Бала тәрбиесі әрдайым қозғалыста
БАЛАНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
БІРІНШІ БӨЛІМ
ПЕДАГОГИКАНЫҢ НЕГІЗДЕРІ - ОҚУ ПӘНІ
Бірінші тақырып
Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты
педагогика негіздерінің объектісі, пәні,
логикалық құрылымы
Жалпы педагогиканың объектісі - Адам, оның әртүрлі іс-өрекеті, ңарым-
ңатынасы, дамуы т.б. болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың объектісі -Бала, оның туғаннан бастап есейгенге дейінгі
кезеңдегі психологиялың әрекеттері болып табылады.
Жалпы педагогика пәні - оқу-тәрбие процесінің заңдылыңтары, нысаны,
әдістері, қүралдары болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың пәні - баланың әр кезеңдегі оқу-тәрбие процесінің
психологиялық түрғыдан заңдылықтары, әдістері, қүралдары, соған сәйкес оқу-
тәрбие үрдісінің технологиясы.
Педагогикадағы "балалық" деген түсінік психологиядағы "балалық" деген
түсінікпен үштасып жатыр.
Балалықты екі тұрғыда қарауға болады:
Біріншіден, балаларды ересектердің биологиялық, рухани, материалдық
жағдаймен қамтамасыз етуі.
Екіншіден, баланың өзінің іс-әрекетінің нәтижесінде жағымсыз қылықтарға
қарсы тұра білуі.
Көрсетілген екі жағдайда да баланың өзіндік қасиеті жетекші рөл атқарады.
Кешегі бала мен бүгінгі баланың арасындағы айырмашылық жер мен көктей.
Бүгінгі балалардың жас ерекшеліктерін бұрынғысынша "мектепке дейінгі",
"төменгі сынып оқушылары" немесе
"балалың шақ", "жасөспірімдер" және "жастық шақ" деп бөлеміз.
Мектепке дейінгі бүлдіршіндер көбінесе үлкендердің қамқорында болып, іс-
өрекетті өз бетінше жасай бермейді. Олар ересектердің қамқорлығына мұқтаж.
Төменгі сынып оқушылары да ересектердің қамқорлығына мұқтаж. Әсіресе отбасы
мен мектептің ықпалында болады. Дегенмен бұл жаста оларда өзіндік "Мен"
деген қасиет пайда бола бастайды. Осы менмендік оларды жағымсыз қылықтардан
аулақтатады. Бірақ ата-ананың, мектеп ұстаздарының ықпалынан толықтай аса
алмайды.
Жасөспірімдік кезеңді балалардың қиын кезеңі деп те атайды. Олай дейтін
себебі жасөспірімдерде менмендік асқындай береді. Материалдық, рухани
жағынан отбасына, мектепке тәуелді болғанымен, бұл жастағы балалар жаман
қылықтарға әуес болады, көп мәселені өз бетінше шешкенді дұрыс көріп,
төуелсіздігі асқындайды.
Жастық шақта балалар отбасының тәуелдігінде, мектептің ықпалында бола тұрып
көп мәселеге өзіндік тұрғыдан қарайды, өмірге көзқарасы өзгеріп,
жасөспірімдік кезеңдегі жағымсыз іс-әрекеттерге сын көзбен қарайды.
Бала жасының осы төрт кезеңін талдай отырып, жас ерекшілік педагогикасының
мазмұны мен қүрылымында мына төмендегідей логикалық байланыс бар екеніне
көзіміз жетті:
Біріншіден, баланың психофизиологиялық дамуы.
Екіншіден, әсіресе оның психологиялық-педагогикалық дамуының басымдылығы.
Үшіншіден, осы төрт кезеңде де баланың өзіндік іс-әрекетінің жетекші
рөлінің басымдылығы.
Төртіншіден, балаға дұрыс тәрбие беруде негізгі педагогикалық идеяларды өз
уақытында пайдалана білуде.
Бесіншіден, педагогикалың қызметтің технологиясы мен оның басымдылық
бағыттары.
Осы көрсетілген бес бөліктің әрқайсысы баланың өсу, даму кезеңдерінде
өртүрлі ықпал етеді. Міне, осылардың әрқайсысына тоқталып көрейік.
Сонымен, баланың психофизиологиялық дамуы оның биологиялық түрғыдан
қалыптасуын көрсетеді. Баланың
түрлі іс-әрекетке араласуы, жолдас-жораларымен қарым-қатынасы, жеке
психологиялық қасиеті, әлеуметтік қатынасы, құрбы-құрдастарының ортасындагы
орны.
Психологиялық-педагогикалық дамуының басымдылыгына баланың іс-әрекетіндегі
жетекші рөл атқаратын қажеттіліктен туындайтын, іс-әрекетке итермелейтін
мотив, соның арасындағы қайшылықтар жатады.
Іс-әрекеттің жетекші рөлінде баланың жас және жеке басының ерекшелігін
ескере отырып, ол неге сондай әрекетке барды деген сұраққа жауап іздеген
жөн. Мұндайда баланың сол іс-әрекетке баруына қандай қолайлы жағдай туды,
не себепті тежелді, не қозғаушы болды деген сұрақтарға жауап іздеу керек.
Негізгі педагогикалың идеяда осы жағымды іс-әрекеттерді іске асырудың жолы
қарастырылады. Ол балалар ұжымы арқылы орындалады.
Педагогикалың қызметтің технологиясы мен оның басымдылық бағыттары балалар
ұжымы арқылы орындалады. Бұл бөлімге оқу-тәрбие процесінің заңдылыңтары,
әдіс-тәсілдері, іс-әрекет, қарым-қатынасты ұйымдастыру қүралдары, ұстаздық
қызмет жатады.
Осы көрсетілген бөлімдер балалардың жасына байланысты әрбір төрт
кезеңдерінде кездеседі. Сондықтан барлығына жалпы ортақ қасиеттер болуы
мүмкін. Бірақ баланың әрбір жасына байланысты кезеңдері және жеке ба-сының
ерекшелігіне байланысты қасиеттер болады. Соны біз әр уаңытта есте
ұстауымыз қажет.
Сонымен бірінші тақырып бойынша қорытынды:
Жас ерекшелік педагогиканың объектісі - бала, оның туғаннан есейгенге
дейінгі кезеңдегі психологиялық әрекеттері.
Жас ерекшелік педагогикасы пәні - баланың әр кезеңіндегі оқу-тәрбие процесі
барысындағы психологиялың заңдылықтары, әдістері, құралдары, технологиясы.
Логикалық байланыс бес бағыттан тұрады.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Жалпы педагогиканың объектісін атаңыз.
2. Жас ерекшелік педагогикасының объектісін атаңыз
3. Жалпы педагогиканыңпөнін атаңыз.
4. Жас ерекшелік педагогикасы пәнін атаңыз.
5. Жас ерекшелік педагогикасындағы логикалық байланыс ба ғыттарын атаңыз
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарыцбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
4. БелкинА.С. Основы, возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Вегалиев Т.Б., Мцсаева СА., Тасболатов Қ. Педагогикалык терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
Екінші тацырып Мектеп жасына дейінгі балаларға мінездеме
Мектеп жасына дейінгі балаларға баланың туғанынан мектепке барғанға дейінгі
жас аралығындағы балалар жатады. Олар 2-3 жастан бастап өзара қарым-
қатынаста болып, мектепке өзінше тәжірибе жинақтап барады. Бүл кезеңдегі
балаларды тек күн тізбегіне байланысты қарамауымыз керек. Оларды әлеуметтік
тұрғыдан да қарағанымыз дұрыс. Себебі оның өскен ортасы, денсаулығы,
үйтұрмысы, әлеуметтік-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруына, сол туған
күнінен бастап 6-7 жас аралығындағы (мектепке барғанға дейінгі) баланың
жалпы дамуына да байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән қасиеттер:
- Біріншіден, осы жастағы балалар өзіне негізгі өмірлік қажеттілікті
ересектердің көмегі арқылы қанағаттандырады.
- Екіншіден, материалдық, рухани, қызығушылық қажеттілігін отбасынан
алады.
- Үшіншіден, бұл жастағы балалар қолайсыз жағдайда өзін-өзі қорғай алмайды.
Сондықтан да, ұстаз осы жастағы баланың психологиялық-педагогикалық
дамуының басымдылығын ескергені абзал.
2.1. Психологиялық-педагогикалық даму басымдылығы
Сөйлеу және ойлау қабілетінің дамуы. Бала сөйлеу арқылы ойлау қабілетімен
қатар өзінің психикасын да дамытады. Сөз бен ой қатар жүреді. Екеуі бір-
бірімен байланысты. Дегенмен, екеуінің арасында алшақтық та болуы мүмкін.
Кейбір ұстаздарда жөнді сөйлей алмаған баланың ақыл-ойы дұрыс дамымаған
деген қате пікір бар. Ол дұрыс емес. Жөнді сөйлей алмаған бала күндердің
күнінде сөйлеп кетуі де мүмкін, немесе керісінше, жақсы сөйлеп жүрген
баланың бір нәрсенің әсерінен нашар сөйлеуі немесе тілі байлануы мүмкін.
Егер де баланың тіл мен ойлау қабілеті төмен болса, ондай балалар
психикалық тұрғыда нашар дамиды. Осыдан барып ақыл-ойы нашар дамиды.
Ақыл-ойы кем баланың ми құрылысы зақымданған. Мұндай балаларды да білуге
болады. Ол аздаған ақыл-ой кемдігінен бастап есуастыққа дейінгі аралық.
Баланың мұндай болуы көп жағдайға байланысты. Мәселен, нәсіл-дік жолмен
келуі, анасының құрсағынан пайда болған кемістік немесе дүниеге келгенде
қиналып босанудан, болмаса түрлі жарақаттан, аурудан пайда болуы.
Бірақ туа біткен аңыл-ой кемістігінен туғаннан кейінгі ақыл-ой кемістігінің
ерекшелігі - туғаннан кейінгі кемістікті жойып, аңыл-ойды жетілдіруге
болады.
Осындай балаларға арналған арнайы мектептер бар. Сол ортада мүндай балалар
өзін еркін ұстай алады, дамиды. Зейін мен естің дамуы. Мектепке дейінгі
жастағы балалардың зейіні, еске алуы, есіне сақтауы еріксізден ерік-тіге,
көрнектіден мазмұнды ойға, сөзге қарай дамиды. Әсіресе, түрлі-түсті заттар,
есте саңтауға болатын қимыл-қозғалыс немесе есте қалатындай сөздер, яғни
көрген нәрсені сөйлеу арқылы бекіту.
Ұстаздардың, ата-аналардың кемшілігі - баланың ес, зейін, сөйлеу, жеке
ойлау ңабілеттеріне мән бере бермейді. Ересектер баланың сөзін қызықтай
отырып әрі дамытпайды. Керісінше, кішкентай баланың сөзін қызыңтай отырып,
баланың сөзін қайталаумен, кекетумен шектеледі. Ересектер кішкентай баланың
сөздік қорын байытып, ойлау қабілетін тереңдетуге тиіс. Сонда ғана зейін
мен ес қалыпты дамиды.
Еріктің дамуының бірнеше жолдары бар. Олар:
- ересектердің талабын орындау;
- өздерінің іс-әрекетін ересектердің іс-әрекеттерінен
бөліп қарау;
- ересектердің іс-әрекетін үлгі ретінде қабылдау;
- ересектерге еліктеу;
- өз іс-әрекетіне баға бере алу, жақсы мен жаманды
ажырата білу;
- қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынас жасай
алу.
Бала кездесетін кедергілерді жеңуге талпынса, жеңе білсе, онда баланың
ңалыптасуы дүрыс дамып келеді деуге болнды. Ал ол кедергіні жеңуден
қашқақтаса, онда жалтақ, "ауырдың үстімен" жүретін адам болып өседі.
Жігерсіз немесе ерке болып өскен баланың болашағы бұлыңғыр. Ондай балаларда
ерік дұрыс дамымайды. Қиқарлың ерікке жатпайды. Қиқарлық пен жігерлілік бір
түсінік емес.
Бұл жастағы балаларды артық маңтаудың да, жазалаудың да керегі жоқ. Артың
мақтасаң бала дандайсып кетеді де, жеңіл мінезді болып, ал артық жазаласаң
жасқаншақ, тұйық болып өседі. Бұл екі жағдайда да эгоист, өзім-шіл, ортамен
есептеспейтін адам болып өседі.
Мұндайдан аулақ болу үшін ересектер мақтауды да, жазалауды да өз
уақтысында, өз орнында қолданғаны дұрыс. Әр нәрсенің өзінің орны бар. Бірақ
ауру бала мен сау баланы шатастырмау керек. Жүйкесі ауру баланың
дөрекілігіне кешірімді болып барып, төрбиелеу керек болса, сау балаға
тікелей тәрбиенің керекті әдістерін қолдану қажет. Осы әдісті қолдануда әр
баланың жеке ерекшелігін ескерген жөн.
Іс-әрекет, қылығына өзінің баға беру кезеңдері: - Сәбидің өзінің іс-әрекет,
қылықтарына берген ересектердің бағасын түсінбеуі, жақсы-жаманды ажырата
алмауы;
- Өсе келе біртіндеп сондай іс-әрекет, қылықтарға ересектердің берген
бағасын түсіне бастауы;
- Жаман мен жақсыны ажырата білу;
- Енді іс-әрекет, қылық түгіл, жалпы өзінің кей жағдайда көрсеткен мінезін
бағалауға көтерілуі;
- Өзінің ішкі жан дүниесін бағалау.
Баланың өзінің жан дүниесін, іс-әрекет, қылығын бірдей бағалай білмей өсуі
оны жақсы жолға апармайды. Ол оны жарға соқтырады.
Ал өзін-өзі дұрыс бағалай білмейтін, өзін басқадан кем санайтын балалардың,
көрінгеннің жетегінде жүретін адам болып өседі. Бұл да жақсы қасиет емес.
Сонымен мектепке дейінгі жастағы балаларды өздерінің іс-әрекет, қылығына
баға беруі бойынша екіге бөлуге болады.
Бірінші, өз іс-өрекет, қылығын артық бағалау. Бұл эгоистікке, өзімшілдікке,
еркелікке, менмендікке соқтырады.
Екінші, өз іс-әрекет, қылығын кем бағалау. Бұл ынжық, өз ойын айта алмайтын
бос кеуде етіп өсіреді.
Осының екеуі де дұрыс емес. Сондықтан ересектер баланың жас кезінен бастап,
оның дамуын, қалыптасуын қадағалап, баланың өз іс-әрекет, қылық оқыс
мінезіне өзінше әділ баға бере алатындай етіп тәрбиелеуі қажет. Мақсат -
баланың өзін жаман демей, оның істеген қылығына түсінетіндей баға беру.
Баланың алғашқы адамгершілік туралы түсінігін қалыптастыру - жаман мен
жақсы, әсемдік пен көріксіздік, сыпайылық пен дөрекілік сияқты т.б. қарама-
қарсылықтағы түсініктер мен іс-әрекет, қарым-ңатынасты ажы-рата алудан
басталады. Мұндай түсініктер:
- ересектердің баға беруі арңылы;
- нақты бір іс-әрекет, қылық, мінез көрсету кезінде;
- немесе баланың өз ісіне немесе жолдастарының ісіне баға беруі арқылы
қалыптасады.
Жас балалардың нақты бір жақсы мен жаманды, көріктілік пен көріксіздікті
ажыратуы көп жағдайда нақты үлгі арқылы жүреді. Мәселен, "аяу", "біреуге
жақ болу", "біреумен бөлісу", "біреудің айтқанына көну", "біреуді жаңсы
көріп, бір затын сыйлау", т.б.
Балалардың адамгершілік түсінігі тәртіптіліктен, мәдени қатынас, сыпайылық,
жүрек жылуынан басталып қалыптасады. Ол үшін баланы соған үйрету керек.
Ойыншықтың өзін тірі жандай көрсетіп, оған дөрекілік жасамауды әр уақытта
баланың есіне салып отыру керек. Осыдан барып оның мөдени қатынасы
қалыптасады да, осы қатынасты өзімен ойнап жүрген балаға да қолданады.
Сонымен бірінші параграфқа қорытынды:
6-7 жасқа дейінгі балаға адамгершілік қасиетті сөзбен қалыптастырмайды. Оны
іс-әрекет, үлгі, соны қайталау, бекіту арқылы қалыптастырады. Осындай
жолмен баланы мектепке дайындауға болады.
2.2. Педагогикалың қызметтің технологиясы мен оның негізгі бағыттары
Бірішігі бағыт. Балалардың ойынын ұйымдастыру. Осы
жастағы баланың психикасы ойын арқылы өзгеріп қалыптасады, мектепке
дайындалады. Озібасқалардыңңы-лығына баға беруге үйреніп, өмірді тани
бастайды.
Баланың ойыны арқылы оның қалай өсіп келе жатқанына баға бере аламыз, қисық
жерін түзетуге кірісеміз. Қазақ "Баланы жастан" деп тегін айтпайды . Ойын
арқылы бала өзінің қалай өсіп, дамып келе жатқанын білдіреді. Ойын -
экспериментті құрал.
Ойынның ішінде сюжеттік ойындар бар. Ол өзінше спектакль. Сондықтан
біріншіден, ересектер осы бір қолайлы жайтты ұтымды пайдаланғаны жөн.
Мәселен, отбасы ойынын ойнағанда көргенін қайталайды, түзетулер ішгізеді,
әр отбасы мүшесінің міндет,құқықтарын, т.б. көрсетеді.
Осы рөлдік, сюжеттік ойындарда мынаны есте сақтаған дүрыс:
- біріншіден, балалардың ойынына араласпай, мұқият бақылау;
- екіншіден, осы бақылаудан қорытынды шыгару;
- үшіншіден, кемшіліктерді түзетуге ойындық әдіс-тәсілдерді қолдану.
Ойын барысына араласу, түзетулер енгізу, ескерту жасау, бақылау балалардың
ойынын бұзады, жалтақ қылады, оның дамуына кесірін тигізеді.
Екіншіден, ересектер рөлдік ойындардың сюжетіне зер салганы жөн. Себебі осы
ойындар балада қатыгездік, жүрексіздік, өзімшіл, өркөкірек сияқты мінезді
қалыптастырып жүрмесін. Содан баланы сақтау керек. Ойын баланы жалыктырмауы
тиіс. Себебі күндегі бір сарынды ойын өзінің тәрбиелік құндылығын
жоғалтады.
Екінші бағыт. Отбасының баламен қарым-қатынасын ұйымдастыру.
Қарым-қатынас - тек әлеуметтік-психологиялық құбылыс емес, бұл әдептілік,
адами құбылыс.
Шетелдік психико-физиологтардың (Боулди) пайымдауынша омыраудағы баланы
омыраудан шығарғанда, ол біраз уақытқа дейін жылайды, мінез көрсетеді.
Баланы емізу - ол да қарым-қатынас. Сол қарым-қатынас үзілсе немесе сол
қарым-қатынас дұрыс болмаса, сәби қарсылық білдіреді.
Бүгінгі айтып жүрген қиын балалардың 92 пайызы -отбасында дұрыс қатынаста
болмағандар.
Сондықтан да ата-аналарға айтарымыз - балалармен қарым-қатынасты үзбеу
керек. Қарым-қатынас сөз жүзінде, іс жүзінде, ойын арқылы, күнделікті өмір
арқылы жүреді. Отбасылық қатынас дегеніміз - ата-ана, ата-әже, бала-шаға
және осылардың бір-бірімен қатынасы. Отбасылық қатынас дегенде біз
қаңғыбас, маскүнем ата-аналар туралы айтып отырғанымыз жоқ. Ондайдан аулақ
болайық. Ондай ата-ананың "барынан жоғы". Осы жерде орыстың белгілі ғалымы
Бестужев-Ладаның "Отбасы академиясы" еске түседі, яғни бір отбасында үш
буын-ның ата-әже, ата-ана, балалардың бірге түруы. Бүл - адамгершіліктің
тірегі, өзегі, қайнар бұлағы, үлгісі.
Біз отбасылық тәрбиенің балаға ыңпалын айта отырып, мына қағидаларды есте
ұстағанымыз жөн:
- біріншіден, ата-ананың баламен қанша уақыт бірге болғанында емес, сол
уақыт аралығында баланың жүрегінде қандай жақсы, ізгі қасиет қалдырғанында.
Негізі уақыт мөлшерінде емес, оның нөтижесінде.
- екіншіден, бала отбасы мүшесі екенін әр уақытта сезінуі тиіс, яғни
отбасында оның да өзіндік орны бар.
Осы екі қағида орындалмаған жағдайда бала дұрыс тәрбие алмайды. Ол
адамгершілік, ізгілік, инабаттылық деген түсініктерді игеруден, сол
қасиеттерді бойына сіңіруден аулақ болады.
Бала осы қасиеттерді бойына дарытқанын немесе дарытпағанын, оның
эмоциясынан, сезімінен, жылау, күлуінен, көңіл-күйінен білуге болады. Оның
өзінің жылауы, күлуі арқылы қандай бағытта дамып бара жатқанын білесің.
Бала қулық жасай алмайды. Ол өзінің жан дүниесін сезімі, көңіл-күйі арқылы
білдіріп ңояды.
Келесі бір отбасы қатынасының тағы бір түрі - бала-мен бірге еңбектену,
саяхат жасау. Бұл қатынастың ең жоғарғы түрінің бірі. Орыстың психолог-
ғалымдары О.А.Пинт, А.И.Кочетов: "Отбасының баламен 2-3 апталық саяхаты,
оған оның (жас баланың) психологиялық, санаткерлік дамуына бір жылдық азық
болады", - деп айтқан екен.
Үшінші бағыт. Баланы қанағаттылыққа үйрету. Баланы қанағаттылыққа ес
білгеннен бастап баулу керек. "Қанағаттылық қарын тойғызады, қанағатсыздың
жалғыз атын сойғызады" дейді қазақ. Материалдық байлың пен рухани байлық
егіз. Екеуін екі ажыратуға болмай-ды. Баланың рухани байлығы болса, ол
материалдық бай-лықтың не екенін түсінуге жол салады. Өрине, материалдық
байлықты көруге, ңолмен үстауға болады, ал рухани байлыңты көруге де,
ұстауға да болмайды. Дегенмен рухани байлық жоқ жерде, материалдық
байлықтың не екенін бала түгіл үлкендер де түсінбейді. Сондықтан да бала
материалдық байлыққа көп көңіл бөледі. Осы жер-де ересектер баланы
қанағаттылыққа баулыса, ол рухани баюдың бастауы болар еді.
Баланың қанағаттылығына не жатады?
Біріншіден, өз қатарынан артық киінбеу, материалдық жағынан артықшылықты
көрсетпеу.
Екіншіден, өз қатарын менсінбеу, кем көруден өзін аулақ ұстау.
Үшіншіден, бар нәрсені бағалай, сақтай білу.
Төртіншіден, балаға әр уақытта отбасылық бюджет-тен ақпарат-қүлаққағыс етіп
түру керек. Отбасылық бюджет материалдық байлықты көтере ме, жоқ па? Бұл
жерде бар нәрсені жоқ деуге де болмайды. Ал бар екен деп тасуға да
болмайды. Осы жерде қазақтың тағы мынандай сөзі бар: "Әкенің малы балаға
мал болмайды". Баланың болашақта өзінің еңбектенуінің керек екенін есіне
салып отырған жөн.
Төртінші бағыт. Мектепке дейінгі балалардың ұжымдағы адами қатынасы. Осы
жастағы балалардың өзара қарым-қатынасы үжымда дамиды. Ол балабақшада неме-
се аулада, өзінше қауымдасқан топта болуы мүмкін. Бүл ересек балалардың,
ересектердің қарым-қатынасындай жеке түлға, үжым, осылардың қарым-қатынасы
арқылы жүреді. Бұл жерде де өзінің серке, топ бастаушысы болады. Мұнда
мектептегідей "сенікі дұрыс, сенікі дұрыс емес" - деп айтатын ұстаздар жоқ.
Мұны реттейтін не ересек балалар, не тәрбиеші, болмаса жанында жүрген ата-
ана. Сондықтан осы мәселені шешуде ата-ананың рөлі жоғары.
Осы жастағы балалардың ұжым арқылы қатынасында мына мәселелерге мән берген
жөн. Ол адами қатынас, соның ішінде жолдастық, достық қатынас, үлкендерді
сыйлау, бір-біріне қол үшін беру, көмектесу, бірін-бірі қамқорлыққа алу,
жолдасы үшін жақсы көретін затын да қию. Ол үшін үжымда түсіністік,
қимастық, өзін еркін
сезіне алу көңіл-күйі болуы керек. Баланың көңіл-күйі сынаптай толңитын
сезімге байланысты. Сол көңіл-күйді ата-ана өр уаңытта көтермелеп,
түсіндіріп отыруы тиіс. Көңіл-күйді көтерудіңжолдарыбар. Мөселен, баланы
жарқын жүзбен ңарсы алу; еркелетіп, жақсы ісін ма-даңтап, кейбір орындай
алмайтын ісіне көмектесу; көтер-мелеу керек. Бірақ мүның барлығы барлың
балаларға не-месе кез келген уақытта емес. Әр нөрсенің өз орны, уақы-
ты бар.
Дегенмен, бүгінгі күні баланың үжымдағы адами қа-сиетін ңалыптастырудың,
дамытудың өзіндік мәселелері
бар. Олар:
Біріншіден, біз кеңестік тоталитарлық жүйеге үйренген қалпымыздан ажыраған
жоқпыз. Ал бүгінгі балаларға де-мократиялың жүйе өзіндік өсер етуде.
Былайша айтңанда, ескі жүйе мен жаңа жүйе үйлесімін таба алмай жатыр.
Екіншіден, балаға үжым арңылы адами ңасиет беруде істен гөрі сөзге көп
жүгінеміз. Адами қасиет, инабатты-лың, ізгілік сөзбен емес, іс, қарым-
қатынас, сезім арқы-лы ңалыптасады. Біраң сезімді де өз мөлшерінде пайда-
ланып қолданған жөн.
Жалпы, сөз де, сезім де өз ңүндылығын жоғалтпаға-ны абзал. Әр нәрсенің өз
ңүны бар. Қүнсызданудан сақ болайық.
Үшіншіден, балалар үжымы мектеп оңушылары не-месе ересектер үжымынан
ерекше. Себебі мектепке дейін-гі балалар үжымы баланың адами қасиетін
қалыптасты-руда шешуші рөл атңара алмайды. Оның үстіне балалар үжымы
түраңты да емес. Бүл жерде негізгі тізгінді ере-сектер үстайды да, көп
жағдайда жаңсы, жаман бағаны үжым ересектердің көзқарасымен бағалайды. Бала
ай-тайын деген ойын айта алмайды. Себебі ересектің айтңа-ны оған заң.
Сондықтан да балалар үжымымен жүмыс іс-тейтін ересек әрбір баланың ңуанышын
ортақ ңуаныш, ренішін ортақ реніш деп тауып, балалардың адами, ізгі-лік,
инабаттылың, раңымшылдың, т.б. жаңсы қасиетте-рін үжым арқылыт^лыптастырып
дамытқаны өте дүрыс.
Қуаныш пен реніштің не екенін бала отбасынан білгені абзал. Ренжи алмаған
адам ңуана да алмайды.
Өмір бойы жақсылыңтан басқа ешнәрсе көрмеген адам ренішке төтеп бере
алмайды. Ал, өмірде мәңгі жақсылық болуы мүмкін емес. Өмірдің шуағы мен
көлеңкесі қатар келіп түрады. Осыған адамды бала кезінен үйреткен дү-рыс.
Қайғыру туа біткен ңасиет емес. Алла қайғыртпасын, бірақ қайғы түскенде
ңайғыра да білу, біреудің қайғысы-на ортаңтаса да білу керек. Осы қасиетті
омыраудағы ке-зінен ңалыптастыруға болады. Қүрбысы жыласа жүба-тып, жығылса
аяп, басынан сипап, ойыншығымен бөлісіп түруы керек. Мүндай аяушылық жаңын
адамдарына, ата-ана, ата-әже, аға, іні, әпке, қарындастарына болуы тиіс.
Осыған үйрету керек.
Екінші параграф бойынша қорытынды:
Мектепке дейінгі жастағы балаға ойын арқылы өмір тәжірибесін беру, сол
ойынды үйымдастыра білу, отба-сылың ңарым-қатынасты да үйымдастырып,
ңанағатты-лыққа үйрету. Адами, ізгілік, инабаттылың, рахым-шылдықты
ңалыптастыруда тек адамдардың қатынасы арқылы емес, үй жануарлары арңылы
да, сол жануарларға адами, жанашырлық көзқараспен ңарауға үйрету керек.
Оған өмірден көптеген мысалдар келтіруге болады.
Баланың рухани байлығын оның жас кезінен бастап ңалыптастырып дамытңан жөн.
Баланы тас жүректіктен сақтайық.
2.3. Мектеп жасына дейінгі балалардыңтәрбиесіне басшылық
жасаудың өзіндік кейбір ерекшелік әдістері
Мектеп жасындағы балалардың тәрбиеге байланысты әдіс-тәсілдері бар. Ол
туралы көптеген ғалымдар еңбек жаз-ған. Ал мектеп жасына дейінгі балалар
туралы қалып-тасқан өдіс-тәсілдер жоқ. Ата-аналар өз бетінше өздерінің ата-
аналарынан үйренген әдіс-тәсілдерді қолданады.
Біріншіден, ата-аналар балаларды сезім арқылы жақсы-жаманды ажыратуға
үйретеді. Мәселен, маскү-немнен өзін аулақ үстау. Осыған бала да үйренеді.
Ішкен адамнан қорңады. Ондай адамнан өзін аулақ үстайды. Осы сияңты
мысалдарды көптеп келтіруге болады. Бүл жерде балаға артық сөзді айтудың да
қажеті жоқ. Ол жа-мандыңты (маскүнемді) көрді, анасының маскүнемнен
қорықңанын көріп сезді, өзін сол сезімге берді де, берілді.
Екіншіден, жағымды қылықтарды бекіту арқылы. Ба-ланы жағымды ңылың
көрсетуге итермелеу, соған алдын ала жағдай жасап, өзіне сол қылықты
орындату, сол іс-теген ісін мадаңтау.
Үшіншіден, жаман нәрседен баланың бойын аулақ үс-тау. Оған түрлі
мультфильмнен мысалдар келтіру, сол ар-қылы баланың жамандықңа көзін
жеткізу.
Төртіншіден, жаттығу арқылы баланың мінез-қүлқын қалыптастыру. Жаттығуда
нақты тәрбиенің бір көрінісін ғана алып бірнеше рет ңайталау, баланың
бойына сіңіру.
Бесіншіден, қайырымдылық арқылы тәрбиелеу. От-басындағы кішігірім
ауыртпалыңты (түмаумен ауырған ересектер) бөлісу, көмекке шаңыру. Сөйтіп,
жасөспірімді қайырымдылыққа үйрету. Бүл тәсіл ойын ретіндегідей болғанмен,
мүның өзіндік жағдайы шынайы өмірден алы-ігыпотыр.
Алтыншыдан, ойындағы достарын алмастыру. Мұндағы айтайық деп отырғанымыз
бала бірге ойнайтын достарын жиі алмастырып отырады. Себебі баланың мінезі,
көңіл-күйі сынапта жиі өзгеріске ұшырайды. Бірде ұры-соғып, бірде таласып,
бірде бірін-бірі жақтырмай, келісе алмай ойындағы құрбыларын жиі
ауыстырады. Мұның жақсы жағы - құрбылардың көптігінен мол тәжірибе алады.
Ал, жаман жағы тұрақтылықты жоғалтады. Сондықтан ата-ана мына үш кемшілікке
көңіл аударғаны жөн:
- бірінші кемшілік - ата-ана баланың құрбыларын жиі алмастырғанына,
балалардың өзара қарым-қатына мән бермейді.
- екінші кемшілік ата-ана жас баланың кіммен ойнап, кіммен бірге болуын
өзі шешеді. Жас баланы достарын таңдау еркінен ажыратады. Ата-ана баланың
құрбыларын жақсы, жаман деп шешім қабылдап бөледі.
- үшінші кемшілік - ата-ана өз баласын "жақсы, үлгілі" деп, соған лайықты
"үлгілі" балаларды таңдайды. Осы үшеуі де қате пікір. Бала өзіне досты өзі
таңдағаны жөн. Бірақ ата-ана оны қадағалап, жақсы мен жаманды ажыратуға
көзін жеткізіп көмектескені дұрыс. Мұндай әрекеттерді жалпы сарынға
жіберуге де, жалпы тыйым салуға да болмайды.
Жетіншіден, келісім. Бала бір айтқаннан үлкендердің тілін ала бермейтін де
кездері болады. Ондай жағдайда ересектер тыйым салу арқылы күшпен тіл
алғызғысы келеді. Бірақ бұл дұрыс төсіл емес. Баланы келісім арқылы тіл
алғызуға болады. Мәселен, ойнап жүрген баланы үйге келтіру үшін "мультфильм
жүріп жатыр, қызық бір нәрсе болып жатыр" дегендей сезбен шақыруға болады.
Не нәрсе болса да баланың өз еркімен орындағаны дұрыс.
Сегізінші, бір істен екінші іске ауысу. Бұл да балаларға қолданылатын
тәсіл. Жағымсыз істен жағымдыға ауысу керек. Мұны да ата-аналар ерікпен,
өте жай байыппен қолданғаны жөн. Осының бәрін қорытындылай келе
А.В.Сухомлинскийдің "Тәрбие дегеніміз - өсімдікті өсіргенде арам шөпке орын
қалдырмау", - деп айтқан сөзін естен шығармау керек екенін айтайық.
Сонымен үшінші параграф бойынша қорытынды:
Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
ерекшеліктері - оларды сезім, жағымды қылықтар, жаманнан аулақ болу,
жаттығу, қайырымдыл ыққа үйрету, келісімге келу арқылы төрбиелеу. Олардың
ойындағы достарын жиі алмастырып, бір істен екінші іске ауысуына,
тұрақсыздығына мән беріп, тәрбиелеу керек. Аталған істерге байланысты әдіс-
тәсілдерді ұтымды пайдалану қажет.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуі мен ойлауы қатар
жүре ме?
2. Зейін мен естің байланысын айтыңыз.
3. Мектеп жасына дейінгі бала еркінің дамуы.
4. Алғашқы адамгершілік қасиетті қалай қалыптастыруга бо-
лады?
5. Мектеп жасына дейінгі баланың отбасылық, ұжымдық қа-
тынасы.
6. Отбасылық қатынастағы ойынның рөлі.
7. Қанағаттылықты қалай ңалыптастыруға болады?
8. Жағымды, жағымсыз қылықтарды ажыратуға үйрету.
9. Балалар ойынының ұжымдың мәні.
10. Қайырымдылыққа үйретудің жолдары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. -Алматы, 2003.
4. БелкинА.С. Осноеы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Бегалиев Т. Б., Мцсаева С.А., Тасболатов Қ. Педагогикалыц терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
6. Пинт ОА. Это Вам, родители. - М., 1971.
7. КочетовАИ. Особенности дошколъного возраста. - М., 2004.
8. Сухомлинский ВА. Павлыш орта мектебі. - Алматы, 1969.
-—- Үшінші тацырыги^иЛ ГМ
Бастауыш сынып оқушыларына жалпы мінездеме
Бастауыш сынып оқушылары дегеніміз - 7-11 немесе 6-10 жас аралығындағы
балалар. Осы жаста олардың жеке исихологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері
қалыптасады және оларға тән өзгешіліктер де пайда болады. Мәселен,
біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастық, эмоционалдық
қажеттіктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-ананың қамқорлығында.
Екіншіден, олардың әлеуметтік-танымдық қызығу-піылық қүштарлықтарын мекте
қалыптастырады, дамытады.
Үшіншіден, ата-ана, мектепке арңа сүйей отырып, сыртқы
жағымсыз нәрселерден бастауыш сынып оқушы-ларын қорғай алады. Себебі ата-
ана, мектеп - бастауыш сынып оқушыларының қамқоршылары.
3.1 Бастауыш сынып оқушыларының псиіхологиялық-
педагогикалық дамуының басымдылығы
Бастауыш мектеп жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі. Кешегі
мектеп жасына дейінгі бала -бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп жасына
дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады. Оларды
мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала тәртіпке
көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсініспеушілік пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан
қайта ұқруы. Бастауыш мектеп жасындағы бала бұрын ойынмен айналысса, енді
оқумен айналысуына тура келеді, Оқу - ойынға қарағанда өте күрделі процесс.
Оңуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі. Сондықтан да іс-әрекетті
психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына төмендегідей кезеңдерден өтеді:
Біріншіден, мектеп өміріне кірігу.
Екіншіден, мектеп, сынып ұжымдары арқылы қатынастарды реттеу, ересектермен
(ұстаздармен) қарым-қатынасты орнату.
Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.
Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дұрыс қабылдау бастауыш мектеп
оқушыларының ұжымға мүше болып кіріпкетуіне мүмкіңдік береді. Қысқасы,
бастауыш мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс
Дегенмен, мектеп өміріне үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар.
1. Бірінші қиындық. Баланың уақтысында ұйқыдан ояна алмай, мектепке керекті
оқу құралдарын мезгілінде
жинай алмауы, сабақта тәртіп сақтап тыныш отыру, мұғалімнің айтқанын
бұлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдық тапсырманы орындау, т.б.
бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш сынып оқу-шылары алғашқы
күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған психологиялық, педагогикалық
тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібіне көне алмай шатақ шығарып, мектепке
барғысы да келмейді.
2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қатынасты
үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашқы мұғалім періште,
пайғамбардай болып көрінеді. Әсіресе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін
ұстаз - бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана
сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мұғалім ұрысқақ,
зәлім, тажал болып көрінуі де мүмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы
балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені жөн.
Сонымен бастауыш сынып мұғалімі кей жағдайда оқушыларына екі тұрғыдан
көрінеді. Мүмкіндік болғанша мұғалім тек жағымды жағынан көрінгені абзал.
Бала мұғалімнен қорықпауы керек.
Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі -ол балалардың сыныптағы
өзара қатынасы. Бүл жерде де мұғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш
сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мұғалім. Мұғалімнің ақ дегені ақ,
қара дегені қара. Бала барлық нөрсеге мұғалімнің көзімен қарайды. Мұнда да
балалар ұжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуім
үмкін. Бүл антогонистік кайшылықтарды мұғалім ше-шуі тиіс. Ондай болмаған
жағдайда жақсы ұжым құрып, дұрыс тәрбие бере алмаймыз, педагогикалық
кемшіліктер жіберіп, балаларды жастайынан жаман жолға итермелейміз.
Бірінші кемшілік - адами құндылықтың, адамгершіліктерінің не екенін
педагогикалық тұрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы
қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген.
Екінші кемшілік - ақыл-ойдың педагогикалық тұрғыдан дұрыс дамымауы. Осыдан
барып оқуға деген жалқаулық, оқығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі туындайды.
Үшінші кемшілік - адами-әсемдік, сұлулық дегенді білмей, түсінбей өсуі.
Әсемдік, көркемдік, сұлулықты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы болмайды.
Төртінші кемшілік - медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының, ақыл-
ойының кемістігі, патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалық, тәртіп
дегенді түсінбей өтуі мүмкін.
Бесінші кемшілік - баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоқ болуы.
Мұндай жағдайда "жатып ішер ас болса" деген адам өседі. Жасынан
еңбектенбеген адамнан ешқандай жақсы азамат шықпайды.
Осы бес кемшілікті жою - жасөспірімдерді әлеуметтік-педагогикалық тұрғыда
қорғау, жаман жолдан сақтандыру болып табылады.
3. Үшінші қиындық. Балалардың отбасымен қатынасы. Мектепке барғаннан кейін
бала бұрынғы балалың дәрежесінен айырылып, жауапты адамдар қатарына
қосылады. Мұндайда ол түрлі жағдайға ұшырауы мүмкін.
Біріншіден, балаға мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол
ойыншықтардан күрделі. Оның үстіне балаға бақылау күшейеді. Себебі сабаққа
дайындық керек. Осының бәрі балаға ұнамайды. Бала тәртіп сақтау-дан қашады,
тәртіпті орындамайды. Бала мен ата-ана арасында кикілжің пайда болады.
Екіншіден, керісінше, балаға жаңа рөл беріліп, сабаққа жауапкершілікпен
қарайды. Көп нәрсені өзі тындырады. Бірақ бұған ата-ана жөнді мән бермейді
де, ол әрекетті баланың ойыны ретінде қарайды. Бала осыны түсініп,
біртіндеп сабаққа деген ықыласы төмендей береді.
Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына көп көңіл бөлгенін
біліп, үстіне төніп тұрғанын сезіп, ол да өз шартын алға тартады. Кей
жағдайда әрбір жақсы бағаға ақша талап етеді.
4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге берген
тапсырмасын орындауда
қиналуы.
Зерттеуші-ғалым педагогтардың айтуынша бастауыш мектеп оөушыларын үй
жұмысын орындауда бірнеше топқа, кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші топ оқушылары үй тапсырмасын көтеріңкі көңілмен, қиналмай
орындайды. Мұндай оқушылар тобын романтиктер дейміз. Олардың оқуға деген
қызығушылығы бар. Өздерін ересектер санатында ұстайды. Бірақ уақыт өткен
сайын сол балалардың кейбіреуі оқудан жалығады, қызығушылығы басылады,
үлгерімі төмендей береді. Бірақ сабақты орындау міндет екенін ғана біліп,
үй жұмысын орындау тек салтқа айналады.
Екінші топ оқуды, үй жұмысын орындауды салт деп білу. Осылайша балалардың
сабаққа деген ынтасына қарай, оларды үш топқа бөлуге болады.
Бірінші - ынтамен оқитындар.
Екінші - жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді ренжітпейін деген
оймен оқу, яғни өзі үшін емес,біреу үшін.
Үшінші - сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.
Осы үш топтың әрқайсысымен өзіндік жұмыс жүргізу -бастауыш сынып ұстаздары
мен ата-аналардың міндеті. Бірінші топтағы оқушыларды қолдап отырса, екінші
топтағыны көтермелеп, ал үшінші топтағыны бірде міндет-теп, бірде мақтап,
барлық жағдайда қолдау көрсетіп, көмектесіп оқыту керектігін ұстаздар мен
ата-аналардың естеріне саламыз.
Бастауыш сыныптың өзінде балаға ұнайтын, ұнамайтын, жақсы көретін, жақсы
көрмейтін пәндері бар. Осы орайда айтарымыз мектеп баласына барлық пәндер
бірдей ұнай бермейді. Қандай бір үздік оқушы болмасын, оның өте жақсы
көретін пәні немесе пәндері болады. Соны әрі қарай дамытқан жөн.
Оқуда зорлық болмау керек. Оқуда қажеттілік, білім алуға міндеттілік болуы
керек.
Сонымен бірінші параграф бойынша қорытынды: Бастауыш мектеп жасындағы
баланың әлеуметтік мәртебесі өзгеріп, ол өзінің іс-әрекетін психологиялық
тұргыдан қайта құрады. Осы орайда ол көптеген қиын-шылықтарға тап болады.
Сол қиындықтарды шешуге оқытушы, ата-ана болып бірлесіп еңбектеніп, балаға
көмектескені абзал.
3.2. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары мен технологиясы
Бірінші бағыт — бастауыш сынып оқушыларының алғашқы сенімін қалыптастыру.
Сенім - күрделі. Ол - терең тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы.
Оны бастауыш сыныпта толық қалыптастыру мүмкін емес. Бірақ соның іргетасын
қалауға болады. Оны отбасынан бастаған жөн. Мәселен, ата-ананың өзіне деген
сүйіспеншілігі мен өзіне деген сенімі. Осыны әрі қарай дамытып қалыптастыру
керек. Бірақ бүгінгі өмірде жағдайдың қиындығына байланысты ересектердің
өмірден түңілу, пессимизмге берілуі бастауыш сынып оқушыларының сенімін
қалыптастыруға үлгі бола алмайды. Осы жерде мектеп ұстаздарының көмегі
қажет.
Бастауыш мектеп балаларының алғашқы сенімін қалыптастыру үшін оларды жеке
адам ретінде, олардың әрқайсысын жеке-жеке ажыратып қарастыра білгеніміз
жөн. Бұл жерде мына екі түсінікке зер салайық. Баланы жеке адам деп те,
тұлға деп те қарауға болады. Сонымен жеке-бала - тұлға. Сонда ғана біз
оларды түсінеміз. Жекелеп қарағанда біз олардың жеке қасиеттерін ғана
білеміз. Ал тұлға деп қарасақ, оның даму процесін де білеміз. Ол ұстаз бен
ата-ана, жолдас-жора, қоршаған ортадан не алды, қалай дамуда, не істеу
керек деген сияқты сұрақтарға жауап аламыз.
Баланы жеке тұлға деп танитын болсақ, онда біз мынандай жағдайларға зер
салғанымыз дұрыс:
Біріншіден, жеке тұлғаның жақсы қасиеттеріне жүгініп, оның перспективтік
дамуына, оптимистік, болашаққа сенімділік көзқарасын жетекші идея ретінде
пайдаланамыз.
Екіншіден, баланы мектеп оқушысы ретінде танып, елінің азаматы ретінде
қарап, осы міндеттерді атқаруға жағдай жасау.
Үшіншіден, мектеп баласы болғанымен бұл қайталанбас тұлға екеніне көзін
жеткізу, соған талпыныс жасату.
Төртіншіден, балаға ересек адамға қарағандай қарап, тең құқықты азамат
ретінде танып, осы тұрғыда қарым-қатынас жүргізу.
Бесіншіден, педагогикалың қызметтестік қағиданы берік ұстау, олардың жас
және дербес ерекшеліктерін ескеру.
Екінші бағыт — қоғамдық қатынасты дамыту, мұғалімнің өктемдігін ескерту,
оған жол бермеу.
Осы ойды тарқату үшін мынандай мысалды алайық. Мектепте екі қатар сынып бар
дейік. Соның бірінде өте абыройлы, тәртіпті қалайтын, өзі де сол принципке
берік, білікті мұғалім жұмыс істейді. Оның оқушылары да тәр-тіпті, ұқыпты,
мектептегі үлгілі сыныптың қатарына жатады. Ал келесі сыныпта еркіндікті
қалайтын, өзі де қалай болса, солай жұмысты орындайтын мұғалім сабақ
береді. Оның оқушылары да тәртіп жағынан онша дұрыс коріне бермейтін болып
өседі. Сол екі сыныптың балалады бесінші сыныпта күрт өзгеруі мүмкін.
Тәртіпке үйрендеген, мұғалімінің айтқанын бұлжытпай орындайтын балалар көп
пәндік мұғалімдерге тап болғаннан кейін, сол бұрынғығы тәртіптіліктен
айырылады. Екінші топтағы балалар жаңа жағдайға тез үйреніп кетеді. Біздің
мұндағы айтайық дегеніміз - бастауыш сыныпта өктемдікке үйренген балалар
бесінші сыныпта басқа өзгеріске ұшырайды. Бастауыш сыныпта мұғалімнің
өктемдігі жарамайды. Себебі бастауыш сынып оқушылары өктемдікке үйреніп
жалтақ болып қалады. Ал, екінші топтағылар сол өздерінің табиғи жағдайына
байланысты дамиды.
Осындай қателіктерден аулақ болу үшін біз мына жағдайларды ескергенді жөн
көріп отырмыз:
Біріншіден, бастауыш сынып мұғалімі оқушыларымен апталық жоспарды бірігіп
құру.
Екіншіден, осы құрылған жоспарды орындау.
Үшіншіден, атқарылған істің нәтижесін талдау.
Төртіншіден, атқарылған іске, соны орындаушыларға, өздеріне баға беру.
Осыны орындап тұрса мұғалім өктемдікке бармайды, осы ескертілген жағдайлар
демократиялық қатынастың бастауы болады.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары демократияның не екенін түсінбейді.
Сондықтан да демократияға да шектеу қою керек.
Бастауыш сынып оқушылары демократия мен өктемдіктің арасын айыра бермейді.
Себебі оларға мұғалімнің айтқаны заң. Сондықтан да мұғалімнің жақсы
көрмеген оқушысын олар да жаман көріп, оған күн көрсетпеуі мүм-кін.
Баланың жаман қылығын мұғалім оқушыларға және кінәлі оқушыға да түсінікті
болатындай етіп ескертіп айтып, жаман қылықтың себебін және неге
соқтыратынын талдаған дұрыс.
Үшінші бағыт — әдептің алғашқы қадамын қалыптастыру, адами қатынастағы бір
сөзділік. Мектептің өзінің ішкі заңы, тәртібі бар. Ол үйдің, даланың,
ауланың немесе балабақша қатынасынан бөлек. Бұл - әлеуметтік, ересектіктің
заңы, тәртібі. Алғаш бала мектепке келгенде осы заң, тәртіппен танысады.
Оны бастауыш сынып мұғалімі таныстырады. Ал бастауыш сынып оқушысы осы заң-
тәртіпті бұлжытпай орындауға тырысады, ересектермен қарым-қатынаста
болғанын мақтан тұтады. Оның үстіне ұстазының айтқанын орындау - үлкен
шаруаны тындырғанмен тең.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары 3-4 сыныпқа келгенде, мұғалімнің айтқанын ой
елегінен өткізе бастап, оның іс-әрекетін, айтқанын мұқият қадағалай
бастайды. Егер де мұғалім өзінің айтқанын өзі орындамаса, екі сөзді болса,
балаларды бөліп қараса, ондай мұғалім абыройынан айырылады. Мұндай жағдайда
айтқан өсиет, ақыл, тәрбиелік іс-әрекетінің бәрі зая кетеді.
Төртінші бағыт — жақсы оқу, үлгерім жетістігі, соған жетуте жағдай жасау.
Байқап қарасаңыздар оқудағы жетістік бар жөне сол жетістікке жетуге жағдай
жасау бар. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты да және екі бөлек. Оқу
үлгеріміндегі жетістік - соған жағдай жасаудан басталады. Жетістік -
нөтиже, ал жағдай жасау - соған жетудің жолы.
Бала оқуда жақсы нәтижеге жетсе, ие болса, оның қуанышының шегі жоқ.
Мұғалім осы сезімді пайдалана білуі керек, оқушының жетістіктен жетістікке
жете беруіне ат салысуы тиіс. Бұл жерде мұғалім жетекші. Жетістік уақытша,
қысқа, көп уақытқа, ұзақ болуы мүмкін. Ал оның өміршең болуы да мұғалімге
байланысты. Жетістікті дер кезінде байқап бекіту қажет.
Оқудағы жетістіктің қуанышқа айналуы, жетістіктің бекітілуі баланың өзіндік
және жас ерекшелігіне де байланысты.
Үл мен қыздың, бастауыш сынып оқушысы мен жасөспірімдердің оқудағы
жетістікке қуануы әр түрлі. Оны өмірден алынған мысалдармен дәлелдеу керек.
Мәселен, бастауыш сынып оқушысы жетістікке қуанғанымен мәніне жете
бермейді, бағалай алмайды. Жасөспірімдер жетістікке қуана да алады,
түсінеді, мән береді, бірақ нәтижесіне, себебіне жете бермейді. Ал жоғары
сынып оқушылары жетістікке қуанады, бағалайды, түп нәтижесіне үңіледі.
Қыздардың қуануы мен үлдардың қуануы бөлек. Қыздардың қуануы сыртқа
көрінеді, ал ұлдар іштей қуанады, сыртқа білдірткісі келмейді.
Ата-ана, мұғалім балалардың оқудағы, т.б. жағдайдағы жетістікке қалай
қуанатынын күні бұрын болжауы, соған назар аударуы тиіс. Жетістікке жағдай
жасау дәрігердің науқасты дәрімен емдегенімен бірдей болуы тиіс. Дәрігердің
науқасқа дәрінің қалай өсер ететінін күні бұрын болжағанындай ересектер де
баланың жетістігіне жағдай жасағанда, соның қандай нәтижесі болатынын
болжаганы жөн.
Жетістіктің нөтижесін тек қана бал а көрмейді. Оны жақын қоршаған ортасы -
ата-ана, ұстаз, жора-жолдастары көреді, солар қуанышқа ортақтасады. Осы
жерде бала өзінің пір тұтатын адамының ерекше қуанғанын көріп, же-тістіктің
нәтижесінің өте жоғары болғанын сезеді.
Жетістікке жетуге жағдай жасау мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Бұл -
арнайы үйымдастырылған, мақсат көздеген, жетістіктің нәтижесін болжауға
болатын ұстаздың ұйымдастырған іс-әрекеті.
Жетістік кейде ойламаған жерде пайда болуы мүмкін. Бірақ ұстаз сол
мүмкіндікті пайдалана біліп, әрі қарай дамытуы, бекітуі керек.
Жетістіктің үш түрі бар:
Біріншісі — күні бұрын болжауға болмайтын жетістік. Мұнда жеңіс те, жеңіліс
те болуы мүмкін. Себебі бала жетістікке жету үшін талпыныс жасайды, нәтиже
күтеді. Мұғалім осыған көмектесуі, қол ұшын беруі тиіс. Жетістікке жетсе
маңтап, қолдап, ал жете алмаса көңілін аулап, көтермелеп, болашағының алда
екеніне көзін жеткізу. Мұндай болмағанда бала жолдан таюы мүмкін.
Осындай жағдай ересектерде де болуы мүмкін. Бірақ ересектер жеңіс пен
жеңіліске талдау жасай біледі. Ал бала оны жасай алмайды.
Екіншісі — күні бұрын болжауға болатын жетістік. Бастауыш сынып оқушысының
қандай бір жақсы жетістіктері болмасын, ол оған қуанады. "Мен осылай болады
деп ойлап едім, дегеніме, мақсатыма жеттім", - деген қуаныш оны алға
жетелейді. Жетістікті қандай бір болжап, осылай болады дегенмен жетістіктің
аты жетістік, ол жеңіс. Баланы жеңіспен құттықтау керек. "Осылай боларына
сенгенмін", - деп ұстаз демеу берсе бала қанаттанады.
Үшіншісі — қорытынды жетістік. Бала жетістіктен жетістікке жеткен сайын
оның жетістікке сенімі күшейеді, соған үйренеді. Мұның жақсы жағы
жетістікке жетудің жолын біледі, соған дағдыланады. Бірақ бұл жолдың
кемшілігі де бар. Осындай жағдайда кейбір балалар дандайсып кетіп,
жетістіктен басы айналып, біртіндеп қолы жеткен жетістіктен айырылады.
Жетістікке жетуде мынаны есте ұстаған жөн. Жетістікте жеңіс пен жеңіліс,
ұтыс пен ұтылыс, білген мен білмеу қатар жүреді. Жеңіліс, ұтылыс, білмеу
сияқты нәрсені түсінбесе, бала жеңіс, ұтыс, білу дегенді де түсінбейді.
Қазақтың "Ренжи білмеген адам қуана да білмейді", -дегені сияқты. Осыған
баланы мектеп қабырғасында үйретіп қалыптастыру керек.
Жетістікке жету жолындағы жеңілісті бала түсіне білуі керек. "Қай жерден
кемшілік жібердім?" деп ойлауы тиіс. Онсыз жеңіс келмейді. Жеңіліс баланы
қатайтып жеңіске итермелеуі керек.
Осы жерде баланың жеңісі мен жеңілісін балалар ұжымы түсіністікпен қарап,
жеңісіне ортаң қуанып, жеңілісіне ортақ ренжіп, керек болса қайғырып,
баланы қайраттандыруы тиіс. Міне, осындай ұжымда бала қатаяды, жеңіске
жетудің жолын қарастырады.
Ересек адам өз қуанышымен бөліспеуі де мүмкін. Ал бастауыш мектеп оқушысы
міндетті түрде жолдастары-мен өз қуанышын бөліседі. Қазаңтың "Балалы үйдің
үр-II і.іғы жатпайды" дегендей, балалар өз қуаныштарымен озара бөлісуге әр
уақытта дайын болады.
Қысқасы, баланың қуанышы, оның басын айналдырып жібермесін, ал қиындың
мұңайтпасын. Екеуінде де жолдастарының қолдауы қажет.
Екінші параграф бойынша қорытынды:
Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары: баланың сенімін қалыптастыру,
қоғамдық қатынасын дамыту, өктемдікке жол бермеу, адами қатынасты орнату,
жетістіктерге қол жеткізу. Осы бағыттарды іске асыру соның технологиясы
болып табылады.
3.3 Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік принципін іске
асыру мүмкіндігі
Қызметтестік дегеніміз - ұстаз бен шәкірттің ортақ жүйемен жұмыс істеуі,
жетістікке, көздеген мақсатқа жетуі. Осы қағиданы орындау барысында мынаны
еск-ру керек:
Біріншіден, ортақ мақсатқа екі жақтың да көзінің жетуі.
Екіншіден, ұстаз бен шәкірттің әрқайсысы өздеріне тиісті шарттарды біліп,
ешкімге арқа сүйемей үйлесімді орындауы.
Үшіншіден, керек жерінде бір-біріне көмегін беру, масыл болмау.
Бірақ педагогикалың қызметтестіктің орындалуы балалардың жас ерекшелігіне
байланысты. Ол әр кезеңде өр түрлі қатынас, қызметтестік болуы мүмкін.
Мектеп жасына дейінгі балаға қамқорлық керек. Қызметтестік үлкендердің
қамқорлығымен жүреді. Мектеп жасына дейінгі балалар шамасына қарай
тәрбиешіге көмектесуі мүмкін. Бірақ бұл жастағыларға ересектердің
қамқорлығы басым болады.
Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік айшықталып көріне бастайды.
Дегенмен осы жаста да негізгі рөлді ересектер, мұғалімдер атқарады. Мұны
біз тәлімгерлік қызметтестік дейміз. Бірақ бұл кезеңде балаларға
қызметтестікке араласуға мүмкіндік береміз.
Серіктестік. Серіктестік - қызметтестіктің бір түрі. Оны бастауыш сынып
оқушылары мен жасөспірімдердің 5-6 сыныбында байқауға болады. Серіктестік
қызметтестікке бір табан жақын. Дегенмен мұнда да ересектер негізгі жетекші
рөлді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІРІНШІ БӨЛІМ
ПЕДАГОГИКАНЫҢ НЕГІЗДЕРІ - ОҚУ ПӘНІ
Бірінші тақырып
Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты
педагогика негіздерінің объектісі, пәні,
логикалық құрылымы
Жалпы педагогиканың объектісі - Адам, оның әртүрлі іс-өрекеті, ңарым-
ңатынасы, дамуы т.б. болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың объектісі -Бала, оның туғаннан бастап есейгенге дейінгі
кезеңдегі психологиялың әрекеттері болып табылады.
Жалпы педагогика пәні - оқу-тәрбие процесінің заңдылыңтары, нысаны,
әдістері, қүралдары болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың пәні - баланың әр кезеңдегі оқу-тәрбие процесінің
психологиялық түрғыдан заңдылықтары, әдістері, қүралдары, соған сәйкес оқу-
тәрбие үрдісінің технологиясы.
Педагогикадағы "балалық" деген түсінік психологиядағы "балалық" деген
түсінікпен үштасып жатыр.
Балалықты екі тұрғыда қарауға болады:
Біріншіден, балаларды ересектердің биологиялық, рухани, материалдық
жағдаймен қамтамасыз етуі.
Екіншіден, баланың өзінің іс-әрекетінің нәтижесінде жағымсыз қылықтарға
қарсы тұра білуі.
Көрсетілген екі жағдайда да баланың өзіндік қасиеті жетекші рөл атқарады.
Кешегі бала мен бүгінгі баланың арасындағы айырмашылық жер мен көктей.
Бүгінгі балалардың жас ерекшеліктерін бұрынғысынша "мектепке дейінгі",
"төменгі сынып оқушылары" немесе
"балалың шақ", "жасөспірімдер" және "жастық шақ" деп бөлеміз.
Мектепке дейінгі бүлдіршіндер көбінесе үлкендердің қамқорында болып, іс-
өрекетті өз бетінше жасай бермейді. Олар ересектердің қамқорлығына мұқтаж.
Төменгі сынып оқушылары да ересектердің қамқорлығына мұқтаж. Әсіресе отбасы
мен мектептің ықпалында болады. Дегенмен бұл жаста оларда өзіндік "Мен"
деген қасиет пайда бола бастайды. Осы менмендік оларды жағымсыз қылықтардан
аулақтатады. Бірақ ата-ананың, мектеп ұстаздарының ықпалынан толықтай аса
алмайды.
Жасөспірімдік кезеңді балалардың қиын кезеңі деп те атайды. Олай дейтін
себебі жасөспірімдерде менмендік асқындай береді. Материалдық, рухани
жағынан отбасына, мектепке тәуелді болғанымен, бұл жастағы балалар жаман
қылықтарға әуес болады, көп мәселені өз бетінше шешкенді дұрыс көріп,
төуелсіздігі асқындайды.
Жастық шақта балалар отбасының тәуелдігінде, мектептің ықпалында бола тұрып
көп мәселеге өзіндік тұрғыдан қарайды, өмірге көзқарасы өзгеріп,
жасөспірімдік кезеңдегі жағымсыз іс-әрекеттерге сын көзбен қарайды.
Бала жасының осы төрт кезеңін талдай отырып, жас ерекшілік педагогикасының
мазмұны мен қүрылымында мына төмендегідей логикалық байланыс бар екеніне
көзіміз жетті:
Біріншіден, баланың психофизиологиялық дамуы.
Екіншіден, әсіресе оның психологиялық-педагогикалық дамуының басымдылығы.
Үшіншіден, осы төрт кезеңде де баланың өзіндік іс-әрекетінің жетекші
рөлінің басымдылығы.
Төртіншіден, балаға дұрыс тәрбие беруде негізгі педагогикалық идеяларды өз
уақытында пайдалана білуде.
Бесіншіден, педагогикалың қызметтің технологиясы мен оның басымдылық
бағыттары.
Осы көрсетілген бес бөліктің әрқайсысы баланың өсу, даму кезеңдерінде
өртүрлі ықпал етеді. Міне, осылардың әрқайсысына тоқталып көрейік.
Сонымен, баланың психофизиологиялық дамуы оның биологиялық түрғыдан
қалыптасуын көрсетеді. Баланың
түрлі іс-әрекетке араласуы, жолдас-жораларымен қарым-қатынасы, жеке
психологиялық қасиеті, әлеуметтік қатынасы, құрбы-құрдастарының ортасындагы
орны.
Психологиялық-педагогикалық дамуының басымдылыгына баланың іс-әрекетіндегі
жетекші рөл атқаратын қажеттіліктен туындайтын, іс-әрекетке итермелейтін
мотив, соның арасындағы қайшылықтар жатады.
Іс-әрекеттің жетекші рөлінде баланың жас және жеке басының ерекшелігін
ескере отырып, ол неге сондай әрекетке барды деген сұраққа жауап іздеген
жөн. Мұндайда баланың сол іс-әрекетке баруына қандай қолайлы жағдай туды,
не себепті тежелді, не қозғаушы болды деген сұрақтарға жауап іздеу керек.
Негізгі педагогикалың идеяда осы жағымды іс-әрекеттерді іске асырудың жолы
қарастырылады. Ол балалар ұжымы арқылы орындалады.
Педагогикалың қызметтің технологиясы мен оның басымдылық бағыттары балалар
ұжымы арқылы орындалады. Бұл бөлімге оқу-тәрбие процесінің заңдылыңтары,
әдіс-тәсілдері, іс-әрекет, қарым-қатынасты ұйымдастыру қүралдары, ұстаздық
қызмет жатады.
Осы көрсетілген бөлімдер балалардың жасына байланысты әрбір төрт
кезеңдерінде кездеседі. Сондықтан барлығына жалпы ортақ қасиеттер болуы
мүмкін. Бірақ баланың әрбір жасына байланысты кезеңдері және жеке ба-сының
ерекшелігіне байланысты қасиеттер болады. Соны біз әр уаңытта есте
ұстауымыз қажет.
Сонымен бірінші тақырып бойынша қорытынды:
Жас ерекшелік педагогиканың объектісі - бала, оның туғаннан есейгенге
дейінгі кезеңдегі психологиялық әрекеттері.
Жас ерекшелік педагогикасы пәні - баланың әр кезеңіндегі оқу-тәрбие процесі
барысындағы психологиялың заңдылықтары, әдістері, құралдары, технологиясы.
Логикалық байланыс бес бағыттан тұрады.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Жалпы педагогиканың объектісін атаңыз.
2. Жас ерекшелік педагогикасының объектісін атаңыз
3. Жалпы педагогиканыңпөнін атаңыз.
4. Жас ерекшелік педагогикасы пәнін атаңыз.
5. Жас ерекшелік педагогикасындағы логикалық байланыс ба ғыттарын атаңыз
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарыцбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
4. БелкинА.С. Основы, возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Вегалиев Т.Б., Мцсаева СА., Тасболатов Қ. Педагогикалык терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
Екінші тацырып Мектеп жасына дейінгі балаларға мінездеме
Мектеп жасына дейінгі балаларға баланың туғанынан мектепке барғанға дейінгі
жас аралығындағы балалар жатады. Олар 2-3 жастан бастап өзара қарым-
қатынаста болып, мектепке өзінше тәжірибе жинақтап барады. Бүл кезеңдегі
балаларды тек күн тізбегіне байланысты қарамауымыз керек. Оларды әлеуметтік
тұрғыдан да қарағанымыз дұрыс. Себебі оның өскен ортасы, денсаулығы,
үйтұрмысы, әлеуметтік-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруына, сол туған
күнінен бастап 6-7 жас аралығындағы (мектепке барғанға дейінгі) баланың
жалпы дамуына да байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән қасиеттер:
- Біріншіден, осы жастағы балалар өзіне негізгі өмірлік қажеттілікті
ересектердің көмегі арқылы қанағаттандырады.
- Екіншіден, материалдық, рухани, қызығушылық қажеттілігін отбасынан
алады.
- Үшіншіден, бұл жастағы балалар қолайсыз жағдайда өзін-өзі қорғай алмайды.
Сондықтан да, ұстаз осы жастағы баланың психологиялық-педагогикалық
дамуының басымдылығын ескергені абзал.
2.1. Психологиялық-педагогикалық даму басымдылығы
Сөйлеу және ойлау қабілетінің дамуы. Бала сөйлеу арқылы ойлау қабілетімен
қатар өзінің психикасын да дамытады. Сөз бен ой қатар жүреді. Екеуі бір-
бірімен байланысты. Дегенмен, екеуінің арасында алшақтық та болуы мүмкін.
Кейбір ұстаздарда жөнді сөйлей алмаған баланың ақыл-ойы дұрыс дамымаған
деген қате пікір бар. Ол дұрыс емес. Жөнді сөйлей алмаған бала күндердің
күнінде сөйлеп кетуі де мүмкін, немесе керісінше, жақсы сөйлеп жүрген
баланың бір нәрсенің әсерінен нашар сөйлеуі немесе тілі байлануы мүмкін.
Егер де баланың тіл мен ойлау қабілеті төмен болса, ондай балалар
психикалық тұрғыда нашар дамиды. Осыдан барып ақыл-ойы нашар дамиды.
Ақыл-ойы кем баланың ми құрылысы зақымданған. Мұндай балаларды да білуге
болады. Ол аздаған ақыл-ой кемдігінен бастап есуастыққа дейінгі аралық.
Баланың мұндай болуы көп жағдайға байланысты. Мәселен, нәсіл-дік жолмен
келуі, анасының құрсағынан пайда болған кемістік немесе дүниеге келгенде
қиналып босанудан, болмаса түрлі жарақаттан, аурудан пайда болуы.
Бірақ туа біткен аңыл-ой кемістігінен туғаннан кейінгі ақыл-ой кемістігінің
ерекшелігі - туғаннан кейінгі кемістікті жойып, аңыл-ойды жетілдіруге
болады.
Осындай балаларға арналған арнайы мектептер бар. Сол ортада мүндай балалар
өзін еркін ұстай алады, дамиды. Зейін мен естің дамуы. Мектепке дейінгі
жастағы балалардың зейіні, еске алуы, есіне сақтауы еріксізден ерік-тіге,
көрнектіден мазмұнды ойға, сөзге қарай дамиды. Әсіресе, түрлі-түсті заттар,
есте саңтауға болатын қимыл-қозғалыс немесе есте қалатындай сөздер, яғни
көрген нәрсені сөйлеу арқылы бекіту.
Ұстаздардың, ата-аналардың кемшілігі - баланың ес, зейін, сөйлеу, жеке
ойлау ңабілеттеріне мән бере бермейді. Ересектер баланың сөзін қызықтай
отырып әрі дамытпайды. Керісінше, кішкентай баланың сөзін қызыңтай отырып,
баланың сөзін қайталаумен, кекетумен шектеледі. Ересектер кішкентай баланың
сөздік қорын байытып, ойлау қабілетін тереңдетуге тиіс. Сонда ғана зейін
мен ес қалыпты дамиды.
Еріктің дамуының бірнеше жолдары бар. Олар:
- ересектердің талабын орындау;
- өздерінің іс-әрекетін ересектердің іс-әрекеттерінен
бөліп қарау;
- ересектердің іс-әрекетін үлгі ретінде қабылдау;
- ересектерге еліктеу;
- өз іс-әрекетіне баға бере алу, жақсы мен жаманды
ажырата білу;
- қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынас жасай
алу.
Бала кездесетін кедергілерді жеңуге талпынса, жеңе білсе, онда баланың
ңалыптасуы дүрыс дамып келеді деуге болнды. Ал ол кедергіні жеңуден
қашқақтаса, онда жалтақ, "ауырдың үстімен" жүретін адам болып өседі.
Жігерсіз немесе ерке болып өскен баланың болашағы бұлыңғыр. Ондай балаларда
ерік дұрыс дамымайды. Қиқарлың ерікке жатпайды. Қиқарлық пен жігерлілік бір
түсінік емес.
Бұл жастағы балаларды артық маңтаудың да, жазалаудың да керегі жоқ. Артың
мақтасаң бала дандайсып кетеді де, жеңіл мінезді болып, ал артық жазаласаң
жасқаншақ, тұйық болып өседі. Бұл екі жағдайда да эгоист, өзім-шіл, ортамен
есептеспейтін адам болып өседі.
Мұндайдан аулақ болу үшін ересектер мақтауды да, жазалауды да өз
уақтысында, өз орнында қолданғаны дұрыс. Әр нәрсенің өзінің орны бар. Бірақ
ауру бала мен сау баланы шатастырмау керек. Жүйкесі ауру баланың
дөрекілігіне кешірімді болып барып, төрбиелеу керек болса, сау балаға
тікелей тәрбиенің керекті әдістерін қолдану қажет. Осы әдісті қолдануда әр
баланың жеке ерекшелігін ескерген жөн.
Іс-әрекет, қылығына өзінің баға беру кезеңдері: - Сәбидің өзінің іс-әрекет,
қылықтарына берген ересектердің бағасын түсінбеуі, жақсы-жаманды ажырата
алмауы;
- Өсе келе біртіндеп сондай іс-әрекет, қылықтарға ересектердің берген
бағасын түсіне бастауы;
- Жаман мен жақсыны ажырата білу;
- Енді іс-әрекет, қылық түгіл, жалпы өзінің кей жағдайда көрсеткен мінезін
бағалауға көтерілуі;
- Өзінің ішкі жан дүниесін бағалау.
Баланың өзінің жан дүниесін, іс-әрекет, қылығын бірдей бағалай білмей өсуі
оны жақсы жолға апармайды. Ол оны жарға соқтырады.
Ал өзін-өзі дұрыс бағалай білмейтін, өзін басқадан кем санайтын балалардың,
көрінгеннің жетегінде жүретін адам болып өседі. Бұл да жақсы қасиет емес.
Сонымен мектепке дейінгі жастағы балаларды өздерінің іс-әрекет, қылығына
баға беруі бойынша екіге бөлуге болады.
Бірінші, өз іс-өрекет, қылығын артық бағалау. Бұл эгоистікке, өзімшілдікке,
еркелікке, менмендікке соқтырады.
Екінші, өз іс-әрекет, қылығын кем бағалау. Бұл ынжық, өз ойын айта алмайтын
бос кеуде етіп өсіреді.
Осының екеуі де дұрыс емес. Сондықтан ересектер баланың жас кезінен бастап,
оның дамуын, қалыптасуын қадағалап, баланың өз іс-әрекет, қылық оқыс
мінезіне өзінше әділ баға бере алатындай етіп тәрбиелеуі қажет. Мақсат -
баланың өзін жаман демей, оның істеген қылығына түсінетіндей баға беру.
Баланың алғашқы адамгершілік туралы түсінігін қалыптастыру - жаман мен
жақсы, әсемдік пен көріксіздік, сыпайылық пен дөрекілік сияқты т.б. қарама-
қарсылықтағы түсініктер мен іс-әрекет, қарым-ңатынасты ажы-рата алудан
басталады. Мұндай түсініктер:
- ересектердің баға беруі арңылы;
- нақты бір іс-әрекет, қылық, мінез көрсету кезінде;
- немесе баланың өз ісіне немесе жолдастарының ісіне баға беруі арқылы
қалыптасады.
Жас балалардың нақты бір жақсы мен жаманды, көріктілік пен көріксіздікті
ажыратуы көп жағдайда нақты үлгі арқылы жүреді. Мәселен, "аяу", "біреуге
жақ болу", "біреумен бөлісу", "біреудің айтқанына көну", "біреуді жаңсы
көріп, бір затын сыйлау", т.б.
Балалардың адамгершілік түсінігі тәртіптіліктен, мәдени қатынас, сыпайылық,
жүрек жылуынан басталып қалыптасады. Ол үшін баланы соған үйрету керек.
Ойыншықтың өзін тірі жандай көрсетіп, оған дөрекілік жасамауды әр уақытта
баланың есіне салып отыру керек. Осыдан барып оның мөдени қатынасы
қалыптасады да, осы қатынасты өзімен ойнап жүрген балаға да қолданады.
Сонымен бірінші параграфқа қорытынды:
6-7 жасқа дейінгі балаға адамгершілік қасиетті сөзбен қалыптастырмайды. Оны
іс-әрекет, үлгі, соны қайталау, бекіту арқылы қалыптастырады. Осындай
жолмен баланы мектепке дайындауға болады.
2.2. Педагогикалың қызметтің технологиясы мен оның негізгі бағыттары
Бірішігі бағыт. Балалардың ойынын ұйымдастыру. Осы
жастағы баланың психикасы ойын арқылы өзгеріп қалыптасады, мектепке
дайындалады. Озібасқалардыңңы-лығына баға беруге үйреніп, өмірді тани
бастайды.
Баланың ойыны арқылы оның қалай өсіп келе жатқанына баға бере аламыз, қисық
жерін түзетуге кірісеміз. Қазақ "Баланы жастан" деп тегін айтпайды . Ойын
арқылы бала өзінің қалай өсіп, дамып келе жатқанын білдіреді. Ойын -
экспериментті құрал.
Ойынның ішінде сюжеттік ойындар бар. Ол өзінше спектакль. Сондықтан
біріншіден, ересектер осы бір қолайлы жайтты ұтымды пайдаланғаны жөн.
Мәселен, отбасы ойынын ойнағанда көргенін қайталайды, түзетулер ішгізеді,
әр отбасы мүшесінің міндет,құқықтарын, т.б. көрсетеді.
Осы рөлдік, сюжеттік ойындарда мынаны есте сақтаған дүрыс:
- біріншіден, балалардың ойынына араласпай, мұқият бақылау;
- екіншіден, осы бақылаудан қорытынды шыгару;
- үшіншіден, кемшіліктерді түзетуге ойындық әдіс-тәсілдерді қолдану.
Ойын барысына араласу, түзетулер енгізу, ескерту жасау, бақылау балалардың
ойынын бұзады, жалтақ қылады, оның дамуына кесірін тигізеді.
Екіншіден, ересектер рөлдік ойындардың сюжетіне зер салганы жөн. Себебі осы
ойындар балада қатыгездік, жүрексіздік, өзімшіл, өркөкірек сияқты мінезді
қалыптастырып жүрмесін. Содан баланы сақтау керек. Ойын баланы жалыктырмауы
тиіс. Себебі күндегі бір сарынды ойын өзінің тәрбиелік құндылығын
жоғалтады.
Екінші бағыт. Отбасының баламен қарым-қатынасын ұйымдастыру.
Қарым-қатынас - тек әлеуметтік-психологиялық құбылыс емес, бұл әдептілік,
адами құбылыс.
Шетелдік психико-физиологтардың (Боулди) пайымдауынша омыраудағы баланы
омыраудан шығарғанда, ол біраз уақытқа дейін жылайды, мінез көрсетеді.
Баланы емізу - ол да қарым-қатынас. Сол қарым-қатынас үзілсе немесе сол
қарым-қатынас дұрыс болмаса, сәби қарсылық білдіреді.
Бүгінгі айтып жүрген қиын балалардың 92 пайызы -отбасында дұрыс қатынаста
болмағандар.
Сондықтан да ата-аналарға айтарымыз - балалармен қарым-қатынасты үзбеу
керек. Қарым-қатынас сөз жүзінде, іс жүзінде, ойын арқылы, күнделікті өмір
арқылы жүреді. Отбасылық қатынас дегеніміз - ата-ана, ата-әже, бала-шаға
және осылардың бір-бірімен қатынасы. Отбасылық қатынас дегенде біз
қаңғыбас, маскүнем ата-аналар туралы айтып отырғанымыз жоқ. Ондайдан аулақ
болайық. Ондай ата-ананың "барынан жоғы". Осы жерде орыстың белгілі ғалымы
Бестужев-Ладаның "Отбасы академиясы" еске түседі, яғни бір отбасында үш
буын-ның ата-әже, ата-ана, балалардың бірге түруы. Бүл - адамгершіліктің
тірегі, өзегі, қайнар бұлағы, үлгісі.
Біз отбасылық тәрбиенің балаға ыңпалын айта отырып, мына қағидаларды есте
ұстағанымыз жөн:
- біріншіден, ата-ананың баламен қанша уақыт бірге болғанында емес, сол
уақыт аралығында баланың жүрегінде қандай жақсы, ізгі қасиет қалдырғанында.
Негізі уақыт мөлшерінде емес, оның нөтижесінде.
- екіншіден, бала отбасы мүшесі екенін әр уақытта сезінуі тиіс, яғни
отбасында оның да өзіндік орны бар.
Осы екі қағида орындалмаған жағдайда бала дұрыс тәрбие алмайды. Ол
адамгершілік, ізгілік, инабаттылық деген түсініктерді игеруден, сол
қасиеттерді бойына сіңіруден аулақ болады.
Бала осы қасиеттерді бойына дарытқанын немесе дарытпағанын, оның
эмоциясынан, сезімінен, жылау, күлуінен, көңіл-күйінен білуге болады. Оның
өзінің жылауы, күлуі арқылы қандай бағытта дамып бара жатқанын білесің.
Бала қулық жасай алмайды. Ол өзінің жан дүниесін сезімі, көңіл-күйі арқылы
білдіріп ңояды.
Келесі бір отбасы қатынасының тағы бір түрі - бала-мен бірге еңбектену,
саяхат жасау. Бұл қатынастың ең жоғарғы түрінің бірі. Орыстың психолог-
ғалымдары О.А.Пинт, А.И.Кочетов: "Отбасының баламен 2-3 апталық саяхаты,
оған оның (жас баланың) психологиялық, санаткерлік дамуына бір жылдық азық
болады", - деп айтқан екен.
Үшінші бағыт. Баланы қанағаттылыққа үйрету. Баланы қанағаттылыққа ес
білгеннен бастап баулу керек. "Қанағаттылық қарын тойғызады, қанағатсыздың
жалғыз атын сойғызады" дейді қазақ. Материалдық байлың пен рухани байлық
егіз. Екеуін екі ажыратуға болмай-ды. Баланың рухани байлығы болса, ол
материалдық бай-лықтың не екенін түсінуге жол салады. Өрине, материалдық
байлықты көруге, ңолмен үстауға болады, ал рухани байлыңты көруге де,
ұстауға да болмайды. Дегенмен рухани байлық жоқ жерде, материалдық
байлықтың не екенін бала түгіл үлкендер де түсінбейді. Сондықтан да бала
материалдық байлыққа көп көңіл бөледі. Осы жер-де ересектер баланы
қанағаттылыққа баулыса, ол рухани баюдың бастауы болар еді.
Баланың қанағаттылығына не жатады?
Біріншіден, өз қатарынан артық киінбеу, материалдық жағынан артықшылықты
көрсетпеу.
Екіншіден, өз қатарын менсінбеу, кем көруден өзін аулақ ұстау.
Үшіншіден, бар нәрсені бағалай, сақтай білу.
Төртіншіден, балаға әр уақытта отбасылық бюджет-тен ақпарат-қүлаққағыс етіп
түру керек. Отбасылық бюджет материалдық байлықты көтере ме, жоқ па? Бұл
жерде бар нәрсені жоқ деуге де болмайды. Ал бар екен деп тасуға да
болмайды. Осы жерде қазақтың тағы мынандай сөзі бар: "Әкенің малы балаға
мал болмайды". Баланың болашақта өзінің еңбектенуінің керек екенін есіне
салып отырған жөн.
Төртінші бағыт. Мектепке дейінгі балалардың ұжымдағы адами қатынасы. Осы
жастағы балалардың өзара қарым-қатынасы үжымда дамиды. Ол балабақшада неме-
се аулада, өзінше қауымдасқан топта болуы мүмкін. Бүл ересек балалардың,
ересектердің қарым-қатынасындай жеке түлға, үжым, осылардың қарым-қатынасы
арқылы жүреді. Бұл жерде де өзінің серке, топ бастаушысы болады. Мұнда
мектептегідей "сенікі дұрыс, сенікі дұрыс емес" - деп айтатын ұстаздар жоқ.
Мұны реттейтін не ересек балалар, не тәрбиеші, болмаса жанында жүрген ата-
ана. Сондықтан осы мәселені шешуде ата-ананың рөлі жоғары.
Осы жастағы балалардың ұжым арқылы қатынасында мына мәселелерге мән берген
жөн. Ол адами қатынас, соның ішінде жолдастық, достық қатынас, үлкендерді
сыйлау, бір-біріне қол үшін беру, көмектесу, бірін-бірі қамқорлыққа алу,
жолдасы үшін жақсы көретін затын да қию. Ол үшін үжымда түсіністік,
қимастық, өзін еркін
сезіне алу көңіл-күйі болуы керек. Баланың көңіл-күйі сынаптай толңитын
сезімге байланысты. Сол көңіл-күйді ата-ана өр уаңытта көтермелеп,
түсіндіріп отыруы тиіс. Көңіл-күйді көтерудіңжолдарыбар. Мөселен, баланы
жарқын жүзбен ңарсы алу; еркелетіп, жақсы ісін ма-даңтап, кейбір орындай
алмайтын ісіне көмектесу; көтер-мелеу керек. Бірақ мүның барлығы барлың
балаларға не-месе кез келген уақытта емес. Әр нөрсенің өз орны, уақы-
ты бар.
Дегенмен, бүгінгі күні баланың үжымдағы адами қа-сиетін ңалыптастырудың,
дамытудың өзіндік мәселелері
бар. Олар:
Біріншіден, біз кеңестік тоталитарлық жүйеге үйренген қалпымыздан ажыраған
жоқпыз. Ал бүгінгі балаларға де-мократиялың жүйе өзіндік өсер етуде.
Былайша айтңанда, ескі жүйе мен жаңа жүйе үйлесімін таба алмай жатыр.
Екіншіден, балаға үжым арңылы адами ңасиет беруде істен гөрі сөзге көп
жүгінеміз. Адами қасиет, инабатты-лың, ізгілік сөзбен емес, іс, қарым-
қатынас, сезім арқы-лы ңалыптасады. Біраң сезімді де өз мөлшерінде пайда-
ланып қолданған жөн.
Жалпы, сөз де, сезім де өз ңүндылығын жоғалтпаға-ны абзал. Әр нәрсенің өз
ңүны бар. Қүнсызданудан сақ болайық.
Үшіншіден, балалар үжымы мектеп оңушылары не-месе ересектер үжымынан
ерекше. Себебі мектепке дейін-гі балалар үжымы баланың адами қасиетін
қалыптасты-руда шешуші рөл атңара алмайды. Оның үстіне балалар үжымы
түраңты да емес. Бүл жерде негізгі тізгінді ере-сектер үстайды да, көп
жағдайда жаңсы, жаман бағаны үжым ересектердің көзқарасымен бағалайды. Бала
ай-тайын деген ойын айта алмайды. Себебі ересектің айтңа-ны оған заң.
Сондықтан да балалар үжымымен жүмыс іс-тейтін ересек әрбір баланың ңуанышын
ортақ ңуаныш, ренішін ортақ реніш деп тауып, балалардың адами, ізгі-лік,
инабаттылың, раңымшылдың, т.б. жаңсы қасиетте-рін үжым арқылыт^лыптастырып
дамытқаны өте дүрыс.
Қуаныш пен реніштің не екенін бала отбасынан білгені абзал. Ренжи алмаған
адам ңуана да алмайды.
Өмір бойы жақсылыңтан басқа ешнәрсе көрмеген адам ренішке төтеп бере
алмайды. Ал, өмірде мәңгі жақсылық болуы мүмкін емес. Өмірдің шуағы мен
көлеңкесі қатар келіп түрады. Осыған адамды бала кезінен үйреткен дү-рыс.
Қайғыру туа біткен ңасиет емес. Алла қайғыртпасын, бірақ қайғы түскенде
ңайғыра да білу, біреудің қайғысы-на ортаңтаса да білу керек. Осы қасиетті
омыраудағы ке-зінен ңалыптастыруға болады. Қүрбысы жыласа жүба-тып, жығылса
аяп, басынан сипап, ойыншығымен бөлісіп түруы керек. Мүндай аяушылық жаңын
адамдарына, ата-ана, ата-әже, аға, іні, әпке, қарындастарына болуы тиіс.
Осыған үйрету керек.
Екінші параграф бойынша қорытынды:
Мектепке дейінгі жастағы балаға ойын арқылы өмір тәжірибесін беру, сол
ойынды үйымдастыра білу, отба-сылың ңарым-қатынасты да үйымдастырып,
ңанағатты-лыққа үйрету. Адами, ізгілік, инабаттылың, рахым-шылдықты
ңалыптастыруда тек адамдардың қатынасы арқылы емес, үй жануарлары арңылы
да, сол жануарларға адами, жанашырлық көзқараспен ңарауға үйрету керек.
Оған өмірден көптеген мысалдар келтіруге болады.
Баланың рухани байлығын оның жас кезінен бастап ңалыптастырып дамытңан жөн.
Баланы тас жүректіктен сақтайық.
2.3. Мектеп жасына дейінгі балалардыңтәрбиесіне басшылық
жасаудың өзіндік кейбір ерекшелік әдістері
Мектеп жасындағы балалардың тәрбиеге байланысты әдіс-тәсілдері бар. Ол
туралы көптеген ғалымдар еңбек жаз-ған. Ал мектеп жасына дейінгі балалар
туралы қалып-тасқан өдіс-тәсілдер жоқ. Ата-аналар өз бетінше өздерінің ата-
аналарынан үйренген әдіс-тәсілдерді қолданады.
Біріншіден, ата-аналар балаларды сезім арқылы жақсы-жаманды ажыратуға
үйретеді. Мәселен, маскү-немнен өзін аулақ үстау. Осыған бала да үйренеді.
Ішкен адамнан қорңады. Ондай адамнан өзін аулақ үстайды. Осы сияңты
мысалдарды көптеп келтіруге болады. Бүл жерде балаға артық сөзді айтудың да
қажеті жоқ. Ол жа-мандыңты (маскүнемді) көрді, анасының маскүнемнен
қорықңанын көріп сезді, өзін сол сезімге берді де, берілді.
Екіншіден, жағымды қылықтарды бекіту арқылы. Ба-ланы жағымды ңылың
көрсетуге итермелеу, соған алдын ала жағдай жасап, өзіне сол қылықты
орындату, сол іс-теген ісін мадаңтау.
Үшіншіден, жаман нәрседен баланың бойын аулақ үс-тау. Оған түрлі
мультфильмнен мысалдар келтіру, сол ар-қылы баланың жамандықңа көзін
жеткізу.
Төртіншіден, жаттығу арқылы баланың мінез-қүлқын қалыптастыру. Жаттығуда
нақты тәрбиенің бір көрінісін ғана алып бірнеше рет ңайталау, баланың
бойына сіңіру.
Бесіншіден, қайырымдылық арқылы тәрбиелеу. От-басындағы кішігірім
ауыртпалыңты (түмаумен ауырған ересектер) бөлісу, көмекке шаңыру. Сөйтіп,
жасөспірімді қайырымдылыққа үйрету. Бүл тәсіл ойын ретіндегідей болғанмен,
мүның өзіндік жағдайы шынайы өмірден алы-ігыпотыр.
Алтыншыдан, ойындағы достарын алмастыру. Мұндағы айтайық деп отырғанымыз
бала бірге ойнайтын достарын жиі алмастырып отырады. Себебі баланың мінезі,
көңіл-күйі сынапта жиі өзгеріске ұшырайды. Бірде ұры-соғып, бірде таласып,
бірде бірін-бірі жақтырмай, келісе алмай ойындағы құрбыларын жиі
ауыстырады. Мұның жақсы жағы - құрбылардың көптігінен мол тәжірибе алады.
Ал, жаман жағы тұрақтылықты жоғалтады. Сондықтан ата-ана мына үш кемшілікке
көңіл аударғаны жөн:
- бірінші кемшілік - ата-ана баланың құрбыларын жиі алмастырғанына,
балалардың өзара қарым-қатына мән бермейді.
- екінші кемшілік ата-ана жас баланың кіммен ойнап, кіммен бірге болуын
өзі шешеді. Жас баланы достарын таңдау еркінен ажыратады. Ата-ана баланың
құрбыларын жақсы, жаман деп шешім қабылдап бөледі.
- үшінші кемшілік - ата-ана өз баласын "жақсы, үлгілі" деп, соған лайықты
"үлгілі" балаларды таңдайды. Осы үшеуі де қате пікір. Бала өзіне досты өзі
таңдағаны жөн. Бірақ ата-ана оны қадағалап, жақсы мен жаманды ажыратуға
көзін жеткізіп көмектескені дұрыс. Мұндай әрекеттерді жалпы сарынға
жіберуге де, жалпы тыйым салуға да болмайды.
Жетіншіден, келісім. Бала бір айтқаннан үлкендердің тілін ала бермейтін де
кездері болады. Ондай жағдайда ересектер тыйым салу арқылы күшпен тіл
алғызғысы келеді. Бірақ бұл дұрыс төсіл емес. Баланы келісім арқылы тіл
алғызуға болады. Мәселен, ойнап жүрген баланы үйге келтіру үшін "мультфильм
жүріп жатыр, қызық бір нәрсе болып жатыр" дегендей сезбен шақыруға болады.
Не нәрсе болса да баланың өз еркімен орындағаны дұрыс.
Сегізінші, бір істен екінші іске ауысу. Бұл да балаларға қолданылатын
тәсіл. Жағымсыз істен жағымдыға ауысу керек. Мұны да ата-аналар ерікпен,
өте жай байыппен қолданғаны жөн. Осының бәрін қорытындылай келе
А.В.Сухомлинскийдің "Тәрбие дегеніміз - өсімдікті өсіргенде арам шөпке орын
қалдырмау", - деп айтқан сөзін естен шығармау керек екенін айтайық.
Сонымен үшінші параграф бойынша қорытынды:
Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
ерекшеліктері - оларды сезім, жағымды қылықтар, жаманнан аулақ болу,
жаттығу, қайырымдыл ыққа үйрету, келісімге келу арқылы төрбиелеу. Олардың
ойындағы достарын жиі алмастырып, бір істен екінші іске ауысуына,
тұрақсыздығына мән беріп, тәрбиелеу керек. Аталған істерге байланысты әдіс-
тәсілдерді ұтымды пайдалану қажет.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуі мен ойлауы қатар
жүре ме?
2. Зейін мен естің байланысын айтыңыз.
3. Мектеп жасына дейінгі бала еркінің дамуы.
4. Алғашқы адамгершілік қасиетті қалай қалыптастыруга бо-
лады?
5. Мектеп жасына дейінгі баланың отбасылық, ұжымдық қа-
тынасы.
6. Отбасылық қатынастағы ойынның рөлі.
7. Қанағаттылықты қалай ңалыптастыруға болады?
8. Жағымды, жағымсыз қылықтарды ажыратуға үйрету.
9. Балалар ойынының ұжымдың мәні.
10. Қайырымдылыққа үйретудің жолдары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. -Алматы, 2003.
4. БелкинА.С. Осноеы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Бегалиев Т. Б., Мцсаева С.А., Тасболатов Қ. Педагогикалыц терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
6. Пинт ОА. Это Вам, родители. - М., 1971.
7. КочетовАИ. Особенности дошколъного возраста. - М., 2004.
8. Сухомлинский ВА. Павлыш орта мектебі. - Алматы, 1969.
-—- Үшінші тацырыги^иЛ ГМ
Бастауыш сынып оқушыларына жалпы мінездеме
Бастауыш сынып оқушылары дегеніміз - 7-11 немесе 6-10 жас аралығындағы
балалар. Осы жаста олардың жеке исихологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері
қалыптасады және оларға тән өзгешіліктер де пайда болады. Мәселен,
біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастық, эмоционалдық
қажеттіктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-ананың қамқорлығында.
Екіншіден, олардың әлеуметтік-танымдық қызығу-піылық қүштарлықтарын мекте
қалыптастырады, дамытады.
Үшіншіден, ата-ана, мектепке арңа сүйей отырып, сыртқы
жағымсыз нәрселерден бастауыш сынып оқушы-ларын қорғай алады. Себебі ата-
ана, мектеп - бастауыш сынып оқушыларының қамқоршылары.
3.1 Бастауыш сынып оқушыларының псиіхологиялық-
педагогикалық дамуының басымдылығы
Бастауыш мектеп жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі. Кешегі
мектеп жасына дейінгі бала -бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп жасына
дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады. Оларды
мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала тәртіпке
көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсініспеушілік пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан
қайта ұқруы. Бастауыш мектеп жасындағы бала бұрын ойынмен айналысса, енді
оқумен айналысуына тура келеді, Оқу - ойынға қарағанда өте күрделі процесс.
Оңуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі. Сондықтан да іс-әрекетті
психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына төмендегідей кезеңдерден өтеді:
Біріншіден, мектеп өміріне кірігу.
Екіншіден, мектеп, сынып ұжымдары арқылы қатынастарды реттеу, ересектермен
(ұстаздармен) қарым-қатынасты орнату.
Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.
Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дұрыс қабылдау бастауыш мектеп
оқушыларының ұжымға мүше болып кіріпкетуіне мүмкіңдік береді. Қысқасы,
бастауыш мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс
Дегенмен, мектеп өміріне үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар.
1. Бірінші қиындық. Баланың уақтысында ұйқыдан ояна алмай, мектепке керекті
оқу құралдарын мезгілінде
жинай алмауы, сабақта тәртіп сақтап тыныш отыру, мұғалімнің айтқанын
бұлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдық тапсырманы орындау, т.б.
бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш сынып оқу-шылары алғашқы
күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған психологиялық, педагогикалық
тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібіне көне алмай шатақ шығарып, мектепке
барғысы да келмейді.
2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қатынасты
үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашқы мұғалім періште,
пайғамбардай болып көрінеді. Әсіресе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін
ұстаз - бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана
сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мұғалім ұрысқақ,
зәлім, тажал болып көрінуі де мүмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы
балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені жөн.
Сонымен бастауыш сынып мұғалімі кей жағдайда оқушыларына екі тұрғыдан
көрінеді. Мүмкіндік болғанша мұғалім тек жағымды жағынан көрінгені абзал.
Бала мұғалімнен қорықпауы керек.
Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі -ол балалардың сыныптағы
өзара қатынасы. Бүл жерде де мұғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш
сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мұғалім. Мұғалімнің ақ дегені ақ,
қара дегені қара. Бала барлық нөрсеге мұғалімнің көзімен қарайды. Мұнда да
балалар ұжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуім
үмкін. Бүл антогонистік кайшылықтарды мұғалім ше-шуі тиіс. Ондай болмаған
жағдайда жақсы ұжым құрып, дұрыс тәрбие бере алмаймыз, педагогикалық
кемшіліктер жіберіп, балаларды жастайынан жаман жолға итермелейміз.
Бірінші кемшілік - адами құндылықтың, адамгершіліктерінің не екенін
педагогикалық тұрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы
қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген.
Екінші кемшілік - ақыл-ойдың педагогикалық тұрғыдан дұрыс дамымауы. Осыдан
барып оқуға деген жалқаулық, оқығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі туындайды.
Үшінші кемшілік - адами-әсемдік, сұлулық дегенді білмей, түсінбей өсуі.
Әсемдік, көркемдік, сұлулықты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы болмайды.
Төртінші кемшілік - медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының, ақыл-
ойының кемістігі, патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалық, тәртіп
дегенді түсінбей өтуі мүмкін.
Бесінші кемшілік - баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоқ болуы.
Мұндай жағдайда "жатып ішер ас болса" деген адам өседі. Жасынан
еңбектенбеген адамнан ешқандай жақсы азамат шықпайды.
Осы бес кемшілікті жою - жасөспірімдерді әлеуметтік-педагогикалық тұрғыда
қорғау, жаман жолдан сақтандыру болып табылады.
3. Үшінші қиындық. Балалардың отбасымен қатынасы. Мектепке барғаннан кейін
бала бұрынғы балалың дәрежесінен айырылып, жауапты адамдар қатарына
қосылады. Мұндайда ол түрлі жағдайға ұшырауы мүмкін.
Біріншіден, балаға мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол
ойыншықтардан күрделі. Оның үстіне балаға бақылау күшейеді. Себебі сабаққа
дайындық керек. Осының бәрі балаға ұнамайды. Бала тәртіп сақтау-дан қашады,
тәртіпті орындамайды. Бала мен ата-ана арасында кикілжің пайда болады.
Екіншіден, керісінше, балаға жаңа рөл беріліп, сабаққа жауапкершілікпен
қарайды. Көп нәрсені өзі тындырады. Бірақ бұған ата-ана жөнді мән бермейді
де, ол әрекетті баланың ойыны ретінде қарайды. Бала осыны түсініп,
біртіндеп сабаққа деген ықыласы төмендей береді.
Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына көп көңіл бөлгенін
біліп, үстіне төніп тұрғанын сезіп, ол да өз шартын алға тартады. Кей
жағдайда әрбір жақсы бағаға ақша талап етеді.
4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге берген
тапсырмасын орындауда
қиналуы.
Зерттеуші-ғалым педагогтардың айтуынша бастауыш мектеп оөушыларын үй
жұмысын орындауда бірнеше топқа, кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші топ оқушылары үй тапсырмасын көтеріңкі көңілмен, қиналмай
орындайды. Мұндай оқушылар тобын романтиктер дейміз. Олардың оқуға деген
қызығушылығы бар. Өздерін ересектер санатында ұстайды. Бірақ уақыт өткен
сайын сол балалардың кейбіреуі оқудан жалығады, қызығушылығы басылады,
үлгерімі төмендей береді. Бірақ сабақты орындау міндет екенін ғана біліп,
үй жұмысын орындау тек салтқа айналады.
Екінші топ оқуды, үй жұмысын орындауды салт деп білу. Осылайша балалардың
сабаққа деген ынтасына қарай, оларды үш топқа бөлуге болады.
Бірінші - ынтамен оқитындар.
Екінші - жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді ренжітпейін деген
оймен оқу, яғни өзі үшін емес,біреу үшін.
Үшінші - сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.
Осы үш топтың әрқайсысымен өзіндік жұмыс жүргізу -бастауыш сынып ұстаздары
мен ата-аналардың міндеті. Бірінші топтағы оқушыларды қолдап отырса, екінші
топтағыны көтермелеп, ал үшінші топтағыны бірде міндет-теп, бірде мақтап,
барлық жағдайда қолдау көрсетіп, көмектесіп оқыту керектігін ұстаздар мен
ата-аналардың естеріне саламыз.
Бастауыш сыныптың өзінде балаға ұнайтын, ұнамайтын, жақсы көретін, жақсы
көрмейтін пәндері бар. Осы орайда айтарымыз мектеп баласына барлық пәндер
бірдей ұнай бермейді. Қандай бір үздік оқушы болмасын, оның өте жақсы
көретін пәні немесе пәндері болады. Соны әрі қарай дамытқан жөн.
Оқуда зорлық болмау керек. Оқуда қажеттілік, білім алуға міндеттілік болуы
керек.
Сонымен бірінші параграф бойынша қорытынды: Бастауыш мектеп жасындағы
баланың әлеуметтік мәртебесі өзгеріп, ол өзінің іс-әрекетін психологиялық
тұргыдан қайта құрады. Осы орайда ол көптеген қиын-шылықтарға тап болады.
Сол қиындықтарды шешуге оқытушы, ата-ана болып бірлесіп еңбектеніп, балаға
көмектескені абзал.
3.2. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары мен технологиясы
Бірінші бағыт — бастауыш сынып оқушыларының алғашқы сенімін қалыптастыру.
Сенім - күрделі. Ол - терең тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы.
Оны бастауыш сыныпта толық қалыптастыру мүмкін емес. Бірақ соның іргетасын
қалауға болады. Оны отбасынан бастаған жөн. Мәселен, ата-ананың өзіне деген
сүйіспеншілігі мен өзіне деген сенімі. Осыны әрі қарай дамытып қалыптастыру
керек. Бірақ бүгінгі өмірде жағдайдың қиындығына байланысты ересектердің
өмірден түңілу, пессимизмге берілуі бастауыш сынып оқушыларының сенімін
қалыптастыруға үлгі бола алмайды. Осы жерде мектеп ұстаздарының көмегі
қажет.
Бастауыш мектеп балаларының алғашқы сенімін қалыптастыру үшін оларды жеке
адам ретінде, олардың әрқайсысын жеке-жеке ажыратып қарастыра білгеніміз
жөн. Бұл жерде мына екі түсінікке зер салайық. Баланы жеке адам деп те,
тұлға деп те қарауға болады. Сонымен жеке-бала - тұлға. Сонда ғана біз
оларды түсінеміз. Жекелеп қарағанда біз олардың жеке қасиеттерін ғана
білеміз. Ал тұлға деп қарасақ, оның даму процесін де білеміз. Ол ұстаз бен
ата-ана, жолдас-жора, қоршаған ортадан не алды, қалай дамуда, не істеу
керек деген сияқты сұрақтарға жауап аламыз.
Баланы жеке тұлға деп танитын болсақ, онда біз мынандай жағдайларға зер
салғанымыз дұрыс:
Біріншіден, жеке тұлғаның жақсы қасиеттеріне жүгініп, оның перспективтік
дамуына, оптимистік, болашаққа сенімділік көзқарасын жетекші идея ретінде
пайдаланамыз.
Екіншіден, баланы мектеп оқушысы ретінде танып, елінің азаматы ретінде
қарап, осы міндеттерді атқаруға жағдай жасау.
Үшіншіден, мектеп баласы болғанымен бұл қайталанбас тұлға екеніне көзін
жеткізу, соған талпыныс жасату.
Төртіншіден, балаға ересек адамға қарағандай қарап, тең құқықты азамат
ретінде танып, осы тұрғыда қарым-қатынас жүргізу.
Бесіншіден, педагогикалың қызметтестік қағиданы берік ұстау, олардың жас
және дербес ерекшеліктерін ескеру.
Екінші бағыт — қоғамдық қатынасты дамыту, мұғалімнің өктемдігін ескерту,
оған жол бермеу.
Осы ойды тарқату үшін мынандай мысалды алайық. Мектепте екі қатар сынып бар
дейік. Соның бірінде өте абыройлы, тәртіпті қалайтын, өзі де сол принципке
берік, білікті мұғалім жұмыс істейді. Оның оқушылары да тәр-тіпті, ұқыпты,
мектептегі үлгілі сыныптың қатарына жатады. Ал келесі сыныпта еркіндікті
қалайтын, өзі де қалай болса, солай жұмысты орындайтын мұғалім сабақ
береді. Оның оқушылары да тәртіп жағынан онша дұрыс коріне бермейтін болып
өседі. Сол екі сыныптың балалады бесінші сыныпта күрт өзгеруі мүмкін.
Тәртіпке үйрендеген, мұғалімінің айтқанын бұлжытпай орындайтын балалар көп
пәндік мұғалімдерге тап болғаннан кейін, сол бұрынғығы тәртіптіліктен
айырылады. Екінші топтағы балалар жаңа жағдайға тез үйреніп кетеді. Біздің
мұндағы айтайық дегеніміз - бастауыш сыныпта өктемдікке үйренген балалар
бесінші сыныпта басқа өзгеріске ұшырайды. Бастауыш сыныпта мұғалімнің
өктемдігі жарамайды. Себебі бастауыш сынып оқушылары өктемдікке үйреніп
жалтақ болып қалады. Ал, екінші топтағылар сол өздерінің табиғи жағдайына
байланысты дамиды.
Осындай қателіктерден аулақ болу үшін біз мына жағдайларды ескергенді жөн
көріп отырмыз:
Біріншіден, бастауыш сынып мұғалімі оқушыларымен апталық жоспарды бірігіп
құру.
Екіншіден, осы құрылған жоспарды орындау.
Үшіншіден, атқарылған істің нәтижесін талдау.
Төртіншіден, атқарылған іске, соны орындаушыларға, өздеріне баға беру.
Осыны орындап тұрса мұғалім өктемдікке бармайды, осы ескертілген жағдайлар
демократиялық қатынастың бастауы болады.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары демократияның не екенін түсінбейді.
Сондықтан да демократияға да шектеу қою керек.
Бастауыш сынып оқушылары демократия мен өктемдіктің арасын айыра бермейді.
Себебі оларға мұғалімнің айтқаны заң. Сондықтан да мұғалімнің жақсы
көрмеген оқушысын олар да жаман көріп, оған күн көрсетпеуі мүм-кін.
Баланың жаман қылығын мұғалім оқушыларға және кінәлі оқушыға да түсінікті
болатындай етіп ескертіп айтып, жаман қылықтың себебін және неге
соқтыратынын талдаған дұрыс.
Үшінші бағыт — әдептің алғашқы қадамын қалыптастыру, адами қатынастағы бір
сөзділік. Мектептің өзінің ішкі заңы, тәртібі бар. Ол үйдің, даланың,
ауланың немесе балабақша қатынасынан бөлек. Бұл - әлеуметтік, ересектіктің
заңы, тәртібі. Алғаш бала мектепке келгенде осы заң, тәртіппен танысады.
Оны бастауыш сынып мұғалімі таныстырады. Ал бастауыш сынып оқушысы осы заң-
тәртіпті бұлжытпай орындауға тырысады, ересектермен қарым-қатынаста
болғанын мақтан тұтады. Оның үстіне ұстазының айтқанын орындау - үлкен
шаруаны тындырғанмен тең.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары 3-4 сыныпқа келгенде, мұғалімнің айтқанын ой
елегінен өткізе бастап, оның іс-әрекетін, айтқанын мұқият қадағалай
бастайды. Егер де мұғалім өзінің айтқанын өзі орындамаса, екі сөзді болса,
балаларды бөліп қараса, ондай мұғалім абыройынан айырылады. Мұндай жағдайда
айтқан өсиет, ақыл, тәрбиелік іс-әрекетінің бәрі зая кетеді.
Төртінші бағыт — жақсы оқу, үлгерім жетістігі, соған жетуте жағдай жасау.
Байқап қарасаңыздар оқудағы жетістік бар жөне сол жетістікке жетуге жағдай
жасау бар. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты да және екі бөлек. Оқу
үлгеріміндегі жетістік - соған жағдай жасаудан басталады. Жетістік -
нөтиже, ал жағдай жасау - соған жетудің жолы.
Бала оқуда жақсы нәтижеге жетсе, ие болса, оның қуанышының шегі жоқ.
Мұғалім осы сезімді пайдалана білуі керек, оқушының жетістіктен жетістікке
жете беруіне ат салысуы тиіс. Бұл жерде мұғалім жетекші. Жетістік уақытша,
қысқа, көп уақытқа, ұзақ болуы мүмкін. Ал оның өміршең болуы да мұғалімге
байланысты. Жетістікті дер кезінде байқап бекіту қажет.
Оқудағы жетістіктің қуанышқа айналуы, жетістіктің бекітілуі баланың өзіндік
және жас ерекшелігіне де байланысты.
Үл мен қыздың, бастауыш сынып оқушысы мен жасөспірімдердің оқудағы
жетістікке қуануы әр түрлі. Оны өмірден алынған мысалдармен дәлелдеу керек.
Мәселен, бастауыш сынып оқушысы жетістікке қуанғанымен мәніне жете
бермейді, бағалай алмайды. Жасөспірімдер жетістікке қуана да алады,
түсінеді, мән береді, бірақ нәтижесіне, себебіне жете бермейді. Ал жоғары
сынып оқушылары жетістікке қуанады, бағалайды, түп нәтижесіне үңіледі.
Қыздардың қуануы мен үлдардың қуануы бөлек. Қыздардың қуануы сыртқа
көрінеді, ал ұлдар іштей қуанады, сыртқа білдірткісі келмейді.
Ата-ана, мұғалім балалардың оқудағы, т.б. жағдайдағы жетістікке қалай
қуанатынын күні бұрын болжауы, соған назар аударуы тиіс. Жетістікке жағдай
жасау дәрігердің науқасты дәрімен емдегенімен бірдей болуы тиіс. Дәрігердің
науқасқа дәрінің қалай өсер ететінін күні бұрын болжағанындай ересектер де
баланың жетістігіне жағдай жасағанда, соның қандай нәтижесі болатынын
болжаганы жөн.
Жетістіктің нөтижесін тек қана бал а көрмейді. Оны жақын қоршаған ортасы -
ата-ана, ұстаз, жора-жолдастары көреді, солар қуанышқа ортақтасады. Осы
жерде бала өзінің пір тұтатын адамының ерекше қуанғанын көріп, же-тістіктің
нәтижесінің өте жоғары болғанын сезеді.
Жетістікке жетуге жағдай жасау мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Бұл -
арнайы үйымдастырылған, мақсат көздеген, жетістіктің нәтижесін болжауға
болатын ұстаздың ұйымдастырған іс-әрекеті.
Жетістік кейде ойламаған жерде пайда болуы мүмкін. Бірақ ұстаз сол
мүмкіндікті пайдалана біліп, әрі қарай дамытуы, бекітуі керек.
Жетістіктің үш түрі бар:
Біріншісі — күні бұрын болжауға болмайтын жетістік. Мұнда жеңіс те, жеңіліс
те болуы мүмкін. Себебі бала жетістікке жету үшін талпыныс жасайды, нәтиже
күтеді. Мұғалім осыған көмектесуі, қол ұшын беруі тиіс. Жетістікке жетсе
маңтап, қолдап, ал жете алмаса көңілін аулап, көтермелеп, болашағының алда
екеніне көзін жеткізу. Мұндай болмағанда бала жолдан таюы мүмкін.
Осындай жағдай ересектерде де болуы мүмкін. Бірақ ересектер жеңіс пен
жеңіліске талдау жасай біледі. Ал бала оны жасай алмайды.
Екіншісі — күні бұрын болжауға болатын жетістік. Бастауыш сынып оқушысының
қандай бір жақсы жетістіктері болмасын, ол оған қуанады. "Мен осылай болады
деп ойлап едім, дегеніме, мақсатыма жеттім", - деген қуаныш оны алға
жетелейді. Жетістікті қандай бір болжап, осылай болады дегенмен жетістіктің
аты жетістік, ол жеңіс. Баланы жеңіспен құттықтау керек. "Осылай боларына
сенгенмін", - деп ұстаз демеу берсе бала қанаттанады.
Үшіншісі — қорытынды жетістік. Бала жетістіктен жетістікке жеткен сайын
оның жетістікке сенімі күшейеді, соған үйренеді. Мұның жақсы жағы
жетістікке жетудің жолын біледі, соған дағдыланады. Бірақ бұл жолдың
кемшілігі де бар. Осындай жағдайда кейбір балалар дандайсып кетіп,
жетістіктен басы айналып, біртіндеп қолы жеткен жетістіктен айырылады.
Жетістікке жетуде мынаны есте ұстаған жөн. Жетістікте жеңіс пен жеңіліс,
ұтыс пен ұтылыс, білген мен білмеу қатар жүреді. Жеңіліс, ұтылыс, білмеу
сияқты нәрсені түсінбесе, бала жеңіс, ұтыс, білу дегенді де түсінбейді.
Қазақтың "Ренжи білмеген адам қуана да білмейді", -дегені сияқты. Осыған
баланы мектеп қабырғасында үйретіп қалыптастыру керек.
Жетістікке жету жолындағы жеңілісті бала түсіне білуі керек. "Қай жерден
кемшілік жібердім?" деп ойлауы тиіс. Онсыз жеңіс келмейді. Жеңіліс баланы
қатайтып жеңіске итермелеуі керек.
Осы жерде баланың жеңісі мен жеңілісін балалар ұжымы түсіністікпен қарап,
жеңісіне ортаң қуанып, жеңілісіне ортақ ренжіп, керек болса қайғырып,
баланы қайраттандыруы тиіс. Міне, осындай ұжымда бала қатаяды, жеңіске
жетудің жолын қарастырады.
Ересек адам өз қуанышымен бөліспеуі де мүмкін. Ал бастауыш мектеп оқушысы
міндетті түрде жолдастары-мен өз қуанышын бөліседі. Қазаңтың "Балалы үйдің
үр-II і.іғы жатпайды" дегендей, балалар өз қуаныштарымен озара бөлісуге әр
уақытта дайын болады.
Қысқасы, баланың қуанышы, оның басын айналдырып жібермесін, ал қиындың
мұңайтпасын. Екеуінде де жолдастарының қолдауы қажет.
Екінші параграф бойынша қорытынды:
Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары: баланың сенімін қалыптастыру,
қоғамдық қатынасын дамыту, өктемдікке жол бермеу, адами қатынасты орнату,
жетістіктерге қол жеткізу. Осы бағыттарды іске асыру соның технологиясы
болып табылады.
3.3 Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік принципін іске
асыру мүмкіндігі
Қызметтестік дегеніміз - ұстаз бен шәкірттің ортақ жүйемен жұмыс істеуі,
жетістікке, көздеген мақсатқа жетуі. Осы қағиданы орындау барысында мынаны
еск-ру керек:
Біріншіден, ортақ мақсатқа екі жақтың да көзінің жетуі.
Екіншіден, ұстаз бен шәкірттің әрқайсысы өздеріне тиісті шарттарды біліп,
ешкімге арқа сүйемей үйлесімді орындауы.
Үшіншіден, керек жерінде бір-біріне көмегін беру, масыл болмау.
Бірақ педагогикалың қызметтестіктің орындалуы балалардың жас ерекшелігіне
байланысты. Ол әр кезеңде өр түрлі қатынас, қызметтестік болуы мүмкін.
Мектеп жасына дейінгі балаға қамқорлық керек. Қызметтестік үлкендердің
қамқорлығымен жүреді. Мектеп жасына дейінгі балалар шамасына қарай
тәрбиешіге көмектесуі мүмкін. Бірақ бұл жастағыларға ересектердің
қамқорлығы басым болады.
Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік айшықталып көріне бастайды.
Дегенмен осы жаста да негізгі рөлді ересектер, мұғалімдер атқарады. Мұны
біз тәлімгерлік қызметтестік дейміз. Бірақ бұл кезеңде балаларға
қызметтестікке араласуға мүмкіндік береміз.
Серіктестік. Серіктестік - қызметтестіктің бір түрі. Оны бастауыш сынып
оқушылары мен жасөспірімдердің 5-6 сыныбында байқауға болады. Серіктестік
қызметтестікке бір табан жақын. Дегенмен мұнда да ересектер негізгі жетекші
рөлді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz