (234-баптың 2-
бөлігі “и” тармағы), Ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі
“д” тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
Осындай он қылмыс түрі пайдақорлық-зорлық қылмыстарды құрағанмен, біз
олардың барлығын зерттеуді мақсат етіп қойған жоқпыз, олардың ішінде төрт
қылмыстың (тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық және бандитизм) алдын
алудың криминологиялық мәселелерін зерттеуді мақсат етіп қойдық.
Негізгі қорытындылар:
• Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық
Қылмыстық заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза
тағайындауға байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз
қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі ретінде
қарастырылған Пайдақорлық қылмыстылық – құқыққа қарсы қайтарымсыз
пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы. Күш қолдану –
өзге тұлғалардың тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға
(немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде
жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе
психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету
бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету.
• Зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс
құрамында, ал аса саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында
кездеседі, барлығы – тоқсан төрт қылмыс құрамы (қарапайым,
сараланған және аса сараланған түрлерін қоса алғанда).
• Кейбір қылмыстар толықтай зорлық қылмыстар қатарына жатпағанымен,
жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың жасалу тәсілдерінің
ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді (мысалға, 151,
153-баптар)
• Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185- баптың 4-бөлігі, 196- баптың 3-
бөлігі, 248- баптың 3-бөл. а тармағы, 255- баптың 3-бөл. в
тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260- баптың 3-бөл. в тармағы,
308- баптың 3-бөлігі, 341- баптың 3-бөлігі, 351- баптың 3 және 4-
бөліктері, 361- баптың 3-бөлігі.
• Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды
көздеп қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар
тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық
жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын
шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын белгілі бір
мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар –
пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз бас
бостандығынан айыру (126-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз
психиатриялық стационарға орналастыру (127-баптың 2-бөлігі а”
тармағы), тонау (178-бап), қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық
(181-бап), адамды аманатқа алу (234-баптың 2-бөлігі и” тармағы),
ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі д” тармағы)
және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
1.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объектісін сипаттайтын белгілер
Объектіні, затты және жәбірленушіні қоғамға қауіпті әрекеттен дұрыс басын
ашып алудың маңызы зор, ол қылмыстың құқықтық мәнін ашу, қоғамға қауіпті
зардаптардың қоғамдық-саяси сипатын, қылмыстық-заң нормаларының қолданылу
шегін анықтау үшін қажет, және ол қылмысты дұрыс саралауға, оның жігін
ажыратуға ықпал етеді.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісін зерттеу жаңа қылмыстық заңдарды
шығаруда, қылмыстық-заң доктринасын жасауда жүзеге асырылатын теориялық
және практикалық қызметті, заң қолдану органдарының алдында тұрған
мәселелердің шешілуін қамтиды.
Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін ашуда, оған қылмыс құрамы
деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі жайындағы деректер мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық объектісімен оның белгілерінің
анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға
беріледі, ол қылмысты әділ саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке
анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық қол сұғушылық объектісінің
қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа элементтерінің мазмұны мен
белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді, қылмыстық емес әрекеттерді
қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз болады. “Қылмыстық қол
сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау және бағалау едәуір
қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық заң нормасының
диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да бір сілтеме
бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей қол салатын
қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады” деген И.В.
Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды[4,11б.].
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу “сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен “көлемі” туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады”[5,5б.].
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды[6,122б.].
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр.
“Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік”,-деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды[9,5б.]. Тәуелсіз Қазақстанда халықтың
мүддесін қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай
қатынастарға қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін
қауіпті, сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға
тікелей немесе жанама қол сұғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі “материалдық болуы мүмкін, немесе саяси,
моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін”[6,123б.].
Қоғамдық қатынастар осы көрсетілген әлеуметтік құндылықтарға жатады. Бірақ
бұл жерде қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық заңмен
қорғалатын бөлігі ғана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстың
барлық қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды. Қылмыстық
әрекеттің сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі, оның
қасиеті, қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі болып табылатын
қоғамдық қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға мемлекеттің және
адамның қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды[10,24б.].
Ғылыми заң әдебиеттерінде “қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады” деп
сын пікір айтылған[11,121-122б.]. Біз тұжырыммен келіспейміз. “Қылмыстық
заң нормалары функциясының” әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-
құлықтың субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне
қылмыстық заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық
заңның реттеу пәніне енгендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары
қалмайтындығын атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті
элементі деп танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей
отырып, заң шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Қылмыстық заңның қорғау объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтерін ашуға көптеген ғалымдар үлкен мән береді.
Құқық теориясын зерттеуші бірқатар авторлардың тұжырымы бойынша қоғамдық
қатынастардың мазмұнына енетін құрылымдық элементтеріне мыналар жатады:
-қатынастарды тудыратындар (субъектілер);
-қатынастардың туындауына себеп болған заттар, басқаша айтқанда, мұндай
өзара байланыстың тууын және болуын көрсететін факторлар;
-қоғамдық маңызы бар әрекет (әлеуметтік байланыс).
Қоғамдық қатынастың құрылымы объектінің бұзылған кезін, қол сұғушылықтың
нақты нәтижесін қылмыстық заң деңгейінде және оны қолдану практикасы
деңгейінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Бұл - қылмыстық заңның қорғау объектісі теориясындағы айтыс тудыратын
мәселелердің бірі. Мысалы, Н.А. Беляев қоғамдық қатынастың үш элементті
құрылымын жақтайды: қатысушылар - зат-затқа байланысты қатынас
(байланыс)[12,304б.]. Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтеріне: қатысушыларды, қатысушылар арасындағы қатынасты;
қатынастың болу, іске асырылуы шартын жатқызады. Е.І. Қайыржанов пен Э.Х.
Норбутаев құрылымға мүддені де кіргізеді және т.б*.
Бұл теориялардың ішіндегі бір ғана дұрыс нәрсе - ол барлық қатынас-
заттардың адамдардың мұқтаждығы мен мүдделерінен көрініс табатындығы және
олардың нақты және құрылымды екендігі. Қоғамдық қатынастың қалыптасуына
себеп болған заттарды, қызмет өнімдерін анықтау үшін мұқтаждықтардың маңызы
зор.
В.Я. Таций ұсынған пікір бойынша “Қылмыстық-құқықтық қатынастары кейбір
жағдайларды қылмыстық Заңсыз-ақ пайда болады, олар қылмыстық заңмен
қорғалса да, әрқашан тәуелсіз жағдайда жұмыс істейді”[13,105б.]. Мұндай
пікірмен келісуге болмайды. Қылмыстық заңсыз қылмыстық-құқықтық қатынастар
туындауы мүмкін емес деп санаймыз, оның үстіне автордың өзі қылмыстық заң
мен қылмысқа қарағанда қоғамдық қатынастар бастапқы болып келеді
дейді[13,15б.]. Бұл жерде мәселе қылмыстық заң әрекеттерінің шеңберін
кеңейтуде немесе тарылтуда болып отыр. Адамның мұқтаждық шеңберіне кіріп,
әлеуметтік маңыздылық алып қана зат қоғамдық қатынастардың қайнар көзіне
айналады. Қандай да бір қызметті жүзеге асыру мұқтаждығы қоғамдық
қатынастардың көзі болады. Адамдар бірімен бірі мұқтаждық арқылы
байланысады, ал бұл байланыстардың өздері мұқтаждықтардың өзара
септестіктері арқасында жұмыс істейді, қатынастар жүйесіне айналады. Жалпы
мұқтаждықтар қатынастар жүйесі арқылы өтіп мүдделер формасындағы нақты түр
алады. Мойындалған мұқтаждық дегеніміз белгілі бір нақты-тарихи формада
кескінделген, сол әлеуметтік- экономикалық жүйеге бағдар алған мұқтаждық.
Бұл айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: адам қызметі
мұқтаждықпен қандай жан-жақты байланыста болса, мүддемен де сондай
байланыста. Қоғамдық қатынастар, әдетте, мүдде формасында көрініс табады.
Саяси, әлеуметтіқ өнегелік және басқа қатынастар тиісінше мүдде ретінде
көрінеді.
Осыған байланысты адамдардың жалпы мұқтаждығы мен мүддесі қоғамдық
қатынастармен қатаң, етене байланыста деп айтуға болады. Бұлардың біріншісі
көрініс табудың объективті формасы ретінде де, олардың өмір сүруінің
қажетті қайнар көзі де бола алады. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттілігін бойына сіңіріп, оларды жүзеге асыратын, қанағаттандыратын
адамдар арасындағы байланыс қоғамдық қатынас болып табылады. Атап
өткеніміздей, қоғамдық қатынастағы қылмыс объектісінің мазмұнын құрайтын
“мүдде” категориясына байланысты заң әдебиеттерінде пікір айтылды.
Бұл мәселені алатын болсақ, қылмыстық заң теориясында мүддеге қарама-
қайшы анықтама беріледі. В.Я. Тацийдің есептеуінше, криминалистер оның
қоғамдық қатынастармен арақатынасына түсініктеме беруде бір пікірлі емес.
Оқымыстылардың бұл мәселеге қатысты пікірлерін ол негізгі үш бағытқа әкеп
тіреледі:
мүдде-қоғамдық қатынастың құрылымдық элементтерінің бірі және онымен
бірге қылмыс объектісі ретінде танылады;
мүдде мен қоғамдық қатынас-әртүрлі түсініктер, сондықтан да “мүдде”
категориясының қылмыс объектісін анықтау үшін пайдалануы мүмкін емес;
мүдде-қоғамдық қатынастың мәнін білдіретін оның элементі ғана емес, ол іс
жүзінде өзінше қатынас[13,66б.].
Э.Х. Нарбутаевтың есептеуінше, “субъектілер арасында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарға қарағанда “мүдде” категориясы сапа жағынан жоғары
сатыда тұр”[343].
Мүдде мәселесіне байланыстырып объектіге анықтама бергенде қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде қоғамдық қатынасты мүддемен теңестіретін
ғалымдар бұл қатынастарады жалпы түрде қылмыс объектісі деп танып, қоғамдық
қатынастың ішкі құрылымын қарастырғанда оған негізгі элемент ретінде
мүддені кіргізеді, оны қылмыстық заңмен қорғау объектісі деп хабарлайды,
яғни бүтін құрылымды оның бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І.
Қайыржанов, қылмыстық объектісі деп әртүрлі мүдделерді санайды: халық
мүддесін - қылмыстың жалпы объектісі деңгейінде, біртекті мүдделерді -
тектік объект деңгейінде, т.б. [9,17-18бб.] қарастырады.
Ары қарай, экономикалық қатынастар да мүдде есебінде көрініс табады деген
белгілі ереже келтіріледі. Мұның бәрі қоғамдық қатынастардың әртүрлі
формада көрініс таба алатындығын көрсетеді, бірақ ол формалардың ешқайсысы
да қоғамдық қатынастардың толық мазмұнын бере алмайды. Яғни, қоғамдық
қатынастар, қылмыстық заңмен қорғалатын объект ретінде басқа кез келген
өзінің элементі сияқты мүддеге де сыйғызыла алмайды[14,21-22бб.]. Қылмыстық
заң теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бөліп қарастырады.
Оларды бұзғаны үшін қылмыстық заңда жауапкершілік қарастырған қылмыстық
заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2 уголовные правонарушения против семьи и несовершеннолетних
3 уголовные правонарушения против конституционных и иных прав и свобод
человека и гражданина
4 преступления против мира и безопасности человечества
5 уголовные правонарушения против основ конституционного строя и
безопасности государства
6 уголовные правонарушения против собственности
7 уголовные правонарушения в сфере информатизации и связи
8 уголовные правонарушения в сфере экономической деятельности
9 уголовные правонарушения против интересов службы в
коммерческих и иных организациях
10 уголовные правонарушения против общественной
безопасности и общественного порядка
11 уголовные правонарушения против здоровья населения и
нравственности
12 медицинские уголовные правонарушения
13 экологические уголовные правонарушения
14 транспортные уголовные правонарушения
15 коррупционные и иные уголовные правонарушения
16 против интересов государственной службы и государственного управления
17 уголовные правонарушения против порядка управления
18 уголовные правонарушения против правосудия и
порядка исполнения наказаний
19 воинские уголовные правонарушения
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объектісін сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ..31
4. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субъективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ..61
1.5 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субъектісінің қылмыстық құқықтық
сипаттамасы ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды ауырлататын мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 76
2 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104
2.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының соңғы он үш жылдағы жай-күйі мен
динамикасы (бандитизм, тонау, қарақшылық және қорқытып
алушылық) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 104
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .114
3. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының негізгі себептері мен жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
4. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .151
3 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЖАСАУШЫ ҚЫЛМЫСКЕРДІҢ
ТҰЛҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..162
3.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
биологиялық белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
...167
3.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
демографиялық
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..172
3.3 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
адамгершілік және әлеуметтік-психологиялық белгілері ... ... ... ... ... ... ...179
3.4 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың әлеуметтік-
құқықтық
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..184
4 ПАЙДАҚОРЛЫҚ-ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУДЫҢ НЕГІЗГІ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 188
4.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың жалпы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .188
4.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың арнайы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... 206
4.3 Жаза - пайдақорлық-зорлық қылмыстарымен күресудің құралы және оның
ұтымдылығын арттыру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .225
ТҰЖЫРЫМДАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..275
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..287
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...315
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың
аяқ шені мен 90-жылдардың басында басталған өндірістік қатынастардың
өзгеруі, осыған сай қоғам мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі
пайдақорлық-зорлық қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша
көзқарасты талап етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына
сай, сондай-ақ оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық
бекімеуінен пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың жаңа себептері мен жағдайлары
туындады да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге жетті.
Мысалға, 1993 жылмен салыстырғанда 2003 жылы бандитизм 183(-ке (1993 жылы -
6; 2003 жылы - 17), ал қорқытып алушылық 17,1(-ке (1993 жылы - 919; 2003
жылы -1077) өссе, қарақшылық 2,9(-ке (1993 жылы - 2335; 2003 жылы -2279),
тонау 46,3(-ке (1993 жылы - 13872; 2003 жылы -7449) кеміді.
Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі
тұсында жіберілген ақтаңдақтардың кесірінен, әсіресе, жекешелендіру
кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының
жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс
орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай
қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық зорлық қылмыстарының шарықтау шегіне
жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы
тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген ‘’Құқықтық тәртіп’’ атты
шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік
институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі
өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де пайдақорлық-зорлық
қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар
санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін
қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Дегенмен, 2003 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына жолдауында, сол жылдан бастап экономикалық өсім болатындығына
міндет қойылды. Бұл үрдістің Қазақстанның саяси, экономикалық өмірімен
қоса, қылмыстылықты, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды
бәсеңдетуде де маңызы зор.
Сол сияқты 2003-2005 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы
бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың
әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және осы айтылған шаралар
қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы
сөзсіз.
Қоғамдағы базистік қатынастар мен қондырмалық қатынастардың сай келмеуіне
байланысты қылмыстылықтың, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
себептерін былай қойғанда, базистік (экономикалық) қатынастары ТМД елдері
сияқты түбірлі өзгермеген шет елдерді де, дәлірек айтқанда, бүкіл дүние
жүзін қамтып тұрған трансұлттық қылмыстылықтың өсуі де Республиканың
криминалдық өміріне ықпал етпей қоймайды. Мысалға, соңғы уақытта өршіп
тұрған ''зорлық әрекеттері арқылы саяси күрес жүргізудің тактикасы'' болып
табылатын халықаралық терроризм қылмысына байланысты БҰҰ-ның бас
Ассамблеясы әр жылдары ондаған қарарлар қабылдады. 1996 жылы әлемнің
маңдайалды елдерінің басшылары бас қосып, осы проблеманы әңгіме арқауы
етті.
Жалпы пайдақорлық-зорлық қылмыстарының ішінде, соңғы кездері, топтасып
жасаған қылмыстың үлесі ылғи көбейіп келеді. Барлық қылмыстардың ішіндегі
зерттеліп отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының үлес салмағы 1990 жылы
6,5%-ті құраған болса, 1991 жылы – 6,6(, 1992 жылы – 7,7(, 1993 жылы –
8,3%, 1994 жылы - 7,6(, 1995 жылы - 7(, 1996 жылы - 6,9%, 1997 жылы -
7,7(, 1998 жылы- 9,3(, 1999 жылы - 9,5%, 2000 жылы - 8,4(, 2001 жылы -
8,5(, 2002 жылы - 8,8%, 2003 - 9,1%-ті құрап отыр*.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт өткен сайын артып
отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де арагідік пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының кейбір жақтарын қарастырғаны болмаса, тұтастай әлі
қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін кешенді түрде
қарастырған еңбектер жоқ.
Осы уақытқа дейін әр түрлі авторлар пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
қылмыстылықтың басқа түрлерімен бірге қарастырып келді. Тек қана бірлі-
жарым еңбектер ғана, мысалға, алпысыншы жылдардың аяқ шенінде пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының әртүрлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілерін, соның ішінде, ұрлық, қарақшылық, тонауды, алпысыншы-
жетпісінші жылдары С.С. Степичев, Г.З. Моисеенко, Г.Л. Кригер, А.Н.
Кардава сынды авторлар қарастырып өтсе, сексенінші жылдардың аяғы мен
тоқсаныншы жылдардың басынан бастап зерттеушілердің жаңа толқыны
пайдақорлық зорлық қылмыстарға қалам тартты. Мысалға, В.А. Владимиров, Ю.И.
Ляпунов, Ю.Л. Щевцов, В. Верин, В.Н. Куц, В.В. Щербина, Н.И. Мельник сынды
авторлар қорқытып алушылықты, А.М. Калиев, Н.К. Горя сияқты зерттеушілер
зорлық қылмыстарының криминологиялық мәселелерін, С.М. Качои сияқты
ғалымдар пайдақорлық қылмыстарды қарастырса, А.Д. Черняковский сияқты
авторлар тек пайдақорлық-зорлық қылмыстарға қалам тартты. А.Ю. Арефьев,
В.С. Миньская, А.М. Дьячков, В.Н. Косарев, Ю. Карекетов, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының әр түрлі қырларын қарастырған болса, Ю.И. Евстратов, Д.В.
Ривман, Ю.М. Антонян сияқты зерттеушілер оның виктимологиялық аспектілері
мен оларды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасына назар аударды.
Тұтас қалпында аталған қылмыстылықтың криминологиялық және қылмыстық-
құқықтық проблемалары елімізде зерттелген жоқ. Пайдақорлық-зорлық қылмыстар
проблемасының ішінде топ болып жасалған түрлерін алғашқы болып зерттеген
Қазақстандық ғалым А.Ш. Ещанов болды (Профилактика органами внутренних дел
Республики Казахстан групповой корыстно-насильственной преступности.
Караганда, 1999). Ал, О.В. Вербовая бандитизм қылмысын зерттесе (1999 жыл),
Ә.А. Темірбеков қорқытып алушылықтың қылмыстық-құқықтық мәселелерін (1998
жыл) зерттегендігі белгілі. Сол сияқты аталған тақырыптың әр түрлі
қырларын зерттеудің теориялық негізін қалаған ғалымдардың
қатарынан Қ. Абдрасулова, А.Н. Ағыбаев, А. Айқынбаев, З.О. Ашитов, Н.М.
Әбдіров, К.Ж. Балтабаев, К.Ә. Бегалиев, Ғ.И. Баймурзин, И.Ш. Борчашвили,
Н.О. Дулатбеков, С.Х. Жадбаев, Е.Ғ. Жәкішев, Ү.С.
Жекебаев, Б.Ж. Жүнісов, З.С. Зарипов, А.А. Исаев, М.М. Кадыров,
Е. Көбеев, Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов, К. Құрманов, Қ.А. Мәми,
А.М. Мамытов, А.Машабаев, Г.С. Мәуленов, Ә.Х. Меңдіғұлов, Б. Нақыпов,
М.С. Нәрікбаев, Б. Нұрғалиев, Р.Т. Нұртаев, Е.А. Оңғарбаев, С.М.
Рахметов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, М.Х. Рустамбаев, М. Самалдықов,
М.А.Сәрсенбаев, Л.Ч. Сыдықова, Г.Д. Тіленшиева, Ж.А. Тұяқбай, Б.Х.
Төлеубекова, К. Халиков, Д.С. Чукмаитов, А.Ш. Шаршеналиев сынды ғалымдарды
көруге болады.
Сондықтан да, бұл тақырып кешенді түрде Қазақстан аумағында алғашқылардың
бірі болып қолға алынып отыр.
Диссертацияның мақсаты. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарға қатысты
заңдылықтарды анықтап, оларды талдау жолымен пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының алдын алудың теориялық мәселелерін кеңінен ашып, практикалық
тұрғыдан алдын алудың тиімді ұсыныстарын енгізу.
Диссертацияның міндеттері. Жоғарыда келтірілген мақсатты орындау үшін
жұмыс алдына мынандай міндеттер қояды:
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарының (бандитизм, қорқытып алушылық,
тонау және қарақшылық) соңғы жылдардағы жәй-күйін, динамикасын
және құрылымын айқындап, осы көрсеткіштерге байланысты пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының заңдылықтарын анықтау;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың себептері мен жағдайларын
талдау;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғаларды сипаттап,
олардың негізгі белгілерін көрсету;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық аспектілеріне
назар аударып, бұл жолда социологиялық-психологиялық талдауларға
сүйене отырып, алынған нәтижелердің пайдақорлық-зорлық
қылмыстылықтың алдын алудағы рөліне тоқталу;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алушы шаралардың
тиімділігін аша отырып, оларды әрі қарай жетілдіруге байланысты
Қазақстанның қазіргі жағдайына сай келетін нақты ұсыныстар жасау;
- пайдақорлық-зорлық қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрес жүргізу
проблемаларын талдау.
Зерттеудің методологиясы мен методикасы. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді
орындау жолында зерттеу философиялық диалектиканың заңдары мен таным
әдістерін басшылыққа алды. Сол сияқты формальдық логиканың да ережелері,
салыстырмалы-құқықтық әдістер де қолданылып, кей тұстарда өзге ғылым
салаларының да әдістері, заңдылықтары мен ережелерін басшылыққа алдық.
Соның ішінде, социологиялық, психологиялық және статистикалық әдістерге жиі
арқа сүйедік.
Зерттеудің объектісі - пайдақорлық-зорлық қылмыстылықпен байланысты
Қазақстанның қазіргі уақыттағы өмірдің әр саласындағы құбылыстары.
Зерттеудің нақты заты. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының генезисі, оның
психологиялық, әлеуметтік аспектілері, оған әсер ететін экономикалық,
ұйымдастырушылық т.б. факторлар, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы
адамдардың және олардың құрбаны болған адамдардың мінез-құлқы мен тұлғасы,
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алушы нақты шаралар мен алдын алуды
реттейтін заңдар мен нормативтік актілер, пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
құрайтын нақты қылмыс құрамдарының элементтері мен белгілері.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Пайдақорлық-зорлық қылмыстылық
проблемалары кешенді түрде Қазақстанда тұңғыш рет қарастырылып,
''жаңарған'' өмір салты туындатқан пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың
себептері мен жағдайлары анықталып отыр. Осы негізгі себептерге байланысты
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алу туралы тың ұсыныстар даярланды.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты құрайтын төрт қылмыс құрамына қатысты
оларды қылмыстық-құқықтық тұрғыда жетілдіруге байланысты да заң
шығарушылық ұсыныстар да еңбектің жаңалығын құрай алады. Онымен ғана
шектеліп қоймай өзге де қылмыстық-құқықтық болып табылмайтын заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар да еңбектің ғылыми
жаңалығын құрайды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Пайдакүнемдік ниетте қасақана адам өлтіру және қарақшылықпен шабуыл
жасау әрекеті де, себебі де, мақсаты да бірдей қылмыстар болғандықтан сол
адам өлтіргеннен кейін жасалған қарақшылық шабуылды қайталанған қылмыс деп
санап, қылмыстық заңға, дәлірек айтқанда, ҚК 175-бабының ескертуіне тиісті
өзгерту енгізу керек.
2. Ұйымдасқан топтардың немесе қылмыстық қауымдастық басшыларының,
ұйымдастырушыларының және оларға қатысушылардың шартты-мерзімінен бұрын
босануға еш үміті болмауға тиіс. Сондықтан да заңда (ҚК 70-бабы) шартты-
мерзімінен бұрын босатуды бұл адамдарға қолдану үшін олар жаза мерзімінің
кемінде төрттен үшін нақты өтеуге тиіс деп көрсетілуі керек.
3. ҚК 181-бабына суық немесе атылатын қару қолдану сияқты саралаушы белгі
қосу керек, өйткені қорқытып алушылықтың 71%-інде суық және атылатын қару
қолданылады.
4. Айыппұл салуда экономикалық ықпал бар, қылмыскердің пайдакүнемдік
ұмтылысына тежеу салады, дегенмен, егер күш қолданып тонау, қарақшылықпен
шабуыл қылмыстар жасалса, оны қосымша жаза ретінде тағайындау заңда
қарастырылуы тиіс.
5. Өлім жазасына Қазақстан Республикасында ол туралы проблема түбегейлі
шешілгенше мораторий жарияланғаны белгілі, егер де мәселе оны қалдыру
бағытында шешілетін болса, алпыс жасқа толған адамдарға да қатысты
қолданылмаса нағыз адамгершілік қадам болар еді.
6. Қылмыстық кодекстің 51-бабының онша сәтті құрастырылмағанын ескеріп,
бұл бапқа төмендегідей толықтыру енгізуді ұсынамыз: Мүлікті тәркілеу
пайдакүнемдік ниетпен жасалған онша ауыр емес, ауыр және аса ауыр қылмыс
үшін белгіленеді және осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында
көзделген жағдайларда ғана тағайындалуы мүмкін. Мүліктің бір бөлігі
тәркіленгенде сот мүліктің қай бөлігі тәркіленетінін көрсетуге немесе
тәркіленетін заттарды атауға тиіс.
7. Түзеу жұмыстарының ең төменгі және ең жоғарғы деңгейлері арасындағы
алшақтық соттарды жазаны дұрыс тағайындау және оны жеке даралап тағайындау
мүмкіндіктерінен айырады. Осы мән-жайды ескеріп және заңдарды жетілдіру
үшін ҚК 43-бабы мынадай редакцияда толықтырылса: Түзеу жұмыстары алты
айдан үш жылға дейінгі мерзімге белгіленеді, сол сияқты түзеу жұмыстары
қолданылмайтын адамдардың шеңберін кеңейтуді ұсынамыз, олардың қатарына 43-
бапта көрсетілген адамдармен қоса жүкті әйелдерге, 16 жасқа толмаған
адамдарға; алпыс жасқа толған ер адамдарға; елу бес жасқа толған әйелдерге;
әскери қызметкерлерге; жасаған қылмысы үшін берілген жазамен қоса
маскүнемдіктен немесе нашақорлықтан мәжбүрлеп емдеу шарасы тағайындалған
адамдарға; 1 және 2 топтағы мүгедектерге қолданылмауы керек. Сонымен, қоса
біздің пікірімізше, Түзеу жұмыстарында жүрген кезде 1 және 2 топтағы
мүгедек деп танылған адамдар бұл жазадан босатылуға тиісті және осыған
сәйкес ҚР ҚК 43-бабына тиісті өзгерістер енгізілуі қажет.
8. Виктимология өзінше құқықтық пән болып бөлініп, заң оқу орындарының
оқу жоспарына кіруі тиіс. Бұл пән бойынша дәрістер оқылып, практикалық
сабақтар жүргізіледі, ол: қасақана виктимология және абайсыздағы
қылмыстылық болып екіге бөлінеді. Сол сияқты, оқу орындарында ''Мемлекет
және құқық негіздері'' және ''Құқықтану'' пәндерін оқытудың сапасын
жақсарту. Оқылатын сағат санын 60-қа дейін көбейтіп, курс аяғында емтихан
алуды қарастыру.
9. ''Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаларды орындайтын
мекемелер мен органдар туралы'' Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау
керек, онда мына мәселелер көрініс табуы тиіс: қылмыстық-атқару жүйесін
ұйымдастыру және оның қызметін қамтамасыз ету, жазаны орындайтын
мекемелердің қызметін ұйымдастырудың негіздері, қылмыстық-атқару жүйесі
қызметкерлерінің құқықтары мен міндеттері, күш қолдану, арнайы құралдар мен
қару қолдану, қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлерін құқықтық және
әлеуметтік қорғау, қылмыстық-атқару жүйесінің қызметін бақылау.
Әкімшіліктік қадағалаудың тиімділігін арттыру қажет. Әкімшіліктік қадағалау
туралы Ережеге өзгертулер енгізу, онда жазасын өтеп жүрген кезде дұрыс
жолға түспеген және жазасын өтеп келгеннен кейін де заңға қайшы қылығын
қоймаған адамдарды жеке дара қадағалауға алу қажеттігін көрсету керек.
Түзеу жұмыстарын өтеу туралы Ереже қабылданғаны жөн. Мұнда түзеу жұмыстарын
өтеуге байланысты маңызды мәселелер көрініс тапса, атап айтқанда: түзеу
жұмыстарын жазалау шарасы ретінде сипаттайтын негізгі баптар; бұл жазаны
өтеу тәртібі; сотталғанның құқықтары мен міндеттері; түзеу жұмыстарын
өтеуді басқаратын органдардың құрылымы мен өкілеттігі; тәрбие жұмысын
ұйымдастыру; түзеу жұмыстарын өтеу мерзімін санау; сотталғанның табысынан
ұстап қалу тәртібі; шартты мерзімінен бұрын босатумен, жалтаруға байланысты
жауапкершілікпен, тағы басқаларымен байланысты мәселелер.
10. Қылмыстылықтың алдын алу шараларының жүйелі түрде жүзеге асуын
қамтамасыз ету мақсатында Қылмыстылықтың алдын алу туралы заң
қабылданғаны жөн. Қоғам мүшелерінің қылмыстылықпен күресте ролін күшейту
мақсатында Құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге азаматтардың қатысуы туралы
заң қабылданып, осының негізінде ''Қоғамдық инспекторлар туралы'' жаңа
Ереже шығаруға және оны республика Үкіметі бекітуге тиіс. Сол сияқты
кәмелетке толмағандардың қоғамға жат көзқарастары жас күнінен қалыптаспас
үшін Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығының профилактикасы және
балалардың қараусыздығының алдын алу туралы заң қабылдау керек.
11. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алуды жалпы қоғамдық деңгейде
қарастырғанда Қазақстан үшін өзекті проблема - адамдарды жұмысқа
орналастыру мәселесін шешу. Сондықтан да ''Халықты еңбекпен қамтамасыз ету
туралы'' Заңның негізінде Қазақстан халқын еңбекпен қамтамасыз етудің 2004-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын жасау керек. Бұл
бағдарлама халықты еңбекпен қамтамасыз етудің облыстық, қалалық және
аудандық бағдарламалары негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Ол үшін әртүрлі
мемлекеттік органдардың, жұмыс берушілердің және қоғамдық ұйымдардың өзара
тығыз байланыста болуы шарт. Мемлекеттік бағдарлама 4 бөлімнен тұруға тиіс:
а) көрсетілген кезеңде республиканың еңбек рыногында қалыптасқан жағдай; б)
еңбек рыногын болжау; в) еңбекпен қамтамасыз ету, жұмыссыздар санын азайту
және жұмыссыздарға әлеуметтік қолдау көрсету шаралары; г) 2004-2010
жылдардағы еңбекпен қамтамасыз ету қоры.
12. Жазаны орындау колонияларында тәрбие жұмысын жетілдіру қажет, ол
үшін:
а) барлық сотталғандарды жұмыспен және оқумен қамтамасыз ету керек;
б) колония қанша адамға есептелсе сонша адам қабылданады, себебі, кейбір
жағдайларда сотталғандардың әрқайсысымен жеке тәрбие жұмысын жүргізу мүмкін
болмай қалады;
в) колонияны білікті кадрлармен қамтамасыз ету қажет.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Пайдақорлық-зорлық
қылмыстылықты құрайтын қылмыстар туралы соның ішінде, оның құрылымы,
динамикасы, халыққа шаққандағы коэффициенті, оның себептері, оларды жасаушы
тұлғалар туралы ғылыми талдаудың нәтижесінде қол жеткен тұжырымдар ғалымдар
мен оқырмандардың теориялық білімін толықтыруға атсалыса алады. Ал
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алу туралы ұсыныстар, егер қолданыс
табатын болса, практикалық маңызға ие болатыны сөзсіз. Дәл осы әңгімені
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың алдын алуға әсерін тигізе алатын бірқатар
заңдар мен Ережелерді жетілдіруге байланысты ұсыныстар жөнінде де айтуға
болады. Сол сияқты, автордың виктимологиялық аспектілерге қатысты
зерттеулер нәтижесінде алынған тұжырымдары, ұсыныстары практикалық тұрғыда
өте тиімді болып табылады.
Зерттеудің теориялық негіздерін жалпы қылмыстылық мәселелеріне байланысты
кеңестік криминологияның (соның ішінде қазақстандықтар да) негізін қалаушы
З.О. Ашитов, Б.С. Бейсенов, Я.М. Брайнин, Ғ.И. Баймурзин, А.А. Герцензон,
У.С. Джекебаев, А.И. Долгова, Н.И. Загородников, Е.І.
Қайыржанов, И.И. Карпец, М.И. Ковалев, В.Н. Кудрявцев,
Н.Ф. Кузнецова, А.М. Мамытов, Б.С. Никифоров, И.С. Ной, А. Б. Сахаров,
В.Г. Смирнов, С.М. Рахметов, А.Н. Трайнин, М.И. Федоров, Е.А. Фролов, А.А.
Пионтковский, т.б. сияқты көптеген ғалым-криминалистердің еңбектері
жұмыстың негізгі іргесін қалайтыны сөзсіз. Дегенмен де, арнайы тақырыпқа
байланысты Ю.М. Антонян, А.Ю. Арефьев, Қ.Ж. Балтабаев,
И.Ш. Борчашвили, Қ. Б. Бегалив, В. Верин, Н.К. Горя, А.М.
Дьячков, Н.О. Дулатбеков, Ю.И. Евстратов, А.Ш. Ещанов, А.М. Калиев, Г.Л.
Кригер, В.Н. Косарев, Ю. Карекетов, С.М. Качои, А.Н. Кардава,
В.Н. Куц, Ә.Х. Мендагулов, Б.М. Нұрғалиев, Р.Т. Нұртаев,
Ю.И. Ляпунов, М.С. Нәрікбаев, Г.З. Моисеенко, Н.И. Мельник,
М.К. Самалдықов, С.С. Степичев, И.И. Рогов, А.Д. Черняковский, Д.С.
Чукмаитов, Ю.Л. Щевцов, В.С. Миньская, В.В. Щербина, Д.В. Ривманның,
Ә. Темірбеков, О.В. Филимонов, т.б. ТМД елдеріндегі зерттеушілердің
еңбектері жұмыстың теориялық негізін құрайды.
Жұмысты орындау барысында Қаз ССР-інің, ҚР Қылмыстық және Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері, ҚР Конституциясы мен өзге де заңдары зерттеудің
нормативтік базасын құрайды. Кей тұстары салыстыру мақсатында Ресей
Федерациясының (РСФСР-дың да), Өзбекстан, Грузия, Тәжікстан, Түркменстан
Республикалары мен өзге ТМД мемлекеттерінің, сондай-ақ алыс шет елдердің
де, мысалға, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Болгария, Венгрия,
Чехословакияның да ҚК пайдаланылды.
Жұмыстың эмпирикалық базасын автордың әр жылдары зерттеген Оңтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда облыстарынан, Алматы
қаласынан алынған 500-ден аса қылмыстық іс құрайды. Сол сияқты, халықтың
арасында, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, қылмыстан зардап
шеккендердің арасында әр жылдары жүргізілген социологиялық сауалнамалары да
эмпирикалық базаны толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің нәтижелері
автордың жариялаған мақалаларында, монографиялары мен ғылыми
баяндамаларында көрініс тапқан. Зерттеу жұмысының нәтижелері Қазақстан
Республикасы Ішкі істер бас басқармаларында тәжірибеге және жоғарғы оқу
орындарының оқу процесіне енгізілді. Сол сияқты, жұмыс нәтижелері негізінде
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен Қазақстан Республикасы
Әділет министрлігіне бірқатар заңдарды жетілдіру мақсатында ұсыныстар
жіберілді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс он жеті бөлімнен
құралатын төрт тараудан, кіріспе, тұжырымдардан, сол сияқты қосымшадан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ - ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны және оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік береді.
И.И. Карпец криминологияны дабыл қағатын ғылым деп атаған [1, 9-14бб.].
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ”[57,1-145бб.]. Қылмыстылық социалистік
құрылыстың болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді [3,81б.].
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтасқан тұсынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды[2, 234б.].
Пайдақорлық қылмыстылық – ол құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу
мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
Зорлық қылмыстылықтың түбірінде “зорлық” сөзі жатқанмен де қазіргі
ұғымымыздағы зорлық қылмыстылықтың негізін зорлық қана емес, күштеу, күш
қолдану да құрай алады. Ал орыс тіліндегі “Насильственная преступность”
терминінің түбірі “насилие” сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның
бірі – заттың аты ретінде (зат есім) және, екіншісі - әрекет ретінде. Осы
айтылған “күш қолдану” (насилие) ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан
түрлі пікірлер бар. Бірі оның белгілерін анықтау барысында тым көлемін
кеңейтіп жіберсе, келесілері тым тарылтып тастайды. Мысалға, соңғыларының
қатарына күш қолдану деп тек қана тәни күшті түсінетіндерді айтуға болады
(Л.Д. Гаухман).
А.В. Иващенко мен А.И. Марченконың айтуынша ол “еркін ерік білдіруге
тікелей қарсы бағытталған белсенді әлеуметтік қызмет” [7,4б.]. Осындай
пікірдің жақтастарына АА.Пионтковский мен В.М. Артемовты қосуға болады.
Ал Л.Д. Гаухман болса, тіпті де тар мағынада түсінеді . Оның ойынша күш
қолдану ол “қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы адам организміне оның еркіне
қарсы түрде ықпал ету”. Осылай дей отырып, автор оның екі түрін (адамның
тәніне ықпал және оның ішкі органдарына) ажыратады [8,3-8б.].
Осындай олқылықтарды айта келіп, Л.В. Сердюк “күш қолданудың” белгілерін
ажыратады да оған анықтама береді, яғни “күш қолдану – ол өзге тұлғалардың
тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе адамдар тобына)
оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған
органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік
білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету”[9,22б.].
Осы соңғы анықтама күш қолданудың қырларын аша алатындықтан, біз де осы
ұсынысты қолдаймыз.
Зорлық қылмыстар санына жататын қылмыс құрамдарының шеңбері кең. Олар –
ҚК 96-100, 102-110, 112,113, 120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 156,
159, 160, 163, 168, 169, 170, 178,179, 181, 226, 230, 238, 240, 241, 257,
270, 321, 341, 361, 368, 369-баптар. Ал кейбір қылмыстар толықтай зорлық
қылмыстар қатарына жатпағанмен, жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың
жасалу тәсілдерінің ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді.
Мысалға, 151, 153-баптарда көрсетілген қылмыстар. Ал кей уақыттарда
сараланған қылмыс құрамдары зорлық қылмыстарының тізімін толықтыруы мүмкін,
яғни олардың қарапайым құрамында күш қолдану қарастырылмағанмен, сараланған
құрамдарында күш қолдану қарастырылған (125-баптың 2-бөлігінің в тармағы,
126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-
бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың
2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-
баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 358-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі).
Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185-б.4-бөлігі, 196-б.3-бөлігі, 248-баптың 3-бөл.
а тармағы, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260-
баптың 3-бөл. в тармағы, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-
баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Ал қорқыту әрекеті (угроза) қылмыс құрамдарының қажетті белгісі ретінде
мынандай жиырма төрт қылмыс құрамында кездеседі: 102, 112, 113, 120, 121,
123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257, 270, 321,
341, 347, 361, 368-баптар. Ал саралаушы белгі ретінде төмендегідей
картинаны көрсетеді: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-бөлігі, 145-баптың
2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың 2-бөлігі, 164-
баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы, 185-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-
баптың 2-бөлігінің г тармағы, 255-баптың 3-бөлігінің в тармағы, 260-
баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-
баптың 2-бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 354-
баптың 2- бөлігі, 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, ал аса сараланған
қылмыс құрамдардың белгісі ретінде 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-
бөлігінде, 233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің
а тармағында, 255-баптың 4-бөлігінің б тармағында, 260-баптың 3-
бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігінде қарастырылған.
Демек, қорыта айтқанда, зорлық қылмыстар: 96-100, 102-110, 112,113,
120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 151, 153, 156, 159, 160, 163, 168,
169, 170, 172, 178,179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 241, 257, 270,
321, 341, 347, 361, 368, 369-баптарда қарастырылған қылмыстар.
Ал күш қолдану немесе қорқыту тәсілі қылмыстардың саралаушы белгісі
ретінде төмендегі баптарда қарастырылған: 120-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 121-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 125-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-
баптың 3-бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы,
155-баптың 2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы,
185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 354-баптың 2-
бөл., 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі.
Көрсетілген әдістер аса сараланған қылмыс құрамдарының белгісі ретінде
мына баптарда көрсетіледі: 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-бөлігінде,
233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің а
тармағында, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөлігінің б тармағында,
260-баптың 3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-
бөлігі, 351-баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Демек, зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш қолданамын деп
қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс құрамында, ал аса
саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында кездеседі, барлығы – тоқсан
төрт қылмыс құрамы (қарапайым, сараланған және аса сараланған түрлерін қоса
алғанда).
Пайдақорлық-зорлық қылмыстылық осы екі түрлі қылмыстылықтың түйіскен
жерінен орын алады, өйткені барлық пайдақорлық қылмыстар зорлықпен
жасалмайды, сол сияқты зорлықпен жасалатын қылмыстардың барлығы пайда
табуды көздей бермейді.
Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды көздеп
қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне
қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған органикалық,
физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не
әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын
белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар саны көп емес.
Олар – пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз бас бостандығынан
айыру (126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз психиатриялық стационарға
орналастыру (127-баптың 2-бөлігі “а” тармағы), Тонау (178-бап), Қарақшылық
(179-бап), Қорқытып алушылық (181-бап), Адамды аманатқа алу (234-баптың 2-
бөлігі “и” тармағы), Ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі
“д” тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
Осындай он қылмыс түрі пайдақорлық-зорлық қылмыстарды құрағанмен, біз
олардың барлығын зерттеуді мақсат етіп қойған жоқпыз, олардың ішінде төрт
қылмыстың (тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық және бандитизм) алдын
алудың криминологиялық мәселелерін зерттеуді мақсат етіп қойдық.
Негізгі қорытындылар:
• Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық
Қылмыстық заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза
тағайындауға байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз
қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі ретінде
қарастырылған Пайдақорлық қылмыстылық – құқыққа қарсы қайтарымсыз
пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы. Күш қолдану –
өзге тұлғалардың тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға
(немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде
жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе
психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету
бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету.
• Зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс
құрамында, ал аса саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында
кездеседі, барлығы – тоқсан төрт қылмыс құрамы (қарапайым,
сараланған және аса сараланған түрлерін қоса алғанда).
• Кейбір қылмыстар толықтай зорлық қылмыстар қатарына жатпағанымен,
жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың жасалу тәсілдерінің
ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді (мысалға, 151,
153-баптар)
• Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185- баптың 4-бөлігі, 196- баптың 3-
бөлігі, 248- баптың 3-бөл. а тармағы, 255- баптың 3-бөл. в
тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260- баптың 3-бөл. в тармағы,
308- баптың 3-бөлігі, 341- баптың 3-бөлігі, 351- баптың 3 және 4-
бөліктері, 361- баптың 3-бөлігі.
• Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды
көздеп қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар
тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық
жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын
шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын белгілі бір
мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар –
пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз бас
бостандығынан айыру (126-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз
психиатриялық стационарға орналастыру (127-баптың 2-бөлігі а”
тармағы), тонау (178-бап), қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық
(181-бап), адамды аманатқа алу (234-баптың 2-бөлігі и” тармағы),
ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі д” тармағы)
және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
1.2 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объектісін сипаттайтын белгілер
Объектіні, затты және жәбірленушіні қоғамға қауіпті әрекеттен дұрыс басын
ашып алудың маңызы зор, ол қылмыстың құқықтық мәнін ашу, қоғамға қауіпті
зардаптардың қоғамдық-саяси сипатын, қылмыстық-заң нормаларының қолданылу
шегін анықтау үшін қажет, және ол қылмысты дұрыс саралауға, оның жігін
ажыратуға ықпал етеді.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісін зерттеу жаңа қылмыстық заңдарды
шығаруда, қылмыстық-заң доктринасын жасауда жүзеге асырылатын теориялық
және практикалық қызметті, заң қолдану органдарының алдында тұрған
мәселелердің шешілуін қамтиды.
Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін ашуда, оған қылмыс құрамы
деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі жайындағы деректер мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық объектісімен оның белгілерінің
анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға
беріледі, ол қылмысты әділ саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке
анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық қол сұғушылық объектісінің
қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа элементтерінің мазмұны мен
белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді, қылмыстық емес әрекеттерді
қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз болады. “Қылмыстық қол
сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау және бағалау едәуір
қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық заң нормасының
диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да бір сілтеме
бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей қол салатын
қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады” деген И.В.
Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды[4,11б.].
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу “сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен “көлемі” туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады”[5,5б.].
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды[6,122б.].
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр.
“Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік”,-деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды[9,5б.]. Тәуелсіз Қазақстанда халықтың
мүддесін қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай
қатынастарға қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін
қауіпті, сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға
тікелей немесе жанама қол сұғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі “материалдық болуы мүмкін, немесе саяси,
моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін”[6,123б.].
Қоғамдық қатынастар осы көрсетілген әлеуметтік құндылықтарға жатады. Бірақ
бұл жерде қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық заңмен
қорғалатын бөлігі ғана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстың
барлық қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды. Қылмыстық
әрекеттің сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі, оның
қасиеті, қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі болып табылатын
қоғамдық қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға мемлекеттің және
адамның қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды[10,24б.].
Ғылыми заң әдебиеттерінде “қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады” деп
сын пікір айтылған[11,121-122б.]. Біз тұжырыммен келіспейміз. “Қылмыстық
заң нормалары функциясының” әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-
құлықтың субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне
қылмыстық заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық
заңның реттеу пәніне енгендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары
қалмайтындығын атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті
элементі деп танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей
отырып, заң шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Қылмыстық заңның қорғау объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтерін ашуға көптеген ғалымдар үлкен мән береді.
Құқық теориясын зерттеуші бірқатар авторлардың тұжырымы бойынша қоғамдық
қатынастардың мазмұнына енетін құрылымдық элементтеріне мыналар жатады:
-қатынастарды тудыратындар (субъектілер);
-қатынастардың туындауына себеп болған заттар, басқаша айтқанда, мұндай
өзара байланыстың тууын және болуын көрсететін факторлар;
-қоғамдық маңызы бар әрекет (әлеуметтік байланыс).
Қоғамдық қатынастың құрылымы объектінің бұзылған кезін, қол сұғушылықтың
нақты нәтижесін қылмыстық заң деңгейінде және оны қолдану практикасы
деңгейінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Бұл - қылмыстық заңның қорғау объектісі теориясындағы айтыс тудыратын
мәселелердің бірі. Мысалы, Н.А. Беляев қоғамдық қатынастың үш элементті
құрылымын жақтайды: қатысушылар - зат-затқа байланысты қатынас
(байланыс)[12,304б.]. Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтеріне: қатысушыларды, қатысушылар арасындағы қатынасты;
қатынастың болу, іске асырылуы шартын жатқызады. Е.І. Қайыржанов пен Э.Х.
Норбутаев құрылымға мүддені де кіргізеді және т.б*.
Бұл теориялардың ішіндегі бір ғана дұрыс нәрсе - ол барлық қатынас-
заттардың адамдардың мұқтаждығы мен мүдделерінен көрініс табатындығы және
олардың нақты және құрылымды екендігі. Қоғамдық қатынастың қалыптасуына
себеп болған заттарды, қызмет өнімдерін анықтау үшін мұқтаждықтардың маңызы
зор.
В.Я. Таций ұсынған пікір бойынша “Қылмыстық-құқықтық қатынастары кейбір
жағдайларды қылмыстық Заңсыз-ақ пайда болады, олар қылмыстық заңмен
қорғалса да, әрқашан тәуелсіз жағдайда жұмыс істейді”[13,105б.]. Мұндай
пікірмен келісуге болмайды. Қылмыстық заңсыз қылмыстық-құқықтық қатынастар
туындауы мүмкін емес деп санаймыз, оның үстіне автордың өзі қылмыстық заң
мен қылмысқа қарағанда қоғамдық қатынастар бастапқы болып келеді
дейді[13,15б.]. Бұл жерде мәселе қылмыстық заң әрекеттерінің шеңберін
кеңейтуде немесе тарылтуда болып отыр. Адамның мұқтаждық шеңберіне кіріп,
әлеуметтік маңыздылық алып қана зат қоғамдық қатынастардың қайнар көзіне
айналады. Қандай да бір қызметті жүзеге асыру мұқтаждығы қоғамдық
қатынастардың көзі болады. Адамдар бірімен бірі мұқтаждық арқылы
байланысады, ал бұл байланыстардың өздері мұқтаждықтардың өзара
септестіктері арқасында жұмыс істейді, қатынастар жүйесіне айналады. Жалпы
мұқтаждықтар қатынастар жүйесі арқылы өтіп мүдделер формасындағы нақты түр
алады. Мойындалған мұқтаждық дегеніміз белгілі бір нақты-тарихи формада
кескінделген, сол әлеуметтік- экономикалық жүйеге бағдар алған мұқтаждық.
Бұл айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: адам қызметі
мұқтаждықпен қандай жан-жақты байланыста болса, мүддемен де сондай
байланыста. Қоғамдық қатынастар, әдетте, мүдде формасында көрініс табады.
Саяси, әлеуметтіқ өнегелік және басқа қатынастар тиісінше мүдде ретінде
көрінеді.
Осыған байланысты адамдардың жалпы мұқтаждығы мен мүддесі қоғамдық
қатынастармен қатаң, етене байланыста деп айтуға болады. Бұлардың біріншісі
көрініс табудың объективті формасы ретінде де, олардың өмір сүруінің
қажетті қайнар көзі де бола алады. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттілігін бойына сіңіріп, оларды жүзеге асыратын, қанағаттандыратын
адамдар арасындағы байланыс қоғамдық қатынас болып табылады. Атап
өткеніміздей, қоғамдық қатынастағы қылмыс объектісінің мазмұнын құрайтын
“мүдде” категориясына байланысты заң әдебиеттерінде пікір айтылды.
Бұл мәселені алатын болсақ, қылмыстық заң теориясында мүддеге қарама-
қайшы анықтама беріледі. В.Я. Тацийдің есептеуінше, криминалистер оның
қоғамдық қатынастармен арақатынасына түсініктеме беруде бір пікірлі емес.
Оқымыстылардың бұл мәселеге қатысты пікірлерін ол негізгі үш бағытқа әкеп
тіреледі:
мүдде-қоғамдық қатынастың құрылымдық элементтерінің бірі және онымен
бірге қылмыс объектісі ретінде танылады;
мүдде мен қоғамдық қатынас-әртүрлі түсініктер, сондықтан да “мүдде”
категориясының қылмыс объектісін анықтау үшін пайдалануы мүмкін емес;
мүдде-қоғамдық қатынастың мәнін білдіретін оның элементі ғана емес, ол іс
жүзінде өзінше қатынас[13,66б.].
Э.Х. Нарбутаевтың есептеуінше, “субъектілер арасында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарға қарағанда “мүдде” категориясы сапа жағынан жоғары
сатыда тұр”[343].
Мүдде мәселесіне байланыстырып объектіге анықтама бергенде қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде қоғамдық қатынасты мүддемен теңестіретін
ғалымдар бұл қатынастарады жалпы түрде қылмыс объектісі деп танып, қоғамдық
қатынастың ішкі құрылымын қарастырғанда оған негізгі элемент ретінде
мүддені кіргізеді, оны қылмыстық заңмен қорғау объектісі деп хабарлайды,
яғни бүтін құрылымды оның бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І.
Қайыржанов, қылмыстық объектісі деп әртүрлі мүдделерді санайды: халық
мүддесін - қылмыстың жалпы объектісі деңгейінде, біртекті мүдделерді -
тектік объект деңгейінде, т.б. [9,17-18бб.] қарастырады.
Ары қарай, экономикалық қатынастар да мүдде есебінде көрініс табады деген
белгілі ереже келтіріледі. Мұның бәрі қоғамдық қатынастардың әртүрлі
формада көрініс таба алатындығын көрсетеді, бірақ ол формалардың ешқайсысы
да қоғамдық қатынастардың толық мазмұнын бере алмайды. Яғни, қоғамдық
қатынастар, қылмыстық заңмен қорғалатын объект ретінде басқа кез келген
өзінің элементі сияқты мүддеге де сыйғызыла алмайды[14,21-22бб.]. Қылмыстық
заң теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бөліп қарастырады.
Оларды бұзғаны үшін қылмыстық заңда жауапкершілік қарастырған қылмыстық
заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz