КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
ТҮЙІНДЕМЕ
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс конституциялық монархияны басқару нысаны ретінде зерттеуге арналып жазылған. Зерттеу жұмысында конституциялық монархияның қалыптасуы мен ерекшеліктері, сондай-ақ қазіргі заманғы конституциялық монархияларда, оның ішінде дуалистік, парламенттік және аралас монархияларда мемлекеттік биліктің ұйымдасуы мәселелері зерттелген.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 83 бет
Зерттеу жұмысының негізгі идеялары мен қорытындылары
Дүние жүзінде конституциялық монархияның қалыптасуына төмендегідей негізгі факторлар әсер етті: ішкі әлеуметтік-саяси дамудың ерекшеліктері; француз буржуазиялық-демократиялық революциясының әсері; 1848-1849 ж.ж. буржуазиялық-демократиялық революциялардың әсері; еуропалық емес елдердің еуропалық жаңару жолына түсуі. Монархия күні өткен, ескірген басқару нысаны емес екендігін мемлекеттік-құқықтық дамудың қазіргі заманғы дүниежүзілік тәжірибесі көрсетіп отыр. Қазіргі таңда дүние жүзінің 30 елінде монархия орныққан. Оның ішінде 11 монархия Еуропада орналасқан. Еуропалық мемлекеттер - бұл жоғары дамыған мемлекеттер. Қазіргі заманғы монархияларды: абсолюттік және конституциялық деп бөлу қажет. Соңғысы - парламенттік монархиялар, дуалистік монархиялар, дуалистік типтегі парламенттік монархияға бейім аралас монархия, дуалистік типтегі абсолюттік монархияға бейім аралас монархия деп жіктеледі. Қазіргі таңда дүние жүзінде неғұрлым кеңінен тараған монархиялық басқарудың түрі парламенттік монархия болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы - конституциялық монархия басқару нысаны ретінде тарихи-құқықтық және салыстырмалы- құқықтық аспектілерде кешенді түрде зерттелді. Қазіргі заманғы монархияларға, сондай-ақ қазіргі заманғы конституциялық монархияларға авторлық жіктеу жасалды. Сонымен бірге, қазіргі заманғы парламенттік монархиялардың негізгі белгілері айқындалды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыстың негізгі қол жеткізген байлам-түйіндерін мемлекет және құқық теориясы, құқықтық және саяси ілімдер тарихы, конституциялық құқық саласындағы жеткен ғылыми жетістіктерді одан әрі дамытуда басшылыққа алуға болады.
РЕЗЮМЕ
Структура и объем работы. Диссертационная работа посвящена к изучению конституционной монархии как формы правления. В работе исследуются формирование, особенности, а также вопросы организации государственной власти в конституционных монархиях современности, включая дуалистические, парламентские и смешанные монархии.
Диссертационная работа состоит из введения, трех разделов, объединяющих семь подразделов, заключения и списка использованных источников.
Основные идеи и выводы исследования.
Основными факторами становления конституционной, монархии в мире являлись: особенности внутреннего социально-политического развития; влияние французских буржуазно-демократических революций; влияние буржуазно-демократических революций 1848-1849 гг.; модернизация не европейских стран по европейскому пути. Современная мировая практика государственно-правового развития доказывает, что монархия вовсе не является какой-либо отжившей формой правления. В настоящее время монархия установлена в 30 странах мира. При этом 11 монархий, расположено в Европе. Европейские монархии - это как правило, высокоразвитые государства. Современные монархии следует делить на абсолютные и конституционные. Последние делятся на парламентские монархии, дуалистические монархии, смешанные монархии дуалистического типа с тяготением к парламентской форме правления и смешанные монархии дуалистического типа с тяготением к абсолютной монархии. Наиболее распространенной формой монархического правления в современном мире является парламентская монархия.
Научная новизна диссертационной работы. Научная новизна диссертации заключается в комплексном исследовании конституционной монархии как формы правления в историко-правовом и сравнительно- правовом аспектах. Автором предложены классификации монархий современности в целом и конституционных монархий в частности. Также, выявлены основные признаки парламентской монархии в современном мире.
Практическая значимость диссертационной работы. Практическая значимость исследования заключается в том, что ее результаты могут быть использованы при подготовке лекций, других учебно-методических материалов по теории и истории государства и права, истории политических и правовых учений, конституционному праву и т.д.
SUMMARY
The structure and amount of work. The thesis deals with the constitutional monarchy as a form of government. This paper investigates the formation, characteristics, and the organization of government in the modern constitutional monarchy, including the dualistic and mixed parliamentary monarchy.
The present paper consists of introduction, three chapters from seven paragraphs, conclusion fnd list of used literature.
The basic ideas and conclusions of the study.
The main factors of a constitutional, monarchy in the world were the features of the internal socio-political development, the influence of the French bourgeois- democratic revolution, the influence of the bourgeois-democratic revolutions of 1848-1849, modernization. Non-European countries in the European way. The modern world practice of state-legal development proves that the monarchy does not obsolete form of government. It is now established in 30 countries of the monarchy. Thus, 11 monarchies located in Europe. European monarchies - is, as a rule developed countries. A modern monarchy should be divided into absolute and constitutional. Last fall, a parliamentary monarchy, the Austro-Hungarian monarchy, mixed Dual Monarchy type with gravity to a parliamentary form of government, and mixed monarchy dualistic tendencies type to absolute monarchy. The most common form of monarchical rule in the modern world is a "parliamentary: the monarchy.
Scientific novelty of the dissertation. Scientific novelty of the thesis is a comprehensive study of the constitutional monarchy as a form of government in historical and comparative law and in the legal aspects. The author suggests the classification of modern monarchy in general and constitutional monarchy in particular. In addition, to identify the main features of a parliamentary monarchy in the modern world.
The practical significance of the work. The practical significance of the study is that its results can be used in the preparation of lectures and other educational materials on the theory and history of state and law, the history of political and legal doctrines of constitutional law.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 3
КІРІСПЕ. 4
МОНАРХИЯНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
Монархияның түсінігі, негізгі белгілері және ерекшеліктері 10
Басқару нысаны ретінде монархияның негізгі түрлері 20
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
Конституциялық монархияның мемлекеттік басқару нысаны ретінде қалыптасуына әсер еткен факторлар 27
Француз буржуазиялық-демократиялық революциясы идеясының әсерімен конституциялық монархияның қалыптасуы 37
Еуропадағы 1848-1849 жж. буржуазиялық-демократиялық революциялар әсерімен конституциялық монархияның қалыптасуы 45
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯЛАР
Қазіргі заманғы конституциялық монархиялар және оларды түрлерге жіктеу 51
Қазіргі заманғы парламенттік монархиялар. 77
ҚОРЫТЫНДЫ. 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 91
АНЫҚТАМАЛАР
Абсолюттік монархия - мемлекеттік биліктің шексіз түрі, яғни монархтың билігін ешкім шектемейді, оның қолында биліктің барлығы болады.
Атқарушы билік - қабылданған заңдарды жүзеге асыратын және жедел түрде шаруашылық істерімен айналысатын биліктің тағайындалмалы немесе сайланбалы атқарушы-орындаушы органдары.
Вето (тыйым) - парламент қабылдаған заң жобасына мемлекет басшысының қол қоймауы, яғни қабыл алмауы.
Вотум - сайлау корпусының немесе өкілді мекеменің белгілі бір мәселе бойынша көпшілік дауыспен қабылдаған шешімі.
Дара басшылық - басқаруды ұйымдастыру нысаны (формасы). Мұнда тиісті мемлекеттік органның мекеменің, кәсіпорынның басшылығында заңдық міндетті шешім қабылдайтын, кұқықтық өкілеттігі бар бір ғана адам (түлға) билік басында болады.
Деспотия - өзіндік державалық биліктің нысаны (формасы) - бұл да шексіз монархия. Билік -- өз қол астындағылардың құқықсыздығы мен билік тарабынан зорлық-зомбылықтың аса зор болуымен ерекшелінеді.
Дуалистік монархия - шектеулі монархияның бір түрі. Мұндайда монарх конституция шеңберінде қызметтер атқару барысында әрі формалды, әрі шындығында да өзінің билік құзырын кең түрде сақтайды.
Конституциялық монархия - атадан балаға мұра болып қалған билік иесінің мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып, демократиялық ұстанымдармен үйлесім тауып басқаруы
Лауазым иелері - ұйымдастырушылық және өкілдік қызметтер атқаратын тұлғалар. Лауазым иелерінің құқықтық жағдайының бір ерекшелігі - олардың өкілдігі өздері қызмет атқарып жүрген мекемелері, кәсіпорындары немесе ұйымдары шеңберлерінде жүзеге асырылады. Бұл өкілдіктердің лауазым иелерімен қатынастары қызмет жөнінен бағынышты болып келетін қызметкерлерге, сондай-ақ оларға тікелей бағынышты органдарға да таралады.
Мемлекеттің басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарын құрудың тәртібін және олардың азаматтармен болатын өзара қатынастарын сипаттайтын мемлекет нысанының элементі.
Мемлекет нысаны - мемлекеттің басқару нысанын (формасын) мемлекеттің құрылыс нысаның (формасын) және мемлекеттік құқықтық режимді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың жиынтық түрі (тұрпаты).
Монархия - мемлекеттік басқару нысаны, мұнда ең жоғарғы билік сайланбайды, тағайындалмайды, ондай билік атадан мұраға қалдырылып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады, мерзімі көрсетілмеген түрде жүзеге асырылады.
Парламенттік монархия - монарх билігі мемлекет Конституциясымен шектеліп, монархтың заң шығару билігіне құзыры жетпей, тек өкілдік қызмет атқаратын билік түрі.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Басқару нысаны - мемлекет және құқық теориясының, әсіресе мемлекетпен байланысты мәселелерді зерттейтін бөлімінің негізгі категориясына жататын мемлекет нысанының негізгі элементі болып табылады. Кез келген елдің мемлекет және құқық тарихын зерттеуде ең алдымен оның басқару нысанына баса назар аударылады. Басқару нысаны сонау антикалық заманнан бастап-ақ көптеген еңбектердің арқауына айналды. Басқару нысаны мемлекет және құқық теориясынан басқа, конституциялық құқықта қарастырылады, сонымен қатар заң ғылымдарының қатарына жатпайтын саясаттануда да оны назардан тыс қалдырмайды. Осылайша басқару нысанына қатысты мәселелер пәнаралық мазмұнға ие болып табылады.
Әдетте мемлекеттер басқару нысанына қарай монархиялық және конституциялық болып бөлінеді. Ғылыми салада республикалық басқару нысанына және оның түрлерін зерттеуге негізінен басымдық беріледі. Дегенмен адамзат тарихының даму барысында монархиялық басқару нысаны ХХ ғасырдың басына дейін мемлекеттердің басым бөлігінде үстемдік етті. Монархия қазіргі таңда да басқару нысаны ретінде өмір сүріп келеді. Ол әлемнің 30 мемлекетінде үстемдік етіп отыр, оның 11-і Еуропада орналасқан, айта кетерлігі ол елдердің барлығы дерлік дамыған, тұрақты демократиялық институттары орныққан мемлекеттер. Сонымен бірге, бірқатар елдерде монархия ХХ ғасырдың 2-жартысында қалпына келтірілді (Испанияда 1975 ж., Камбоджада 1993 ж.). Бұл монархияның басқа да елдерде түлеуінің мүмкіндігі бар екендігін көрсетсе керек. Осы айтылған жағдайлардың барлығы конституциялық монархиялық басқару жүйесін өткен тарихтың кейіпкері ретінде қарамай, бүгінгі дамыған қоғамның шындығы ретінде бағалауға жол ашатындай. Осыған байланысты конституциялық монархияны басқару нысаны ретінде зерттеу ғылыми тұрғыдан өзекті болып табылады.
ХІХ ғасырдың басынан бастап монархияның басымдыққа ие болған түрі конституциялық монархия болып табылды. Сондықтан да қазіргі конституциялық монархияның түпкі мәнін түсіну үшін оның тарихи-құқықтық аспектісін қарастыру маңызды болып табылады. Мәселенің салыстырмалы- құқықтық аспектісі де өзекті. Ал қазіргі конституциялық монархияларды зерттеу оның басты сипаттарын анықтауға, қазіргі таңдағы монархиялық мемлекеттерді анықтаудың негізгі критерийлерін жасақтауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның мемлекеттілік тарихына көз жүгіртетін болсақ, көшпелі далада монархиялық басқару жүйесіне негізделген талай ірі империялардың өмір сүргендігін көреміз. 2012 жылғы 14 желтоқсанда ҚР Тәуелсіздігі күніне арналған салтанатты жиналыстың барысында сөйлеген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында былай делінеді: Біз әкімшілік-әміршілдік жүйенің басқару дәстүрлерінен түбегейлі бас тартып, басқарушылардың заманауи әрі тиімді корпусын құруға тиіспіз. Барлық азаматтар тең құқықтар мен мүмкіндіктерге ие
болатын, кадрларды іріктеу мен жоғарылатудың біз жасаған жүйесі мемлекеттік аппарат қызметінің кәсібилігі мен ашықтығының барынша жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Біз мемлекеттік басқаруда өзіндік тұрғыда төңкеріс жасауға қол жеткіздік, оны халыққа мемлекеттік қызметтерді көрсету сапасын арттыруға қайта бағдарладық. Қазақстан - қазіргі заманғы мемлекет. Біздің мемлекетіміз кемелдікке жетті. Сондықтан да бүгінгі күн тәртібі мемлекеттің қалыптасуы кезеңіндегіден өзгеше. Біздің мақсатымыз - мемлекеттік басқарудың жаңа түрін қалыптастыру. Ол қоғамға қызмет ету мен мемлекеттілікті нығайтудың жаңа міндеттеріне сай болуы тиіс [1, 4 б.]. Бұл айтылған ойға мән беретін болсақ, қазақ даласында өткен мемлекеттердің басқару жүйесін тарихи-құқықтық тұрғыда зерделеудің бүгінгі таңда тәуелсіз мемлекетімізді дамытуда да, маңызды орын алатындығын көреміз.
Қазақ даласында ежелгі дәуірлерден бері көшпелі монархиялар өмір сүріп келді. Қазақ хандығы тұсында хан билігін жүзеге асырудың өзіндік тетігі қалыптасқан болатын. Бұл бізге көшпелі монархияның көріністерін елестетеді. Осы жерде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың мына ойлары хан билігінің сипатын беретіндей: Қазақ мемлекетінің іргетасын тап осы төре тұқымының өкілдері қалады. Қазақ қоғамындағы жоғары мәртебе иесі сұлтандар, яғни Шыңғысханның ерке кіндікті ұрпақтары-шыңғысзадалар болды.
Олар қазақ қоғамындағы ең бір ықпалды күшке айналды. Шыңғыс тұқымынның балалары туғаннан-ақ сұлтан атағын иемденіп, осынау әлеуметтік топтың тұқым қуалайтын мүшесі ретінде құқыққа ие болды. Былайынша, хан тағының заңды үміткері саналып, әскери қызметтен басқаға араласпады, жазаланудан, билер сотына түсуден азат болды [2, 206 б.]. Бұл айтылған жағдайлар қазақ тарихында өткен көшпелі монархиялық мемлекеттердің ерекшеліктерін әлі де болса, терең зерделеуге, оның мәнін түсінуге бізді итермелейтіндей.
Монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің тәжірибесін зерделеу және оның бүгінгі таңдағы жай-күйіне ерекше мән беру, еліміз үшін стратегиялық тұрғыдан да маңызды болып отыр. Сол арқылы ғана біз, монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттермен жемісті қарым-қатынас жасауға негіз қалай аламыз.
Жоғарыда айтылған жағдайлардың барлығы, магистрлік диссертация тақырыбының бүгінгі күн талабына жауап беретіндігін және тарихи-құқықтық тұрғыдан ғана өзекті болып табылмай, қазіргі өмір шындығында да, маңызды екендігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Монархиялық басқару туралы ұғым- түсініктер ежелгі дәуірдің өзінде қоғамдық өмірде орын алған болатын. Монархиялық басқару нысаны ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан құбылыстың бірі болып табылады. Сондықтан да, монархиялық басқару жүйесі туралы ой-тұжырымдар да, өз бастауын ежелгі дәуірлерден алады. Ежелгі дәуірдегі шығыстың саяси-құқықтық ой-пікірінде жеке тұлғаның мемлекеттік басқарушы ретіндегі сипаттамасы әрқашанда бөлініп алынып, қарастырылатын.
Жеке дара патшаның билік жүйесі туралы шығыс ойшылы Конфуцийдің, мемлекет қайраткерлері Шан Янның, Каутильяның шығармаларында жан- жақты қарастырылған.
Монархия идеясының классикалық деңгейдегі ұғым-түсініктері антика дәуірдегі ойшылдардың көзқарастарында қалыптаса бастады. Мәселен, антика дәуірінің ойшылдары Платон, Аристотель, Полибий, Цицерон т.б. өздерінің еңбектерінде монархиялық басқару мәселелерін жан-жақты талдап, оның мәнін түсіндіруге тырысты.
Орта ғасырлық ойшылдардың көзқарастарындағы монархия идеясының мазмұнына мемлекет пен дін арасындағы күрес өз әсерін тигізді. Бұл кезеңдегі ойшылдар А. Августин, Ф. Аквинский, И. Солберийский және т.б. мемлекетте діни биліктің үстемдігін қолдаған болатын. Ал Н. Макиавелли бір билеушінің мұрагерлікпен мемлекетті басқаруының артықшылық жақтарын көрсетуге тырысты. Орта ғасырлық Қазақстан ойшылдарының монархиялық басқару жүйесіне қатысты ойлары Орхон, Енисей жазбаларында, М.Х. Дулати еңбектерінде, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн және т.б. ойшылдардың көзқарастарында көрініс табады.
Жаңа заман кезеңінде монархиялық басқару жүйесі құқықтар мен бостандықтарды, саяси қақтығыстарды реттеудің бірден-бір оңтайлы нысаны деп бағаланды. Мұндай көзқарастарды сол кезеңнің ойшылдары Ж. Боденнің, Э. Роттердамскийдің, Т. Гоббстың, Дж. Локктың, Ш.Л. Монтескьенің, Г.В.Ф. Гегельдің, И. Канттың және т.б. пікірлерінен кездестіреміз.
Сонымен қатар, монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне ресейлік ғалымдар мен ойшылдарда көптеп ат салысты. Ресейлік ойшылдардың ішінде К.Д. Кавелин, В.М. Гессен, М.М. Коркунов, Б.М. Чичерин және т.б. монархиялық басқару жүйесіне халық өкілдігін астастыруды қолдаған болатын. Ал, К.Н. Леонтьев, Л.А. Тихомиров, И.Л. Солоневич, И.А. Ильиндер Ресей мемлекетінің гүлденуін тікелей монархиялық басқарумен байланыстырды.
Монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне ресейлік ғалымдар мен ойшылдарда көптеп ат салысты. Басқару нысандарын А.Э. Калипович, А.А. Лизин, Л.Р. Симоношвили, Г.В. Тарабан, және т.б. зерттеген. Басқару нысанына қатысты мемлекет механизмі мәселесі Э.П. Григонис еңбектерінде көрініс тапты. Монархия басқару нысаны ретінде С.П. Александрова, С.А. Каминский, О.В. Погожева, Л.А. Тихомиров туындыларында да жарық көрген.
Кеңестік кезеңде таптық идеологияның салқыны қоғам өмірінің барлық саласын шарпып өткен болатын. Бұл мемлекет және құқық теориясына да, өзінің көлеңкесін түсірді. Соның салдарынан кеңестік кезеңде мемлекет нысанына байланысты, оның басқару жүйесіне қатысты мәселелер қарқынды зерттеле қоймады. Кейінгі кезеңде мемлекеттің басқару нысанына байланынысты А.Б. Венгеров, А, В. Малько, М.И. Матузов, В.Е. Чиркин, В.С. Нерсесянц, З.М. Черниловскийлер кеңінен қалам тартты.
Қазіргі кезеңде Қазақстандық ғалымдардың монархиялық басқару жүйесін зерттеуге ат салысқандардың қатарына: С.З. Зимановты, С.С. Сартаевты, Ғ.С. Сапарғалиевті, М.Т. Баймахановты, С.Н. Сабикеновті, З.Ж. Кенжалиевті, А.
Ағдарбековты, Е.К. Нұрпейісовті, Б.А. Майлыбаевты, Н.А. Сейдалиевті және т.б. жатқызуға болады.
Монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне қосылған мұншама үлеске қарамастан, осы уақытқа дейін конституциялық монархия мемлекеттік басқару нысаны ретінде арнайы қойылып жүйелі түрде отандық заң ғылымында әлі толық деңгейде өзінің бағасын ала қойған жоқ.
Біздің зерттеуіміз дер кезінде осы олқылықтың орнын толтыруға бағытталып отыр.
Зерттеу жұмысының объектісі және пәні. Магистрлік диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне конституциялық монархия тұсында мемлекеттік билік органдары ұйымдарын құқықтық реттеу процесі барысында туындайтын қоғамдық қатынастар жатады. Зерттеудің нақты пәнін конституциялық монархиялық басқару нысанының теориялық аспектілері және қазіргі кезеңде конституциялық монархиялық басқару нысанының жүзеге асу тетігін зерделеу құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
мемлекеттік басқару нысаны ретінде конституциялық монархия және оның бүгінгі таңдағы даму болашағы туралы пікірлер мен көзқарастардың тұтас және үйлесімді жүйесін құрастыруға негіз боларлық тұжырымдарды қалыптастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
монархияның түсінігі, негізгі белгілері және ерекшеліктеріне ғылыми саралау жүргізу;
конституциялық монархияның мемлекет тік басқару нысаны ретінде қалыптасуына әсер еткен факторларға ғылыми саралау жасау;
қазіргі заманғы конституциялық мона рхияларды түрлерге жіктеуді жүзеге асыру;
қазіргі заманғы парламенттік монархиялардың дамуына талдау жасау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық жұмысты жазу барысында жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез, диалектикалық, статистикалық әдістер қолданылды. Сондай-ақ, мемлекет нысанын айқындау барысында ғылым саласына белгілі әдістердің ішінде хронологиялық, тарихи-салыстырмалы, құқықтық-салыстырмалы, жүйелеу т.б әдістер кеңінен қолданылды.
Сонымен қатар, жұмысты жазу барысында Қазақстанның саяси-құқықтық дамуына қатысты зерттеулер жүргізіп жүрген ғалымдардың еңбегіне арқа сүйедік. Олардың қатарында: С.З. Зиманов, С.С. Сартаевтың, Ғ.С. Сапарғалиев, С.Н. Сабикенов, З.Ж. Кенжалиев, Т.А. Ағдарбеков, А.С. Ибраева т.б. атаймыз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төменгі тұжырымдардан көрінеді:
конституциялық монархия басқару нысаны ретінде кешенді түрде зерттелінді;
монархиялық басқару жүйесіне басқа басқару нысандарымен салыстырмалы түрде талдау жасалды;
конституциялық монархиялық басқару нысанының қалыптасуы мен дамуы тарихи тұрғыдан зерделенді;
конституциялық монархиялық басқару нысанына жіктеу жасалды;
қазіргі кезеңдегі парламенттік монархиялық басқарудың дамуы талданды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу жұмысында қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдарға мыналар жатады:
монархиялық басқару нысаны ежелгі дәуірлерден бері қалыптасып, дамып келе жатқан, басқару нысанының бір түрі болып табылады. Монархиялық басқару жеке тұлғаның билік жүргізуіне, негізінен мұрагерлік, ал кейбір мемлекеттер тәжірибесінде сайланбалы қағидасына негізделеді. Монархиялық басқару жүйесінің тағы бір ерекшелігі, монархтың заң алдындағы жауаптылығының бекімеуінде. Қазіргі кезеңде монархиялық басқару жүйесі ұлттық тұтастықты қалыптастырудың символы қызметін атқаруда;
дүние жүзінде конституциялық монархияның орнауының негізгі факторлары: ішкі әлеуметтік-саяси дамудың ерекшелігі (Англия, Швеция, Норвегия); француз буржуазиялық-демократиялық революцияларының әсері (Герман мемлекеттері, Бельгия, Нидерланды, Испания, Португалия); 1848-1849 ж.ж. буржуазиялық-демократиялық революциялардың әсері (Германия, Италия, Австрия, Венгрия, Дания); еуропалық емес мемлекеттердің еуропалық жолмен модернизациялануы (Жапония, Түркия).
- мемлекеттік-құқықтық дамудың қазіргі таңдағы тәжірибесі конституциялық монархияның басқару нысанының ескірген, күні өткен құбылысы емес екендігін көрсетуде. Бүгінгі таңда әлемнің 30 елінде конституциялық монархия орнатылған. Оның 11-і Еуропа мемлекеттері. Еуропалық монархиялар негізінен жоғары дамыған мемлекеттер. 7 монархия (Бельгия, Ұлыбритания, Дания, Испания, Люксембург, Нидерланды, Швеция) бүгінгі таңда 27 мүшесі бар Еуропалық одақтың мүшесі болып табылады.
қазіргі заманғы монархияларды абсолюттік және конституциялық деп бөлу қажет. Ал соңғысы парламенттік, дуалистік, дуалистік типтегі парламенттік монархияға бейім аралас монархия, дуалистік типтегі абсолюттік монархияға бейім аралас монархия деп жіктеледі. Монархиялық басқарудың ең көп тараған түрі бүгінгі таңда парламенттік монархия болып табылады (жалпы монархиялардың 50%-ы, конституциялық монархиялардың 62,5%-ы).
қазіргі заманғы парламенттік монархияның негізгі белгілері мыналар болып табылады: монархтың функциясы формальды кең, бірақ іс жүзінде тек өкілеттік сипатта болады (Жапония мен Швецияны есепке алмағанда, себебі мұнда монарх формальды түрде де монарх функциясы өте шағын); атқару билігі парламенттегі саяси күштердің орналасуына қарай қалыптасқан үкіметке тиесілі, сәйкесінше үкімет парламент алдында жауапты және парламент сенімсіздік білдірген жағдайда оның тарауы мүмкін; егер үкімет бірпартиялы болса, елдің саяси өмірінде үкіметтің және оның басшысының позициясы күшейе түседі; басқа басқару нысандарымен салыстырғанда монархтың заң шығару процесіне қатысуы шектелген: монарх парламент қабылданған заңға
вето қою құқығына ие емес (Испания), не ол бұл құқықты іс жүзінде қолданбайды (Бельгия, Дания), не ол заң қабылдау бастамасына ие бола алмайды (Норвегия).
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыстың негізгі қол жеткізген байлам-түйіндерін мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық саласындағы жеткен ғылыми жетістіктерді одан әрі дамытуда басшылыққа алуға болады.
Сонымен қатар, қазіргі кезеңдегі конституциялық монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің басқару жүйесін жетілдіруде және ол туралы құнды пікірлер білдіруде ерекше маңызды болып табылады. Зерттеудің негізгі нәтижелерін отандық заң оқу орындарында, мемлекет және құқық теориясынан, құқықтық және саяси ілімдер тарихы, салыстырмалы құқықтану т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде және тәжірибелік сабақтарды өткізуде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің мемлекет және құқық теориясы мен тарихы, конституциялық және әкімшілік құқық кафедрасында орындалды. Магистрлік диссертацияның негізгі тұжырымдары халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалып, басылымдарда жарияланды.
Магистрлік диссертацияның негізгі тұжырымдары мен түйіндері төмендегі конференцияларда баяндалды:
Англияда конституциялық монархияның қалыптасуының алғышарттары заң ғылымдарының докторы, профессор В.А. Кимнің 90- жылдығына арналған Конституционализм және Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. 25 қаңтар 2012 ж. Алматы қ. -273-276 б.б.
Батыс Еуропада конституциялық монархияның қалыптасуына француз буржуазиялық революциясы идеясының әсері Мир науки: государственно-правовая секция: Материалы международной научной конференции студентов и молодых ученых. (Алматы, 17-19 апреля 2013 г.) - Алматы, 2013. -370-345 б.б.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес құрылған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МОНАРХИЯНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
Монархияның түсінігі, негізгі белгілері және ерекшеліктері
Қазіргі кезеңде ғылымда мемлекеттің басқару нысаны туралы қалыптасқан өзіндік тұтастай ұғымдар жүйесі бар. Біз бұл жерде жалпы мемлекеттік басқару нысанының түсінігінің қазіргі кезеңдегі мемлекет теориясындағы қырын ашып көрсетуді мақсат етіп отырмыз. Ал егер бұл мемлекеттік басқару нысанының жалпы даму эволюциясына келетін болсақ, оның тарихы өз бастауын тереңнен тартады. Қоғам дамуының талап тілегіне сәйкес сол кезеңдегі мемлекеттік басқаруының нысанының қоғамдағы атқарған қызметіне байланысты және сол кезеңдегі ойшылдардың бағалау ерекшелігіне байланысты, яғни қоғамдық сананың қабылдауына байланысты әр түрлі мәнге ие болып келген болатын. Қазіргі кезеңде мемлекеттің басқару нысанының теорияда белгілі бір орныққан түсініктері айшықтала бастады.
Егер, қазіргі кезеңдегі мемлекеттің басқару нысанының ерекшеліктері тұрғысынан қарайтын болсақ, мемлекет теориясында басқару нысаны мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының құрылымы, олардың құрылуы тәртібі және олардың арасындағы биліктің бөлінуі ретінде қарастырылады. Басқару нысаны: мемлекеттің жоғары органдары және оның құрылымы қандай екенін білуге; әртүрлі мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастың құрылымын білуге; мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарымен халықтың арасындағы қарым-қатынастың қандай екенін анықтауға мүмкіндік береді. Аталған белгілерге сәйкес мемлекеттің басқару нысандары әртүрлі болып бөлінеді.
Отандық заңгерлердің мемлекет басқару нысанын түсіну мәселесіне тоқталатын болсақ, қазақстандық белгілі ғалым Т. Ағдарбеков өзінің еңбегінде мемлекетті басқару нысанына мынадай түсінік береді: Мемлекеттің басқару нысандары - мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуынадағы тәртіпті және олардың тұрғындарымен қарым-қатынасын сипаттайды [3, 105 б.]. Белгілі ғалым А.С. Ибраева өз еңбектерінің бірінде мемлекеттің басқару нысаны туралы былай дейді: Форма правления - это способ организации верховной государственной власти, порядок образования ее органов, их взаимодействие между собой и населением, степень участия населения в их формировании. Автор өз ойын әрмен қарай оны былай тарата түседі: Форма государственного правления дает возможность уяснить следующие моменты: порядок создания высших органов государства и порядок их внутреннего построения: порядок взаимоотношения высших и местных государственных органов; особенности взаимоотношения между верховной государственной властью и населением страны; степень участия населения в работе государственных органов, степень ответственности государственных органов перед государством [4, сс. 32-33]. Мемлекет және құқық теориясы бойынша тағы бір сүбелі еңбектің авторы Қ.Д. Жоламан басқару нысаны жөнінде өз ойын былайша тұжырымдайды: Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті органдарының
құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен қалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып саналады [5, 36 б.]. Мемлекет және құқық теориясы бойынша авторлар ұжымының бірлесіп шығарған оқулығында: Форма правления - это способ организации и формирования верховной государственной власти, она затрагивает вопросы о том как построена верховная власть в государстве, какие органы и должностные лица наделены этой властью, каким образом она формируется и распределяется между ними и т.д. Форма правления является ведущим элементом в форме государства, трактуемой в широком смысле - деп оның мазмұнын ашуға тырысады [6, с. 64]. Еліміздегі тағы да бір белгілі ғалымдардың еңбектерінде: Мемлекеттің басқару формасы - деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады [7, 31 б.].
Ресейлік ғалымдардың еңбектерінде де мемлекеттің басқару нысанына анықтама беріліп, оның түсінігі мен ұғымы туралы кейбір тұжырымдар беріледі. Мысалы В.М. Корельский мен В.Д. Перевалов: Данная категория показывает, как образуется высшие органы, что они собой представляют, на каких началах взаимодействуют. Форма правления также свидетельствует ли население в формировании высших органов государства, т.е. демократическим или недемократическим способом они образованы. Недемократическим путем формируются, например, высшие органы государства при наследственной монархии. Таким образом, форма правления раскрывает способ организации верховной государственной власти, порядок образования ее органов, их взаимодействия между собой и населением, степень участия населения в их формировании - дейді [8, с. 184]. Ал белгілі ғалым В.С. Нерсесянц болса, мемлекеттің басқару нысанын мынадай бір сөзбен анықтайды: Форма правления - это способ организации и формировании верховной государственной власти. Форма правления затрагивает вопросы о том, как построена верховная (суверенная) власть в государстве, какие органы и должностные лица наделены этой властью, каким образом она формируется и распределяется между ними и т.д., - деп өз ойын тұжырымдайды. [9, с.245].
Жоғарыда келтірілген талдаудан мемлекеттің басқару нысанына байланысты көзқарастар мен пікірлер деңгейінің әртүрлі екендігін аңғарамыз. Сонымен қатар, келтірілген ойлар мен пікірлерді біріктіретін белгілі бір ортақтықтың да бар екендігін аңғаруға болады. Жоғарыдағы түсініктер мен анықтамалар мемлекеттің басқару нысанының теорияда өте өзекті және ауқымды мәселе екендігін аңғартады. Мемлекеттің басқару нысанын дұрыс анықтау арқылы ғана біз оның теориялық базасын сала аламыз және оның дұрыс жүзеге асуының негіздерін қалаймыз. Сондықтан да бұл мәселенің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғары екендігі сөзсіз. Мемлекеттің басқару нысанына байланысты көзқарастарды саралау барысында белгілі мемлекеттанушы В.Е. Чиркиннің ойына тоқталмай өту мүмкін емес. Белгілі ғалым өзінің қазіргі кезеңдегі мемлекет мәселесіне арнаған еңбегінде
мемлекеттің басқару нысанына байланысты, оны кең ұғымда және тар ұғымда түсінуге деген көзқарастардың қалыптасқандығын айта келе, былай дейді: Сторонники узкого подхода связывают форму правления только или прежде всего с правовым положением главы государства (А.А. Мишин), приверженцы широкой трактовки включают в это понятие отношения высших органов государства с центрами экономической и политической власти и даже политическую среду (чешский автор Й. Благож). Узкая трактовка недостаточно учитывает роль других органов государства, в частности парламента. Если речь идет о форме правления, то есть по существу об управлении государством, то вряд ли можно сводить это понятие (в т.ч. различие между монархией и республикой) к правовому положению одного должностного лица. С другой стороны, чрезмерно широкая трактовка формы государства придает ей несвойственные формы черты. Вряд ли всю политическую среду и даже отношения центральных органов государства модно вместить только в понятие формы.
В современной литературе понятие формы правления традиционно определяется в связи со структурой и взаимоотношениями высших органов государства-главы государства, парламента, правительства. В принципе это определение охватывает основные стороны формы. Но в некоторых странах нет парламента или его временно не бывает... поэтому представляется, что форма правления может быть определена как целостная система органов, функций и способов управления государством, включающая прямые и обратные связи органов государства с населением [10, с.140-141], - деп өзінің түсінігін береді.
Әрине, шын мәнінде Президенттің, Парламенттің және Үкіметтің қарым- қатынасы негізінде анықтау өте негізді болғанымен кейбір мемлекеттерде Парламенттің қызмет атқармайтындығын кездестіруге болады. Сонымен қатар, кейбір мемлекеттерде Үкімет болмайды. Сондықтан осындай жағдайларда мемлекеттің басқару нысанының ішкі мәні де өзгеріп кетуі мүмкін. Ойымызды қорыта келгенде жалпы мемлекеттік басқару нысанының басты элементі ол билік тұтқаларының ұйымдасуы және осы билік тұтқаларының өзара қарым- қатынасын сол билік тұтқаларының халықпен арадағы байланыс деңгейін негізге алуымыз қажет.
Мемлекеттің басқару нысанының дамуы да сан ғасырлық тәжірибенің сыннан өткен жолының көрінісі болып табылады. Мемлекеттің басқару нысанына негізінен мынадай белгілер тән:
Біріншіден, мемлекеттің басқару нысаны, жалпы биліктің ұйымдасу негізін көрсетеді;
Екіншіден, биліктің арақатынасын;
Үшіншіден, биліктің жүзеге асуының сипатын айқындайды.
Мемлекеттің басқару нысаны қоғамдық өмірдің талабы тудырған тарихи дамып отыратын, әрбір қоғамның талабына сай өзгеріп тұратын, биліктің ұйымдастырылуына байланысты монархиялық, республикалық деген түрге ажыратылатын жиынтық ұғым болып табылады.
Монархия қазіргі кезеңдегі қалыптасқан түсінігі талай тарихи даму кезеңінен өтіп толықсыған, оның негізгі белгілерін көрсететін ұғым болып табылады. Монархия туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі көзқарастар жүйесі қалыптасқан болатын. Монархия еліміздегі түсіндірме сөздіктердің бірінде, былай түсіндіріледі: Монархия- мемлекеттік басқару нысаны. Мұнда ең жоғарғы өкімет (билік) сайланбайды, тағайындалмайды, ондай билік ұрпақтан ұрпаққа мұраға қалдырылып, ауысып отырады. Мерзімі көрсетілмеген түрде жүзеге асырылады [11, 212 б.]. Ал отандық белгілі ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраева монархияны былай айқындауға тырысады: Монархия - мемлекеттік басқару түрі. Барлық мемлекеттер типтерінде кездеседі. Сондықтан құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық монархиялар болады. Монархияның түрлері - абсолюттік монархия - феодалдық мемлекеттердің басқару түрі. Конституциялық монархия-кейбір буржуазиялық мемлекеттердің басқару түрі (Англия, Жапония, т.б.). Монархия - монарх (король, патша, шах, хан, т.с.с) билеген мемлекет [12, 92 б.]. Монархия туралы ұғымдарды талдай қарайтын болсақ, оның мәні бір болғанымен, оны сипаттауда ерекшеліктер бар екендігін көреміз. Т. Ағдарбеков: Монархия (грек тілінен - жалғыз билеуші) - басқару нысаны, өкімет түгелімен не жартылай билеушінің қолына шоғырланады - монархтың (корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
басқаруының уақыты шексіз болады;
сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады [3, 105-106 бб.], - деп негізгі белгілерін көрсетуге тырысады. Ал жоғарыда келтірілген оқулықтардың бірінде
Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік мұрагерлікпен беріледі. монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтан оның билігі - мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік европа мемлекеттерінде ерке адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді (Ресей, Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндай жағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Напалеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғысы Англияда мемлекеттік төңкеріске ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистік партия басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару функцияларды жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады [5, 36-37 бб.]. Монархияда мемлекеттік билік
тек ғана бір адамның қолында болады, билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі [6, 31 б.].
Басқарудың монархиялық формасы жағдайындағы монархтың құқықтық статусының аса маңызды ерекшеліктерінің бірі - мемлекет басы қызметін ауыстыру тәртібі мен шарттарына байланысты. Мысалы, басқарудың республикалық формасынан ерекшелігі монарх өзінің қызметін мұралық пен және өмір бақи алады. Алайда, кейбір ғалымдар бұл көзқарасты дұрыс деп есептемейді де, дәлел ретінде сайланбалы монархияларды алға тартады. Бұл көзқарастың дұрыстығы да бар. Егер қазіргі басқару формаларына талдау жасайтын болсақ, кейбір ерекшеліктері бар монархияларды атауға болады. Мысалы, Малайзияда мемлекет басшысы - король 5 жыл мерзімге сайланады. Біздің пікірімізше, сайланбалы монархиялар ережеден тыс нәрселер болып табылады. Ол мемлекеттік құрылыстың ыдырауына алып келді, немесе мұрагерлік монархияға айналды. Мұны монарх билігінің өмір бойлығы принципіне қатысты да қолдануға болады. Мысалы, Бутанда заңға сәйкес корольді Парламент депутаттарының 23 дауысымен мерзімінен бұрын биліктен тайдыруға болады; Сауд Аравиясында билеуші әулет отбасыларының кеңесімен король орнынан тайдырылып, жаңа корольмен алмастырыла алады. Бүгінде басқарудың монархиялық формасы мейлінше кеңінен таралған. Мысалы, Европа мемлекеттердің үштен бірінің басқару формасы монархиялық, ал Азияда - мемлекеттердің ширегі, Африкада 50 мемлекеттің үшеуі монархия, Солтүстік Америкада бір мемлекет (Канада), Латын Америкасында - бір мемлекет (Белида), Кариб бассейінінде бірқатар аралдық мемлекеттер монархиялар болып табылады.
Қазіргі заманғы монархиялық басқару нысанын зерттеген Н.А. Сейдалиевтің пікірі бойынша: Монархияның ортақ белгілерінің барлығына қарамастан әртүрлі елдердегі монархиялардың билік өкілеттігі әртүрлі тарихи және қазіргі заманғы монархияларды өкілеттігі ауқымына байланысты үлкен үш түрге бөлуге болады: абсолюттік, дуалистік және парламенттік (шектелген) [13, 49 б.]. Адамзат тарихындағы ең көне басқару формаларының бірі абсолюттік монархия. Абсолюттік монархияда барлық билік монархияның қолына шоғырланады: монарх заң шығару құқығына ие, мемлекетті басқару және жоғарғы сот инстанциясы болып табылады, сондай-ақ діни билікке ие. Аталған ортақ белгілеріне қарамастан тарихи дәуірдің әртүрлі кезеңдеріне абсолюттік монархияның өз ерекшеліктері болады. Мысалы, ежелгі дәуірдегі: монархиялардан көне шығыс монархиялары (шығыс деспотиясы) ерекше көзге түседі. Шығыс монархиялары өте уникальді (қайталанбас, бірегей), сондай-ақ империя формасындағы ежелгі Рим монархиясы да қайталанбас құбылыс (б.э.д. І-ІІ ғ.). Ежелгі Рим монархиясы, әсіресе кейінгі дәуірлердегі басқару формасы орта ғасырлардағы мемлекеттер үшін үлгі болды. Орта ғасырлардағы монархиялар өз дамуының үш кезеңін басынан өткерді: ерте феодалдық, сословиелік-өкілеттік және абсолюттік монархия. Ежелгі шығыс монархиялары азиялық өндіріс тәсілдеріне негізделді. Монархияның осы түрінің қалыптасуында ежелгі шығыс мемлекеттеріндегі климаттық жағдайлар
маңызды роль атқарды. Ирригациялық құрылыстарды салу және оның жұмыс тәртібін бақылау қажеттігі, ұзақ уақыт қауымдық шаруашылықтың сақталынып қалуы, жерге, суға, құлдардың бір бөлігіне деген ұжымдық меншіктің болуы - шығыс монархиясының экономикалық алғы шарт болды. Ең ірі жер иесі патшаның өзі болды. Шығыс деспотиясы монархтың билігі формальді түрде шектеусіз еді. Мемлекет басшысының қолында барлық билік шоғырландырылады, ол мемлекеттік аппаратты басқару қоғам өмірінің ең маңызды мәселелерін монарх шешті. Оның билігі құдайландырылды. Ежелгі шығыс елдеріндегі мұндай монархиялық жиынтықтығы шығыс деспотиясы ұғымын құрайды. Басқарудың осындай формалары ежелгі Азия-Африка мемлекеттері үшін тән (Египет, Шумер, Вавилон, Үндістан, Қытай). Алайда, шын мәнісінде мемлекет басшысының билігі әскери чиновниктер мен абыздар тарапынан шектеліп отырды. Ежелгі Рим монархиясы ерекшеленді. Монархиялық басқару формасының алғашқы кезеңдерінде Римде монархиялық институттармен қатар республикалық мекемелер болды. Мұнда республикадан монархияға көші, өтпелі кезеңдегі басқару формалары әртүрлі әскери диктатуралар арқылы жүзеге асырылды. Тек кейінгі кезеңде ғана Ежелгі Римде басқарудың типтік монархиялық формасы қалыптасып, император әскери - бюрократиялық аппаратқа және армияға арқа сүйеді. Феодалдық қоғамның гүлденуі кезеңінде күшті монархиялық концепциясы басымдылыққа ие болды. Монархтың билігі абсолютті болып есептеліп, мемлекет билеуші теңдестірілді. (Осыған байланысты француз королі Людовик ХІV- нің Мемлекет дегеніміз - Мен деген сөзі есіне түседі.). Енді кішігірім осы монархиялық басқару жүйесінің түрлеріне тарихи шолудан кейін, монархиялық басқару жүйесінің ұғымын талдауға кірісетін болсақ, біз негізінен монархиялық басқарудың ұғымын айқындау үшін оның тұрақты ерекше белгілеріне тоқталып өтуіміз қажет. Жалпы қазіргі кезеңдегі мемлекеттанушылар монархиялық басқару жүйесін жоғарғы мемлекеттік билік мемлекет басшысына монархқа берілетін, оны мұрагерлікпен алатын, халықтың алдында жауапкершілігі болмайтын басқару нысанының түрі деп айқындайды. Бұл жерде монархиялық басқарудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс конституциялық монархияны басқару нысаны ретінде зерттеуге арналып жазылған. Зерттеу жұмысында конституциялық монархияның қалыптасуы мен ерекшеліктері, сондай-ақ қазіргі заманғы конституциялық монархияларда, оның ішінде дуалистік, парламенттік және аралас монархияларда мемлекеттік биліктің ұйымдасуы мәселелері зерттелген.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 83 бет
Зерттеу жұмысының негізгі идеялары мен қорытындылары
Дүние жүзінде конституциялық монархияның қалыптасуына төмендегідей негізгі факторлар әсер етті: ішкі әлеуметтік-саяси дамудың ерекшеліктері; француз буржуазиялық-демократиялық революциясының әсері; 1848-1849 ж.ж. буржуазиялық-демократиялық революциялардың әсері; еуропалық емес елдердің еуропалық жаңару жолына түсуі. Монархия күні өткен, ескірген басқару нысаны емес екендігін мемлекеттік-құқықтық дамудың қазіргі заманғы дүниежүзілік тәжірибесі көрсетіп отыр. Қазіргі таңда дүние жүзінің 30 елінде монархия орныққан. Оның ішінде 11 монархия Еуропада орналасқан. Еуропалық мемлекеттер - бұл жоғары дамыған мемлекеттер. Қазіргі заманғы монархияларды: абсолюттік және конституциялық деп бөлу қажет. Соңғысы - парламенттік монархиялар, дуалистік монархиялар, дуалистік типтегі парламенттік монархияға бейім аралас монархия, дуалистік типтегі абсолюттік монархияға бейім аралас монархия деп жіктеледі. Қазіргі таңда дүние жүзінде неғұрлым кеңінен тараған монархиялық басқарудың түрі парламенттік монархия болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы - конституциялық монархия басқару нысаны ретінде тарихи-құқықтық және салыстырмалы- құқықтық аспектілерде кешенді түрде зерттелді. Қазіргі заманғы монархияларға, сондай-ақ қазіргі заманғы конституциялық монархияларға авторлық жіктеу жасалды. Сонымен бірге, қазіргі заманғы парламенттік монархиялардың негізгі белгілері айқындалды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыстың негізгі қол жеткізген байлам-түйіндерін мемлекет және құқық теориясы, құқықтық және саяси ілімдер тарихы, конституциялық құқық саласындағы жеткен ғылыми жетістіктерді одан әрі дамытуда басшылыққа алуға болады.
РЕЗЮМЕ
Структура и объем работы. Диссертационная работа посвящена к изучению конституционной монархии как формы правления. В работе исследуются формирование, особенности, а также вопросы организации государственной власти в конституционных монархиях современности, включая дуалистические, парламентские и смешанные монархии.
Диссертационная работа состоит из введения, трех разделов, объединяющих семь подразделов, заключения и списка использованных источников.
Основные идеи и выводы исследования.
Основными факторами становления конституционной, монархии в мире являлись: особенности внутреннего социально-политического развития; влияние французских буржуазно-демократических революций; влияние буржуазно-демократических революций 1848-1849 гг.; модернизация не европейских стран по европейскому пути. Современная мировая практика государственно-правового развития доказывает, что монархия вовсе не является какой-либо отжившей формой правления. В настоящее время монархия установлена в 30 странах мира. При этом 11 монархий, расположено в Европе. Европейские монархии - это как правило, высокоразвитые государства. Современные монархии следует делить на абсолютные и конституционные. Последние делятся на парламентские монархии, дуалистические монархии, смешанные монархии дуалистического типа с тяготением к парламентской форме правления и смешанные монархии дуалистического типа с тяготением к абсолютной монархии. Наиболее распространенной формой монархического правления в современном мире является парламентская монархия.
Научная новизна диссертационной работы. Научная новизна диссертации заключается в комплексном исследовании конституционной монархии как формы правления в историко-правовом и сравнительно- правовом аспектах. Автором предложены классификации монархий современности в целом и конституционных монархий в частности. Также, выявлены основные признаки парламентской монархии в современном мире.
Практическая значимость диссертационной работы. Практическая значимость исследования заключается в том, что ее результаты могут быть использованы при подготовке лекций, других учебно-методических материалов по теории и истории государства и права, истории политических и правовых учений, конституционному праву и т.д.
SUMMARY
The structure and amount of work. The thesis deals with the constitutional monarchy as a form of government. This paper investigates the formation, characteristics, and the organization of government in the modern constitutional monarchy, including the dualistic and mixed parliamentary monarchy.
The present paper consists of introduction, three chapters from seven paragraphs, conclusion fnd list of used literature.
The basic ideas and conclusions of the study.
The main factors of a constitutional, monarchy in the world were the features of the internal socio-political development, the influence of the French bourgeois- democratic revolution, the influence of the bourgeois-democratic revolutions of 1848-1849, modernization. Non-European countries in the European way. The modern world practice of state-legal development proves that the monarchy does not obsolete form of government. It is now established in 30 countries of the monarchy. Thus, 11 monarchies located in Europe. European monarchies - is, as a rule developed countries. A modern monarchy should be divided into absolute and constitutional. Last fall, a parliamentary monarchy, the Austro-Hungarian monarchy, mixed Dual Monarchy type with gravity to a parliamentary form of government, and mixed monarchy dualistic tendencies type to absolute monarchy. The most common form of monarchical rule in the modern world is a "parliamentary: the monarchy.
Scientific novelty of the dissertation. Scientific novelty of the thesis is a comprehensive study of the constitutional monarchy as a form of government in historical and comparative law and in the legal aspects. The author suggests the classification of modern monarchy in general and constitutional monarchy in particular. In addition, to identify the main features of a parliamentary monarchy in the modern world.
The practical significance of the work. The practical significance of the study is that its results can be used in the preparation of lectures and other educational materials on the theory and history of state and law, the history of political and legal doctrines of constitutional law.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 3
КІРІСПЕ. 4
МОНАРХИЯНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
Монархияның түсінігі, негізгі белгілері және ерекшеліктері 10
Басқару нысаны ретінде монархияның негізгі түрлері 20
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
Конституциялық монархияның мемлекеттік басқару нысаны ретінде қалыптасуына әсер еткен факторлар 27
Француз буржуазиялық-демократиялық революциясы идеясының әсерімен конституциялық монархияның қалыптасуы 37
Еуропадағы 1848-1849 жж. буржуазиялық-демократиялық революциялар әсерімен конституциялық монархияның қалыптасуы 45
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯЛАР
Қазіргі заманғы конституциялық монархиялар және оларды түрлерге жіктеу 51
Қазіргі заманғы парламенттік монархиялар. 77
ҚОРЫТЫНДЫ. 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 91
АНЫҚТАМАЛАР
Абсолюттік монархия - мемлекеттік биліктің шексіз түрі, яғни монархтың билігін ешкім шектемейді, оның қолында биліктің барлығы болады.
Атқарушы билік - қабылданған заңдарды жүзеге асыратын және жедел түрде шаруашылық істерімен айналысатын биліктің тағайындалмалы немесе сайланбалы атқарушы-орындаушы органдары.
Вето (тыйым) - парламент қабылдаған заң жобасына мемлекет басшысының қол қоймауы, яғни қабыл алмауы.
Вотум - сайлау корпусының немесе өкілді мекеменің белгілі бір мәселе бойынша көпшілік дауыспен қабылдаған шешімі.
Дара басшылық - басқаруды ұйымдастыру нысаны (формасы). Мұнда тиісті мемлекеттік органның мекеменің, кәсіпорынның басшылығында заңдық міндетті шешім қабылдайтын, кұқықтық өкілеттігі бар бір ғана адам (түлға) билік басында болады.
Деспотия - өзіндік державалық биліктің нысаны (формасы) - бұл да шексіз монархия. Билік -- өз қол астындағылардың құқықсыздығы мен билік тарабынан зорлық-зомбылықтың аса зор болуымен ерекшелінеді.
Дуалистік монархия - шектеулі монархияның бір түрі. Мұндайда монарх конституция шеңберінде қызметтер атқару барысында әрі формалды, әрі шындығында да өзінің билік құзырын кең түрде сақтайды.
Конституциялық монархия - атадан балаға мұра болып қалған билік иесінің мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып, демократиялық ұстанымдармен үйлесім тауып басқаруы
Лауазым иелері - ұйымдастырушылық және өкілдік қызметтер атқаратын тұлғалар. Лауазым иелерінің құқықтық жағдайының бір ерекшелігі - олардың өкілдігі өздері қызмет атқарып жүрген мекемелері, кәсіпорындары немесе ұйымдары шеңберлерінде жүзеге асырылады. Бұл өкілдіктердің лауазым иелерімен қатынастары қызмет жөнінен бағынышты болып келетін қызметкерлерге, сондай-ақ оларға тікелей бағынышты органдарға да таралады.
Мемлекеттің басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарын құрудың тәртібін және олардың азаматтармен болатын өзара қатынастарын сипаттайтын мемлекет нысанының элементі.
Мемлекет нысаны - мемлекеттің басқару нысанын (формасын) мемлекеттің құрылыс нысаның (формасын) және мемлекеттік құқықтық режимді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың жиынтық түрі (тұрпаты).
Монархия - мемлекеттік басқару нысаны, мұнда ең жоғарғы билік сайланбайды, тағайындалмайды, ондай билік атадан мұраға қалдырылып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады, мерзімі көрсетілмеген түрде жүзеге асырылады.
Парламенттік монархия - монарх билігі мемлекет Конституциясымен шектеліп, монархтың заң шығару билігіне құзыры жетпей, тек өкілдік қызмет атқаратын билік түрі.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Басқару нысаны - мемлекет және құқық теориясының, әсіресе мемлекетпен байланысты мәселелерді зерттейтін бөлімінің негізгі категориясына жататын мемлекет нысанының негізгі элементі болып табылады. Кез келген елдің мемлекет және құқық тарихын зерттеуде ең алдымен оның басқару нысанына баса назар аударылады. Басқару нысаны сонау антикалық заманнан бастап-ақ көптеген еңбектердің арқауына айналды. Басқару нысаны мемлекет және құқық теориясынан басқа, конституциялық құқықта қарастырылады, сонымен қатар заң ғылымдарының қатарына жатпайтын саясаттануда да оны назардан тыс қалдырмайды. Осылайша басқару нысанына қатысты мәселелер пәнаралық мазмұнға ие болып табылады.
Әдетте мемлекеттер басқару нысанына қарай монархиялық және конституциялық болып бөлінеді. Ғылыми салада республикалық басқару нысанына және оның түрлерін зерттеуге негізінен басымдық беріледі. Дегенмен адамзат тарихының даму барысында монархиялық басқару нысаны ХХ ғасырдың басына дейін мемлекеттердің басым бөлігінде үстемдік етті. Монархия қазіргі таңда да басқару нысаны ретінде өмір сүріп келеді. Ол әлемнің 30 мемлекетінде үстемдік етіп отыр, оның 11-і Еуропада орналасқан, айта кетерлігі ол елдердің барлығы дерлік дамыған, тұрақты демократиялық институттары орныққан мемлекеттер. Сонымен бірге, бірқатар елдерде монархия ХХ ғасырдың 2-жартысында қалпына келтірілді (Испанияда 1975 ж., Камбоджада 1993 ж.). Бұл монархияның басқа да елдерде түлеуінің мүмкіндігі бар екендігін көрсетсе керек. Осы айтылған жағдайлардың барлығы конституциялық монархиялық басқару жүйесін өткен тарихтың кейіпкері ретінде қарамай, бүгінгі дамыған қоғамның шындығы ретінде бағалауға жол ашатындай. Осыған байланысты конституциялық монархияны басқару нысаны ретінде зерттеу ғылыми тұрғыдан өзекті болып табылады.
ХІХ ғасырдың басынан бастап монархияның басымдыққа ие болған түрі конституциялық монархия болып табылды. Сондықтан да қазіргі конституциялық монархияның түпкі мәнін түсіну үшін оның тарихи-құқықтық аспектісін қарастыру маңызды болып табылады. Мәселенің салыстырмалы- құқықтық аспектісі де өзекті. Ал қазіргі конституциялық монархияларды зерттеу оның басты сипаттарын анықтауға, қазіргі таңдағы монархиялық мемлекеттерді анықтаудың негізгі критерийлерін жасақтауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның мемлекеттілік тарихына көз жүгіртетін болсақ, көшпелі далада монархиялық басқару жүйесіне негізделген талай ірі империялардың өмір сүргендігін көреміз. 2012 жылғы 14 желтоқсанда ҚР Тәуелсіздігі күніне арналған салтанатты жиналыстың барысында сөйлеген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында былай делінеді: Біз әкімшілік-әміршілдік жүйенің басқару дәстүрлерінен түбегейлі бас тартып, басқарушылардың заманауи әрі тиімді корпусын құруға тиіспіз. Барлық азаматтар тең құқықтар мен мүмкіндіктерге ие
болатын, кадрларды іріктеу мен жоғарылатудың біз жасаған жүйесі мемлекеттік аппарат қызметінің кәсібилігі мен ашықтығының барынша жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Біз мемлекеттік басқаруда өзіндік тұрғыда төңкеріс жасауға қол жеткіздік, оны халыққа мемлекеттік қызметтерді көрсету сапасын арттыруға қайта бағдарладық. Қазақстан - қазіргі заманғы мемлекет. Біздің мемлекетіміз кемелдікке жетті. Сондықтан да бүгінгі күн тәртібі мемлекеттің қалыптасуы кезеңіндегіден өзгеше. Біздің мақсатымыз - мемлекеттік басқарудың жаңа түрін қалыптастыру. Ол қоғамға қызмет ету мен мемлекеттілікті нығайтудың жаңа міндеттеріне сай болуы тиіс [1, 4 б.]. Бұл айтылған ойға мән беретін болсақ, қазақ даласында өткен мемлекеттердің басқару жүйесін тарихи-құқықтық тұрғыда зерделеудің бүгінгі таңда тәуелсіз мемлекетімізді дамытуда да, маңызды орын алатындығын көреміз.
Қазақ даласында ежелгі дәуірлерден бері көшпелі монархиялар өмір сүріп келді. Қазақ хандығы тұсында хан билігін жүзеге асырудың өзіндік тетігі қалыптасқан болатын. Бұл бізге көшпелі монархияның көріністерін елестетеді. Осы жерде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың мына ойлары хан билігінің сипатын беретіндей: Қазақ мемлекетінің іргетасын тап осы төре тұқымының өкілдері қалады. Қазақ қоғамындағы жоғары мәртебе иесі сұлтандар, яғни Шыңғысханның ерке кіндікті ұрпақтары-шыңғысзадалар болды.
Олар қазақ қоғамындағы ең бір ықпалды күшке айналды. Шыңғыс тұқымынның балалары туғаннан-ақ сұлтан атағын иемденіп, осынау әлеуметтік топтың тұқым қуалайтын мүшесі ретінде құқыққа ие болды. Былайынша, хан тағының заңды үміткері саналып, әскери қызметтен басқаға араласпады, жазаланудан, билер сотына түсуден азат болды [2, 206 б.]. Бұл айтылған жағдайлар қазақ тарихында өткен көшпелі монархиялық мемлекеттердің ерекшеліктерін әлі де болса, терең зерделеуге, оның мәнін түсінуге бізді итермелейтіндей.
Монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің тәжірибесін зерделеу және оның бүгінгі таңдағы жай-күйіне ерекше мән беру, еліміз үшін стратегиялық тұрғыдан да маңызды болып отыр. Сол арқылы ғана біз, монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттермен жемісті қарым-қатынас жасауға негіз қалай аламыз.
Жоғарыда айтылған жағдайлардың барлығы, магистрлік диссертация тақырыбының бүгінгі күн талабына жауап беретіндігін және тарихи-құқықтық тұрғыдан ғана өзекті болып табылмай, қазіргі өмір шындығында да, маңызды екендігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Монархиялық басқару туралы ұғым- түсініктер ежелгі дәуірдің өзінде қоғамдық өмірде орын алған болатын. Монархиялық басқару нысаны ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан құбылыстың бірі болып табылады. Сондықтан да, монархиялық басқару жүйесі туралы ой-тұжырымдар да, өз бастауын ежелгі дәуірлерден алады. Ежелгі дәуірдегі шығыстың саяси-құқықтық ой-пікірінде жеке тұлғаның мемлекеттік басқарушы ретіндегі сипаттамасы әрқашанда бөлініп алынып, қарастырылатын.
Жеке дара патшаның билік жүйесі туралы шығыс ойшылы Конфуцийдің, мемлекет қайраткерлері Шан Янның, Каутильяның шығармаларында жан- жақты қарастырылған.
Монархия идеясының классикалық деңгейдегі ұғым-түсініктері антика дәуірдегі ойшылдардың көзқарастарында қалыптаса бастады. Мәселен, антика дәуірінің ойшылдары Платон, Аристотель, Полибий, Цицерон т.б. өздерінің еңбектерінде монархиялық басқару мәселелерін жан-жақты талдап, оның мәнін түсіндіруге тырысты.
Орта ғасырлық ойшылдардың көзқарастарындағы монархия идеясының мазмұнына мемлекет пен дін арасындағы күрес өз әсерін тигізді. Бұл кезеңдегі ойшылдар А. Августин, Ф. Аквинский, И. Солберийский және т.б. мемлекетте діни биліктің үстемдігін қолдаған болатын. Ал Н. Макиавелли бір билеушінің мұрагерлікпен мемлекетті басқаруының артықшылық жақтарын көрсетуге тырысты. Орта ғасырлық Қазақстан ойшылдарының монархиялық басқару жүйесіне қатысты ойлары Орхон, Енисей жазбаларында, М.Х. Дулати еңбектерінде, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн және т.б. ойшылдардың көзқарастарында көрініс табады.
Жаңа заман кезеңінде монархиялық басқару жүйесі құқықтар мен бостандықтарды, саяси қақтығыстарды реттеудің бірден-бір оңтайлы нысаны деп бағаланды. Мұндай көзқарастарды сол кезеңнің ойшылдары Ж. Боденнің, Э. Роттердамскийдің, Т. Гоббстың, Дж. Локктың, Ш.Л. Монтескьенің, Г.В.Ф. Гегельдің, И. Канттың және т.б. пікірлерінен кездестіреміз.
Сонымен қатар, монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне ресейлік ғалымдар мен ойшылдарда көптеп ат салысты. Ресейлік ойшылдардың ішінде К.Д. Кавелин, В.М. Гессен, М.М. Коркунов, Б.М. Чичерин және т.б. монархиялық басқару жүйесіне халық өкілдігін астастыруды қолдаған болатын. Ал, К.Н. Леонтьев, Л.А. Тихомиров, И.Л. Солоневич, И.А. Ильиндер Ресей мемлекетінің гүлденуін тікелей монархиялық басқарумен байланыстырды.
Монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне ресейлік ғалымдар мен ойшылдарда көптеп ат салысты. Басқару нысандарын А.Э. Калипович, А.А. Лизин, Л.Р. Симоношвили, Г.В. Тарабан, және т.б. зерттеген. Басқару нысанына қатысты мемлекет механизмі мәселесі Э.П. Григонис еңбектерінде көрініс тапты. Монархия басқару нысаны ретінде С.П. Александрова, С.А. Каминский, О.В. Погожева, Л.А. Тихомиров туындыларында да жарық көрген.
Кеңестік кезеңде таптық идеологияның салқыны қоғам өмірінің барлық саласын шарпып өткен болатын. Бұл мемлекет және құқық теориясына да, өзінің көлеңкесін түсірді. Соның салдарынан кеңестік кезеңде мемлекет нысанына байланысты, оның басқару жүйесіне қатысты мәселелер қарқынды зерттеле қоймады. Кейінгі кезеңде мемлекеттің басқару нысанына байланынысты А.Б. Венгеров, А, В. Малько, М.И. Матузов, В.Е. Чиркин, В.С. Нерсесянц, З.М. Черниловскийлер кеңінен қалам тартты.
Қазіргі кезеңде Қазақстандық ғалымдардың монархиялық басқару жүйесін зерттеуге ат салысқандардың қатарына: С.З. Зимановты, С.С. Сартаевты, Ғ.С. Сапарғалиевті, М.Т. Баймахановты, С.Н. Сабикеновті, З.Ж. Кенжалиевті, А.
Ағдарбековты, Е.К. Нұрпейісовті, Б.А. Майлыбаевты, Н.А. Сейдалиевті және т.б. жатқызуға болады.
Монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне қосылған мұншама үлеске қарамастан, осы уақытқа дейін конституциялық монархия мемлекеттік басқару нысаны ретінде арнайы қойылып жүйелі түрде отандық заң ғылымында әлі толық деңгейде өзінің бағасын ала қойған жоқ.
Біздің зерттеуіміз дер кезінде осы олқылықтың орнын толтыруға бағытталып отыр.
Зерттеу жұмысының объектісі және пәні. Магистрлік диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне конституциялық монархия тұсында мемлекеттік билік органдары ұйымдарын құқықтық реттеу процесі барысында туындайтын қоғамдық қатынастар жатады. Зерттеудің нақты пәнін конституциялық монархиялық басқару нысанының теориялық аспектілері және қазіргі кезеңде конституциялық монархиялық басқару нысанының жүзеге асу тетігін зерделеу құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
мемлекеттік басқару нысаны ретінде конституциялық монархия және оның бүгінгі таңдағы даму болашағы туралы пікірлер мен көзқарастардың тұтас және үйлесімді жүйесін құрастыруға негіз боларлық тұжырымдарды қалыптастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
монархияның түсінігі, негізгі белгілері және ерекшеліктеріне ғылыми саралау жүргізу;
конституциялық монархияның мемлекет тік басқару нысаны ретінде қалыптасуына әсер еткен факторларға ғылыми саралау жасау;
қазіргі заманғы конституциялық мона рхияларды түрлерге жіктеуді жүзеге асыру;
қазіргі заманғы парламенттік монархиялардың дамуына талдау жасау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық жұмысты жазу барысында жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез, диалектикалық, статистикалық әдістер қолданылды. Сондай-ақ, мемлекет нысанын айқындау барысында ғылым саласына белгілі әдістердің ішінде хронологиялық, тарихи-салыстырмалы, құқықтық-салыстырмалы, жүйелеу т.б әдістер кеңінен қолданылды.
Сонымен қатар, жұмысты жазу барысында Қазақстанның саяси-құқықтық дамуына қатысты зерттеулер жүргізіп жүрген ғалымдардың еңбегіне арқа сүйедік. Олардың қатарында: С.З. Зиманов, С.С. Сартаевтың, Ғ.С. Сапарғалиев, С.Н. Сабикенов, З.Ж. Кенжалиев, Т.А. Ағдарбеков, А.С. Ибраева т.б. атаймыз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төменгі тұжырымдардан көрінеді:
конституциялық монархия басқару нысаны ретінде кешенді түрде зерттелінді;
монархиялық басқару жүйесіне басқа басқару нысандарымен салыстырмалы түрде талдау жасалды;
конституциялық монархиялық басқару нысанының қалыптасуы мен дамуы тарихи тұрғыдан зерделенді;
конституциялық монархиялық басқару нысанына жіктеу жасалды;
қазіргі кезеңдегі парламенттік монархиялық басқарудың дамуы талданды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу жұмысында қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдарға мыналар жатады:
монархиялық басқару нысаны ежелгі дәуірлерден бері қалыптасып, дамып келе жатқан, басқару нысанының бір түрі болып табылады. Монархиялық басқару жеке тұлғаның билік жүргізуіне, негізінен мұрагерлік, ал кейбір мемлекеттер тәжірибесінде сайланбалы қағидасына негізделеді. Монархиялық басқару жүйесінің тағы бір ерекшелігі, монархтың заң алдындағы жауаптылығының бекімеуінде. Қазіргі кезеңде монархиялық басқару жүйесі ұлттық тұтастықты қалыптастырудың символы қызметін атқаруда;
дүние жүзінде конституциялық монархияның орнауының негізгі факторлары: ішкі әлеуметтік-саяси дамудың ерекшелігі (Англия, Швеция, Норвегия); француз буржуазиялық-демократиялық революцияларының әсері (Герман мемлекеттері, Бельгия, Нидерланды, Испания, Португалия); 1848-1849 ж.ж. буржуазиялық-демократиялық революциялардың әсері (Германия, Италия, Австрия, Венгрия, Дания); еуропалық емес мемлекеттердің еуропалық жолмен модернизациялануы (Жапония, Түркия).
- мемлекеттік-құқықтық дамудың қазіргі таңдағы тәжірибесі конституциялық монархияның басқару нысанының ескірген, күні өткен құбылысы емес екендігін көрсетуде. Бүгінгі таңда әлемнің 30 елінде конституциялық монархия орнатылған. Оның 11-і Еуропа мемлекеттері. Еуропалық монархиялар негізінен жоғары дамыған мемлекеттер. 7 монархия (Бельгия, Ұлыбритания, Дания, Испания, Люксембург, Нидерланды, Швеция) бүгінгі таңда 27 мүшесі бар Еуропалық одақтың мүшесі болып табылады.
қазіргі заманғы монархияларды абсолюттік және конституциялық деп бөлу қажет. Ал соңғысы парламенттік, дуалистік, дуалистік типтегі парламенттік монархияға бейім аралас монархия, дуалистік типтегі абсолюттік монархияға бейім аралас монархия деп жіктеледі. Монархиялық басқарудың ең көп тараған түрі бүгінгі таңда парламенттік монархия болып табылады (жалпы монархиялардың 50%-ы, конституциялық монархиялардың 62,5%-ы).
қазіргі заманғы парламенттік монархияның негізгі белгілері мыналар болып табылады: монархтың функциясы формальды кең, бірақ іс жүзінде тек өкілеттік сипатта болады (Жапония мен Швецияны есепке алмағанда, себебі мұнда монарх формальды түрде де монарх функциясы өте шағын); атқару билігі парламенттегі саяси күштердің орналасуына қарай қалыптасқан үкіметке тиесілі, сәйкесінше үкімет парламент алдында жауапты және парламент сенімсіздік білдірген жағдайда оның тарауы мүмкін; егер үкімет бірпартиялы болса, елдің саяси өмірінде үкіметтің және оның басшысының позициясы күшейе түседі; басқа басқару нысандарымен салыстырғанда монархтың заң шығару процесіне қатысуы шектелген: монарх парламент қабылданған заңға
вето қою құқығына ие емес (Испания), не ол бұл құқықты іс жүзінде қолданбайды (Бельгия, Дания), не ол заң қабылдау бастамасына ие бола алмайды (Норвегия).
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыстың негізгі қол жеткізген байлам-түйіндерін мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық саласындағы жеткен ғылыми жетістіктерді одан әрі дамытуда басшылыққа алуға болады.
Сонымен қатар, қазіргі кезеңдегі конституциялық монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің басқару жүйесін жетілдіруде және ол туралы құнды пікірлер білдіруде ерекше маңызды болып табылады. Зерттеудің негізгі нәтижелерін отандық заң оқу орындарында, мемлекет және құқық теориясынан, құқықтық және саяси ілімдер тарихы, салыстырмалы құқықтану т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде және тәжірибелік сабақтарды өткізуде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің мемлекет және құқық теориясы мен тарихы, конституциялық және әкімшілік құқық кафедрасында орындалды. Магистрлік диссертацияның негізгі тұжырымдары халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалып, басылымдарда жарияланды.
Магистрлік диссертацияның негізгі тұжырымдары мен түйіндері төмендегі конференцияларда баяндалды:
Англияда конституциялық монархияның қалыптасуының алғышарттары заң ғылымдарының докторы, профессор В.А. Кимнің 90- жылдығына арналған Конституционализм және Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. 25 қаңтар 2012 ж. Алматы қ. -273-276 б.б.
Батыс Еуропада конституциялық монархияның қалыптасуына француз буржуазиялық революциясы идеясының әсері Мир науки: государственно-правовая секция: Материалы международной научной конференции студентов и молодых ученых. (Алматы, 17-19 апреля 2013 г.) - Алматы, 2013. -370-345 б.б.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес құрылған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МОНАРХИЯНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
Монархияның түсінігі, негізгі белгілері және ерекшеліктері
Қазіргі кезеңде ғылымда мемлекеттің басқару нысаны туралы қалыптасқан өзіндік тұтастай ұғымдар жүйесі бар. Біз бұл жерде жалпы мемлекеттік басқару нысанының түсінігінің қазіргі кезеңдегі мемлекет теориясындағы қырын ашып көрсетуді мақсат етіп отырмыз. Ал егер бұл мемлекеттік басқару нысанының жалпы даму эволюциясына келетін болсақ, оның тарихы өз бастауын тереңнен тартады. Қоғам дамуының талап тілегіне сәйкес сол кезеңдегі мемлекеттік басқаруының нысанының қоғамдағы атқарған қызметіне байланысты және сол кезеңдегі ойшылдардың бағалау ерекшелігіне байланысты, яғни қоғамдық сананың қабылдауына байланысты әр түрлі мәнге ие болып келген болатын. Қазіргі кезеңде мемлекеттің басқару нысанының теорияда белгілі бір орныққан түсініктері айшықтала бастады.
Егер, қазіргі кезеңдегі мемлекеттің басқару нысанының ерекшеліктері тұрғысынан қарайтын болсақ, мемлекет теориясында басқару нысаны мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының құрылымы, олардың құрылуы тәртібі және олардың арасындағы биліктің бөлінуі ретінде қарастырылады. Басқару нысаны: мемлекеттің жоғары органдары және оның құрылымы қандай екенін білуге; әртүрлі мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастың құрылымын білуге; мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарымен халықтың арасындағы қарым-қатынастың қандай екенін анықтауға мүмкіндік береді. Аталған белгілерге сәйкес мемлекеттің басқару нысандары әртүрлі болып бөлінеді.
Отандық заңгерлердің мемлекет басқару нысанын түсіну мәселесіне тоқталатын болсақ, қазақстандық белгілі ғалым Т. Ағдарбеков өзінің еңбегінде мемлекетті басқару нысанына мынадай түсінік береді: Мемлекеттің басқару нысандары - мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуынадағы тәртіпті және олардың тұрғындарымен қарым-қатынасын сипаттайды [3, 105 б.]. Белгілі ғалым А.С. Ибраева өз еңбектерінің бірінде мемлекеттің басқару нысаны туралы былай дейді: Форма правления - это способ организации верховной государственной власти, порядок образования ее органов, их взаимодействие между собой и населением, степень участия населения в их формировании. Автор өз ойын әрмен қарай оны былай тарата түседі: Форма государственного правления дает возможность уяснить следующие моменты: порядок создания высших органов государства и порядок их внутреннего построения: порядок взаимоотношения высших и местных государственных органов; особенности взаимоотношения между верховной государственной властью и населением страны; степень участия населения в работе государственных органов, степень ответственности государственных органов перед государством [4, сс. 32-33]. Мемлекет және құқық теориясы бойынша тағы бір сүбелі еңбектің авторы Қ.Д. Жоламан басқару нысаны жөнінде өз ойын былайша тұжырымдайды: Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті органдарының
құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен қалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып саналады [5, 36 б.]. Мемлекет және құқық теориясы бойынша авторлар ұжымының бірлесіп шығарған оқулығында: Форма правления - это способ организации и формирования верховной государственной власти, она затрагивает вопросы о том как построена верховная власть в государстве, какие органы и должностные лица наделены этой властью, каким образом она формируется и распределяется между ними и т.д. Форма правления является ведущим элементом в форме государства, трактуемой в широком смысле - деп оның мазмұнын ашуға тырысады [6, с. 64]. Еліміздегі тағы да бір белгілі ғалымдардың еңбектерінде: Мемлекеттің басқару формасы - деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады [7, 31 б.].
Ресейлік ғалымдардың еңбектерінде де мемлекеттің басқару нысанына анықтама беріліп, оның түсінігі мен ұғымы туралы кейбір тұжырымдар беріледі. Мысалы В.М. Корельский мен В.Д. Перевалов: Данная категория показывает, как образуется высшие органы, что они собой представляют, на каких началах взаимодействуют. Форма правления также свидетельствует ли население в формировании высших органов государства, т.е. демократическим или недемократическим способом они образованы. Недемократическим путем формируются, например, высшие органы государства при наследственной монархии. Таким образом, форма правления раскрывает способ организации верховной государственной власти, порядок образования ее органов, их взаимодействия между собой и населением, степень участия населения в их формировании - дейді [8, с. 184]. Ал белгілі ғалым В.С. Нерсесянц болса, мемлекеттің басқару нысанын мынадай бір сөзбен анықтайды: Форма правления - это способ организации и формировании верховной государственной власти. Форма правления затрагивает вопросы о том, как построена верховная (суверенная) власть в государстве, какие органы и должностные лица наделены этой властью, каким образом она формируется и распределяется между ними и т.д., - деп өз ойын тұжырымдайды. [9, с.245].
Жоғарыда келтірілген талдаудан мемлекеттің басқару нысанына байланысты көзқарастар мен пікірлер деңгейінің әртүрлі екендігін аңғарамыз. Сонымен қатар, келтірілген ойлар мен пікірлерді біріктіретін белгілі бір ортақтықтың да бар екендігін аңғаруға болады. Жоғарыдағы түсініктер мен анықтамалар мемлекеттің басқару нысанының теорияда өте өзекті және ауқымды мәселе екендігін аңғартады. Мемлекеттің басқару нысанын дұрыс анықтау арқылы ғана біз оның теориялық базасын сала аламыз және оның дұрыс жүзеге асуының негіздерін қалаймыз. Сондықтан да бұл мәселенің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғары екендігі сөзсіз. Мемлекеттің басқару нысанына байланысты көзқарастарды саралау барысында белгілі мемлекеттанушы В.Е. Чиркиннің ойына тоқталмай өту мүмкін емес. Белгілі ғалым өзінің қазіргі кезеңдегі мемлекет мәселесіне арнаған еңбегінде
мемлекеттің басқару нысанына байланысты, оны кең ұғымда және тар ұғымда түсінуге деген көзқарастардың қалыптасқандығын айта келе, былай дейді: Сторонники узкого подхода связывают форму правления только или прежде всего с правовым положением главы государства (А.А. Мишин), приверженцы широкой трактовки включают в это понятие отношения высших органов государства с центрами экономической и политической власти и даже политическую среду (чешский автор Й. Благож). Узкая трактовка недостаточно учитывает роль других органов государства, в частности парламента. Если речь идет о форме правления, то есть по существу об управлении государством, то вряд ли можно сводить это понятие (в т.ч. различие между монархией и республикой) к правовому положению одного должностного лица. С другой стороны, чрезмерно широкая трактовка формы государства придает ей несвойственные формы черты. Вряд ли всю политическую среду и даже отношения центральных органов государства модно вместить только в понятие формы.
В современной литературе понятие формы правления традиционно определяется в связи со структурой и взаимоотношениями высших органов государства-главы государства, парламента, правительства. В принципе это определение охватывает основные стороны формы. Но в некоторых странах нет парламента или его временно не бывает... поэтому представляется, что форма правления может быть определена как целостная система органов, функций и способов управления государством, включающая прямые и обратные связи органов государства с населением [10, с.140-141], - деп өзінің түсінігін береді.
Әрине, шын мәнінде Президенттің, Парламенттің және Үкіметтің қарым- қатынасы негізінде анықтау өте негізді болғанымен кейбір мемлекеттерде Парламенттің қызмет атқармайтындығын кездестіруге болады. Сонымен қатар, кейбір мемлекеттерде Үкімет болмайды. Сондықтан осындай жағдайларда мемлекеттің басқару нысанының ішкі мәні де өзгеріп кетуі мүмкін. Ойымызды қорыта келгенде жалпы мемлекеттік басқару нысанының басты элементі ол билік тұтқаларының ұйымдасуы және осы билік тұтқаларының өзара қарым- қатынасын сол билік тұтқаларының халықпен арадағы байланыс деңгейін негізге алуымыз қажет.
Мемлекеттің басқару нысанының дамуы да сан ғасырлық тәжірибенің сыннан өткен жолының көрінісі болып табылады. Мемлекеттің басқару нысанына негізінен мынадай белгілер тән:
Біріншіден, мемлекеттің басқару нысаны, жалпы биліктің ұйымдасу негізін көрсетеді;
Екіншіден, биліктің арақатынасын;
Үшіншіден, биліктің жүзеге асуының сипатын айқындайды.
Мемлекеттің басқару нысаны қоғамдық өмірдің талабы тудырған тарихи дамып отыратын, әрбір қоғамның талабына сай өзгеріп тұратын, биліктің ұйымдастырылуына байланысты монархиялық, республикалық деген түрге ажыратылатын жиынтық ұғым болып табылады.
Монархия қазіргі кезеңдегі қалыптасқан түсінігі талай тарихи даму кезеңінен өтіп толықсыған, оның негізгі белгілерін көрсететін ұғым болып табылады. Монархия туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі көзқарастар жүйесі қалыптасқан болатын. Монархия еліміздегі түсіндірме сөздіктердің бірінде, былай түсіндіріледі: Монархия- мемлекеттік басқару нысаны. Мұнда ең жоғарғы өкімет (билік) сайланбайды, тағайындалмайды, ондай билік ұрпақтан ұрпаққа мұраға қалдырылып, ауысып отырады. Мерзімі көрсетілмеген түрде жүзеге асырылады [11, 212 б.]. Ал отандық белгілі ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраева монархияны былай айқындауға тырысады: Монархия - мемлекеттік басқару түрі. Барлық мемлекеттер типтерінде кездеседі. Сондықтан құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық монархиялар болады. Монархияның түрлері - абсолюттік монархия - феодалдық мемлекеттердің басқару түрі. Конституциялық монархия-кейбір буржуазиялық мемлекеттердің басқару түрі (Англия, Жапония, т.б.). Монархия - монарх (король, патша, шах, хан, т.с.с) билеген мемлекет [12, 92 б.]. Монархия туралы ұғымдарды талдай қарайтын болсақ, оның мәні бір болғанымен, оны сипаттауда ерекшеліктер бар екендігін көреміз. Т. Ағдарбеков: Монархия (грек тілінен - жалғыз билеуші) - басқару нысаны, өкімет түгелімен не жартылай билеушінің қолына шоғырланады - монархтың (корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
басқаруының уақыты шексіз болады;
сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады [3, 105-106 бб.], - деп негізгі белгілерін көрсетуге тырысады. Ал жоғарыда келтірілген оқулықтардың бірінде
Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік мұрагерлікпен беріледі. монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтан оның билігі - мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік европа мемлекеттерінде ерке адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді (Ресей, Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндай жағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Напалеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғысы Англияда мемлекеттік төңкеріске ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистік партия басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару функцияларды жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады [5, 36-37 бб.]. Монархияда мемлекеттік билік
тек ғана бір адамның қолында болады, билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі [6, 31 б.].
Басқарудың монархиялық формасы жағдайындағы монархтың құқықтық статусының аса маңызды ерекшеліктерінің бірі - мемлекет басы қызметін ауыстыру тәртібі мен шарттарына байланысты. Мысалы, басқарудың республикалық формасынан ерекшелігі монарх өзінің қызметін мұралық пен және өмір бақи алады. Алайда, кейбір ғалымдар бұл көзқарасты дұрыс деп есептемейді де, дәлел ретінде сайланбалы монархияларды алға тартады. Бұл көзқарастың дұрыстығы да бар. Егер қазіргі басқару формаларына талдау жасайтын болсақ, кейбір ерекшеліктері бар монархияларды атауға болады. Мысалы, Малайзияда мемлекет басшысы - король 5 жыл мерзімге сайланады. Біздің пікірімізше, сайланбалы монархиялар ережеден тыс нәрселер болып табылады. Ол мемлекеттік құрылыстың ыдырауына алып келді, немесе мұрагерлік монархияға айналды. Мұны монарх билігінің өмір бойлығы принципіне қатысты да қолдануға болады. Мысалы, Бутанда заңға сәйкес корольді Парламент депутаттарының 23 дауысымен мерзімінен бұрын биліктен тайдыруға болады; Сауд Аравиясында билеуші әулет отбасыларының кеңесімен король орнынан тайдырылып, жаңа корольмен алмастырыла алады. Бүгінде басқарудың монархиялық формасы мейлінше кеңінен таралған. Мысалы, Европа мемлекеттердің үштен бірінің басқару формасы монархиялық, ал Азияда - мемлекеттердің ширегі, Африкада 50 мемлекеттің үшеуі монархия, Солтүстік Америкада бір мемлекет (Канада), Латын Америкасында - бір мемлекет (Белида), Кариб бассейінінде бірқатар аралдық мемлекеттер монархиялар болып табылады.
Қазіргі заманғы монархиялық басқару нысанын зерттеген Н.А. Сейдалиевтің пікірі бойынша: Монархияның ортақ белгілерінің барлығына қарамастан әртүрлі елдердегі монархиялардың билік өкілеттігі әртүрлі тарихи және қазіргі заманғы монархияларды өкілеттігі ауқымына байланысты үлкен үш түрге бөлуге болады: абсолюттік, дуалистік және парламенттік (шектелген) [13, 49 б.]. Адамзат тарихындағы ең көне басқару формаларының бірі абсолюттік монархия. Абсолюттік монархияда барлық билік монархияның қолына шоғырланады: монарх заң шығару құқығына ие, мемлекетті басқару және жоғарғы сот инстанциясы болып табылады, сондай-ақ діни билікке ие. Аталған ортақ белгілеріне қарамастан тарихи дәуірдің әртүрлі кезеңдеріне абсолюттік монархияның өз ерекшеліктері болады. Мысалы, ежелгі дәуірдегі: монархиялардан көне шығыс монархиялары (шығыс деспотиясы) ерекше көзге түседі. Шығыс монархиялары өте уникальді (қайталанбас, бірегей), сондай-ақ империя формасындағы ежелгі Рим монархиясы да қайталанбас құбылыс (б.э.д. І-ІІ ғ.). Ежелгі Рим монархиясы, әсіресе кейінгі дәуірлердегі басқару формасы орта ғасырлардағы мемлекеттер үшін үлгі болды. Орта ғасырлардағы монархиялар өз дамуының үш кезеңін басынан өткерді: ерте феодалдық, сословиелік-өкілеттік және абсолюттік монархия. Ежелгі шығыс монархиялары азиялық өндіріс тәсілдеріне негізделді. Монархияның осы түрінің қалыптасуында ежелгі шығыс мемлекеттеріндегі климаттық жағдайлар
маңызды роль атқарды. Ирригациялық құрылыстарды салу және оның жұмыс тәртібін бақылау қажеттігі, ұзақ уақыт қауымдық шаруашылықтың сақталынып қалуы, жерге, суға, құлдардың бір бөлігіне деген ұжымдық меншіктің болуы - шығыс монархиясының экономикалық алғы шарт болды. Ең ірі жер иесі патшаның өзі болды. Шығыс деспотиясы монархтың билігі формальді түрде шектеусіз еді. Мемлекет басшысының қолында барлық билік шоғырландырылады, ол мемлекеттік аппаратты басқару қоғам өмірінің ең маңызды мәселелерін монарх шешті. Оның билігі құдайландырылды. Ежелгі шығыс елдеріндегі мұндай монархиялық жиынтықтығы шығыс деспотиясы ұғымын құрайды. Басқарудың осындай формалары ежелгі Азия-Африка мемлекеттері үшін тән (Египет, Шумер, Вавилон, Үндістан, Қытай). Алайда, шын мәнісінде мемлекет басшысының билігі әскери чиновниктер мен абыздар тарапынан шектеліп отырды. Ежелгі Рим монархиясы ерекшеленді. Монархиялық басқару формасының алғашқы кезеңдерінде Римде монархиялық институттармен қатар республикалық мекемелер болды. Мұнда республикадан монархияға көші, өтпелі кезеңдегі басқару формалары әртүрлі әскери диктатуралар арқылы жүзеге асырылды. Тек кейінгі кезеңде ғана Ежелгі Римде басқарудың типтік монархиялық формасы қалыптасып, император әскери - бюрократиялық аппаратқа және армияға арқа сүйеді. Феодалдық қоғамның гүлденуі кезеңінде күшті монархиялық концепциясы басымдылыққа ие болды. Монархтың билігі абсолютті болып есептеліп, мемлекет билеуші теңдестірілді. (Осыған байланысты француз королі Людовик ХІV- нің Мемлекет дегеніміз - Мен деген сөзі есіне түседі.). Енді кішігірім осы монархиялық басқару жүйесінің түрлеріне тарихи шолудан кейін, монархиялық басқару жүйесінің ұғымын талдауға кірісетін болсақ, біз негізінен монархиялық басқарудың ұғымын айқындау үшін оның тұрақты ерекше белгілеріне тоқталып өтуіміз қажет. Жалпы қазіргі кезеңдегі мемлекеттанушылар монархиялық басқару жүйесін жоғарғы мемлекеттік билік мемлекет басшысына монархқа берілетін, оны мұрагерлікпен алатын, халықтың алдында жауапкершілігі болмайтын басқару нысанының түрі деп айқындайды. Бұл жерде монархиялық басқарудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz