Малды кансыздандыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: Сиыр ұшасын мүшелерге, сортқа бөлу. МЕМСТ
Орындаған:
Тексерген:
Алматы 2022ж.
Жоспары:
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім.
2.1. Сойыс малын өңдеудің технологиясы мен гигиенасы.
2.2. Ұшаны өңдеудің технологиясы мен гигиенасы.
2.3. Сиыр ұшасын сортқа бөлу
2.4. Етті ветеринарлық-санитарлық сараптаудағы сөл жүйесінің маңызы.
ІІІ.Қорытынды.
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
І.КІРІСПЕ.
Ет мүшелеу дегеніміз - сойылған малдың етін жілік-жілігімен бөлшектеу. Бір ұшаның әртүрлі бөліктерінің (мүшелерінің) тағамдық және биологиялық құндылығы, дәмдік қасиеті мен аспаздық тағайындалуы бойынша өзара тең емес. Сойылған малдың тұтас, жартылай ұшасы тамақтану кәсіпорнының ет цехына келіп түседі. Мұнда оны қасаптау әрекеттері (бөлшектеу) жүргізіледі. Тұтас ұшаны мемлекеттік стандарт бойынша екі бөлікке - алдыңғы және артқы қасаптайды. Одан әрі әрбір бөлік жеке - жеке омыртқа жотасы бойымен екіге бөлінеді. Кеуде бөлігінен алдыңғы (14) бөліктер, ал бөкседен артқы (14) бөлітер алынады. Қазақ халқында малдың ұшасын мүшелеудің ерекшеліктері бар. Мүшелермен алдымен сол және оң қолдарын, сосын төсін, мойынын бөліп алады. Төсін төсетек етімен немесе құрсақ етінің біраз бөлігімен қоса бөледі. Одан әрі қабырғаларын құрсақ етінің қалған бөлігімен тұтастай бөліп алады. Сосын омыртқа жотасын сегізкөздікке дейін бөліп алады. Мұнан әрі бір бөлікті жіліктейді. Қолды бұлшық еттердің жігіне қарай, бір шама еті болатындай етіп кәрі жілікке, тоқпан жілікке, жауырынға бөледі. Санды (артқы аяқтары) тағы да еттердің жігіне қарай және бір шама еті болатындай етіп асықты жілікке, ортан жілікке (тоқатайға), жамбасқа бөледі. Жіліктеу кезінде асықты жілік пен жамбастан лимфа түйіндерін (бездерін) алып тастайды. Қабырғаларды екі не үш данадан, ал омыртқа жотасын (арқа, бел омыртқаларын) екі не үш данадан бөлшектеп ажыратады. Төстен төс етін (төстікті) ет пен төс майы арасындағы жігі бойымен төс қияқтарын төсте қалдырып не төс етіне қосып бөліп алады. Қабырғадан құрсақ еттерін кесіп түсіреді. Мойыннан мойын етін сылып алады да мойын омыртқаларын жекелеп бөліп алады (ірі қаралардың) не тұтас қалдырады (ұсақ малдардың).
Тамақтану кәсіпорындарында қасаптау мемлекеттік стандартқа сәйкес жүргізілетіндіктен малдың тұтас, жартылай сойынды мүшелерін, (14) бөліктерді кіші бөліктерге бөлшектеу стандартқа сәйкес баяндалады. Жартылай сойынды мүшесін қасаптау (бөлшектеу) кезектесіп келетін: шабындыға бөлу, шабынды етін сүйектен ажырату, сіңірлеу және тазарту әрекеттерінен тұрады. Аспаздық өнімдердің әр түрлі мақсатта жұмсалуына қарай бөлшектеу мен етті сүйектен ажыратудың негізгі қызметі - ет бөліктерін алу.
Қазіргі кезде сауда желілеріне ет ұша, жартылай ұша немесе ширек ұша түрінде түседі. Оларды дүкеннің қосымша бөлмесінде мүшелейді және сорт бойынша іріктейді.
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
2.1. Сойыс малын өңдеудің технологиясы мен гигиенасы.
Мал союға дайындаудан өткеннен кейін алғашқы өңдеу цехына жіберіледі. Мұнда малдың ұшасы алынады, өзге мүшелері ары қарай ұқсатуға (тағамға, дәрі-дәрмекке, техникалық қажеттікке) дайындалады. Малды алғашқы өңдеу кезінде ветеринарлық-санитарлық талапты катаң сақтаудың маңызы зор. Алынған өнімнің тағамдық сапасы осыған көп байланысты. Малды союдың барлық кезеңіңде ұша және мүшелер қатаң ветеринарлық сараптаудан өтуге тиіс. Ірі ет өңдеу кәсіпорындарында малды сою, мүшелеу бөлімі оның ең жоғарғы қабатында орналастырылады. Ал қасапханаларда бұл негізгі цех болып табылады. Басқа цехтардың жұмысы осы цехтың жұмысына байланысты. Себебі олар өз жұмысына қажетті шикізатты мал соятын цехтан алады. Бұл цехтың санитариялық жағдайы, ондағы құрал-жабдықтардың орналасу тиімділігі т.б. сойған малдан алынатын өнімді толық пайдалануға, өнімнің сапасына, шығымына үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан мал сою цехы кең де жарық, биікгі 4,5 м кем емес ғимаратқа орналастырылады.
Әрине, цех жұмысының механикаландыру және автоматтандыру деңгейіне қарамастан, малды сою және алғашқы өңдеу бірыңғай технологиялық жүйемен жүргізіледі. Малды алғашқы өңдеу әр түлік малға (сиыр, қой, жылқы) арналған немесе ортақ жүйеде жүргізіледі. Ірі қараны (сиыр, жылқы, түйе, бұғы) өңдеу технологиясына орай малды сою және мүшелеу жұмыстары төмендегідей өндірістік үрдістерден тұрады: малды өңдеуге беру есеңгірету аспалы жолға көтеру бауыздау (қансыздандыру) терісін сыпыру ішек-қарынын ақтару (ішкі мүшелерінен алу) ұшаны екіге бөлу ұшаны тазалау мал дәрігерлік-санитариялық сараптау (арнайы ветеринарлық байқау орындарында) қоңдылығын анықтау және таңбалау таразыға тарту, (массасын өлшеу) және етті тоңазытқышқа жіберу. Қойды сою да негізінен осы тәртіппен (есеңгірету, ұшаны бөлуден басқа) жүргізіледі.
Мал сою - бір-біріне жалғасқан әр түрлі технологиялық жұмыстардан тұрады. Оның ең алғашқысы малды есеңгірету және бауыздау болып табылады. Бұл жұмыстар кезінде малдан неғүрлым канды толық шығару, малды қинамау, сонымен қатар жұмысшыларды жарақаттанудан сақтау алғы шарт болып саналады. Малды есеңгірету оның қозғалыс қабілетін жояды. Ол малды аспалы жолға ілу, бауыздау кезінде тітіркену, ауырсыну қаупінен сақтайды. Ал аспалы жолға ілу қанның толық шығуына және кейінгі жұмыстарды жеңілдетуге жағдай туғызады. Есеңгірету ірі қараға (сиыр, жылқы, түйе) қолданылады. Ал қой, ешкі есеңгіретпей-ақ бауыздалады. Қазіргі кезде малды есеңгіретудің әр түрлі жолдары бар: электр тогымен, механикалық жолмен, газ қоспасымен және басқа да химиялық заттар арқылы. Біздің елімізде ең кең тараған әдіс малды электр тоғы күшімен есеңгірету болып табылады. Ол электр тогын мал организмі арқылы өткізіп, электр наркозын туғызу, есеңгірету негізінен 3-5 минутқа созылады.
Ірі қараны электр тогымен есеңгірету. Кейбір ғалымдардың зерттеуі бойынша электр тоғымен есеңгіретудің әсерінен қан тамырлары сергектендіріліп, қанның толық шығуына жағдай туғызылады. Есенгіретудің бұл түрлерінің бәрінде де токтың әсер ету уақыты біршама. Сондықтан кейде ол қаңқа еттерінің қатты жиырылуын туғызады. Ол омыртқаның сынуына әр түрлі мүшелердің қанталауына әкеп соғады. Бұл кемістікті жою үшін токтың кернеуі - 300 В, ток күші - 2 А, жиілігі - 50 Гц болуы ұсынылады. Малға әсер ету уақыты 2-5 сек. Бұлай еткенде қанталау, сыну 2,6 есе азаяды.
Малды кансыздандыру. Мал денесінен қанның шығуы еттің сапасына, онын сақталу мерзіміне үлкен әсерін тигізеді. Малды бауыздау асылған немесе жерде жатқан кезде жүргізіледі. Әрине асылған малдан қан толық әрі тез шығады, әдетте ет комбинаттарында барлық мал түрі аспалы жолда бауыздалады. Есеңгіретілген малды (қой, ешкі есеңгіретілмей) артқы аяғынан тұзақ салып аспалы жолға көтереді.
Ірі қараны қансыздандыру. Ет ішек-қарыннан шығатын жынмен былғанбас үшін малды қансыздандыру алдында өңеш байланады. Ол үшін асулы тұрған малдың мойын терісі мойынның ортасынан кеуде тұсына дейін (20-30 см) тілініп, өңешті кеңірдектен ажыратып, жіппен буады да қысқыш салады. Малды қансыздандыру есеңгіретуден кейін 1,5 мин ішінде жүргізілуге тиіс. Қанды тамаққа немесе дәрі-дәрмекке пайдалануға тек қана сау малдан жинайды. Бұл үшін арнайы үшкірленген қуысты пышақ қолданылады. Ол таттанбайтын болаттан жасалады, ұзындығы 51 см, диаметрі 22-24 мм. Пышақтың ұстауға ыңғайлы сабы болады, оған ұзындығы бір метрдей резіңке түтік жалғанады.
Пышақ терісі кесілген жерден кеңірдектің оң жағынан онымен жанастыра кеуде қуысына кіргізіліп, пышақтың ұшы оң жүрекшеге енгізіледі немесе осындағы ірі қан тамырларын кеседі. Қан 5-10 малдан бір ыдысқа жиналады. Кейін түгел сараптаудан өткенше қанды ауыстырып алмау үшін ұша және одан алған қан бір нөмірмен белгіленеді. Қанды жинау ол атқылап шығып тұрған мезгілде (шамамен 10-15 сек) жиналады, сосын пышақты суырып алып, кәдімгі пышақпен қосымша күре тамырлар кесіледі. Бұл қан арнаулы науада жиналып, техникалық қажетке пайдаланылады. Жалпы ірі қараны қансыздандыру 8-10 мин созылады.
Қан алу болаттан жасалған екі қуыс пышақтың көмегімен жүргізіледі. Олар жұмсақ түтіктің көмегімен қанды жинау жүйесімен және қанды тұрақтандырушы зат құйылған ыдысымен жалғанған. Қанды жинау, тұрақтандыру, қанды жинау жүйесін және бактарды жуу, дезинфекциялау, сондай-ақ қанды жалпы ыдысқа тасымалдау, оны аудару, тазаланған бакты қайтадан қан толтыруға беру автоматты түрде жүргізіледі. Қан екі пышақпен кезек-кезек жиналады. Жұмсақ түтіктен реттеуші насостың көмегімен тұрақтандырушы зат беріледі.
Бір бак толған соң, бірінші пышақ арнаулы дезинфекциялаушы стаканға салынады, осы сәттен бастап пышақ түтіктер системасын, бакты автоматты түрде жуу және дезинфекциялау жүргізіледі. Бұл кезде қан алу екінші пышақтың көмегімен жалғастырылады. Қанды бұл әдіспен жинау оның, санитарлық жағдайын жақсартады. Бұлай жиналған қанның 1 мл микробтар саны орта есеппен 4368 (әдеттегі жағдайда 100000 дейін) және ішек таяқшасы, протей болмаған. Уақ малды аспалы жолда екі жағы да ұшталған ұзындығы 15 см пышақтың көмегімен қансыздандырады. Қансыздандыру екі жолмен жүргізіледі. Бірінші пышақты құлақтың артынан, өңешті кеспеу үшін омыртқаға таяу тығып, екінші жағынан шығарады. Мұнда жақ бұрышындағы күре тамырлар кесіледі. Екінші жол бойынша пышақты мойын асты арқылы кеудеге кіргізіп, 1-2 қабырғаның тұсында пышақты бұрап күре тамырларды кеседі. Қансыздану уақыты 5-6 мин. Жақсы қансызданған ірі қарадан тірідей массасының 4,5%-дай мөлшерінде, уақ малдан 3,2%, шошқадан 3,5 % қан алынады.
Ұшаны өңдеудің технологиясы мен гигиенасы. Ет өңдеу кәсіпорындарында, малды сою бір-бірімен жалғасқан арнайы технологиялық үдерістерден тұрады. Сою технологиясын сақтау алынған өнімнің сапасына, шығымына үлкен әсерін тигізеді. Сою малды асып немесе жатқызып қойып жүргізіледі. Малды жатқан қалпында сою механикаландырылмаған қасапханаларда, үй жағдайында жүргізіледі. Жұмыстың ыңғайлылығы және санитариялық талаптарды орындау малды асып сойғанда оңай, әрі тиімді. Мал түріне байланысты сою технологиясында аздаған өзгерістері бар.
Ірі қара ұшасын өңдеу. Мал бауыздалғаннан кейін ары қарай ұқсату бас терісін сыпырудан басталады. Бас терісі сыпырылып, құлағы алынған бас кеудеден шүйде мен ауыз омыртқаның қосылған жерінен ажыратылып кесіліп алынады. Кейінгі санитариялық сараптау кезінде әр малдың мүшелерін оңай тауып алу үшін теріге (іш жағынан), басқа (маңдайына) ұшаға және ішкі мүшелерге бір нөмірмен белгі соғады. Қағаз нөмірлер мүшелерге жақсы жабысады.
Басты астыңғы жақ сүйектің қиылысқан жерінен немесе көмекейден (кеңірдек сақинасынан) ілгекке іліп, ветеринарлық дәрігерлік сараптауға дайындайды. Ол үшін жұмысшы тілді ажыратып, бас қуысынан шығарып қояды. Сонда малдәрігерінің көмейді, жұтқыншақты ашып тексеруіне жағдай туады. Бас ветеринариялық дәрігерлік байқаудан өткен соң оның мүйізі араланады, тілі бөлек алынады да қалғаны ары қарай ұқсатуға (ішек-қарын) өнімдері цехына жіберіледі. Келесі технологиялық жұмыс мал терісін сыпыру болып табылады. Ол іреуден және теріні механикалық жолмен түгел сыпыру - дан тұрады.
Іреу дегеніміз малдың терісін механикалық жолмен сыпыруға мүмкіндік беру үшін терінің кейбір бөліктерін денеден пышақтың көмегімен ажырату. Іреу артқы аяқтан басталады. Терісі сыпырылған сирақтан бақайын кесіп, екі аяғының да тілерсек сіңіріне шығыршықты ілгек салып, мал денесі қайта асылады. Келесі жұмыс орнында алдыңғы аяқтардың терісі алынып, бақайы кесіледі. Сонан соң ақ сызық арқылы кесілген терінің құрсақ, бауыр, төс терілері біршама ажыратылады да терінің қалғаны механизмдердің күшімен ажыратуға жіберіледі. Ол үшін алдыңғы аяқтар қадаға шынжыр арқылы мықтап бекітіліп, теріні арнаулы механизм күшімен сыпырады.Теріні механикалық жолмен сыпырудың жұмысты жеңілдетумен қатар гигиеналық та маңызы бар. Сонымен қатар әсіресе семіз малдың терісін сыпырғанда ет, май кетуі мүмкін.Сондықтан бұл кезде теріні сыпыру барысын бақылап, қажет кезде пышақтың көмегімен теріні ажыратып тұрады. Теріні сыпыруды жеңілдету үшін кейде малды бауыздағаннан кейін тері астына ауа үрлеу де қолданылады. Жалпы алғанда теріні сыпыруда, оның бүлінбеуі ет, майдың теріге кетпеуі, жыртылмауы үшін еттілік қажет. Сыпырылған тері, тері тұздау бөліміне жіберіледі. Мал денесі конвейермен әрі қарай ұқсатуға түседі. Келесі операция денеден ішек-қарын, өкпе-бауырды алу (нутровка).Ішкі мүшелерді алу мал бауыздалғаннан кейін 45 мин ішінде жүргізілуі тиіс. Ол үшін алдымен төс сүйек араланып өңешті кеңірдектен ажыратады, шатты бөліп, желін немесе ен бөлек алынады. Жұмысты жеңілдету үшін артқы аяқтар керіледі. Сонан соң ақжолмен шаттан бастап төске дейінгі көк ет кесіледі Қарынды жауып тұрған іш майды ішкі мүшелерге жабысып тұрған жерінен пышақтың көмегімен босатып, бөлек жиналады. Ол салқын суға салынып, ыдыс толғаннан кейін (оған 2 сағаттан артық уақыт кетпеу керек) май цехына жіберіледі. Сонан кейін тік ішектің омыртқамен байланысын кесіп шығарады. Енді ішек-қарынды талақпен бірге ветеринариялық сараптау жүргізу үшін жылжымалы транспортерге түсіреді.
Осыдан кейін көкірек қуысындағы мүшелер өкпе, бауыр, жүрек, кеңірдек, көкірек қуысы мен құрсақ қуысының арасын бөліп тұрған көк етпен қоса табиғи байланысы бұзылмай алынады. Бұл жиынтық ет өңдеу орындарында ливер деп аталады. Ливерді алу үшін көк ет пышақпен айнала кесіліп, мүшелерді көкірекпен байланыстыратын басқа да сіңірлер ажыратылады да, өкпеге жақын жерден кеңірдектен ұстап күре тамырлармен қоса суырылады. Ливер ветеринариялық сараптау үшін арнайы ілгекке ілінеді немесе арнайы столға салынады.
Бұл кезде ішкі мүшелер мен мал ұшасы конвейерде бір-бірімен қатар жылжиды және ливерге де атлантқа жапсырылған нөмірдің бірі жапсырылады. Ветеринариялық сараптан кейін тағамға жарамды деп табылған ливер субөнімдер цехына, ал ішек, ішек цехына түсіріледі. Қарынның жынын тазартуға малдың ұшасы тұрған жерден 3 м қашықтықта арнайы орын дайындалады, немесе бөлек бөлмеде жүргізеді. Жыннан тазартылған қарын да субөнімдер цехына ары қарай тазалауға жіберіледі.
Ветеринариялық -санитариялық сараптау нәтижесінде тағамға жарамсыз деп табылған органдар (ағзалар), олардың жарамсыздыққа шығарылған бөліктері арнайы ыдысқа жиналады. Ыдыс толғаннан кейін утиль цехына құбыр арқылы түсіріледі. Бұл құбырлар таза өнімді түсіруге пайдаланылмайды. Ішкі мүшелерді мал денесінен шығару кезінде аса ұқыптылық қажет, өтті, ішек-қарынды, эндокрин бездерін зақымдау етті былғайды тіпті пайдалануға жарамсыз етеді.
Ұшаны бөлу. Ірі қараның ұшасын кейінгі жұмыстарды жеңілдету үшін екіге бөледі. Ол үшін омыртқа жотасының бойымен жоталық өсіндінің он жағынан 7-8 мм жерден пышақпен етті тіліп шығады. Ал сүйекті кесу үшін электр немесе пневматикалық ара пайдаланылады (бұзау, құлын ұшасы бөлінбейді). Аралау кезінде омыртқаның бүтін кетуіне, майда сүйек сынықтарының пайда болуына жол берілмейді.
Ұшаны тазалау. Ұшаның бөліктерін қанталаған, былғанған, абсцесс және басқа да өзгерген жерлері бар-жоғы тексереді. Егер ондай жері болса оны тазартады. Сонымен қатар бүйрек айналасындағы және жамбас қуысындағы майлар алынады. Бауыздықтағы жырымдалған ет, кеуде және құрсақ қуыстарын бөлетін көк ет денеге жақын 1,5 см қалдырып кесіп алынады. Бауыздық ұйыған қаннан тазартылады. Алынған ет кесіндісі субөнімдер, май май цехына, ал тағамға жарамсыз кесінділер утиль цехына жіберіледі. Осыдан кейін ұша қан және басқа да қалдықтардан тазалау үшін сумен жуылады. Суды жоғары қысыммен жіберіп түтік немесе щетка-душ арқылы жууға болады. Бірақ судың етті сақтауға кері әсер бар екені белгілі. Сондықтан су қалдықтарын ұшадан тазарту мүмкіндіктерін қарастыру қажет. Жуылған ұшаны пышақ сыртын жүргізе отырып немесе әр ұшаны таза сүлгімен сүртіп тазартады. Осыдан кейін ұша мал дәрігерлік сараптаудан өтіп, оның сапасы анықталады және оны таңбалайды, таразыға тартады. Таңбалау тәртібі кейінгі бөлімдерде толық әңгімеленеді. Ұшаның массасы, категориясы арнайы журналға жазылады.
Сиыр сою. Сиыр сою тәртібі де жылқы союмен өте ұқсас. Сиырда қазы, жал-жая болмайды, сондықтан оларды бөліп, ішек-қарынды шығарғанда өтті жарып алмау жағын қарастыру қажет. Сиыр басы жылқының басындай терісі алынба Ірі қара мал ұшасын бөлу.
2.3. Сиыр ұшасын сортқа бөлу
Ұзыннан екіге бөлінген сиыр ұшасы 11-12- кеуде омыртқаларының арасынан 4-ке бөлінеді. Сонан соң, алдыңғы жағы 7, ал артқы жағы 4 бөлікке бөлінеді.
Сонымен, әр жарты ұша 11 майда бөлшектерге бөлінеді. Ірі қара мал еті 3 сортқа жіктеледі:
1-ші сортқа сапасы бойынша ең жақсы мүшелер жатады: жамбас-сан, белдеме, арқа, жауырын (жауырын, иық асты бөліктері), қол еті (иық бөлігі және иық алды), төс. Күйлілігі І категориялы ет үшін бұл мүшелердің жалпы шығыны жарты ұша массасының 88%-н құрайды;
2-ші сортқа мойын және шап еті (көк ет) жатады. Бұл мүшелердің шығыны жарты ұша массасының 7%-н құрайды;
3-ші сортқа құндылығы төменірек мүшелер жатады - ауыз омыртқа, алдыңғы және артқы сирақтары. Олардың шығымы жарты ұша массасының 5%-ін құрайды.
Сиыр жарты ұшаны мүшелерге бөлу шекарасы (қаңқа сүйектері бойынша) және олардың әрқайсысындағы сүйек құрамы 9.1-суретте көрсетілген.
8-сурет. Сиыр ұшасын мүшелеу схемасы. І, ІІ, ІІІ цифрларымен сорттары белгіленген.
І. жамбас-сан; 2- белдеме; 3- арқа мүшесі; 4- жауырын; 5 қол еті; 6-төс
ІІ. 7 - мойын; 8 - шап еті;
ІІІ. 9- ауыз омыртқа; 10- алдыңғы сирағы; 11- артқы сирағы
Мал соятын орын. Кішілеу келген аудандардың және ірі шаруашылықтардың орталығында салады. Оның жанында мал базасы, оқшаулауыш, сою-бөлу, ішек-қарын, тері тұздайтын бөлімше жөне кішкентайлау келген мұздатқыш болу керек.
9-сурет. Ірі қараның 5-7 бас мал соятын орнының типтік жобасы:
1-сойыс бөлімі; 2-тері тұздау бөлімі; 3- ішек-қарын бөлімі; 4-суытқыш, 5-фрейбанк; 6-экспедиция; 7- жылыту қазаны; 8-киім ілгіш бөлмесі; 9-тамбур; 10-утиль бөлімшесі; 11-шатыр.
2.4. Етті ветеринарлық-санитарлық сараптаудағы сөл жүйесінің маңызы.
Малды сойып, мүшелеген жерді (ет өңдеу кәсіпорындары, құс өңдеу кәсіпорындары, мала соя пункттері мен алаңдары жәна т.б.) ... жалғасы
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: Сиыр ұшасын мүшелерге, сортқа бөлу. МЕМСТ
Орындаған:
Тексерген:
Алматы 2022ж.
Жоспары:
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім.
2.1. Сойыс малын өңдеудің технологиясы мен гигиенасы.
2.2. Ұшаны өңдеудің технологиясы мен гигиенасы.
2.3. Сиыр ұшасын сортқа бөлу
2.4. Етті ветеринарлық-санитарлық сараптаудағы сөл жүйесінің маңызы.
ІІІ.Қорытынды.
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
І.КІРІСПЕ.
Ет мүшелеу дегеніміз - сойылған малдың етін жілік-жілігімен бөлшектеу. Бір ұшаның әртүрлі бөліктерінің (мүшелерінің) тағамдық және биологиялық құндылығы, дәмдік қасиеті мен аспаздық тағайындалуы бойынша өзара тең емес. Сойылған малдың тұтас, жартылай ұшасы тамақтану кәсіпорнының ет цехына келіп түседі. Мұнда оны қасаптау әрекеттері (бөлшектеу) жүргізіледі. Тұтас ұшаны мемлекеттік стандарт бойынша екі бөлікке - алдыңғы және артқы қасаптайды. Одан әрі әрбір бөлік жеке - жеке омыртқа жотасы бойымен екіге бөлінеді. Кеуде бөлігінен алдыңғы (14) бөліктер, ал бөкседен артқы (14) бөлітер алынады. Қазақ халқында малдың ұшасын мүшелеудің ерекшеліктері бар. Мүшелермен алдымен сол және оң қолдарын, сосын төсін, мойынын бөліп алады. Төсін төсетек етімен немесе құрсақ етінің біраз бөлігімен қоса бөледі. Одан әрі қабырғаларын құрсақ етінің қалған бөлігімен тұтастай бөліп алады. Сосын омыртқа жотасын сегізкөздікке дейін бөліп алады. Мұнан әрі бір бөлікті жіліктейді. Қолды бұлшық еттердің жігіне қарай, бір шама еті болатындай етіп кәрі жілікке, тоқпан жілікке, жауырынға бөледі. Санды (артқы аяқтары) тағы да еттердің жігіне қарай және бір шама еті болатындай етіп асықты жілікке, ортан жілікке (тоқатайға), жамбасқа бөледі. Жіліктеу кезінде асықты жілік пен жамбастан лимфа түйіндерін (бездерін) алып тастайды. Қабырғаларды екі не үш данадан, ал омыртқа жотасын (арқа, бел омыртқаларын) екі не үш данадан бөлшектеп ажыратады. Төстен төс етін (төстікті) ет пен төс майы арасындағы жігі бойымен төс қияқтарын төсте қалдырып не төс етіне қосып бөліп алады. Қабырғадан құрсақ еттерін кесіп түсіреді. Мойыннан мойын етін сылып алады да мойын омыртқаларын жекелеп бөліп алады (ірі қаралардың) не тұтас қалдырады (ұсақ малдардың).
Тамақтану кәсіпорындарында қасаптау мемлекеттік стандартқа сәйкес жүргізілетіндіктен малдың тұтас, жартылай сойынды мүшелерін, (14) бөліктерді кіші бөліктерге бөлшектеу стандартқа сәйкес баяндалады. Жартылай сойынды мүшесін қасаптау (бөлшектеу) кезектесіп келетін: шабындыға бөлу, шабынды етін сүйектен ажырату, сіңірлеу және тазарту әрекеттерінен тұрады. Аспаздық өнімдердің әр түрлі мақсатта жұмсалуына қарай бөлшектеу мен етті сүйектен ажыратудың негізгі қызметі - ет бөліктерін алу.
Қазіргі кезде сауда желілеріне ет ұша, жартылай ұша немесе ширек ұша түрінде түседі. Оларды дүкеннің қосымша бөлмесінде мүшелейді және сорт бойынша іріктейді.
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
2.1. Сойыс малын өңдеудің технологиясы мен гигиенасы.
Мал союға дайындаудан өткеннен кейін алғашқы өңдеу цехына жіберіледі. Мұнда малдың ұшасы алынады, өзге мүшелері ары қарай ұқсатуға (тағамға, дәрі-дәрмекке, техникалық қажеттікке) дайындалады. Малды алғашқы өңдеу кезінде ветеринарлық-санитарлық талапты катаң сақтаудың маңызы зор. Алынған өнімнің тағамдық сапасы осыған көп байланысты. Малды союдың барлық кезеңіңде ұша және мүшелер қатаң ветеринарлық сараптаудан өтуге тиіс. Ірі ет өңдеу кәсіпорындарында малды сою, мүшелеу бөлімі оның ең жоғарғы қабатында орналастырылады. Ал қасапханаларда бұл негізгі цех болып табылады. Басқа цехтардың жұмысы осы цехтың жұмысына байланысты. Себебі олар өз жұмысына қажетті шикізатты мал соятын цехтан алады. Бұл цехтың санитариялық жағдайы, ондағы құрал-жабдықтардың орналасу тиімділігі т.б. сойған малдан алынатын өнімді толық пайдалануға, өнімнің сапасына, шығымына үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан мал сою цехы кең де жарық, биікгі 4,5 м кем емес ғимаратқа орналастырылады.
Әрине, цех жұмысының механикаландыру және автоматтандыру деңгейіне қарамастан, малды сою және алғашқы өңдеу бірыңғай технологиялық жүйемен жүргізіледі. Малды алғашқы өңдеу әр түлік малға (сиыр, қой, жылқы) арналған немесе ортақ жүйеде жүргізіледі. Ірі қараны (сиыр, жылқы, түйе, бұғы) өңдеу технологиясына орай малды сою және мүшелеу жұмыстары төмендегідей өндірістік үрдістерден тұрады: малды өңдеуге беру есеңгірету аспалы жолға көтеру бауыздау (қансыздандыру) терісін сыпыру ішек-қарынын ақтару (ішкі мүшелерінен алу) ұшаны екіге бөлу ұшаны тазалау мал дәрігерлік-санитариялық сараптау (арнайы ветеринарлық байқау орындарында) қоңдылығын анықтау және таңбалау таразыға тарту, (массасын өлшеу) және етті тоңазытқышқа жіберу. Қойды сою да негізінен осы тәртіппен (есеңгірету, ұшаны бөлуден басқа) жүргізіледі.
Мал сою - бір-біріне жалғасқан әр түрлі технологиялық жұмыстардан тұрады. Оның ең алғашқысы малды есеңгірету және бауыздау болып табылады. Бұл жұмыстар кезінде малдан неғүрлым канды толық шығару, малды қинамау, сонымен қатар жұмысшыларды жарақаттанудан сақтау алғы шарт болып саналады. Малды есеңгірету оның қозғалыс қабілетін жояды. Ол малды аспалы жолға ілу, бауыздау кезінде тітіркену, ауырсыну қаупінен сақтайды. Ал аспалы жолға ілу қанның толық шығуына және кейінгі жұмыстарды жеңілдетуге жағдай туғызады. Есеңгірету ірі қараға (сиыр, жылқы, түйе) қолданылады. Ал қой, ешкі есеңгіретпей-ақ бауыздалады. Қазіргі кезде малды есеңгіретудің әр түрлі жолдары бар: электр тогымен, механикалық жолмен, газ қоспасымен және басқа да химиялық заттар арқылы. Біздің елімізде ең кең тараған әдіс малды электр тоғы күшімен есеңгірету болып табылады. Ол электр тогын мал организмі арқылы өткізіп, электр наркозын туғызу, есеңгірету негізінен 3-5 минутқа созылады.
Ірі қараны электр тогымен есеңгірету. Кейбір ғалымдардың зерттеуі бойынша электр тоғымен есеңгіретудің әсерінен қан тамырлары сергектендіріліп, қанның толық шығуына жағдай туғызылады. Есенгіретудің бұл түрлерінің бәрінде де токтың әсер ету уақыты біршама. Сондықтан кейде ол қаңқа еттерінің қатты жиырылуын туғызады. Ол омыртқаның сынуына әр түрлі мүшелердің қанталауына әкеп соғады. Бұл кемістікті жою үшін токтың кернеуі - 300 В, ток күші - 2 А, жиілігі - 50 Гц болуы ұсынылады. Малға әсер ету уақыты 2-5 сек. Бұлай еткенде қанталау, сыну 2,6 есе азаяды.
Малды кансыздандыру. Мал денесінен қанның шығуы еттің сапасына, онын сақталу мерзіміне үлкен әсерін тигізеді. Малды бауыздау асылған немесе жерде жатқан кезде жүргізіледі. Әрине асылған малдан қан толық әрі тез шығады, әдетте ет комбинаттарында барлық мал түрі аспалы жолда бауыздалады. Есеңгіретілген малды (қой, ешкі есеңгіретілмей) артқы аяғынан тұзақ салып аспалы жолға көтереді.
Ірі қараны қансыздандыру. Ет ішек-қарыннан шығатын жынмен былғанбас үшін малды қансыздандыру алдында өңеш байланады. Ол үшін асулы тұрған малдың мойын терісі мойынның ортасынан кеуде тұсына дейін (20-30 см) тілініп, өңешті кеңірдектен ажыратып, жіппен буады да қысқыш салады. Малды қансыздандыру есеңгіретуден кейін 1,5 мин ішінде жүргізілуге тиіс. Қанды тамаққа немесе дәрі-дәрмекке пайдалануға тек қана сау малдан жинайды. Бұл үшін арнайы үшкірленген қуысты пышақ қолданылады. Ол таттанбайтын болаттан жасалады, ұзындығы 51 см, диаметрі 22-24 мм. Пышақтың ұстауға ыңғайлы сабы болады, оған ұзындығы бір метрдей резіңке түтік жалғанады.
Пышақ терісі кесілген жерден кеңірдектің оң жағынан онымен жанастыра кеуде қуысына кіргізіліп, пышақтың ұшы оң жүрекшеге енгізіледі немесе осындағы ірі қан тамырларын кеседі. Қан 5-10 малдан бір ыдысқа жиналады. Кейін түгел сараптаудан өткенше қанды ауыстырып алмау үшін ұша және одан алған қан бір нөмірмен белгіленеді. Қанды жинау ол атқылап шығып тұрған мезгілде (шамамен 10-15 сек) жиналады, сосын пышақты суырып алып, кәдімгі пышақпен қосымша күре тамырлар кесіледі. Бұл қан арнаулы науада жиналып, техникалық қажетке пайдаланылады. Жалпы ірі қараны қансыздандыру 8-10 мин созылады.
Қан алу болаттан жасалған екі қуыс пышақтың көмегімен жүргізіледі. Олар жұмсақ түтіктің көмегімен қанды жинау жүйесімен және қанды тұрақтандырушы зат құйылған ыдысымен жалғанған. Қанды жинау, тұрақтандыру, қанды жинау жүйесін және бактарды жуу, дезинфекциялау, сондай-ақ қанды жалпы ыдысқа тасымалдау, оны аудару, тазаланған бакты қайтадан қан толтыруға беру автоматты түрде жүргізіледі. Қан екі пышақпен кезек-кезек жиналады. Жұмсақ түтіктен реттеуші насостың көмегімен тұрақтандырушы зат беріледі.
Бір бак толған соң, бірінші пышақ арнаулы дезинфекциялаушы стаканға салынады, осы сәттен бастап пышақ түтіктер системасын, бакты автоматты түрде жуу және дезинфекциялау жүргізіледі. Бұл кезде қан алу екінші пышақтың көмегімен жалғастырылады. Қанды бұл әдіспен жинау оның, санитарлық жағдайын жақсартады. Бұлай жиналған қанның 1 мл микробтар саны орта есеппен 4368 (әдеттегі жағдайда 100000 дейін) және ішек таяқшасы, протей болмаған. Уақ малды аспалы жолда екі жағы да ұшталған ұзындығы 15 см пышақтың көмегімен қансыздандырады. Қансыздандыру екі жолмен жүргізіледі. Бірінші пышақты құлақтың артынан, өңешті кеспеу үшін омыртқаға таяу тығып, екінші жағынан шығарады. Мұнда жақ бұрышындағы күре тамырлар кесіледі. Екінші жол бойынша пышақты мойын асты арқылы кеудеге кіргізіп, 1-2 қабырғаның тұсында пышақты бұрап күре тамырларды кеседі. Қансыздану уақыты 5-6 мин. Жақсы қансызданған ірі қарадан тірідей массасының 4,5%-дай мөлшерінде, уақ малдан 3,2%, шошқадан 3,5 % қан алынады.
Ұшаны өңдеудің технологиясы мен гигиенасы. Ет өңдеу кәсіпорындарында, малды сою бір-бірімен жалғасқан арнайы технологиялық үдерістерден тұрады. Сою технологиясын сақтау алынған өнімнің сапасына, шығымына үлкен әсерін тигізеді. Сою малды асып немесе жатқызып қойып жүргізіледі. Малды жатқан қалпында сою механикаландырылмаған қасапханаларда, үй жағдайында жүргізіледі. Жұмыстың ыңғайлылығы және санитариялық талаптарды орындау малды асып сойғанда оңай, әрі тиімді. Мал түріне байланысты сою технологиясында аздаған өзгерістері бар.
Ірі қара ұшасын өңдеу. Мал бауыздалғаннан кейін ары қарай ұқсату бас терісін сыпырудан басталады. Бас терісі сыпырылып, құлағы алынған бас кеудеден шүйде мен ауыз омыртқаның қосылған жерінен ажыратылып кесіліп алынады. Кейінгі санитариялық сараптау кезінде әр малдың мүшелерін оңай тауып алу үшін теріге (іш жағынан), басқа (маңдайына) ұшаға және ішкі мүшелерге бір нөмірмен белгі соғады. Қағаз нөмірлер мүшелерге жақсы жабысады.
Басты астыңғы жақ сүйектің қиылысқан жерінен немесе көмекейден (кеңірдек сақинасынан) ілгекке іліп, ветеринарлық дәрігерлік сараптауға дайындайды. Ол үшін жұмысшы тілді ажыратып, бас қуысынан шығарып қояды. Сонда малдәрігерінің көмейді, жұтқыншақты ашып тексеруіне жағдай туады. Бас ветеринариялық дәрігерлік байқаудан өткен соң оның мүйізі араланады, тілі бөлек алынады да қалғаны ары қарай ұқсатуға (ішек-қарын) өнімдері цехына жіберіледі. Келесі технологиялық жұмыс мал терісін сыпыру болып табылады. Ол іреуден және теріні механикалық жолмен түгел сыпыру - дан тұрады.
Іреу дегеніміз малдың терісін механикалық жолмен сыпыруға мүмкіндік беру үшін терінің кейбір бөліктерін денеден пышақтың көмегімен ажырату. Іреу артқы аяқтан басталады. Терісі сыпырылған сирақтан бақайын кесіп, екі аяғының да тілерсек сіңіріне шығыршықты ілгек салып, мал денесі қайта асылады. Келесі жұмыс орнында алдыңғы аяқтардың терісі алынып, бақайы кесіледі. Сонан соң ақ сызық арқылы кесілген терінің құрсақ, бауыр, төс терілері біршама ажыратылады да терінің қалғаны механизмдердің күшімен ажыратуға жіберіледі. Ол үшін алдыңғы аяқтар қадаға шынжыр арқылы мықтап бекітіліп, теріні арнаулы механизм күшімен сыпырады.Теріні механикалық жолмен сыпырудың жұмысты жеңілдетумен қатар гигиеналық та маңызы бар. Сонымен қатар әсіресе семіз малдың терісін сыпырғанда ет, май кетуі мүмкін.Сондықтан бұл кезде теріні сыпыру барысын бақылап, қажет кезде пышақтың көмегімен теріні ажыратып тұрады. Теріні сыпыруды жеңілдету үшін кейде малды бауыздағаннан кейін тері астына ауа үрлеу де қолданылады. Жалпы алғанда теріні сыпыруда, оның бүлінбеуі ет, майдың теріге кетпеуі, жыртылмауы үшін еттілік қажет. Сыпырылған тері, тері тұздау бөліміне жіберіледі. Мал денесі конвейермен әрі қарай ұқсатуға түседі. Келесі операция денеден ішек-қарын, өкпе-бауырды алу (нутровка).Ішкі мүшелерді алу мал бауыздалғаннан кейін 45 мин ішінде жүргізілуі тиіс. Ол үшін алдымен төс сүйек араланып өңешті кеңірдектен ажыратады, шатты бөліп, желін немесе ен бөлек алынады. Жұмысты жеңілдету үшін артқы аяқтар керіледі. Сонан соң ақжолмен шаттан бастап төске дейінгі көк ет кесіледі Қарынды жауып тұрған іш майды ішкі мүшелерге жабысып тұрған жерінен пышақтың көмегімен босатып, бөлек жиналады. Ол салқын суға салынып, ыдыс толғаннан кейін (оған 2 сағаттан артық уақыт кетпеу керек) май цехына жіберіледі. Сонан кейін тік ішектің омыртқамен байланысын кесіп шығарады. Енді ішек-қарынды талақпен бірге ветеринариялық сараптау жүргізу үшін жылжымалы транспортерге түсіреді.
Осыдан кейін көкірек қуысындағы мүшелер өкпе, бауыр, жүрек, кеңірдек, көкірек қуысы мен құрсақ қуысының арасын бөліп тұрған көк етпен қоса табиғи байланысы бұзылмай алынады. Бұл жиынтық ет өңдеу орындарында ливер деп аталады. Ливерді алу үшін көк ет пышақпен айнала кесіліп, мүшелерді көкірекпен байланыстыратын басқа да сіңірлер ажыратылады да, өкпеге жақын жерден кеңірдектен ұстап күре тамырлармен қоса суырылады. Ливер ветеринариялық сараптау үшін арнайы ілгекке ілінеді немесе арнайы столға салынады.
Бұл кезде ішкі мүшелер мен мал ұшасы конвейерде бір-бірімен қатар жылжиды және ливерге де атлантқа жапсырылған нөмірдің бірі жапсырылады. Ветеринариялық сараптан кейін тағамға жарамды деп табылған ливер субөнімдер цехына, ал ішек, ішек цехына түсіріледі. Қарынның жынын тазартуға малдың ұшасы тұрған жерден 3 м қашықтықта арнайы орын дайындалады, немесе бөлек бөлмеде жүргізеді. Жыннан тазартылған қарын да субөнімдер цехына ары қарай тазалауға жіберіледі.
Ветеринариялық -санитариялық сараптау нәтижесінде тағамға жарамсыз деп табылған органдар (ағзалар), олардың жарамсыздыққа шығарылған бөліктері арнайы ыдысқа жиналады. Ыдыс толғаннан кейін утиль цехына құбыр арқылы түсіріледі. Бұл құбырлар таза өнімді түсіруге пайдаланылмайды. Ішкі мүшелерді мал денесінен шығару кезінде аса ұқыптылық қажет, өтті, ішек-қарынды, эндокрин бездерін зақымдау етті былғайды тіпті пайдалануға жарамсыз етеді.
Ұшаны бөлу. Ірі қараның ұшасын кейінгі жұмыстарды жеңілдету үшін екіге бөледі. Ол үшін омыртқа жотасының бойымен жоталық өсіндінің он жағынан 7-8 мм жерден пышақпен етті тіліп шығады. Ал сүйекті кесу үшін электр немесе пневматикалық ара пайдаланылады (бұзау, құлын ұшасы бөлінбейді). Аралау кезінде омыртқаның бүтін кетуіне, майда сүйек сынықтарының пайда болуына жол берілмейді.
Ұшаны тазалау. Ұшаның бөліктерін қанталаған, былғанған, абсцесс және басқа да өзгерген жерлері бар-жоғы тексереді. Егер ондай жері болса оны тазартады. Сонымен қатар бүйрек айналасындағы және жамбас қуысындағы майлар алынады. Бауыздықтағы жырымдалған ет, кеуде және құрсақ қуыстарын бөлетін көк ет денеге жақын 1,5 см қалдырып кесіп алынады. Бауыздық ұйыған қаннан тазартылады. Алынған ет кесіндісі субөнімдер, май май цехына, ал тағамға жарамсыз кесінділер утиль цехына жіберіледі. Осыдан кейін ұша қан және басқа да қалдықтардан тазалау үшін сумен жуылады. Суды жоғары қысыммен жіберіп түтік немесе щетка-душ арқылы жууға болады. Бірақ судың етті сақтауға кері әсер бар екені белгілі. Сондықтан су қалдықтарын ұшадан тазарту мүмкіндіктерін қарастыру қажет. Жуылған ұшаны пышақ сыртын жүргізе отырып немесе әр ұшаны таза сүлгімен сүртіп тазартады. Осыдан кейін ұша мал дәрігерлік сараптаудан өтіп, оның сапасы анықталады және оны таңбалайды, таразыға тартады. Таңбалау тәртібі кейінгі бөлімдерде толық әңгімеленеді. Ұшаның массасы, категориясы арнайы журналға жазылады.
Сиыр сою. Сиыр сою тәртібі де жылқы союмен өте ұқсас. Сиырда қазы, жал-жая болмайды, сондықтан оларды бөліп, ішек-қарынды шығарғанда өтті жарып алмау жағын қарастыру қажет. Сиыр басы жылқының басындай терісі алынба Ірі қара мал ұшасын бөлу.
2.3. Сиыр ұшасын сортқа бөлу
Ұзыннан екіге бөлінген сиыр ұшасы 11-12- кеуде омыртқаларының арасынан 4-ке бөлінеді. Сонан соң, алдыңғы жағы 7, ал артқы жағы 4 бөлікке бөлінеді.
Сонымен, әр жарты ұша 11 майда бөлшектерге бөлінеді. Ірі қара мал еті 3 сортқа жіктеледі:
1-ші сортқа сапасы бойынша ең жақсы мүшелер жатады: жамбас-сан, белдеме, арқа, жауырын (жауырын, иық асты бөліктері), қол еті (иық бөлігі және иық алды), төс. Күйлілігі І категориялы ет үшін бұл мүшелердің жалпы шығыны жарты ұша массасының 88%-н құрайды;
2-ші сортқа мойын және шап еті (көк ет) жатады. Бұл мүшелердің шығыны жарты ұша массасының 7%-н құрайды;
3-ші сортқа құндылығы төменірек мүшелер жатады - ауыз омыртқа, алдыңғы және артқы сирақтары. Олардың шығымы жарты ұша массасының 5%-ін құрайды.
Сиыр жарты ұшаны мүшелерге бөлу шекарасы (қаңқа сүйектері бойынша) және олардың әрқайсысындағы сүйек құрамы 9.1-суретте көрсетілген.
8-сурет. Сиыр ұшасын мүшелеу схемасы. І, ІІ, ІІІ цифрларымен сорттары белгіленген.
І. жамбас-сан; 2- белдеме; 3- арқа мүшесі; 4- жауырын; 5 қол еті; 6-төс
ІІ. 7 - мойын; 8 - шап еті;
ІІІ. 9- ауыз омыртқа; 10- алдыңғы сирағы; 11- артқы сирағы
Мал соятын орын. Кішілеу келген аудандардың және ірі шаруашылықтардың орталығында салады. Оның жанында мал базасы, оқшаулауыш, сою-бөлу, ішек-қарын, тері тұздайтын бөлімше жөне кішкентайлау келген мұздатқыш болу керек.
9-сурет. Ірі қараның 5-7 бас мал соятын орнының типтік жобасы:
1-сойыс бөлімі; 2-тері тұздау бөлімі; 3- ішек-қарын бөлімі; 4-суытқыш, 5-фрейбанк; 6-экспедиция; 7- жылыту қазаны; 8-киім ілгіш бөлмесі; 9-тамбур; 10-утиль бөлімшесі; 11-шатыр.
2.4. Етті ветеринарлық-санитарлық сараптаудағы сөл жүйесінің маңызы.
Малды сойып, мүшелеген жерді (ет өңдеу кәсіпорындары, құс өңдеу кәсіпорындары, мала соя пункттері мен алаңдары жәна т.б.) ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz