Жалпы тіл білімі - тіл білімінің барлық тілдерге тән заңдылықтары мен қасиеттерін зерттейтін ғылым
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ӘӨЖ 81-112.2 811.512.1 Қолжазба құқығында
ЖИЕНБАЕВА АЯУЛЫМ АСҚАРҚЫЗЫ
Ә.ҚАЙДАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
7M02301 - Филология білім беру бағдарламасы бойынша магистр дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация (ғылыми-педагогикалық бағыт)
Ғылыми жетекшісі: (ф.ғ.к., доцент Қияқова Р.Ж.)
(кеңесші)
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісі: (қазақ филологиясы кафедрасы) (ф.ғ.к., доцент Жумагулова О.А.)
20 жыл
Көкшетау 2021
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 6
КІРІСПЕ 7
1 Ә.Т.ҚАЙДАРДЫҢ ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫРБАЯНЫ
1.1 Мен ғылымға бірден келген жоқпын... 9
2 Ә.Т.ҚАЙДАР ‒ ӘМБЕБАП ТІЛ МАМАНЫ
2.1 Қазақ, ұйғыр және түркі тілдерінің білгірі 20
2.2 Ғалымның лингвистикадағы өміршең мұралары 32
2.3 Қазақ этнолингвистикалық мектебін негіздеуші тұлға 54
2.4 Қоғам қайраткерінің публицистикалық еңбектері 64
3 ЛЕКСИКОГРАФИЯ ӘЛЕМІНДЕГІ ҚОЛТАҢБА
3.1 Қазақ лексикографиясы: өткені мен бүгіні 73
3.2 Ә.Т.Қайдар ‒ бірегей лексикограф маман 89
ҚОРЫТЫНДЫ 100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 104
ҚОСЫМШАЛАР 109
АНЫҚТАМАЛАР
Агглютинатив тілдер, жалғамалы тілдер (лат. agglutination - жабысушы, жалғанушы) - сөз жасау мен сөз түрлендіру, өзгерту, қосымшаны үстемелете жалғау, септеу мен жіктеудің, қосымшалардың грамматикалық жолмен қабаттаса жалғануы арқылы жасалатын тілдер.
Алтайтану (орыс. алтаистика) - алтай төркіндес түркі, монғол, тұңғыс- манжұр (маньчжур) және жапон, корей тілдерінің шығу тегін арнайы зерттейтін тарихи-салыстырмалы тіл білімінің дербес саласы.
Ана тілі - белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап, оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, сол халыққа жан-жақты қызмет ететін қатынас құралы.
Антропонимика (грек. anthropos - адам; onyma - есім, ат) - ономастиканың антропонимдерді, яғни кici аттарын, тегін, лақап және бүркеншік есімдерді зерттейтін саласы.
Билингвизм (лат. bi+lingua - екі тіл) - қоғамда (мемлекетте) белгілі бір әлеуметік топтардың, жеке адамның екі тілде бірдей ұдайы қарым-қатынас жасауы, яғни сөйлеу, жазу тәжірибесі.
Дефиниция (лат. definito - анықтау) - белгілі бір термин не сөз арқылы бейтаныс басқа терминнің (сөздің) мағынасын ашу; зерттеу объектісіне мінездеме беру; пайымдау.
Жалпы тіл білімі - тіл білімінің барлық тілдерге тән заңдылықтары мен қасиеттерін зерттейтін ғылым.
Имитативтер - еліктеуіш, елестеуіш, бейнелеуіш сөздер (Ә.Қайдардың зерттеу еңбегі бойынша).
Кодификация (лат. codification - жүйелену) - тілдің нормалық қалыпқа түскен үлгілі нұсқасын сөйлеуде, жазуда үнемі сақтап, қайталап отыруды қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
Колористика - түс пен жарықтың табиғаты, олардың негізгі сипаттамасы, түрлі түсті қабылдаудың психологиялық заңдылықтары мен мәдениет туралы білімді қамтитын түс туралы ғылым.
Лексикография (грек. lexikos - сөз туралы, сөзге қатысты, grapho - жазамын) - сөздік жасаудың теориясы және тәжірибесімен айналысатын, олардың ғылыми ұстанымдарын жасайтын қолданбалы тіл білімінің жетекші саласы.
Лексикология (грек. lexikos - сөз, сөзге қатысты, logos - ілім) - сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілеттілігін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін тіл білімінің саласы.
Лексикон (грек. lexikon - сөздік) - 1. ертеректе шыққан сөздіктердің атауы; 2. белгілі бір тілге не диалектілер мен жаргондарға, кәсіби сөздерге қатысты барлық сөздердің жиынтығы.
Моносиллаб (грек. mono - бір, syllabe - буын) - бір буыннан тұратын сөз.
Ономастика (грек. onomastike - есім беру өнері) - тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.
Паремиология (грек. paroimia - нақыл, мақал, logos - ілім) - мақал- мәтелдерді зерттеу мен жіктеуді қарастыратын ғылым саласы.
Плеоназм (грек. pleonasmos - артықшылық) - қабаттасып қатар қолданылу нәтижесінде бip мағынаны білдіріп, қалыптасып кеткен екі сөз.
Салыстырмалы-тарихи әдіс - тіл дамуының тарихи заңдылықтарын, тілдердің тектестігін анықтау үшін салыстырмалы-тарихи тіл білімінде қолданылатын зерттеу әдістерінің жиынтығы.
Сөздік - 1. тілдің, диалектінің, белгілі бір әлеуметтік топтардың, жеке бір жазушының, т.б. лексикасы, сөздік құрамы; 2. сөздер мен морфемалардың, сөз тіркестері мен идиомалардың, т.б. әліпби тәртібімен орналастырылып, олардың түсінігі немесе аудармасы берілетін анықтамалық кітап.
Терминология (лат. terminus + грек. logos - ілім) - ғылым, техника, өндіріс, өнер, қоғамдық өмір, шаруашылықтың сан саласында арнайы ұғымдар мен нақты объектілерді атау үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы.
Топонимика (грек. topos - орын, мекен; onyma - есім, ат) - топонимдердің, яғни географиялық атаулардың қызметін, маңызы мен шығу тегін, құрылысы мен тарау шеңберін, белгілі уақытта дамуы мен өзгеруін зерттейтін ономастика саласы.
Түркітану - түркі халықтарының тілін, ауыз әдебиетін, тарихын, этнографиясын, жалпы мәдениетін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан шығыстану ғылымының жеке саласы.
Тіл білімі, лингвистика - әлем тілдерінің құрылысын, әлеуметтік функциясы мен тарихи дамуын, адамзаттың табиғи тілін, оның жалпы заңдылықтарын, қолданылуын және адам қоғамын зерттейтін гуманитарлық ғылым.
Тіл саясаты - көпұлтты (көптілді) мемлекетте этностардың (диаспоралардың) жарасты өмip cүpyi мен тұрақтылығына, ұлтаралық бейбітшілік пен келісімнің сақталуына бағытталып жоспарланған мемлекет тарапынан жүргізілетін ic-қимылдар жүйесі; әлеуметтік өмірде тіл мәселелерін шешу үшін қолданылатын идеологиялық принциптер мен практикалық шаралардың жиынтығы.
Ұйғыртану - ұйғыр халқының тілі, әдебиет, мәдениеті, ауыз әдебиетімен шұғылданатын, ұйғыр тілінің тарихи және қазіргі жайы туралы зерттеумен айналысатын ғылым саласы.
Ұлттық тіл - ауызекі және жазба түрде ұлттық қарым-қатынас құралы қызметін атқаратын тарихи-әлеуметтік категория.
Фразеология (грек. phraseos - сөйлемше, logos - ілім) - 1. тілдің қазіргі және тарихи фразеологиялық құрамын зерттейтін тіл білімінің саласы; 2. бір тілге тән фразеологизмдердің жиынтығы.
Этимология (грек. etymos - ақиқат, сөздің шын мағынасы, logos - ілім) - салыстырмалы-тарихи әдіске сүйене отырып, шығу тегі көмескіленген, туыстық
байланысы жоғалған сөздер мен морфемаларды қалыпқа келтірумен шұғылданатын, сөз төркінін зерттеп, айқындаушы тарихи лексикологияның және жалпы тіл білімінің бір саласы.
Этнолингвистика (грек. ethos - халық, тайпа) - тілдің қызметі мен дамуының халық мәдениеті мен психологиясына қатынасын, олардың бір-біріне әсерін зерттейтін тіл біліміндегі бағыт.
Этнонимика (грек. ethos - халық, тайпа; onyma - есім, ат) - этнонимдердің шығу тегі мен таралуын, қолданылуы мен құрылымын зерттейтін ономастиканың бір саласы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БАҚ - Бұқаралық Ақпарат Құралдары БК - библиографиялық көрсеткіш
б.т. - бет табақ
ҒА - Ғылым академиясы ғғ. - ғасырлар
ж. - жыл
ж.б. - және басқа қаз. - қазақша
ҚаҰУ - Қазақ Ұлттық Университеті
ҚӘТС - Қазақ тілінің әдеби түсіндірме сөздігі (15 томдық) КОКП - Кеңес Одағының Коммунистік партиясы
КСР - Кеңестік Социалистік Республика
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы ҚСЭ - Қазақ Совет энциклопедиясы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚХР - Қытай Халық Республикасы МХР - Моңғолия Халық Республикасы мыс. - мысалы
млн. - миллион орыс. - орысша
ред. басқ. - редакциясын басқарған т.с.с. - тағы сол сияқты
ҰҒА - Ұлттық Ғылым Академиясы ұйғ. - ұйғырша
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымында өзіндік қолтаңбасын қалдырған профессор Ә.Т.Қайдар - отандық тіл білімі және түркітану ғылымының іргелі зерттелуі мен дамуына зор еңбек сіңірген ғалым, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беруге бағытталған тіл саясатының қалыптасуына атсалысқан қоғам қайраткері, қазақ этнолингвистикасының негізін салушы. Академиктің лингвистика саласындағы бай мұраларын жинақтай келе, қазақтану іліміндегі Қазақтар: ана тілі әлемінде атты үш томдық этнолингвистикалық сөздігі арқылы ғалымның тілдік әлемі мен ғалымдық тұлғасын таныту - ғылыми жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Лингвистика ғылымының көкжиегінде әр бағытта зерттеу жүргізген ғалымның көпке танымал еңбектерін топтау, саралау.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
oo зерттеудің мазмұнына қатысты ғылыми-теориялық деректерге сүйеніп, библиографиялық көрсеткіштермен жұмыс жасау;
oo ұлттық санасы жоғары, ғұмырын ғылымға арнаған профессор Ә.Қайдардың еңбектерін тақырып бойынша топтастыру;
oo жаһандану, ғаламдану үрдісіндегі реэтнизациялауда, соның ішінде қазақтану ілімінде этнолингвистика саласының маңыздылығы мен қажеттілігіне баса назар аударып, айрықша тоқталу;
oo лингвистикалық мұраларының бірі Қазақтар: ана тілі әлемінде атты еңбекті жазудағы автордың тың көзқарасы мен оны ғылыми ортаға танытудағы діттеген мақсатын анықтау;
oo осы аталмыш еңбектің мазмұнын саралап, ғылыми-теориялық ұстанымын басшылыққа алып, академик Ә.Қайдардың ғылымдағы тілдік тұлғасын даралау;
oo Ә.Т.Қайдардың Қазақтар ана тілі әлемінде этнолингвистикалық сөздігі мен Н.И.Толстойдың Этнолингвистический словарь славянских древностей еңбектерінің тілдік әлемін салыстыру.
Зерттеу нысаны. Ә.Қайдардың лингвистикалық ғылыми еңбектері.
Зерттеу пәні. Ә.Қайдардың лингвистика саласындағы мұрасының зерттелуі.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеуге қойылған мақсат-міндеттерді жүзеге асыру үшін ғылыми зерттеу методының теориялық деңгейіне сәйкес сипаттамалық зерттеу, жүйелеу, тақырыптық-мағыналық топтастыру; эмпирикалық деңгейдің салыстыру; тәжірибелік-теориялық деңгейге сәйкес индукция-дедукция; метатеориялық деңгейдің анализ-синтез әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бар ғұмырын қазақ тіл білімі саласын зерттеуге арнаған ҚР ҰҒА академигі, Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті, белгілі түркітанушы Ә.Қайдардың лингвистика саласындағы көпжылдық, жан-жақты зерттеу еңбектерінің көрсеткіші әрі жиынтығы ретінде
Қазақтар: ана тілі әлемінде атты этнолингвистикалық сөздігінің ерекше орны мен маңыздылығы айқындалып көрсетілді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысы нәтижелерін жоғары оқу орындарында оқытылатын тіл тарихы, түркітану, терминология, фразеология, этнолингвистика салаларының теориялық курстарын оқытуда, тұлғатануға қатысты түрлі арнаулы семинарлар мен курстарды жүргізуде пайдалануға, қолдануға болады деп санаймыз.
Сондай-ақ, зерттеу жұмысы нәтижелерін, Ә.Қайдарға арналған тұлғатану курстарын жүргізуде тиімді пайдаланумен қатар, лексикографиялық тәжірибелерде, атап айтқанда, сөздіктер құрастыруда басшылыққа алу тұрғысынан құндылығы бар деуге болады.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен қорытындылары бойынша халықаралық ғылыми- тәжірибелік онлайн-конференцияларда 3 ғылыми мақала жарияланды. Атап айтқанда:
1. Тіл саясаты мен тіл мәдениетінің сабақтастығы (80-85 бб.)
Мағжан оқулары - 2020 атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік онлайн- конференцияның материалдары. - Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚУ, 2020.
- 214 б.
2. Ұлттық тілтаным ‒ рухани жаңғырудың алғышарты (162-167 бб.)
3. Қазақ лексикографиясы: өткені мен бүгіні (167-172 бб.)
Сәбит Мұқанов: тұлға және мұра атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік онлайн-конференцияның материалдары. - Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚУ, 2020. - 211 б.
1 Ә.Т.ҚАЙДАРДЫҢ ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫРБАЯНЫ
1.1 МЕН ҒЫЛЫМҒА БІРДЕН КЕЛГЕН ЖОҚПЫН...
Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде іргетасының қалануы А.Байтұрсынұлының есімімен тығыз байланысты болса, жалпы тіл білімінде қазақ ұлттық тілтанымының қалыптасып, дамуы да дәл осы тілші-ғалым есімімен аталатын Тіл білімі институтына тікелей қатысты.
ҚР Білім және ғылым министрлігі ҒА-ның ғылыми-зерттеу мекемесі болып саналатын бұл институт қазақ тілі мен түркітанудың іргелі, қолданбалы мәселелерін зерттеумен қатар, жалпы тіл білімінің де жаңаша бағыттарын қарастырып, зерделеумен айналысады.
Институт тарихына қысқаша тоқталып өтетін болсақ:
а) 1932 жылы КСРО ҒА-ның Қазақстан базасы жасақталды. 1936 жылы оның құрамына 1934 жылы құрылған Ұлт мәдениеті институты енді. Институттың алғашқы директоры С.Аманжолов болды;
ә) Аталған институттың тіл, әдебиет, халық шығармашылығы және тарих секторлары базасы негізінде 1938 жылы КСРО ҒА-ның Қазақ бөлімшесі құрылды;
б) Бұл бөлімше 1941 жылы Тіл, әдебиет және тарих институтының құрылуына негіз болды. Алғашқы директоры Н.Сауранбаев болды;
в) 1945 жылы институттан Тарих, археология және этнография мен Тіл және әдебиет институттары бөлініп шықты;
г) 1961 жылы Қ.Сәтбаев пен М.Әуезов сияқты ғалымдардың бастамасымен Тіл және әдебиет институтының негізінде Әдебиет және өнер институты мен
Тіл білімі институты қайта құрылды. Институт директоры болып академик І.Кеңесбаев тағайындалды;
ғ) 1990 жылы 26 ақпанда Тіл білімі институтына Ахмет Байтұрсынұлының есімі берілді.
Институтта, негізінен, қазақ тілінің құрылымы мен тарихы, туыстас және өзге тілдермен байланысы, ономастика мен терминологиясы, диалектологиясы, қоғамдық қызметі, мәдени өмірдегі орны, т.б. мәселелер көне түркі, ортағасырлық, кейінгі ортағасырлық жазба ескерткіштер негізінде зерттеліп, тіл білімінің жетістіктері мен нәтижелері жұртшылыққа насихатталады. Қазіргі кезде институт құрамында фонетика, лексикология, грамматика, тіл мәдениеті, қолданбалы лингвистика бөлімдері мен тілдер кафедрасы бар, одан өзге ономастика, терминология, әдеби тіл тарихы, этнолингвистика топтары жұмыс істейді. Сондай-ақ, институт осы аталған мәселелер бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен қоса, жоғары білікті мамандарды, атап айтқанда, ғылым кандидаттары мен докторларын даярлаумен айналысады [1; 2].
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында тілтанымның өзекті мәселелері жөнінде тынымсыз ізденісі арқылы ғылыми-тәжірибелік жұмыстар жүргізумен қатар, ұзақ жылдар бойы басшылық қызметті қоса алып жүрген, ғалымдық тұлғасымен ерекшеленетін маман - Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар.
Ә.Туғанбайұлы отандық тіл білімі ғылымында есімі ерекше аталатын ғалымдардың бірі де бірегейі десек, артық айтқандығымыз емес. Тілші-ғалым лингвистиканың түрлі саласында дерлік өз қолтаңбасын қалдырып, қазақ тілтанымының іргетасын негіздеумен айналысты.
Ә.Т.Қайдар ‒ қазақ тіл ғылымының көрнекті өкілі, белгілі түркітанушы, қазақ және ұйғыр тіл білімінің маманы, Ұлы Отан соғысының ардагері, Ш.Уәлиханов атындағы І дәрежелі сыйлықтың иегері (1971 жыл), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982 жыл), ҚР Ұлттық ҒА-ның академигі (1983 жыл), Түркияның Dil Kurumu лингвистикалық қоғамының құрметті (академик) мүшесі (1989 жыл), Башқұрстан Ұлттық ҒА-ның академигі (1991 жыл), Халықаралық Қазақ тілі қоғамының құрметті президенті (2004 жыл), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының құрметті директоры қызметін атқарған филология ғылымдарының докторы (1970 жыл), профессор (1972 жыл), ҚР еңбек сіңірген Ғылым қайраткері (2014 жыл) [3; 4; 5].
Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар 1924 жылы 13 желтоқсанда Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Талдыбұлақ ауылында қызметкер отбасында дүниеге келген. Ұлы жүздің Қаңлы руынан шыққан. БАҚ берген сұқбаттарының бірінде Ә.Туғанбайұлы туған жері жөнінде былай дейді [6]:
Қазақтың сайын даласында бұлақ көп. Бірақ мен үшін сонша бұлақтардың ішінде бір бұлақ қана көзіме ыстық көрінеді. Ол ‒ Талдыбұлақ. Мен қай жерде жүрсем де, ол менің көз алдымда тұрады. Талдыбұлақ ‒ жер жәннаты Жетісудың төрінде, басын мәңгі ақ қар шалған асқар Алатаудың баурайында жайғасқан, бастауын құзар биіктен алып, ылдиға қарай құлап ағып жатқан бұлақтың бойындағы шағын ауыл. Жас шағымыздан-ақ тау қойнауларын ақтарып, талай биік белестерінен асып, сай-жыралардан сан алуан жеміс-жидек тердік. Таудың салқын самалын жұтып өскен ұлдарының біреуімін. Т.Молдағалиевтің бір өлеңінде: Жігіттің тауға қарап өскені жақсы, ‒ дейді. Сондықтан менде кішкентайымнан тауға қарап өскен адамдардың бірімін.
Бұл пікірден-ақ, Ә.Қайдардың туған жерін бағалайтын, құрмет тұтатын азамат болғандығын аңғарамыз. Ғалым өз сұқбаттарында туған жерден нәр алып өскендігі, туған жерінің оның болашақ өмірі мен қызметіне әсер еткендігі жөнінде пікір білдіріп, ерекше толғаныспен баяндайды. Балалық шағы туралы сөз қозғағанда отбасында тоғыз ағайынды болғандығын айтады:
Біздің анамыз Жамбала көтерген тоғыз құрсақтың ең үлкені мен екенмін де, ең соңғысы, сүт кенжесі, менің жалғыз қарындасым ‒ Роза. Тоғыздан тірі қалған да осы екеуіміз, - дейді.
Ғалымның балалық шағы ашаршылық жылдарымен тұспа-тұс келгендіктен, ол нәубет жылдарды Ә.Туғанбайұлы былайша есіне алады:
Ашаршылықтан ел қырылып жатқан кезде, қайдан жөнді мектеп болсын? Көшеге шығуға да қорқамыз. Өйткені күнде еститініміз: анау үй итін сойып жепті, анау әйел екі жастағы баласын сойып жеп, жынды болып қалыпты деген гу-гу әңгімелер. Ертеңгісін таңертең ұйғыр мектебіне кетіп бара жатқанымызда кемпір мен шалдың күнгейге шығып отырғанын көреміз де,
мектептен қайтып келе жатқанда жаңағылардың қылжиып өліп жатқанын көреміз [6].
1939 жылы Ә.Туғанбайұлы Ленин комсомолы қатарына мүшелікке қабылданады [5; 7]. Ә.Қайдардың айтуынша, оның жетінші сыныптан бастап шыңдап кіріскен өнердің екі саласы болған: біріншісі - сурет, екіншісі - музыка.
Сызылта тартылатын скрипка, бұлбұ лша сайрайтын мандолинаны ептеп меңгергендей болдым. Өз кезінде музыка мен сурет өнерінің екеуі де, мен үшін өзегімді жарған арман болғаны рас. Студент кезімде салған бір суретті көріп, Ә.Нұрпейісов: осы суретті маған бер деп өтініш жасаған еді, бірақ мен сол суретті қимай, өзімде сақтап қалдым, - деген естеліктерімен бөліседі ғалым [6]. Белгілі ғалым Р.Сыздықтың Ана тіліміздің айбыны атты мақаласы Ә.Туғанбайұлының адами қасиеттері мен ғылымдағы өмір жолына арналған. Мақалада балаң Әбдуәлидің дариғасы (арман-ұмтылысы) сурет пен музыка өнері болғандығы жөнінде Р.Сыздық: ... суретші болсам деп, еліктеп, көшіріп сурет те салыпты (Ә.Қастеевтің Амангелдісін айнытпай көшіріп салған суреті өзі оқыған мектепте 1947 жылдарға дейін ілініп тұрыпты), бармағымнан бал тамдырсам деп, домбыра мен мандолин де тартыпты, білімді азамат болсам деп, мектепте де үздік оқыпты, - деп келтіреді. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында жарты ғасырдан астам уақыт бірлесе қызмет еткен әріптесі Р.С.Сәтіғалиқызының пайымдауынша, Ә.Қайдар көрсеткен ерліктің алғашқы майданы - соғыс даласы болса, екіншісі - білім-ғылым алаңы еді. Көлемді ғылыми-зерттеу кітаптарының авторы, көптеген ғылыми атақ-дәрежелерге ие болумен қоса, шәкірт тәрбиелеген Ә.Т.Қайдардың ғылым майданында да толағай
табыстарға жетуін Р.Сыздық үлкен ерлікке балаған [3,221-222].
1942 жылдың мамырында қазақ орта мектебінің тоғыз сыныбын және он айлық педагогика курсын аяқтасымен, Ә.Қайдар өз еркімен сұранып майданға аттанады. 1942-1945 жылдары ол Ұлы Отан соғысының Калинин, Бірінші Прибалтика және Екінші Белорус майдандарында болады.
1944-1945 жылдары Ә.Туғанбайұлы Ленинградтың Жданов атындағы әскери-инженерлік училищесін бітірген соң, Совет Армиясы қатарындағы қызметін кіші лейтенант атағымен одан әрі жалғастыра түседі. Бастапқыда инженер-сапер, пантонер (өзен-сулардан өтетін пантон көпір жасаушы) офицер, взвод командирі сияқты қызметтері мен майдандағы жауынгерлік ерлігі үшін Ә.Қайдар 1942 жылы (1984 жылғы БК-те 1944 жылы деп берілген) ІІІ дәрежелі
Даңқ; 1942 жылы І дәрежелі және 1944 жылы ІІ дәрежелі Отан соғысы; 1944 жылы (1984 жылғы БК-те 1945 жылы деп көрсетілген) 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін, екі мәрте Қызыл Жұлдыз ордендерімен және Москваны қорғағаны үшін т.б. медальдарымен марапатталады [3; 5; 7].
Екінші дүниежүзілік Ұлы Отан соғысы туралы Ә.Қайдар: Мен сол кезде он алты жасқа толып, он жетіге аяқ басқан бала едім. Балдәуренмен бір сәтте-ақ қоштастым, өйткені ел шетіне жау тиді. Байқағаным, бұл соғыс елдің жүрегін пышақпен осып өткендей болды. Ол кезде менің әкем мен әкемнің екі інісін, үшеуін бірдей жиырма күннің ішінде әскерге алып кетті. Соның өзі маған қатты
әсер етіп, отырған он алты-он жеті жастағы жігіттердің барлығымыз: ең болмаса бір мылтығын көтеріп жүруге шамамыз келеді ғой. Әскерге барамыз деген шешім қабылдадық. Өз басым тоғыз орден, он екі медаль алдым. Калинин фронтында Плеханова деген селоны босатуға шабуыл жасадық. Сол шабуылда менен он күн бұрын менің әкем сол шабуылға қатысыпқан екен. Сонда бір- бірімізді көре алмадық, - деген естеліктерімен бөліседі Келбет бағдарламасында. 1942 жылдың желтоқсан айында Великий Луки түбіндегі шабуыл салдарынан оң қолын оқтың тесіп өткендігін ең жеңіл жара деп білетін майдангер: аяғы жұлынып, омбы қардан шыға алмай, соғыс алаңында қалып қойғандарға, не қарны жарылып, ішегін сүйретіп келіп жатқандарға қарағанда менің халім тәуірлеу еді, - деп бағамдайды [6; 8].
Ардагер ғалымның майдан даласындағы естеліктерінің бірі - 1944 жылдың басында Ленинградты қоршаудан босату үшін Бірінші Прибалтика майданының жанталаса шабуылдап жатқан кезеңі. Бейтарап жатқан жау қаруын алып келуге тапсырылған ұсынысты еш ойланбастан қабыл алған бөлім командирі Ә.Қайдар мен украиндық сарбаз өздеріне жүктелген міндетті бұлжытпай, тиянақты орындап, жау қолын кейін қайтарған. Осы ерлігінің арқасында ол ІІІ дәрежелі
Даңқ орденімен марапатталған. Яғни бұл орденді (1984 жылғы БК-те көрсетілгендей) 1944 жылы алды деуге толық негіз бар.
Ә.Туғанбайұлы майдан даласында өлілердің қатарында болғандығын
Мен көрген соғыс атты ардагерлердің естеліктер циклында баяндайды. Бір метрдей қалың топырақ басып қалған сарбаз Ә.Қайдаровты жанындағы жолдастары қазып, шығарып алған. Қатты соққы әсерінен контузияға шалдыққан күйінде сарбазды жолдастары ақылдаса келе, бірінші көмек көрсететін медицина бөліміне (пунктіне) ит жеккен шанамен (салазки) жіберуге мәжбүр болған. Бірінші медицина бөліміне ес-түссіз жеткізілген сарбазды санитарлар өлдіге санап, мәйіттер қатарына жіберген. Түн жарымына дейін жатқан ол, денесі суынғаннан оянып, есін жинап алып өмірге ұмтылған. Майдангер ғалымның айтуынша, өмір мен өлімнің арасында болған сәтінде ол
Я живой! Я живой! деп айғайлап, көмек шақырып, аман қалған. Ұлы Отан соғысынан үйіне аман-есен оралған жалғыз өзі болғандықтан, мұны Ә.Қайдар:
Өрт шалған өлкедегі біздің шаңырақтан қылтиып қалған жалғыз тал өміршең өртен мен едім, - деп түсіндіреді [8].
1946-1947 жылдары әскер қатарынан босатылған соң, Ә.Туғанбайұлы Еңбекшіқазақ аудандық әскери комиссариаты әкімшілік-шаруашылық бөлімінің бастығы болып істейді. 1947 жылы Есік қаласындағы қазақ орта мектебінің оныншы сыныбын жедел мерзімде бітіреді. 1947-1951 жылдары С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) филология факультетінің қазақ бөлімінде білім алып, оқуын үздік аяқтайды.
Ә.Қайдар курстас досы, әдебиетші Б.Адамбаев екеуінің М.Әуезовке емтихан тапсырған сәтін ерекше ықыласпен еске алады. Майдангер достар емтиханды жедел түрде тапсыруға рұқсат алып, М.Әуезовтің ұсынысы бойынша
оның үйіне жеткенше дейін жаяу жол-жөнекей емтихан сұрақтарына жауап беріп, емтиханды осылайша тапсырған көрінеді.
Санамда ғылымға деген саңылаудың пайда бола бастауы менің ең соңғы курста диплом жұмысын жазуыма байланысты байқалған еді. Диплом жұмысы ұйғыр тіліне бағышталғандықтан, мен ең алдымен, өз ізденісімді отандық түрколог-ұйғыртанушылардың еңбектерін қарастырудан бастадым, - дейді Ә.Туғанбайұлы. Әсіресе, Ш.Уәлихановтың ғылымдағы ізіне қызыққан ол, Ш.Уәлиханов сияқты ірі ғалым болуды армандап, оқу-білімге деген құштарлығының арқасында зерттеу жұмыстарын жүргізуді алдына мақсат қойған [6].
Сөйтіп ол, 1951-1954 жылдары Қазақ КСР ҒА-ның Ұйғыр-дүнген мәдениеті секторында ұйғыр тілі мамандығы бойынша аспирантурада оқуын жалғастырады. Осы кезеңнен бастап Ә.Қайдардың зерттеуші ретіндегі еңбек жолы мен ғылыми шығармашылығы, педагогикалық және қоғамдық қызметтері басталады.
Ғұмырын ғылымға арнаған академиктің еңбек жолы мен қызметтерінің негізгі кезеңдері, қатысқан конференциялары мен марапаттарының хронологиялық көрсеткіштері магистрлік жұмысымыздың қосымшаларында келтірілген.
25 жыл уақытын ұйғыр тіліне бағыштаған ғалымның жалпы түркітану ғылымына, соның ішінде, әсіресе қазақ тіл білімі мен түркітану саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі оның жариялаған 700-ден аса ірілі-кішілі (жалпы көмегі 1000 б.т. астам) зерттеулерінен, оларда көтерілген сан алуан (50- ден астам) лингвистикалық мәселелердің теориялық өзектілігі мен тәжірибелік қажеттілігінен де, тақырыбынан да айқын көрінеді. Солардың ішінде жеке кітап түрінде жарық көрген монография, сөздік, мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен кітапшаларының жалпы саны - 57 [2; 3; 4; 5].
Зерттеу жұмысымызда академик Ә.Қайдардың Қазақстан ғалымдарының библиографиясына материалдар, алты томдық Ғылымдағы ғұмыр жинағы мен Тіл-ғұмыр, Өнегелі өмір серияларының жинақ кітаптарын, сондай-ақ, ғылыми-зерттеу еңбектерін іштей саралап, тақырыптық топтарға жіктеп, тіл білімінде қалыптасқан құрамдық салаларға сәйкес төмендегідей сұрыптап алып, қарастыруға тырыстық:
+ түркітану әлеміндегі, соның ішінде қазақ және ұйғыр тіл біліміне қосқан үлесі мен ғылыми зерттеу еңбектері;
+ лингвистикадағы өміршең мұралары: сөзтану мен түбіртану, ономастика (соның ішінде антропонимика, этнонимика мен топонимика), этимология, колористика, терминология, фразеология мен паремиология, этнолингвистика;
+ публицистикалық еңбектері (тіл саясаты мен тіл статусы мәселелері, латын әліпбиіне көшу бастамасы).
Бұл салаларға зерттеу жұмысымыздың 2-тарауында жекелей әрі кеңірек тоқталатын боламыз.
Ә.Т.Қайдар 1973 жылдан бастап бірыңғай қазақ тілі мәселелерімен айналысуды мақсат тұтқан. Бұған себеп те жоқ емес. Ғалым осы мақсатты жүзеге асыру барысында қазақ тілін терең зерттеу арқылы ұлтымыздың болмысын танытуды, ана тілінің қоғамдағы орнын анықтап, мемлекеттік тілдің мәртебесін жоғары деңгейге көтеруді көздеген еді. Тіл саясаты мен мемлекеттік тілдің қызметінің жүзеге асырылуы ісіне қоғам қайраткері ретінде де белсене араласқан ол, азаматтылықтың жоғары деңгейінің үлгісін көрсете білді.
Әлемдік және отандық тіл білімінің жаңаша арнада дамуы, лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік бағытта қарқын алуымен сипатталатын байқаған академик, тіл табиғатын зерттеуде қазақ этнолингвистикалық мектебін қалыптастырды. Ә.Қайдардың ...этностың дүниеге келуіне ұйтқы болған да - тіл, рухани-мәдени өмірінің өзегі де, өзін-өзі танып білудің өлшемі де - сол тіл. Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын ғылым салаларының қалыптасуына негіз болатын да, біле білсек, осы
тіл әлемі, - деген тұжырымынан бүгінгі отандық тілтанымдағы антропоцентристік бағыттағы ғылыми ізденістердің бастамасы
этнолингвистика саласы болып табылатындығын анық аңғарамыз [9,11].
Сонымен қатар, Ә.Туғанбайұлы ұстазы әрі жетекшісі болған І.Кеңесбаевтың ғылыми жолын басшылыққа ала отырып, ұстаз кәсібін жалғастырған шәкірттердің бірі болып саналады. Ғалым өзі қарастырған лингвистикалық зерттеулердің кітап, жинақ болып жарыққа шығуымен қатар, лексикография саласының да қарқынды дамып, сөздіктер мен жинақтарды баспаға әзірлеу ісімен шұғылданған. Оның бір нақты айғағы ретінде академик Ә.Қайдардың лексикография саласындағы мына еңбектерін атап өту керек:
Ұйғырша-орысша лингвистикалық қос сөздік, Қазақша-орысша бір буынды түбірлер сөздігі (1986 жыл), Уйгурско-русский словарь (1961 жыл),
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (авторлардың бірі) (1966 жыл),
Тысяча метких и образных выражений: (казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями) (2003 жыл), Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу) (2004 жыл), Қазақ тіліндегі қос сөздер: зерттеу және сөздік (2013 жыл) т.б. Оның редакторлығымен 76 еңбек (монография, жинақ, сөздік), соның ішінде 2 энциклопедия (Қазақ тілі энциклопедиясы мен Жетісу энциклопедиясы) жарық көрген [2; 3; 4; 5; 10].
Ғалымның қазақ лексикографиясындағы өзіндік қолтаңбасын танытатын, қазақтану іліміндегі этнолингвистика саласының озық туындысы үш томдық
Қазақтар: ана тілі әлемінде атты этнолингвистикалық сөздігін ерекше атап айтуға болады. Бұл - ұлт психологиясын дамыту мен болашақ ұрпақты тәрбиелеу үшін жасалған ерен еңбек.
Академик Ә.Қайдар өзінің үздік өнегесімен ғана емес, ғылымда еліміздің білім мен ғылым, рухани-мәдени, саяси-әлеуметтік жүйесіндегі ғылыми зерттеулермен қоса, тіл білімі бойынша ғылыми кадрларды дайындауға да айрықша көңіл бөлген. Ғалымның ғылыми идеяларының іске асып жалғасуы,
жаңа бағыттардың, ғылыми өрісінің көкжиегін кеңейтудегі ұлан-ғайыр еңбегі оның педагогтік, ұстаздық қызметіне тікелей қатысты.
Ә.Т.Қайдар 1983 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің, 1997 жылы Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университетінің, 2001 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының профессоры қызметін атқарған. Оның ғылыми жетекшілігімен филология ғылымдары бойынша қорғаған 14 ғылым докторы мен 75 ғылым кандидаты Қазақстанның түкпір-түкпірінде, сондай-ақ одан тыс мемлекеттерде (Мәскеуде, Уфада, Абаканда, Нүкісте, Ташкентте, Нальчикте, Кемеровада, Бішкекте, МХР, ҚХР, т.б.) жемісті еңбек етіп жүр [2; 3; 4; 5; 10].
Ә.Туғанбайұлының ұстаздық қызметі мен шәкірттері туралы ой толғаныстары, шәкірттерінің ұстаз жайлы пікірлері 2004 жылы Ұстаз һәм шәкірт деген атпен жарық көрген кітапта берілген. Кітаптың Ұстаз ойы деп аталатын алғашқы бөлімінде академик ұстаз сөзін жақты талдай келе, ол мамандыққа артылған қызметтің жауапкершілігі мен ауыртпашылығы жөнінде ой қозғап, бұл сөздің түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде де аса киелі екендігіне айрықша тоқталып өтеді. Ә.Т.Қайдардың көзқарасынша, ғылымдағы ұстаз жас зерттеушіге, шәкіртке бағдар-бағдар сілтеуде, оны ғылымға жетелеуде, зерттелетін ғылыми жұмыстың жемісті аяқталуы үшін де мына басты шарттарды ұстану керек:
Басты бір шарт - тақырыпты дұрыс таңдау. Идеясы, мақсат-міндеті, айтар жаңалығы айқын тақырыпты ұсынуға тырысу керек; Екінші басты шарт - сол тақырыпты шәкірттің ғылымға деген қабілетіне, тілді білу деңгейіне, салт- дәстүр, әдет-ғұрыптан білетін мағлұматына, мінез-құлқына, танымдық көзқарасына қарап, өлшеп, оған сәйкес лайықтап беру. Ол тақырып болашақ шәкірттердің көлеңкесінде қалып қоймауы тиіс. Академик бұл аталған шарттарды мен ұстанатын екі басты қағидат, - деп атап көрсетеді [11,11].
Шәкірттерінің саны жөнінде қойылған сұраққа ғалым-ұстаз тура жауап беруден тайсақтап, көп жағдайда бар ғой деп жауап қайтарған. Бұл әрекетін академик былайша түсіндіреді: Өйткені шәкірт те бір балаң. Ал қазақ салтында
балаң қанша? деп сұрамайды. Мен де осы әдет бойынша сұрағандарға шәкірттерімнің дәл санын айтқым келмейді. Себебі шәкірттерімнің көбісі болашағы алда - жас ұрпақ. Мен олардың тіл-көзден аман болуын тілеймін [6].
Әр шәкіртім өз балам, - деп білген жанашыр ұстаз Әбдуәли Қайдар Туғанбайұлы мен жары Алтынбекова Шекер Исақызы екеуінің Жанна, Әсел, Баян есімді үш қызы бар [10].
Академиктің шәкірттерінің бірі, бүгінде көрнекті тіл маманы Г.Смағұлова ұстазы жайлы: Әбдуәли аға бір сөзінде айтып еді: таңертең тоғыздан кейін жақсы жұмыс киімімді киіп, кетіп бара жатқанда аулада таңғы ауамен спорттық киімімен қыдырып жүрген өзім қатарлы зейнеткерлер қайда барасың, - деп сұрайды. Мен жұмысқа бара жатырмын деймін. Олар: сен әлі жұмысқа барып жүрсің бе, не деген бақыт деп, таңданып қалады. Құдайға шүкір, осы ғылымдағы ғұмырымның маған берген бір сыйы жасым сексенге келіп қалса да, шығармашылық жұмыстан қол үзбей, ойға алған, жоспарланған ғылыми
дүниелерімді жазып жатырмын. Кезінде әкімшілік және қоғамдық істермен уақытым кетті. Енді біразы ой сөресінде жатып қалған, ғылымға қажетті, бітпей жатқан кітаптарды аяқтауым керек деген-ді, - деп жазады [11,109].
1997 жылы академик Ә.Т.Қайдардың жетекшілігімен Қазақ жұмбақтарының тілі деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған Н.Оңғарбаева ұстазының мейлінше қарапайым, мейірімді де шапағатты, адамгершілігі мол, қамқор жан екендігін айта келіп, ұстазын қазақ тіл білімінің Еңбек Еріне теңеп, ерекше бағалап, құрмет тұтады.
Жоғарыда келтірілген шәкірттер естелігінен Ә.Қайдардың ғылымға ерекше берілген, ғылым үшін жаратылған жан екендігін аңғарамыз.
Ә.Қайдардың ғалымдық тұлғасы мен лингвистикалық мұраларының маңыздылығы, мәні жөнінде түркітанушы тіл мамандары, әріптестері және шәкірттері жылы лебіздерін білдіріп, ой-пікірлерін қалдырған. Әсіресе, ғалымның түркітану, ұйғыртану саласы жөніндегі зерттеулеріне қатысты белгілі түркітанушы А.Н.Кононов, Н.Баскаков, Э.Тенишев, Г.Дерфер, В.Арсланов, Б.Чарыяров, Н.Мавыев, ж.б. ғалымдар пікір білдіріп, жоғары баға берген.
Ғылым әлеміне ұйғыр тіліне қатысты зерттеулермен қадам жасаған Ә.Туғанбайұлының алғашқы еңбектерінің бірі Китайские заимствования в уйгурском языке жөнінде 1967 жылы ірі ғалым Н.Баскаков [12,8]: Труд А.Т.Кайдарова, выполненный на высоком научном уровне имеет большое значение для различного рода лингвистических обобщений и общей теории языкознания, - деп жоғары бағалайды.
Кеңестік және ресейлік түркітанушы-ғалым Э.Тенишев Развитие современного уйгурского языка еңбегінің ұйғыр диалектілері мен әдеби тілдің диалект негізі турасында Ә.Т.Қайдардың көпжылдық зерттеуі 1930-жж. талқыланып бастаған, сонымен қатар қазіргі заманғы ұйғыртанудың теориялық және практикалық маңыздылығын, ең өзекті мәселелерін қозғайтындығын айта келіп, мынадай қорытындыға келген (Советская тюркология, 1970 ж.): Книга А.Т.Кайдарова - серьезное, основательное исследование, вносящее определенный вклад в развитие уйгуроведения. Оставляет весьма приятное впечатление также литературное и полиграфическое оформление издания [3,201].
Ә.Туғанбайұлының Развитие современного уйгурского языка (1969 ж.) еңбегінің 1-томы жайлы 1973 жылы неміс түркітанушысы әрі алтайтанушы Г.Дерфер [12,5]: Тақырыпты терең түсіну, анық мазмұн және кең эрудиция кітапты түркітану саласының үздік туындысына айналдырды, - деп атап өтіп,
бұл еңбек Шығыс Түркістан ұйғырларының жаңа ұйғыр диалектілері мен әдеби тілін зерттеудің таптырмас негізі, - деген бағамдау жасаса, ғалымның 1986 жылы жарық көрген Структура односложных корней и основ в казахском языке монографиясына қатысты түркітанушы В.Арсланов: Монография А.T.Кайдарова представляет собой ценный вклад в тюркологическую науку и, несомненно, станет настольной книгой многих тюркологов наряду с этимологическими словарями Э.B.Севортяна, М.Рясянена и Дж.Клоусона, - деген пікір білдірген [3,209].
Ғалымның Қазіргі ұйғыр әдеби тілінің дамуы атты көлемді монографиялық зерттеуі турасында М.Балақаев пен Т.Жанұзақов
Ә.Қайдаровтың зерттеуінде жалпыхалықтық тілдің әдеби тілмен байланысы және әдеби тілдің негізі, әдеби норма және басқа күрделі мәселелер тоериялық тұрғыда баяндалып, шешімін тапқан десе, 8-сыныпқа арнайы жазған ұйғыр тіліндегі оқулығы жайлы Қ.Есенов Ұйғыр тілінің жаңа оқулығы ұйғыр мектеп оқушыларының тұрақты құралына айналатындығына сенім білдірген [12].
Белгілі ғалым Р.Сыздық Ә.Туғанбайұлының ғылыми ізденісі мен зерттеу жұмыстары жайлы былай дейді: 1966 жылы жарық көрген Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігіне ұсынған 35 сөздің түп-төркіні осы сөздікті құрастырып, редакциясын басқарған маған өте жақсы әсер қалдырды: әріптесіміздің зерттеу жұмысын жүргізудің әдіс-тәсілі қалыптасқан, жазғандарына орасан зор жауапкершілікпен қарайтын адам екеніне тәнті болдым [3,213].
Ә.Т.Қайдардың тіл тарихы мен түркітануға байланысты ғылыми шығармашылығы жөнінде көрнекті ғалым Ө.Айтбайұлы: Әбекең жалғыз ұйғыр емес, өзге туыс халықтардың ғылымына, мәдениетіне үлкен үлес қосып отырған жан. Түркі халықтары ішінен ол дайындамаған маман кемде-кем. 500-ге таяу ғылыми ізденістер, оның ішінде 30-ға таяу кітап, ғылыми баяндама т.т. ғалымның бейбіт өмір жылдарында жасалған ерлігінің куәсіндей, - деп жазады
Төрткүл дүниеге танымал түрколог атты мақаласында [12,292].
Ал Ғылыммен өрілген өмір атты мақалада Б.Әбілқасымов Ә.Қайдардың өмір жолы үш кезеңнен, атап айтқанда, әскери өмір, студенттік өмір және ғылымдағы өмірден тұратындығын тілге тиек етіп, бұлардың соңғысын академик өмірінің ең мәнді де бақытты һәм табысты шағы болғандығы жөнінде былай дейді: Әбекеңде бос уақыт дейтін болмайтын. Қай уақытта, қай жерде болсын, ол не кітап оқып, не кітаптан мысал жинап отырғанын көретінмін, тіпті қонақтықта отырғанда да біреуден бұрын естімеген соны мақал-мәтел естісе де, қойын дәптерін алып, жазып алатын. Оны институттағы, үйдегі жұмыс кабинетінде толып тұрған картотека жәшіктерінен көрер едіңіз [3,238-239].
Ә.Туғанбайұлының шәкірттерінің бірі Ф.Оразбаева: Ғасырлар тоғысында тұтас бір дәуірдің рухани жүгін арқалаған ғалымның бүкіл саналы ғұмыры Қазақ тілінің - Қазақ сөзінің құдіреті мен қасиетіне арналады, - деп пайымдайды [11,114].
Академик Ә.Қайдардың ғылыми-шығармашылық қызметі жан-жақты, тіл біліміндегі зерттеу нысандары әр алуан. Тек лексикологияның сөзтану, этимология, ономастика, терминология, семасиология, диалектология, фраезология мен паремиология т.б. салаларына бейнелі түрде айтсақ, ғалым салған соқпақ қазақ тіл білімінің ғылыми жетістігін көрсетті, академик ғалымның өзіндік мектебін қалыптастырды, - деген Г.Смағұлова Ә.Қайдардың бұдан өзге 2 үлкен ғылыми жетістігін атап көрсетеді:
1) қазақ тілінде ұлтымыздың өткен тарихы мен мәдени өмірінің көрініс табуын зерделеп, зерттеуге ден қою арқылы Қазақстандағы этнолингвистика ілімінің мектебін қалыптастыруы;
2) қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілуі үшін сіңірген еңбегі. Г.Смағұлова ұлты үшін аянбай ұлан-ғайыр іс тындырған ұстазы Ә.Туғанбайұлын
Ұлт абызына, Тіл абызына теңейді [12,407-408].
Ж.Манкеева Ұлт тұғыры - тілде атты мақаласында академик Ә.Қайдардың қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беруге бағытталған тіл майданының бел ортасында жүріп, соған сәйкес Қазақстан Республикасында тіл саясатының қалыптасып, іске асуы мен даму, зерттеу шараларының көшбасшысы бола білуі оның азаматтық, ұлтжандылық, ғалымдық тұлғасының тұғырын айғақтайтығын алға тартса [3,286], Р.Тұрысбеков қазақ танымындағы колористика ғылымының көрсеткішінің бірі болып саналатын Сырға толы түр мен түс атты (Ә.Қайдар, Б.Өмірбеков, З.Ахтамбердиева) ұжымдық еңбегіне:
қоршаған орта мен тұрмыс жайында, алуан түрлі бояулардың адам өміріне әсері хақында тартымды баяндайтын керекті кітап болып шыққан, - деген баға берген [12,51].
Терминтанушы Ш.Құрманбайұлы Ә.Қайд ардың 11 терминологиялық қағидатын жеке-дара талдай келе, Академик Ә.Қайдар ұсынған қазақ терминологиясын дамыту қағидаттары деп аталатын мақаласының қорытындысында: Жалпы алғанда, академик Ә.Қайдар ұсынған қағидаттар терминологияның бірқатар маңызды мәселелерін уақытында көтеруімен де, өзге ғалымдарға, қалың жұртшылыққа о й салғандығымен де, термин шығармашылығында кеңінен пайдалан уға болатын бірқатар нақты ұсыныстардан тұратындығымен де құнды еңбек, - деген пікір білдірген [3,294].
Ж.Түймебаевтың Түркі сөзінің тамыршысы мақаласында өткен ғасырда қазақ тіл білімінің үш түрлі ұрпағының өкілдері қызмет жасағандығы айтылады. Оның көрсетуінше, бірінші ұрпақтың құрамына қазақ тіл білімінің негізін салушылар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов бастаған ғалымдар кіретін болса, екінші ұрпақтың қатарында І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев бастаған қазақтың академиялық тіл білімін қалыптастырушы ғалымдар бар. Ал академик Ә.Қайдарды Ж.Түймебаев академиялық тіл білімін жаңа деңгейге көтеріп, дамытушы ғалымдар легін құрайтын үшінші ұрпаққа жатқызады [3,268].
Ірі ғалым әрі ұлағатты ұстаз жайында жазылған естеліктер мен толғаныстар өте көп. Мәселен, Е.Қажыбек Сөз төркінінің білгірі, О.Нақысбеков Ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз, Ө.Айтбаев, М.Нақатаев Ғылым кемесінің капитаны, К.Құрманәлиев Қазақ тілінің қорғаны, С.Дәуітов Ерен ісін еліне арнаған, Г.Қортабаева Академик Әбдуәли Қайдар: түркі әлемінің бірегейлігі және латын әліпбиі, Ғ.Әнес Жауынгер академиктің үш ерлігі, Т.Жанұзақ, Н.Оңғарбаева Ғалымның биік тұлғасы, К.Бектаев От солдата - до академика,Т.Тәшенов Абыз академик, С.Бизақов Тіл білімі ғылымының тарланбозы, ж.б. мақалалар бар [3; 11; 12].
Ә.Туғанбайұлының естеліктерінде Мен ғылымға бірден келген жоқпын... деген сөйлемді жиі кездестіруге болады. Расында, майдан даласында от кешкен ардагер ғалымның ғылым әлеміне келіп, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында алпыс жылдан астам уақыт ішінде аспиранттан академикке дейінгі қызығы мен қиыншылығы мол жолды бастан өткеріп, іскер
басшы, білікті ғылыми жетекші, ғылым болашағын болжай алатын талантты ұйымдастырушы ретінде танылуы ғибраты мол ғұмырбаянды айғақтайды. Қазақстанның Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев академик Ә.Қайдарды
бүгінгі күннің Байтұрсыновы деп жоғары бағалаған. Бүгінде ҚР Білім және ғылым министрлігі ҒА-ның ғылыми-зерттеу мекемесі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында академик Ә.Т.Қайдардың ғылыми шығармашылығына ашылған арнайы кабинет бар.
2 Ә.Т. ҚАЙДАР ‒ ӘМБЕБАП ТІЛ МАМАНЫ
2.1 ҚАЗАҚ, ҰЙҒЫР ЖӘНЕ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ БІЛГІРІ
Академик Ә.Қайдар қазақ тілін талдап-тануда түркітанушы-ғалымдар мен қазақ тілшілерінің еңбегін салыстыра отырып, іргелі зерттеу жұмысын жүргізді. Ғалым қазақ тілінің табиғатын іргелі әрі жүйелі зерттеу үшін әуелі түркітану мен алтайтану салаларын бір-бірінен ажыратпай, тұтас зерттеу керектігін алға тартады. Ә.Туғанбайұлының тұжырымдауынша, лингвистикада бұл екі саланың тамыры астарлас болып келгенімен, түп-төркіні мен өзара алыс-жақындығы толық айқындала қоймаған. Ғалым аталған салаларды салыстырмалы зерттеу арқылы түркі тілдерінің табиғатын тереңірек білуге, оларға ортақ, ұқсас заңдылықтарды зерделеуге болатындығын көрсетеді. Соның нәтижесінде сөз тұлғаларына этимологиялық талдау жасауға жол ашылатындығын айғақтайды. Осы мақсаттарға орай, академик бұл салалардағы зерттеулерін үш топқа бөліп қарастырады:
1) ғылыми-теориялық және тарихи тұрғыдан жүйелеп зерттеу;
2) тіларалық ортақ құбылыстарды айқындау;
3) алтай тобына енетін жапон, моңғол, корей, тұңғыс-манжұр тілдерінің түркі тобындағы тілдермен тектік (генеологиялық), тарихи жақындығы мен қарым-қатынасын айқындау мәселелері [13,6].
Ә.Қайдардың 1951 жылы ұйғыр тіліне байланысты жазылған диплом жұмысы тіл тарихы мен түркітану саласын зерттеуге жасалған алғашқы қадамы болды. Ал 1955 жылы Қазіргі ұйғыр тіліндегі қос сөздер деген тақырыпта қорғаған кандидаттық диссертациясы 1958 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ӘӨЖ 81-112.2 811.512.1 Қолжазба құқығында
ЖИЕНБАЕВА АЯУЛЫМ АСҚАРҚЫЗЫ
Ә.ҚАЙДАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
7M02301 - Филология білім беру бағдарламасы бойынша магистр дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация (ғылыми-педагогикалық бағыт)
Ғылыми жетекшісі: (ф.ғ.к., доцент Қияқова Р.Ж.)
(кеңесші)
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісі: (қазақ филологиясы кафедрасы) (ф.ғ.к., доцент Жумагулова О.А.)
20 жыл
Көкшетау 2021
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 6
КІРІСПЕ 7
1 Ә.Т.ҚАЙДАРДЫҢ ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫРБАЯНЫ
1.1 Мен ғылымға бірден келген жоқпын... 9
2 Ә.Т.ҚАЙДАР ‒ ӘМБЕБАП ТІЛ МАМАНЫ
2.1 Қазақ, ұйғыр және түркі тілдерінің білгірі 20
2.2 Ғалымның лингвистикадағы өміршең мұралары 32
2.3 Қазақ этнолингвистикалық мектебін негіздеуші тұлға 54
2.4 Қоғам қайраткерінің публицистикалық еңбектері 64
3 ЛЕКСИКОГРАФИЯ ӘЛЕМІНДЕГІ ҚОЛТАҢБА
3.1 Қазақ лексикографиясы: өткені мен бүгіні 73
3.2 Ә.Т.Қайдар ‒ бірегей лексикограф маман 89
ҚОРЫТЫНДЫ 100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 104
ҚОСЫМШАЛАР 109
АНЫҚТАМАЛАР
Агглютинатив тілдер, жалғамалы тілдер (лат. agglutination - жабысушы, жалғанушы) - сөз жасау мен сөз түрлендіру, өзгерту, қосымшаны үстемелете жалғау, септеу мен жіктеудің, қосымшалардың грамматикалық жолмен қабаттаса жалғануы арқылы жасалатын тілдер.
Алтайтану (орыс. алтаистика) - алтай төркіндес түркі, монғол, тұңғыс- манжұр (маньчжур) және жапон, корей тілдерінің шығу тегін арнайы зерттейтін тарихи-салыстырмалы тіл білімінің дербес саласы.
Ана тілі - белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап, оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, сол халыққа жан-жақты қызмет ететін қатынас құралы.
Антропонимика (грек. anthropos - адам; onyma - есім, ат) - ономастиканың антропонимдерді, яғни кici аттарын, тегін, лақап және бүркеншік есімдерді зерттейтін саласы.
Билингвизм (лат. bi+lingua - екі тіл) - қоғамда (мемлекетте) белгілі бір әлеуметік топтардың, жеке адамның екі тілде бірдей ұдайы қарым-қатынас жасауы, яғни сөйлеу, жазу тәжірибесі.
Дефиниция (лат. definito - анықтау) - белгілі бір термин не сөз арқылы бейтаныс басқа терминнің (сөздің) мағынасын ашу; зерттеу объектісіне мінездеме беру; пайымдау.
Жалпы тіл білімі - тіл білімінің барлық тілдерге тән заңдылықтары мен қасиеттерін зерттейтін ғылым.
Имитативтер - еліктеуіш, елестеуіш, бейнелеуіш сөздер (Ә.Қайдардың зерттеу еңбегі бойынша).
Кодификация (лат. codification - жүйелену) - тілдің нормалық қалыпқа түскен үлгілі нұсқасын сөйлеуде, жазуда үнемі сақтап, қайталап отыруды қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
Колористика - түс пен жарықтың табиғаты, олардың негізгі сипаттамасы, түрлі түсті қабылдаудың психологиялық заңдылықтары мен мәдениет туралы білімді қамтитын түс туралы ғылым.
Лексикография (грек. lexikos - сөз туралы, сөзге қатысты, grapho - жазамын) - сөздік жасаудың теориясы және тәжірибесімен айналысатын, олардың ғылыми ұстанымдарын жасайтын қолданбалы тіл білімінің жетекші саласы.
Лексикология (грек. lexikos - сөз, сөзге қатысты, logos - ілім) - сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілеттілігін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін тіл білімінің саласы.
Лексикон (грек. lexikon - сөздік) - 1. ертеректе шыққан сөздіктердің атауы; 2. белгілі бір тілге не диалектілер мен жаргондарға, кәсіби сөздерге қатысты барлық сөздердің жиынтығы.
Моносиллаб (грек. mono - бір, syllabe - буын) - бір буыннан тұратын сөз.
Ономастика (грек. onomastike - есім беру өнері) - тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.
Паремиология (грек. paroimia - нақыл, мақал, logos - ілім) - мақал- мәтелдерді зерттеу мен жіктеуді қарастыратын ғылым саласы.
Плеоназм (грек. pleonasmos - артықшылық) - қабаттасып қатар қолданылу нәтижесінде бip мағынаны білдіріп, қалыптасып кеткен екі сөз.
Салыстырмалы-тарихи әдіс - тіл дамуының тарихи заңдылықтарын, тілдердің тектестігін анықтау үшін салыстырмалы-тарихи тіл білімінде қолданылатын зерттеу әдістерінің жиынтығы.
Сөздік - 1. тілдің, диалектінің, белгілі бір әлеуметтік топтардың, жеке бір жазушының, т.б. лексикасы, сөздік құрамы; 2. сөздер мен морфемалардың, сөз тіркестері мен идиомалардың, т.б. әліпби тәртібімен орналастырылып, олардың түсінігі немесе аудармасы берілетін анықтамалық кітап.
Терминология (лат. terminus + грек. logos - ілім) - ғылым, техника, өндіріс, өнер, қоғамдық өмір, шаруашылықтың сан саласында арнайы ұғымдар мен нақты объектілерді атау үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы.
Топонимика (грек. topos - орын, мекен; onyma - есім, ат) - топонимдердің, яғни географиялық атаулардың қызметін, маңызы мен шығу тегін, құрылысы мен тарау шеңберін, белгілі уақытта дамуы мен өзгеруін зерттейтін ономастика саласы.
Түркітану - түркі халықтарының тілін, ауыз әдебиетін, тарихын, этнографиясын, жалпы мәдениетін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан шығыстану ғылымының жеке саласы.
Тіл білімі, лингвистика - әлем тілдерінің құрылысын, әлеуметтік функциясы мен тарихи дамуын, адамзаттың табиғи тілін, оның жалпы заңдылықтарын, қолданылуын және адам қоғамын зерттейтін гуманитарлық ғылым.
Тіл саясаты - көпұлтты (көптілді) мемлекетте этностардың (диаспоралардың) жарасты өмip cүpyi мен тұрақтылығына, ұлтаралық бейбітшілік пен келісімнің сақталуына бағытталып жоспарланған мемлекет тарапынан жүргізілетін ic-қимылдар жүйесі; әлеуметтік өмірде тіл мәселелерін шешу үшін қолданылатын идеологиялық принциптер мен практикалық шаралардың жиынтығы.
Ұйғыртану - ұйғыр халқының тілі, әдебиет, мәдениеті, ауыз әдебиетімен шұғылданатын, ұйғыр тілінің тарихи және қазіргі жайы туралы зерттеумен айналысатын ғылым саласы.
Ұлттық тіл - ауызекі және жазба түрде ұлттық қарым-қатынас құралы қызметін атқаратын тарихи-әлеуметтік категория.
Фразеология (грек. phraseos - сөйлемше, logos - ілім) - 1. тілдің қазіргі және тарихи фразеологиялық құрамын зерттейтін тіл білімінің саласы; 2. бір тілге тән фразеологизмдердің жиынтығы.
Этимология (грек. etymos - ақиқат, сөздің шын мағынасы, logos - ілім) - салыстырмалы-тарихи әдіске сүйене отырып, шығу тегі көмескіленген, туыстық
байланысы жоғалған сөздер мен морфемаларды қалыпқа келтірумен шұғылданатын, сөз төркінін зерттеп, айқындаушы тарихи лексикологияның және жалпы тіл білімінің бір саласы.
Этнолингвистика (грек. ethos - халық, тайпа) - тілдің қызметі мен дамуының халық мәдениеті мен психологиясына қатынасын, олардың бір-біріне әсерін зерттейтін тіл біліміндегі бағыт.
Этнонимика (грек. ethos - халық, тайпа; onyma - есім, ат) - этнонимдердің шығу тегі мен таралуын, қолданылуы мен құрылымын зерттейтін ономастиканың бір саласы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БАҚ - Бұқаралық Ақпарат Құралдары БК - библиографиялық көрсеткіш
б.т. - бет табақ
ҒА - Ғылым академиясы ғғ. - ғасырлар
ж. - жыл
ж.б. - және басқа қаз. - қазақша
ҚаҰУ - Қазақ Ұлттық Университеті
ҚӘТС - Қазақ тілінің әдеби түсіндірме сөздігі (15 томдық) КОКП - Кеңес Одағының Коммунистік партиясы
КСР - Кеңестік Социалистік Республика
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы ҚСЭ - Қазақ Совет энциклопедиясы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚХР - Қытай Халық Республикасы МХР - Моңғолия Халық Республикасы мыс. - мысалы
млн. - миллион орыс. - орысша
ред. басқ. - редакциясын басқарған т.с.с. - тағы сол сияқты
ҰҒА - Ұлттық Ғылым Академиясы ұйғ. - ұйғырша
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымында өзіндік қолтаңбасын қалдырған профессор Ә.Т.Қайдар - отандық тіл білімі және түркітану ғылымының іргелі зерттелуі мен дамуына зор еңбек сіңірген ғалым, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беруге бағытталған тіл саясатының қалыптасуына атсалысқан қоғам қайраткері, қазақ этнолингвистикасының негізін салушы. Академиктің лингвистика саласындағы бай мұраларын жинақтай келе, қазақтану іліміндегі Қазақтар: ана тілі әлемінде атты үш томдық этнолингвистикалық сөздігі арқылы ғалымның тілдік әлемі мен ғалымдық тұлғасын таныту - ғылыми жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Лингвистика ғылымының көкжиегінде әр бағытта зерттеу жүргізген ғалымның көпке танымал еңбектерін топтау, саралау.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
oo зерттеудің мазмұнына қатысты ғылыми-теориялық деректерге сүйеніп, библиографиялық көрсеткіштермен жұмыс жасау;
oo ұлттық санасы жоғары, ғұмырын ғылымға арнаған профессор Ә.Қайдардың еңбектерін тақырып бойынша топтастыру;
oo жаһандану, ғаламдану үрдісіндегі реэтнизациялауда, соның ішінде қазақтану ілімінде этнолингвистика саласының маңыздылығы мен қажеттілігіне баса назар аударып, айрықша тоқталу;
oo лингвистикалық мұраларының бірі Қазақтар: ана тілі әлемінде атты еңбекті жазудағы автордың тың көзқарасы мен оны ғылыми ортаға танытудағы діттеген мақсатын анықтау;
oo осы аталмыш еңбектің мазмұнын саралап, ғылыми-теориялық ұстанымын басшылыққа алып, академик Ә.Қайдардың ғылымдағы тілдік тұлғасын даралау;
oo Ә.Т.Қайдардың Қазақтар ана тілі әлемінде этнолингвистикалық сөздігі мен Н.И.Толстойдың Этнолингвистический словарь славянских древностей еңбектерінің тілдік әлемін салыстыру.
Зерттеу нысаны. Ә.Қайдардың лингвистикалық ғылыми еңбектері.
Зерттеу пәні. Ә.Қайдардың лингвистика саласындағы мұрасының зерттелуі.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеуге қойылған мақсат-міндеттерді жүзеге асыру үшін ғылыми зерттеу методының теориялық деңгейіне сәйкес сипаттамалық зерттеу, жүйелеу, тақырыптық-мағыналық топтастыру; эмпирикалық деңгейдің салыстыру; тәжірибелік-теориялық деңгейге сәйкес индукция-дедукция; метатеориялық деңгейдің анализ-синтез әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бар ғұмырын қазақ тіл білімі саласын зерттеуге арнаған ҚР ҰҒА академигі, Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті, белгілі түркітанушы Ә.Қайдардың лингвистика саласындағы көпжылдық, жан-жақты зерттеу еңбектерінің көрсеткіші әрі жиынтығы ретінде
Қазақтар: ана тілі әлемінде атты этнолингвистикалық сөздігінің ерекше орны мен маңыздылығы айқындалып көрсетілді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысы нәтижелерін жоғары оқу орындарында оқытылатын тіл тарихы, түркітану, терминология, фразеология, этнолингвистика салаларының теориялық курстарын оқытуда, тұлғатануға қатысты түрлі арнаулы семинарлар мен курстарды жүргізуде пайдалануға, қолдануға болады деп санаймыз.
Сондай-ақ, зерттеу жұмысы нәтижелерін, Ә.Қайдарға арналған тұлғатану курстарын жүргізуде тиімді пайдаланумен қатар, лексикографиялық тәжірибелерде, атап айтқанда, сөздіктер құрастыруда басшылыққа алу тұрғысынан құндылығы бар деуге болады.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен қорытындылары бойынша халықаралық ғылыми- тәжірибелік онлайн-конференцияларда 3 ғылыми мақала жарияланды. Атап айтқанда:
1. Тіл саясаты мен тіл мәдениетінің сабақтастығы (80-85 бб.)
Мағжан оқулары - 2020 атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік онлайн- конференцияның материалдары. - Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚУ, 2020.
- 214 б.
2. Ұлттық тілтаным ‒ рухани жаңғырудың алғышарты (162-167 бб.)
3. Қазақ лексикографиясы: өткені мен бүгіні (167-172 бб.)
Сәбит Мұқанов: тұлға және мұра атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік онлайн-конференцияның материалдары. - Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚУ, 2020. - 211 б.
1 Ә.Т.ҚАЙДАРДЫҢ ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫРБАЯНЫ
1.1 МЕН ҒЫЛЫМҒА БІРДЕН КЕЛГЕН ЖОҚПЫН...
Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде іргетасының қалануы А.Байтұрсынұлының есімімен тығыз байланысты болса, жалпы тіл білімінде қазақ ұлттық тілтанымының қалыптасып, дамуы да дәл осы тілші-ғалым есімімен аталатын Тіл білімі институтына тікелей қатысты.
ҚР Білім және ғылым министрлігі ҒА-ның ғылыми-зерттеу мекемесі болып саналатын бұл институт қазақ тілі мен түркітанудың іргелі, қолданбалы мәселелерін зерттеумен қатар, жалпы тіл білімінің де жаңаша бағыттарын қарастырып, зерделеумен айналысады.
Институт тарихына қысқаша тоқталып өтетін болсақ:
а) 1932 жылы КСРО ҒА-ның Қазақстан базасы жасақталды. 1936 жылы оның құрамына 1934 жылы құрылған Ұлт мәдениеті институты енді. Институттың алғашқы директоры С.Аманжолов болды;
ә) Аталған институттың тіл, әдебиет, халық шығармашылығы және тарих секторлары базасы негізінде 1938 жылы КСРО ҒА-ның Қазақ бөлімшесі құрылды;
б) Бұл бөлімше 1941 жылы Тіл, әдебиет және тарих институтының құрылуына негіз болды. Алғашқы директоры Н.Сауранбаев болды;
в) 1945 жылы институттан Тарих, археология және этнография мен Тіл және әдебиет институттары бөлініп шықты;
г) 1961 жылы Қ.Сәтбаев пен М.Әуезов сияқты ғалымдардың бастамасымен Тіл және әдебиет институтының негізінде Әдебиет және өнер институты мен
Тіл білімі институты қайта құрылды. Институт директоры болып академик І.Кеңесбаев тағайындалды;
ғ) 1990 жылы 26 ақпанда Тіл білімі институтына Ахмет Байтұрсынұлының есімі берілді.
Институтта, негізінен, қазақ тілінің құрылымы мен тарихы, туыстас және өзге тілдермен байланысы, ономастика мен терминологиясы, диалектологиясы, қоғамдық қызметі, мәдени өмірдегі орны, т.б. мәселелер көне түркі, ортағасырлық, кейінгі ортағасырлық жазба ескерткіштер негізінде зерттеліп, тіл білімінің жетістіктері мен нәтижелері жұртшылыққа насихатталады. Қазіргі кезде институт құрамында фонетика, лексикология, грамматика, тіл мәдениеті, қолданбалы лингвистика бөлімдері мен тілдер кафедрасы бар, одан өзге ономастика, терминология, әдеби тіл тарихы, этнолингвистика топтары жұмыс істейді. Сондай-ақ, институт осы аталған мәселелер бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен қоса, жоғары білікті мамандарды, атап айтқанда, ғылым кандидаттары мен докторларын даярлаумен айналысады [1; 2].
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында тілтанымның өзекті мәселелері жөнінде тынымсыз ізденісі арқылы ғылыми-тәжірибелік жұмыстар жүргізумен қатар, ұзақ жылдар бойы басшылық қызметті қоса алып жүрген, ғалымдық тұлғасымен ерекшеленетін маман - Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар.
Ә.Туғанбайұлы отандық тіл білімі ғылымында есімі ерекше аталатын ғалымдардың бірі де бірегейі десек, артық айтқандығымыз емес. Тілші-ғалым лингвистиканың түрлі саласында дерлік өз қолтаңбасын қалдырып, қазақ тілтанымының іргетасын негіздеумен айналысты.
Ә.Т.Қайдар ‒ қазақ тіл ғылымының көрнекті өкілі, белгілі түркітанушы, қазақ және ұйғыр тіл білімінің маманы, Ұлы Отан соғысының ардагері, Ш.Уәлиханов атындағы І дәрежелі сыйлықтың иегері (1971 жыл), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982 жыл), ҚР Ұлттық ҒА-ның академигі (1983 жыл), Түркияның Dil Kurumu лингвистикалық қоғамының құрметті (академик) мүшесі (1989 жыл), Башқұрстан Ұлттық ҒА-ның академигі (1991 жыл), Халықаралық Қазақ тілі қоғамының құрметті президенті (2004 жыл), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының құрметті директоры қызметін атқарған филология ғылымдарының докторы (1970 жыл), профессор (1972 жыл), ҚР еңбек сіңірген Ғылым қайраткері (2014 жыл) [3; 4; 5].
Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар 1924 жылы 13 желтоқсанда Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Талдыбұлақ ауылында қызметкер отбасында дүниеге келген. Ұлы жүздің Қаңлы руынан шыққан. БАҚ берген сұқбаттарының бірінде Ә.Туғанбайұлы туған жері жөнінде былай дейді [6]:
Қазақтың сайын даласында бұлақ көп. Бірақ мен үшін сонша бұлақтардың ішінде бір бұлақ қана көзіме ыстық көрінеді. Ол ‒ Талдыбұлақ. Мен қай жерде жүрсем де, ол менің көз алдымда тұрады. Талдыбұлақ ‒ жер жәннаты Жетісудың төрінде, басын мәңгі ақ қар шалған асқар Алатаудың баурайында жайғасқан, бастауын құзар биіктен алып, ылдиға қарай құлап ағып жатқан бұлақтың бойындағы шағын ауыл. Жас шағымыздан-ақ тау қойнауларын ақтарып, талай биік белестерінен асып, сай-жыралардан сан алуан жеміс-жидек тердік. Таудың салқын самалын жұтып өскен ұлдарының біреуімін. Т.Молдағалиевтің бір өлеңінде: Жігіттің тауға қарап өскені жақсы, ‒ дейді. Сондықтан менде кішкентайымнан тауға қарап өскен адамдардың бірімін.
Бұл пікірден-ақ, Ә.Қайдардың туған жерін бағалайтын, құрмет тұтатын азамат болғандығын аңғарамыз. Ғалым өз сұқбаттарында туған жерден нәр алып өскендігі, туған жерінің оның болашақ өмірі мен қызметіне әсер еткендігі жөнінде пікір білдіріп, ерекше толғаныспен баяндайды. Балалық шағы туралы сөз қозғағанда отбасында тоғыз ағайынды болғандығын айтады:
Біздің анамыз Жамбала көтерген тоғыз құрсақтың ең үлкені мен екенмін де, ең соңғысы, сүт кенжесі, менің жалғыз қарындасым ‒ Роза. Тоғыздан тірі қалған да осы екеуіміз, - дейді.
Ғалымның балалық шағы ашаршылық жылдарымен тұспа-тұс келгендіктен, ол нәубет жылдарды Ә.Туғанбайұлы былайша есіне алады:
Ашаршылықтан ел қырылып жатқан кезде, қайдан жөнді мектеп болсын? Көшеге шығуға да қорқамыз. Өйткені күнде еститініміз: анау үй итін сойып жепті, анау әйел екі жастағы баласын сойып жеп, жынды болып қалыпты деген гу-гу әңгімелер. Ертеңгісін таңертең ұйғыр мектебіне кетіп бара жатқанымызда кемпір мен шалдың күнгейге шығып отырғанын көреміз де,
мектептен қайтып келе жатқанда жаңағылардың қылжиып өліп жатқанын көреміз [6].
1939 жылы Ә.Туғанбайұлы Ленин комсомолы қатарына мүшелікке қабылданады [5; 7]. Ә.Қайдардың айтуынша, оның жетінші сыныптан бастап шыңдап кіріскен өнердің екі саласы болған: біріншісі - сурет, екіншісі - музыка.
Сызылта тартылатын скрипка, бұлбұ лша сайрайтын мандолинаны ептеп меңгергендей болдым. Өз кезінде музыка мен сурет өнерінің екеуі де, мен үшін өзегімді жарған арман болғаны рас. Студент кезімде салған бір суретті көріп, Ә.Нұрпейісов: осы суретті маған бер деп өтініш жасаған еді, бірақ мен сол суретті қимай, өзімде сақтап қалдым, - деген естеліктерімен бөліседі ғалым [6]. Белгілі ғалым Р.Сыздықтың Ана тіліміздің айбыны атты мақаласы Ә.Туғанбайұлының адами қасиеттері мен ғылымдағы өмір жолына арналған. Мақалада балаң Әбдуәлидің дариғасы (арман-ұмтылысы) сурет пен музыка өнері болғандығы жөнінде Р.Сыздық: ... суретші болсам деп, еліктеп, көшіріп сурет те салыпты (Ә.Қастеевтің Амангелдісін айнытпай көшіріп салған суреті өзі оқыған мектепте 1947 жылдарға дейін ілініп тұрыпты), бармағымнан бал тамдырсам деп, домбыра мен мандолин де тартыпты, білімді азамат болсам деп, мектепте де үздік оқыпты, - деп келтіреді. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында жарты ғасырдан астам уақыт бірлесе қызмет еткен әріптесі Р.С.Сәтіғалиқызының пайымдауынша, Ә.Қайдар көрсеткен ерліктің алғашқы майданы - соғыс даласы болса, екіншісі - білім-ғылым алаңы еді. Көлемді ғылыми-зерттеу кітаптарының авторы, көптеген ғылыми атақ-дәрежелерге ие болумен қоса, шәкірт тәрбиелеген Ә.Т.Қайдардың ғылым майданында да толағай
табыстарға жетуін Р.Сыздық үлкен ерлікке балаған [3,221-222].
1942 жылдың мамырында қазақ орта мектебінің тоғыз сыныбын және он айлық педагогика курсын аяқтасымен, Ә.Қайдар өз еркімен сұранып майданға аттанады. 1942-1945 жылдары ол Ұлы Отан соғысының Калинин, Бірінші Прибалтика және Екінші Белорус майдандарында болады.
1944-1945 жылдары Ә.Туғанбайұлы Ленинградтың Жданов атындағы әскери-инженерлік училищесін бітірген соң, Совет Армиясы қатарындағы қызметін кіші лейтенант атағымен одан әрі жалғастыра түседі. Бастапқыда инженер-сапер, пантонер (өзен-сулардан өтетін пантон көпір жасаушы) офицер, взвод командирі сияқты қызметтері мен майдандағы жауынгерлік ерлігі үшін Ә.Қайдар 1942 жылы (1984 жылғы БК-те 1944 жылы деп берілген) ІІІ дәрежелі
Даңқ; 1942 жылы І дәрежелі және 1944 жылы ІІ дәрежелі Отан соғысы; 1944 жылы (1984 жылғы БК-те 1945 жылы деп көрсетілген) 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін, екі мәрте Қызыл Жұлдыз ордендерімен және Москваны қорғағаны үшін т.б. медальдарымен марапатталады [3; 5; 7].
Екінші дүниежүзілік Ұлы Отан соғысы туралы Ә.Қайдар: Мен сол кезде он алты жасқа толып, он жетіге аяқ басқан бала едім. Балдәуренмен бір сәтте-ақ қоштастым, өйткені ел шетіне жау тиді. Байқағаным, бұл соғыс елдің жүрегін пышақпен осып өткендей болды. Ол кезде менің әкем мен әкемнің екі інісін, үшеуін бірдей жиырма күннің ішінде әскерге алып кетті. Соның өзі маған қатты
әсер етіп, отырған он алты-он жеті жастағы жігіттердің барлығымыз: ең болмаса бір мылтығын көтеріп жүруге шамамыз келеді ғой. Әскерге барамыз деген шешім қабылдадық. Өз басым тоғыз орден, он екі медаль алдым. Калинин фронтында Плеханова деген селоны босатуға шабуыл жасадық. Сол шабуылда менен он күн бұрын менің әкем сол шабуылға қатысыпқан екен. Сонда бір- бірімізді көре алмадық, - деген естеліктерімен бөліседі Келбет бағдарламасында. 1942 жылдың желтоқсан айында Великий Луки түбіндегі шабуыл салдарынан оң қолын оқтың тесіп өткендігін ең жеңіл жара деп білетін майдангер: аяғы жұлынып, омбы қардан шыға алмай, соғыс алаңында қалып қойғандарға, не қарны жарылып, ішегін сүйретіп келіп жатқандарға қарағанда менің халім тәуірлеу еді, - деп бағамдайды [6; 8].
Ардагер ғалымның майдан даласындағы естеліктерінің бірі - 1944 жылдың басында Ленинградты қоршаудан босату үшін Бірінші Прибалтика майданының жанталаса шабуылдап жатқан кезеңі. Бейтарап жатқан жау қаруын алып келуге тапсырылған ұсынысты еш ойланбастан қабыл алған бөлім командирі Ә.Қайдар мен украиндық сарбаз өздеріне жүктелген міндетті бұлжытпай, тиянақты орындап, жау қолын кейін қайтарған. Осы ерлігінің арқасында ол ІІІ дәрежелі
Даңқ орденімен марапатталған. Яғни бұл орденді (1984 жылғы БК-те көрсетілгендей) 1944 жылы алды деуге толық негіз бар.
Ә.Туғанбайұлы майдан даласында өлілердің қатарында болғандығын
Мен көрген соғыс атты ардагерлердің естеліктер циклында баяндайды. Бір метрдей қалың топырақ басып қалған сарбаз Ә.Қайдаровты жанындағы жолдастары қазып, шығарып алған. Қатты соққы әсерінен контузияға шалдыққан күйінде сарбазды жолдастары ақылдаса келе, бірінші көмек көрсететін медицина бөліміне (пунктіне) ит жеккен шанамен (салазки) жіберуге мәжбүр болған. Бірінші медицина бөліміне ес-түссіз жеткізілген сарбазды санитарлар өлдіге санап, мәйіттер қатарына жіберген. Түн жарымына дейін жатқан ол, денесі суынғаннан оянып, есін жинап алып өмірге ұмтылған. Майдангер ғалымның айтуынша, өмір мен өлімнің арасында болған сәтінде ол
Я живой! Я живой! деп айғайлап, көмек шақырып, аман қалған. Ұлы Отан соғысынан үйіне аман-есен оралған жалғыз өзі болғандықтан, мұны Ә.Қайдар:
Өрт шалған өлкедегі біздің шаңырақтан қылтиып қалған жалғыз тал өміршең өртен мен едім, - деп түсіндіреді [8].
1946-1947 жылдары әскер қатарынан босатылған соң, Ә.Туғанбайұлы Еңбекшіқазақ аудандық әскери комиссариаты әкімшілік-шаруашылық бөлімінің бастығы болып істейді. 1947 жылы Есік қаласындағы қазақ орта мектебінің оныншы сыныбын жедел мерзімде бітіреді. 1947-1951 жылдары С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) филология факультетінің қазақ бөлімінде білім алып, оқуын үздік аяқтайды.
Ә.Қайдар курстас досы, әдебиетші Б.Адамбаев екеуінің М.Әуезовке емтихан тапсырған сәтін ерекше ықыласпен еске алады. Майдангер достар емтиханды жедел түрде тапсыруға рұқсат алып, М.Әуезовтің ұсынысы бойынша
оның үйіне жеткенше дейін жаяу жол-жөнекей емтихан сұрақтарына жауап беріп, емтиханды осылайша тапсырған көрінеді.
Санамда ғылымға деген саңылаудың пайда бола бастауы менің ең соңғы курста диплом жұмысын жазуыма байланысты байқалған еді. Диплом жұмысы ұйғыр тіліне бағышталғандықтан, мен ең алдымен, өз ізденісімді отандық түрколог-ұйғыртанушылардың еңбектерін қарастырудан бастадым, - дейді Ә.Туғанбайұлы. Әсіресе, Ш.Уәлихановтың ғылымдағы ізіне қызыққан ол, Ш.Уәлиханов сияқты ірі ғалым болуды армандап, оқу-білімге деген құштарлығының арқасында зерттеу жұмыстарын жүргізуді алдына мақсат қойған [6].
Сөйтіп ол, 1951-1954 жылдары Қазақ КСР ҒА-ның Ұйғыр-дүнген мәдениеті секторында ұйғыр тілі мамандығы бойынша аспирантурада оқуын жалғастырады. Осы кезеңнен бастап Ә.Қайдардың зерттеуші ретіндегі еңбек жолы мен ғылыми шығармашылығы, педагогикалық және қоғамдық қызметтері басталады.
Ғұмырын ғылымға арнаған академиктің еңбек жолы мен қызметтерінің негізгі кезеңдері, қатысқан конференциялары мен марапаттарының хронологиялық көрсеткіштері магистрлік жұмысымыздың қосымшаларында келтірілген.
25 жыл уақытын ұйғыр тіліне бағыштаған ғалымның жалпы түркітану ғылымына, соның ішінде, әсіресе қазақ тіл білімі мен түркітану саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі оның жариялаған 700-ден аса ірілі-кішілі (жалпы көмегі 1000 б.т. астам) зерттеулерінен, оларда көтерілген сан алуан (50- ден астам) лингвистикалық мәселелердің теориялық өзектілігі мен тәжірибелік қажеттілігінен де, тақырыбынан да айқын көрінеді. Солардың ішінде жеке кітап түрінде жарық көрген монография, сөздік, мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен кітапшаларының жалпы саны - 57 [2; 3; 4; 5].
Зерттеу жұмысымызда академик Ә.Қайдардың Қазақстан ғалымдарының библиографиясына материалдар, алты томдық Ғылымдағы ғұмыр жинағы мен Тіл-ғұмыр, Өнегелі өмір серияларының жинақ кітаптарын, сондай-ақ, ғылыми-зерттеу еңбектерін іштей саралап, тақырыптық топтарға жіктеп, тіл білімінде қалыптасқан құрамдық салаларға сәйкес төмендегідей сұрыптап алып, қарастыруға тырыстық:
+ түркітану әлеміндегі, соның ішінде қазақ және ұйғыр тіл біліміне қосқан үлесі мен ғылыми зерттеу еңбектері;
+ лингвистикадағы өміршең мұралары: сөзтану мен түбіртану, ономастика (соның ішінде антропонимика, этнонимика мен топонимика), этимология, колористика, терминология, фразеология мен паремиология, этнолингвистика;
+ публицистикалық еңбектері (тіл саясаты мен тіл статусы мәселелері, латын әліпбиіне көшу бастамасы).
Бұл салаларға зерттеу жұмысымыздың 2-тарауында жекелей әрі кеңірек тоқталатын боламыз.
Ә.Т.Қайдар 1973 жылдан бастап бірыңғай қазақ тілі мәселелерімен айналысуды мақсат тұтқан. Бұған себеп те жоқ емес. Ғалым осы мақсатты жүзеге асыру барысында қазақ тілін терең зерттеу арқылы ұлтымыздың болмысын танытуды, ана тілінің қоғамдағы орнын анықтап, мемлекеттік тілдің мәртебесін жоғары деңгейге көтеруді көздеген еді. Тіл саясаты мен мемлекеттік тілдің қызметінің жүзеге асырылуы ісіне қоғам қайраткері ретінде де белсене араласқан ол, азаматтылықтың жоғары деңгейінің үлгісін көрсете білді.
Әлемдік және отандық тіл білімінің жаңаша арнада дамуы, лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік бағытта қарқын алуымен сипатталатын байқаған академик, тіл табиғатын зерттеуде қазақ этнолингвистикалық мектебін қалыптастырды. Ә.Қайдардың ...этностың дүниеге келуіне ұйтқы болған да - тіл, рухани-мәдени өмірінің өзегі де, өзін-өзі танып білудің өлшемі де - сол тіл. Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын ғылым салаларының қалыптасуына негіз болатын да, біле білсек, осы
тіл әлемі, - деген тұжырымынан бүгінгі отандық тілтанымдағы антропоцентристік бағыттағы ғылыми ізденістердің бастамасы
этнолингвистика саласы болып табылатындығын анық аңғарамыз [9,11].
Сонымен қатар, Ә.Туғанбайұлы ұстазы әрі жетекшісі болған І.Кеңесбаевтың ғылыми жолын басшылыққа ала отырып, ұстаз кәсібін жалғастырған шәкірттердің бірі болып саналады. Ғалым өзі қарастырған лингвистикалық зерттеулердің кітап, жинақ болып жарыққа шығуымен қатар, лексикография саласының да қарқынды дамып, сөздіктер мен жинақтарды баспаға әзірлеу ісімен шұғылданған. Оның бір нақты айғағы ретінде академик Ә.Қайдардың лексикография саласындағы мына еңбектерін атап өту керек:
Ұйғырша-орысша лингвистикалық қос сөздік, Қазақша-орысша бір буынды түбірлер сөздігі (1986 жыл), Уйгурско-русский словарь (1961 жыл),
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (авторлардың бірі) (1966 жыл),
Тысяча метких и образных выражений: (казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями) (2003 жыл), Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу) (2004 жыл), Қазақ тіліндегі қос сөздер: зерттеу және сөздік (2013 жыл) т.б. Оның редакторлығымен 76 еңбек (монография, жинақ, сөздік), соның ішінде 2 энциклопедия (Қазақ тілі энциклопедиясы мен Жетісу энциклопедиясы) жарық көрген [2; 3; 4; 5; 10].
Ғалымның қазақ лексикографиясындағы өзіндік қолтаңбасын танытатын, қазақтану іліміндегі этнолингвистика саласының озық туындысы үш томдық
Қазақтар: ана тілі әлемінде атты этнолингвистикалық сөздігін ерекше атап айтуға болады. Бұл - ұлт психологиясын дамыту мен болашақ ұрпақты тәрбиелеу үшін жасалған ерен еңбек.
Академик Ә.Қайдар өзінің үздік өнегесімен ғана емес, ғылымда еліміздің білім мен ғылым, рухани-мәдени, саяси-әлеуметтік жүйесіндегі ғылыми зерттеулермен қоса, тіл білімі бойынша ғылыми кадрларды дайындауға да айрықша көңіл бөлген. Ғалымның ғылыми идеяларының іске асып жалғасуы,
жаңа бағыттардың, ғылыми өрісінің көкжиегін кеңейтудегі ұлан-ғайыр еңбегі оның педагогтік, ұстаздық қызметіне тікелей қатысты.
Ә.Т.Қайдар 1983 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің, 1997 жылы Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университетінің, 2001 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының профессоры қызметін атқарған. Оның ғылыми жетекшілігімен филология ғылымдары бойынша қорғаған 14 ғылым докторы мен 75 ғылым кандидаты Қазақстанның түкпір-түкпірінде, сондай-ақ одан тыс мемлекеттерде (Мәскеуде, Уфада, Абаканда, Нүкісте, Ташкентте, Нальчикте, Кемеровада, Бішкекте, МХР, ҚХР, т.б.) жемісті еңбек етіп жүр [2; 3; 4; 5; 10].
Ә.Туғанбайұлының ұстаздық қызметі мен шәкірттері туралы ой толғаныстары, шәкірттерінің ұстаз жайлы пікірлері 2004 жылы Ұстаз һәм шәкірт деген атпен жарық көрген кітапта берілген. Кітаптың Ұстаз ойы деп аталатын алғашқы бөлімінде академик ұстаз сөзін жақты талдай келе, ол мамандыққа артылған қызметтің жауапкершілігі мен ауыртпашылығы жөнінде ой қозғап, бұл сөздің түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде де аса киелі екендігіне айрықша тоқталып өтеді. Ә.Т.Қайдардың көзқарасынша, ғылымдағы ұстаз жас зерттеушіге, шәкіртке бағдар-бағдар сілтеуде, оны ғылымға жетелеуде, зерттелетін ғылыми жұмыстың жемісті аяқталуы үшін де мына басты шарттарды ұстану керек:
Басты бір шарт - тақырыпты дұрыс таңдау. Идеясы, мақсат-міндеті, айтар жаңалығы айқын тақырыпты ұсынуға тырысу керек; Екінші басты шарт - сол тақырыпты шәкірттің ғылымға деген қабілетіне, тілді білу деңгейіне, салт- дәстүр, әдет-ғұрыптан білетін мағлұматына, мінез-құлқына, танымдық көзқарасына қарап, өлшеп, оған сәйкес лайықтап беру. Ол тақырып болашақ шәкірттердің көлеңкесінде қалып қоймауы тиіс. Академик бұл аталған шарттарды мен ұстанатын екі басты қағидат, - деп атап көрсетеді [11,11].
Шәкірттерінің саны жөнінде қойылған сұраққа ғалым-ұстаз тура жауап беруден тайсақтап, көп жағдайда бар ғой деп жауап қайтарған. Бұл әрекетін академик былайша түсіндіреді: Өйткені шәкірт те бір балаң. Ал қазақ салтында
балаң қанша? деп сұрамайды. Мен де осы әдет бойынша сұрағандарға шәкірттерімнің дәл санын айтқым келмейді. Себебі шәкірттерімнің көбісі болашағы алда - жас ұрпақ. Мен олардың тіл-көзден аман болуын тілеймін [6].
Әр шәкіртім өз балам, - деп білген жанашыр ұстаз Әбдуәли Қайдар Туғанбайұлы мен жары Алтынбекова Шекер Исақызы екеуінің Жанна, Әсел, Баян есімді үш қызы бар [10].
Академиктің шәкірттерінің бірі, бүгінде көрнекті тіл маманы Г.Смағұлова ұстазы жайлы: Әбдуәли аға бір сөзінде айтып еді: таңертең тоғыздан кейін жақсы жұмыс киімімді киіп, кетіп бара жатқанда аулада таңғы ауамен спорттық киімімен қыдырып жүрген өзім қатарлы зейнеткерлер қайда барасың, - деп сұрайды. Мен жұмысқа бара жатырмын деймін. Олар: сен әлі жұмысқа барып жүрсің бе, не деген бақыт деп, таңданып қалады. Құдайға шүкір, осы ғылымдағы ғұмырымның маған берген бір сыйы жасым сексенге келіп қалса да, шығармашылық жұмыстан қол үзбей, ойға алған, жоспарланған ғылыми
дүниелерімді жазып жатырмын. Кезінде әкімшілік және қоғамдық істермен уақытым кетті. Енді біразы ой сөресінде жатып қалған, ғылымға қажетті, бітпей жатқан кітаптарды аяқтауым керек деген-ді, - деп жазады [11,109].
1997 жылы академик Ә.Т.Қайдардың жетекшілігімен Қазақ жұмбақтарының тілі деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған Н.Оңғарбаева ұстазының мейлінше қарапайым, мейірімді де шапағатты, адамгершілігі мол, қамқор жан екендігін айта келіп, ұстазын қазақ тіл білімінің Еңбек Еріне теңеп, ерекше бағалап, құрмет тұтады.
Жоғарыда келтірілген шәкірттер естелігінен Ә.Қайдардың ғылымға ерекше берілген, ғылым үшін жаратылған жан екендігін аңғарамыз.
Ә.Қайдардың ғалымдық тұлғасы мен лингвистикалық мұраларының маңыздылығы, мәні жөнінде түркітанушы тіл мамандары, әріптестері және шәкірттері жылы лебіздерін білдіріп, ой-пікірлерін қалдырған. Әсіресе, ғалымның түркітану, ұйғыртану саласы жөніндегі зерттеулеріне қатысты белгілі түркітанушы А.Н.Кононов, Н.Баскаков, Э.Тенишев, Г.Дерфер, В.Арсланов, Б.Чарыяров, Н.Мавыев, ж.б. ғалымдар пікір білдіріп, жоғары баға берген.
Ғылым әлеміне ұйғыр тіліне қатысты зерттеулермен қадам жасаған Ә.Туғанбайұлының алғашқы еңбектерінің бірі Китайские заимствования в уйгурском языке жөнінде 1967 жылы ірі ғалым Н.Баскаков [12,8]: Труд А.Т.Кайдарова, выполненный на высоком научном уровне имеет большое значение для различного рода лингвистических обобщений и общей теории языкознания, - деп жоғары бағалайды.
Кеңестік және ресейлік түркітанушы-ғалым Э.Тенишев Развитие современного уйгурского языка еңбегінің ұйғыр диалектілері мен әдеби тілдің диалект негізі турасында Ә.Т.Қайдардың көпжылдық зерттеуі 1930-жж. талқыланып бастаған, сонымен қатар қазіргі заманғы ұйғыртанудың теориялық және практикалық маңыздылығын, ең өзекті мәселелерін қозғайтындығын айта келіп, мынадай қорытындыға келген (Советская тюркология, 1970 ж.): Книга А.Т.Кайдарова - серьезное, основательное исследование, вносящее определенный вклад в развитие уйгуроведения. Оставляет весьма приятное впечатление также литературное и полиграфическое оформление издания [3,201].
Ә.Туғанбайұлының Развитие современного уйгурского языка (1969 ж.) еңбегінің 1-томы жайлы 1973 жылы неміс түркітанушысы әрі алтайтанушы Г.Дерфер [12,5]: Тақырыпты терең түсіну, анық мазмұн және кең эрудиция кітапты түркітану саласының үздік туындысына айналдырды, - деп атап өтіп,
бұл еңбек Шығыс Түркістан ұйғырларының жаңа ұйғыр диалектілері мен әдеби тілін зерттеудің таптырмас негізі, - деген бағамдау жасаса, ғалымның 1986 жылы жарық көрген Структура односложных корней и основ в казахском языке монографиясына қатысты түркітанушы В.Арсланов: Монография А.T.Кайдарова представляет собой ценный вклад в тюркологическую науку и, несомненно, станет настольной книгой многих тюркологов наряду с этимологическими словарями Э.B.Севортяна, М.Рясянена и Дж.Клоусона, - деген пікір білдірген [3,209].
Ғалымның Қазіргі ұйғыр әдеби тілінің дамуы атты көлемді монографиялық зерттеуі турасында М.Балақаев пен Т.Жанұзақов
Ә.Қайдаровтың зерттеуінде жалпыхалықтық тілдің әдеби тілмен байланысы және әдеби тілдің негізі, әдеби норма және басқа күрделі мәселелер тоериялық тұрғыда баяндалып, шешімін тапқан десе, 8-сыныпқа арнайы жазған ұйғыр тіліндегі оқулығы жайлы Қ.Есенов Ұйғыр тілінің жаңа оқулығы ұйғыр мектеп оқушыларының тұрақты құралына айналатындығына сенім білдірген [12].
Белгілі ғалым Р.Сыздық Ә.Туғанбайұлының ғылыми ізденісі мен зерттеу жұмыстары жайлы былай дейді: 1966 жылы жарық көрген Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігіне ұсынған 35 сөздің түп-төркіні осы сөздікті құрастырып, редакциясын басқарған маған өте жақсы әсер қалдырды: әріптесіміздің зерттеу жұмысын жүргізудің әдіс-тәсілі қалыптасқан, жазғандарына орасан зор жауапкершілікпен қарайтын адам екеніне тәнті болдым [3,213].
Ә.Т.Қайдардың тіл тарихы мен түркітануға байланысты ғылыми шығармашылығы жөнінде көрнекті ғалым Ө.Айтбайұлы: Әбекең жалғыз ұйғыр емес, өзге туыс халықтардың ғылымына, мәдениетіне үлкен үлес қосып отырған жан. Түркі халықтары ішінен ол дайындамаған маман кемде-кем. 500-ге таяу ғылыми ізденістер, оның ішінде 30-ға таяу кітап, ғылыми баяндама т.т. ғалымның бейбіт өмір жылдарында жасалған ерлігінің куәсіндей, - деп жазады
Төрткүл дүниеге танымал түрколог атты мақаласында [12,292].
Ал Ғылыммен өрілген өмір атты мақалада Б.Әбілқасымов Ә.Қайдардың өмір жолы үш кезеңнен, атап айтқанда, әскери өмір, студенттік өмір және ғылымдағы өмірден тұратындығын тілге тиек етіп, бұлардың соңғысын академик өмірінің ең мәнді де бақытты һәм табысты шағы болғандығы жөнінде былай дейді: Әбекеңде бос уақыт дейтін болмайтын. Қай уақытта, қай жерде болсын, ол не кітап оқып, не кітаптан мысал жинап отырғанын көретінмін, тіпті қонақтықта отырғанда да біреуден бұрын естімеген соны мақал-мәтел естісе де, қойын дәптерін алып, жазып алатын. Оны институттағы, үйдегі жұмыс кабинетінде толып тұрған картотека жәшіктерінен көрер едіңіз [3,238-239].
Ә.Туғанбайұлының шәкірттерінің бірі Ф.Оразбаева: Ғасырлар тоғысында тұтас бір дәуірдің рухани жүгін арқалаған ғалымның бүкіл саналы ғұмыры Қазақ тілінің - Қазақ сөзінің құдіреті мен қасиетіне арналады, - деп пайымдайды [11,114].
Академик Ә.Қайдардың ғылыми-шығармашылық қызметі жан-жақты, тіл біліміндегі зерттеу нысандары әр алуан. Тек лексикологияның сөзтану, этимология, ономастика, терминология, семасиология, диалектология, фраезология мен паремиология т.б. салаларына бейнелі түрде айтсақ, ғалым салған соқпақ қазақ тіл білімінің ғылыми жетістігін көрсетті, академик ғалымның өзіндік мектебін қалыптастырды, - деген Г.Смағұлова Ә.Қайдардың бұдан өзге 2 үлкен ғылыми жетістігін атап көрсетеді:
1) қазақ тілінде ұлтымыздың өткен тарихы мен мәдени өмірінің көрініс табуын зерделеп, зерттеуге ден қою арқылы Қазақстандағы этнолингвистика ілімінің мектебін қалыптастыруы;
2) қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілуі үшін сіңірген еңбегі. Г.Смағұлова ұлты үшін аянбай ұлан-ғайыр іс тындырған ұстазы Ә.Туғанбайұлын
Ұлт абызына, Тіл абызына теңейді [12,407-408].
Ж.Манкеева Ұлт тұғыры - тілде атты мақаласында академик Ә.Қайдардың қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беруге бағытталған тіл майданының бел ортасында жүріп, соған сәйкес Қазақстан Республикасында тіл саясатының қалыптасып, іске асуы мен даму, зерттеу шараларының көшбасшысы бола білуі оның азаматтық, ұлтжандылық, ғалымдық тұлғасының тұғырын айғақтайтығын алға тартса [3,286], Р.Тұрысбеков қазақ танымындағы колористика ғылымының көрсеткішінің бірі болып саналатын Сырға толы түр мен түс атты (Ә.Қайдар, Б.Өмірбеков, З.Ахтамбердиева) ұжымдық еңбегіне:
қоршаған орта мен тұрмыс жайында, алуан түрлі бояулардың адам өміріне әсері хақында тартымды баяндайтын керекті кітап болып шыққан, - деген баға берген [12,51].
Терминтанушы Ш.Құрманбайұлы Ә.Қайд ардың 11 терминологиялық қағидатын жеке-дара талдай келе, Академик Ә.Қайдар ұсынған қазақ терминологиясын дамыту қағидаттары деп аталатын мақаласының қорытындысында: Жалпы алғанда, академик Ә.Қайдар ұсынған қағидаттар терминологияның бірқатар маңызды мәселелерін уақытында көтеруімен де, өзге ғалымдарға, қалың жұртшылыққа о й салғандығымен де, термин шығармашылығында кеңінен пайдалан уға болатын бірқатар нақты ұсыныстардан тұратындығымен де құнды еңбек, - деген пікір білдірген [3,294].
Ж.Түймебаевтың Түркі сөзінің тамыршысы мақаласында өткен ғасырда қазақ тіл білімінің үш түрлі ұрпағының өкілдері қызмет жасағандығы айтылады. Оның көрсетуінше, бірінші ұрпақтың құрамына қазақ тіл білімінің негізін салушылар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов бастаған ғалымдар кіретін болса, екінші ұрпақтың қатарында І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев бастаған қазақтың академиялық тіл білімін қалыптастырушы ғалымдар бар. Ал академик Ә.Қайдарды Ж.Түймебаев академиялық тіл білімін жаңа деңгейге көтеріп, дамытушы ғалымдар легін құрайтын үшінші ұрпаққа жатқызады [3,268].
Ірі ғалым әрі ұлағатты ұстаз жайында жазылған естеліктер мен толғаныстар өте көп. Мәселен, Е.Қажыбек Сөз төркінінің білгірі, О.Нақысбеков Ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз, Ө.Айтбаев, М.Нақатаев Ғылым кемесінің капитаны, К.Құрманәлиев Қазақ тілінің қорғаны, С.Дәуітов Ерен ісін еліне арнаған, Г.Қортабаева Академик Әбдуәли Қайдар: түркі әлемінің бірегейлігі және латын әліпбиі, Ғ.Әнес Жауынгер академиктің үш ерлігі, Т.Жанұзақ, Н.Оңғарбаева Ғалымның биік тұлғасы, К.Бектаев От солдата - до академика,Т.Тәшенов Абыз академик, С.Бизақов Тіл білімі ғылымының тарланбозы, ж.б. мақалалар бар [3; 11; 12].
Ә.Туғанбайұлының естеліктерінде Мен ғылымға бірден келген жоқпын... деген сөйлемді жиі кездестіруге болады. Расында, майдан даласында от кешкен ардагер ғалымның ғылым әлеміне келіп, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында алпыс жылдан астам уақыт ішінде аспиранттан академикке дейінгі қызығы мен қиыншылығы мол жолды бастан өткеріп, іскер
басшы, білікті ғылыми жетекші, ғылым болашағын болжай алатын талантты ұйымдастырушы ретінде танылуы ғибраты мол ғұмырбаянды айғақтайды. Қазақстанның Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев академик Ә.Қайдарды
бүгінгі күннің Байтұрсыновы деп жоғары бағалаған. Бүгінде ҚР Білім және ғылым министрлігі ҒА-ның ғылыми-зерттеу мекемесі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында академик Ә.Т.Қайдардың ғылыми шығармашылығына ашылған арнайы кабинет бар.
2 Ә.Т. ҚАЙДАР ‒ ӘМБЕБАП ТІЛ МАМАНЫ
2.1 ҚАЗАҚ, ҰЙҒЫР ЖӘНЕ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ БІЛГІРІ
Академик Ә.Қайдар қазақ тілін талдап-тануда түркітанушы-ғалымдар мен қазақ тілшілерінің еңбегін салыстыра отырып, іргелі зерттеу жұмысын жүргізді. Ғалым қазақ тілінің табиғатын іргелі әрі жүйелі зерттеу үшін әуелі түркітану мен алтайтану салаларын бір-бірінен ажыратпай, тұтас зерттеу керектігін алға тартады. Ә.Туғанбайұлының тұжырымдауынша, лингвистикада бұл екі саланың тамыры астарлас болып келгенімен, түп-төркіні мен өзара алыс-жақындығы толық айқындала қоймаған. Ғалым аталған салаларды салыстырмалы зерттеу арқылы түркі тілдерінің табиғатын тереңірек білуге, оларға ортақ, ұқсас заңдылықтарды зерделеуге болатындығын көрсетеді. Соның нәтижесінде сөз тұлғаларына этимологиялық талдау жасауға жол ашылатындығын айғақтайды. Осы мақсаттарға орай, академик бұл салалардағы зерттеулерін үш топқа бөліп қарастырады:
1) ғылыми-теориялық және тарихи тұрғыдан жүйелеп зерттеу;
2) тіларалық ортақ құбылыстарды айқындау;
3) алтай тобына енетін жапон, моңғол, корей, тұңғыс-манжұр тілдерінің түркі тобындағы тілдермен тектік (генеологиялық), тарихи жақындығы мен қарым-қатынасын айқындау мәселелері [13,6].
Ә.Қайдардың 1951 жылы ұйғыр тіліне байланысты жазылған диплом жұмысы тіл тарихы мен түркітану саласын зерттеуге жасалған алғашқы қадамы болды. Ал 1955 жылы Қазіргі ұйғыр тіліндегі қос сөздер деген тақырыпта қорғаған кандидаттық диссертациясы 1958 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz