ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР
Білім жәнe ғылым министрлігі Қaзaқстaн Рeспyбликaсы
Пaвлодaр Мeмлeкeттік пeдaгогикaлық yнивeрситeті
Қорғayғa жібeрілді
___________ кaфeдрa мeңгeрyшісі ___________ ФИО
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тaқырыбы: Химияны оқыту процесінде көрнекілік пен хабардарлықтың дидактикалық принциптерін жүзеге асыру
Мaмaндық 5В011200 - Химия
Орындaғaн: Ф.И.О.
Ғылыми жeтeкші т. ғ. д., проф.
Нормобaқылayшы Ф.И.О.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ, ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРДЕ ОҚЫТУДЫҢ ҚОЛ ЖЕТІМДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІ ... ...
6
1.1 Дидактикалық принциптерді зерттеу тарихынан ... ... ... ... ... ... .. ... .
6
1.2 Оқытудың дидактикалық принциптері, олардың жіктелуі ... ... ... ...
12
1.3 Оқыту процесінде көрнекі әдістерді қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.4 Химияны оқытуда көрнекілікті қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21
1.5 Химия мұғалімдерінің практикалық тәжірибесін зерттеу ... ... ... ...
26
2 БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЛ ЖЕТІМДІЛІКТІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ҚАҒИДАТЫН ІСКЕ АСЫРУ ... ... ... ... ... ... ... .. ...
32
2.1 8 сыныптағы Бейорганикалық химияның сипаттамалық тақырыптарын дидактикалық хабардарлық принципі тұрғысынан талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2.2 8сыныпты Бейорганикалық химияның теориялық тақырыбына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3. ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
3.1 Оқушылардың білімдерінің сапасын арттыру үшін оқытудың дидактикалық құралдарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
3.2 Білім беру барысында дидактикалық-интерактивтік әдісті іс-жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.3 Химия пәнін дидактикалы-интерактивті әдіс көмегімен оқытудағы тәжірибелік - эксперименттік жұмыс және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
68
КІРІСПЕ
"Естігенді ұмытамын, көргенді есте сақтаймын,
ал өз ақыл - ойыммен істеген ісімді түсінемін"
Қытай философы Конфуций.
Ұлттық басекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен анықталады. Егемен елімізде болып жатқан әлеуметтік - экономикалық және саяси өзгерістер ғылым мен өндірістің барлық салаларында жұмыс істейтін маман даярлау сапасын жетілдіруде, тәрбие мәселеріне тыңғылықты байыппен қарауды бүкіл педагогикалық процесті басқарып және оған қатысып отырған мамандар талап етеді.
Болашақ мамандардың қәсіби даярлығын арттыруға байланысты барлық мәселелердің өзектілігі мен маңыздылығы жоғары мектептің дәл қазіргі кезеңдегі жағдайында талдау жасап, оның алдында тұрған мәселерге назар аударудың қажеттілігін дәлелдеп отыр [1].
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы Білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер Білім берудің мемлекеттік стандарттардындағы білім берудің мақсаты мен мазмұнынан мұғалімдерге қойылып отырған талаптардың жоғары екендігін айқындайды. Бүгінгі таңда қоғамымыздың кез-келген саласында өзі үшін де, елі үшін де өскелең экономикалық және әлеуметтік жауапкершілік жағдайында өмір сүріп, жұмыс жасай білетін білікті, қабілетті, іздеңгіш азаматтар қажет екені белгілі.
Республика білім және ғылым қызметкерлерінің II - ші съезінде елбасы Н.Назарбаев білім және ғылым саласындағы түйінді мәселерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындады:
Бүгінгі жастар осы заманының сыншысы да, тарихсышы да болатындықтан жастармен жүйелі жұмыс жүргізілуіне баса назар аударды;
Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, жастарға өзінің бойындағы адалдық, арамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу,и ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айытты;
Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеру негіз болатын мәселе - ол білім мен тәрбие саласындағы ғылымның дамуымен байланысты екенін айтты.
Елбасымыз өзінің жолдауында білім беру және білікті кадрлар даярлау жүйесі жайлы сөз етті. Бізде экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктерне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екенін айтқан. Мектепте оқушыға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістіктеріне сүйенгенде ғана нәтиже болады [2]. Сондықтан дамыта оқыту әдістемесі негіздері ретінде педагогика және психология болып табылады. Мұғалім дайын ақиқат, түйін, ой қорытындысын оқушылардың миына құйғанмен, ойлау мен сөйлеу негіздеріне жақындауға да мүмкіндік бермей, шығармашылық, арман, қиял қанатын байлап қояды. Оқушыны білім, ақиқат, ереже мен формулалар қоймасына айналдырмау үшін, оны ойлауға үйрету керек (В.А.Сухомлинский) [3].
Көрнекі ғалым А.А.Леонтьевтің оқыту әдістемесі: біріншіден- оқыту мен мазмұнын; екіншіден - жалпы адам психикасының табиғаты мен сөйлеу механизмін; үшіншіден- тілдің маңызы мен ерекшілігін түсінуге тиіс - деген пікірі материалдарды меңгеруде психология-педагогика соңғы жаңалықтарын басшылыққа алғанда ғана нәтижеге жетуге болатынын ашық айтады [4].
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйелі білім жүйесі жасалып әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алып , педагогика теориясы мен оқу тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты беру парадигмасы өзгеріп, білм берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым-қатынас, оқыту технологиясын жеделдетудің психологиялық- педагогикалық бағыттағы негізгі ой- тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
оқушыға орташа деңгейде беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына өту.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен , педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқытудың технологиясы білім берудің теориялық және қызметтік негізін қалыптастыруда, білімді еңбекпен ұштастырып, іс-әрекеттің сапалығын дамытады, мақсатты өмір сүруге ұмтылуға әсер етеді. Оқыту технологиясы оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс-құрал түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Оқыту технологиясында мамұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнда, тиімді әдістер мен құралдарды, бағдарлама мен алға қойылған педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу [5].
Мектептегі дәстүрлі оқытуда оқушылардың бар назары негізінен білім, білік және дағдырларды қалыптастыруға аударылады да, ал ғылыми- білімдердің логика- операциялық жағынан көңіл бөлінбейді. Нәтижеде жеке тұлғаға ең қажетті қасиеттер: бақылампаздық пен ойлау заңдылықтарын талап деңгейінде меңгермейді.
Химияны оқытудың күрделі жүйесіндегі оқулық пен дидактикалық оқу құралдары аса маңызды орын алады. Кейбір әдіскерлер мен дидактиктер оларды оқыту құралдарына жатқызады, бірақ олардың ролі кесте, экранды құралдар, приборлар және тағы басқаларға қарағанда әлде қайда жоғары. Оқулықта химиялық білім мазмұны мектепке білім беру көлемінде беріледі. Л.С. Выготский ойынның мынандай педагогикалық мәнін ашып жазды:ойын үстінде бала өз көңіліне ұнаған іс- әрекетті жүзеге асыратын тәрізді болып көрінгенмен, ол шын мәнінде белгілі бір ережелермен алдын-ала ойластырған шарттылыққа бағынады. Ойын баланың оқуға, білім алуға деген оң көзқарасын қалыптастыруға көмек береді. Химия пәні мұндай ойынға өте бай материал береді.
Тақырыптың өзектілігі: Оқушылар білімін тарау бойынша қорытындылап жүйеге түсіру және тексеру үшін үлестірмелі дидактикалық тапсырмалардың маңызы зор. Дидактикалық тапсымаларға: тест тапсырмаларын, теориялық жазбаша сұрақтар, химиялық диктант, әр түрлі перфокарталар, сөз жұмбақ, викториналар, тірек-сызбалар жатады. Ал, дидактикалық ойындар - оқытудың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерін жарқын түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан мектеп химия курсында үлестірмелі дидактикалық тапсырмаларды қолданып сабақ өту, оқушының химияға деген қызығушылығын арттыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Диплом жұмысының мақсаты:
Орта мектептің химия курсын оқыту барысында қолданылатын дидактикалық құралдар мен үлестірмелі тапсырмалардың маңыздылығын көрсету және дайындау әдістерін ұсыну.
Диплом жұмысының міндеті:
1. Оқылатын жүйені, құбылыстар мен үрдістерді ұқсатып моделдеу бойынша белсенді оқытуда дидактикалық ойындардың, тапсырмалардың, құралдардың маңыздылығын ашып көрсету;
2. Дидактикалық ойындарды өткізу барысында оқушылардың оқу- танымдық әрекетке белсенді қатысуын арттыру;
3. Дидактикалық ойын балалардың ұжымдық мәселені шешуге, ұжым үшін бірлесіп, іс-әрекет етуге, жолдасының пікірімен есептесуге, тілектес болуға жетістігі мен сәтсіздігіне бірге толқуға, қабілеті мен кемшілігіне ұқыптырақ болуға үйрететіндігін арттыру;
4. Дидактикалық тапсырмалар мен құралдар оқушылардың оқу танымдық бесенделеген арттыратын құралы ғана емес, оқушы жүрегі арқылы сабаққа ұмтылыс тудыру жолдары екендігін іс-жүзінде дәлелдеу;
5. Нашар оқитын оқушының ой өрісін дамытуға көмектесетін оқу құралдарының аса маңыздыларының бірі екендігін ашу.
І. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ, ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРДЕ ОҚЫТУДЫҢ ҚОЛ ЖЕТІМДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Дидактикалық принциптерді зерттеу тарихынан
Дидактиканың тарихы оқытудың жалпы принциптерін анықтауға және олардың негізінде мұғалімнің оқушыларды оқытуда жоғары және берік нәтижелерге қол жеткізе алатын маңызды талаптарын қалыптастыруға деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл қолжетімділік қағидатына толықтай қатысты.
Көрнекілік принципін түсіну оқушылардың психикалық даму ерекшеліктеріне, сондай-ақ олардың жеке жас ерекшеліктеріне қатысты оқу процесінде көрінетін психологиялық заңдарға негізделген. Психологтар интеллекттің дамуы мен дамуының әртүрлі кезеңдерін зерттейді. П.К. Анохин[1] барлық психикалық функциялар мен процестерге орын таба алатын мінез-құлық актісін ұйымдастыру және реттеу моделін ұсынды. Бұл модель функционалды жүйе деп аталады. П. К. Анохин зерттелетін материалға реакция тудырмас бұрын "қоздырғышты ынталандыру"қабылдануы керек деген қорытындыға келеді. Бұл қабылдау оқушының сезім түрінде субъективті көрінісі, олардың өткен тәжірибе мен жадпен өзара әрекеттесуі ретінде сипатталады. Осылайша кескін қалыптасады. Егер сурет нақты мотивациямен және адамның жадында сақталған нәрсемен байланысты болса, сурет "жұмыс істейтін" болады
Р. С. Немов [37] кескіннің жад пен мотивациямен байланысы санада мүмкін болатын әрекеттердің бірнеше нұсқаларының пайда болуына әкеледі деп санайды, егер берілген бастапқы ынталандыру болса, адамның қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға әкелуі мүмкін. Ойлаудың рөлі белгілі бір іс-қимыл жоспарын таңдауда жатыр, бұл кезең оған дейін болған көптеген физикалық және психикалық құбылыстар мен жағдайлардың нәтижесі болып табылады. Психологтар қабылданған шешім негізінде іс-қимыл жоспары жасалады, іс-әрекеттің басынан бастап ол туралы ақпарат орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) беріледі деп санайды. Біраз уақыттан кейін орындалған әрекеттің параметрлері, оның нәтижелері туралы ақпарат түседі. Адамның еркі зерттеудің басында негізгі фактор болып табылады.
Р. С. Немов [37] егер орындалған әрекеттің параметрлері іс-әрекеттің акцепторына сәйкес келмесе, яғни бастапқыда қойылған мақсатқа сәйкес келмесе, онда теріс эмоционалды күй пайда болады. Сонымен қатар, егер ақпаратты мүлдем қабылдаудан бас тартылмаса, тақырып бойынша барлық әсерлерден бас тартылса, нәтиже мақсатқа сәйкес келгенше іс-қимыл жоспарын түзету үшін қосымша мотивация жасалады. Егер бұл сәйкестік орын алса, онда оң эмоция ретінде түсіну пайда болады, алдыңғы тәжірибеге жаңа материалды қосу.
П. К. Анохин теориясы [1] физиологиялық және психологиялық процестер мен құбылыстардың өзара әрекеттесуі туралы мәселені шешуге баса назар аударады. Бұл бізге қызықты, өйткені ол түсіну, қабылдау процесінің қалай жүретінін түсіндіреді. П. Н. Анохин материалды қабылдау үшін бейнені қалыптастыру үшін зерттеу объектісін зерттеуге бағытталған сыртқы немесе ішкі жұмыстарды орындау қажет деп санайды. Яғни, қабылдау мен түсіну сөзбен, ойлаумен байланысты, олар тақырыптан, құбылыстан немесе тұжырымдамадан алынған әртүрлі сезімдердің синтезін қамтиды. Объективтілік, тұтастық және категория, яғни мағыналылық - қабылдау процесінде және нәтижесінде пайда болатын кескіннің негізгі қасиеттері. Ұзақ уақыт бойы қабылдау мен түсіну ақпаратты қабылдау мен өңдеуге дейін азайтылды. Бірақ дамып келе жатқан сурет күрделі ойлау процесінің нәтижесі болып табылады, бұл белгілерді қалыптастыру және шешім қабылдау үшін қажетті және жеткілікті белсенді іздеумен байланысты интеллектуалды процесс.
Р. С. Немов[37] қабылдау процесін құрайтын процестердің реттілігін ұсынады.
1. Ақпарат ағынынан ынталандыру кешенін бастапқы бөлу.
2. Сезімдердің құрамына ұқсас немесе жақын сезімдерді іздеу, олармен салыстыру олардың байланысын бағалауға мүмкіндік береді. Яғни,осы объектіні бұрыннан бар тәжірибеге қосу.
3. Қабылданған объектіні белгілі бір санатқа жатқызу, кейіннен қабылданған гипотетикалық шешімнің дұрыстығын растайтын немесе жоққа шығаратын қосымша белгілерді іздеу.
4. Объект туралы қорытынды жасап, оған жалпы қасиеттерді беру.
Л. С. Выготскийдің айтуы бойынша[37] оқушы тек жасөспірім кезінде әр түрлі ғылымдардың теориялық негіздерін оқытудың әсерінен келеді. Бұл ұжымдық қызмет бойынша міндеттерді шешуге ықпал ететіндігі анықталды. Бұл Дж. Пиагеттің теориясына сәйкес келеді, ол жасөспірімдермен тұжырымдамалармен жұмыс жасау қабілетін де байланыстырады. Дж. Пиагет баланың интеллектуалды даму кезеңдерін анықтады: 1 кезең - сенсорлық-моторикалық белсенділіктің даму кезеңі, сенсорлық интеллект, балалардың жасы - 2 жасқа дейін, ол баланың айналасындағы заттарды қабылдау және білу қабілетінің дамуымен сипатталады; 2 кезең - 2 жастан 7 жасқа дейінгі балалардың операцияға дейінгі ойлауының даму кезеңі, бұл кезеңде сөйлеу қалыптасады, көрнекі идеялар қалыптасады; 3 кезең-объектілермен нақты операциялардың даму кезеңі , 7-8 жастан 11 жасқа дейінгі балалардың жасы; алайда, баланың осы даму кезеңдерінен өтуі кезінде химия зерттелмейді, сондықтан біз келесі кезеңге өтеміз. 4 кезең - ресми операциялардың қалыптасу кезеңі. Оның дамуында 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі балалар қол жеткізеді. Бұл кезең баланың логикалық ойлау мен ұғымдарды қолдана отырып, ақыл-ойдағы операцияларды орындау қабілетімен сипатталады. Ішкі ақыл-ой операциялары осы кезеңде санадағы құрылымдық ұйымдасқан тұтасқа айналады. Бұл процесс біртіндеп жүреді және тереңдей отырып, 10 жыл бойы ұзақ уақыт бойы жалғасады [37]. Осы жылдар ішінде қарқынды ақыл-ой жұмысы мен оқу сабақтары адамның ақыл-ой мен басқа да психикалық функцияларды және тұтастай алғанда тұжырымдама сияқты категорияны дамыту үшін маңызды адамның ассимиляциясына жұмсалады. Адамның жоғары психикалық функцияларын дамытуда ұғымдарды ассимиляциялауға неге көп көңіл бөлінетінін көрейік. Ұғымдар адамға объектілер туралы білімді жалпылауға және тереңдетуге мүмкіндік береді, қабылдау, есте сақтау, ойлау, сөйлеуді дамытудың маңызды объектісі ретінде әрекет етеді. Тұжырымдамаларда қамтылған көптеген қасиеттер мен қасиеттердің ішінен адам алдымен өзінің операциялық әрекеттерімен тікелей байланысты адамдарды қабылдайды.
Принцип (латын сөзінен -- principium -- негіз) - бұл жалпылау және абстракция арқылы алынған аймақтағы барлық құбылыстарға қолданылатын негізгі ұстаным. Дидактикалық принциптер (немесе оқыту принциптері) -- педагогикалық ғылымның категориялық аппаратының негізгі ұғымдарының бірі. Олар мектептің мақсаттары мен оқу міндеттеріне қалай қол жеткізуге болатындығын, мұғалім бұл үшін қандай ережелерді басшылыққа алуы керек екенін анықтайды.
Дидактикалық принциптердің мәні педагогикалық практикада оларға білім алушыларды оқыту мен тәрбиелеу мақсаттарына қол жеткізу үшін мұғалімдердің қызметін бағыттайтын бағдарлардың рөлі берілген. Дидактикалық принциптер барлық пәндер мен педагогикалық жұмыстың барлық деңгейлері үшін әмбебап. Оқушыларды тәрбиелеу мен оқытудың оң әсеріне дидактикалық принциптер жүйесі сақталған жағдайда қол жеткізіледі. Педагогикалық әдебиеттерді шолу және талдау көрсеткендей: дидактикалық принциптер тұрақты категория емес. Педагогикалық ғылымның дамуы, тәжірибе жинақтау және әлеуметтік прогресс оларды үнемі жетілдіріп отырады. Педагогикалық ғылымның тарихи даму процесінде дидактикалық принциптер қоғамдық өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының, кейінгі ұрпақты тәрбиелеудің қажеттіліктері мен мақсаттарының әсерінен айтарлықтай өзгерді.Оның шығу тегі бойынша оқыту принциптері педагогикалық практиканы теориялық жалпылау болып табылады. Олар объективті сипатқа ие, өйткені олар практикалық тәжірибе мен субъективті тәжірибеден туындайды, өйткені олар әр мұғалімнің санасында әр түрлі дәлдік пен толықтығымен көрінеді. "П. И. Пидкасистый оқыту принциптерінің негізінде бұрыннан белгілі заңдар мен заңдылықтар жатыр, бірақ олардан қисынды түрде шығарылмайды. Заңдар мен заңдылықтар оқыту принциптері мен практикалық педагогикалық іс-әрекет ережелерін әзірлеу, постуляциялау үшін теориялық негіз болып табылады. Көптеген педагогикалық заңдар мен заңдылықтар соншалықты жан-жақты, олар бір емес, бірнеше принциптерді шығарады. Принциптердің дамуына тек педагогикалық ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік, философиялық, логикалық, психологиялық және басқа да заңдылықтар әсер етеді. Олар сондай-ақ білім беру мен тәрбиелеудің мақсаттарымен, қоршаған орта жағдайларымен, ғылымның даму деңгейімен, қоғам игерген Оқыту құралдары мен әдістерінің сипатымен және, әрине, практиканың өзімен, оқыту тәжірибесімен анықталады" [24, 173-бет].
Ғылыми категориядағы "оқыту принциптері" ұғымының дизайны ежелгі уақытта басталған. Сонымен, ежелгі грек философы және ғалым-энциклопедист Демокрит (460-370) еңбектерінде білім баланың табиғатына сәйкес келетін етіп құрылуы керек (табиғатты бейнелеу принципі), ал оқытуда балалардың қызығушылығына (қызығушылық принципі) негізделуі керек [18, 238 б.]. Ежелгі римдік шешендік теоретик және мұғалім Квинтилиан Марк Фабий (42-118) тәрбиеде баланың жеке ерекшеліктерін (даралау принципі) ескеру қажет деп санайды [18, 243 б.].
Орыс мектебінің қалыптасуының алғашқы жылдарында дидактикалық принциптер педагогикалық категория ретінде қарастырылмады, дегенмен 1918 жылы 16 қазанда жарияланған "бірыңғай еңбек Мектебі туралы Декларацияда" олардың кейбірін бөліп көрсетудің белгілі бір негіздері қаланды. Атап айтқанда, оқу процесінің шығармашылық сипаты, оқушылардың белсенділігі мен дербестігін дамыту, оқытуды дараландыру туралы айтылды. Алайда, дидактикалық принциптер ұғымының нақты анықтамасы және оны педагогикалық ғылымның басқа құрылымдық элементтерінен оқшаулау болған жоқ. Кейінірек кейбір мұғалімдердің еңбектерінде (мысалы, ш.и. Ганелин және А. П.Пинкевич) кейбір дидактикалық принциптердің алғашқы сипаттамалары келтірілген. А.П. Пинкевичтің (1929 жыл) жұмысында дидактикалық принциптер келесідей тұжырымдалды: жас ерекшелігін сақтау; оқытудың әлеуметтік пайдалы жұмыспен тығыз байланысы; оқу процесінің шығармашылық сипаты, оқушылардың тәуелсіздігі мен белсенділігін дамыту. Содан кейін жеке принциптер емес, олардың жүйесі жасалды (мысалы, М. Н.Скаткиннің еңбектерінде - 1950). Кейінгі дамуда дидактикалық принциптер оқу процесінің нақты заңдылықтарының көрінісі және оның белгілі бір компоненттерімен байланысы ретінде қарастырыла бастады.
Тарихи тұрғыдан алғанда, педагогикалық принциптер нақты және белгілі бір әлеуметтік қажеттіліктерді көрсетеді. Біріншіден, олар білім беру мақсаттарымен анықталады. Әлеуметтік-экономикалық формация мен басым әлеуметтік идеологияның өзгеруі білім беру мақсаттарын және сәйкесінше педагогикалық принциптерді өзгертті. Сонымен қатар, педагогикалық принциптер педагогика теориясының дамуына байланысты және оқыту тәжірибесі жинақталған сайын дамуды, нақтылауды және жетілдіруді жалғастыруда.
Комениус жаңа заман педагогикасының негізін қалаушы болды. Оның балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелері бойынша теориялық еңбектерінде ("ана мектебі", "Ұлы дидактика", "тілдердің жаңа әдісі", "Пансофикалық мектеп" және т.б.) барлық маңызды педагогикалық проблемалар қарастырылды. Коменийдің дидактикалық ілімінде оқытудың жалпы принциптері туралы мәселе маңызды орындардың бірі болып табылады, оны әдетте дидактикалық принциптер деп атайды. Оқыту принциптері оқыту мен жалпы оқыту негізделетін жалпы әдістемелік сипаттағы ережелерді білдіреді. Педагогикалық әдебиетте оқытудың дидактикалық (жалпы) принциптері және оқытудың әдістемелік (жеке) принциптері ерекшеленеді.
Комениус дидактика тарихында алғаш рет оқыту принциптерін басшылыққа алу қажеттілігін көрсетіп қана қоймай, осы қағидалардың мәнін ашты:
1) сана мен белсенділік принципі;
2) көріну принципі;
3) білімнің кезеңділігі мен жүйелілігі қағидаты;
4) жаттығулар принципі және білім мен дағдыларды берік игеру.
Сана мен белсенділік принципі: Бұл қағида оқушылар пассивті емес, зубрежка және механикалық жаттығулар арқылы емес, саналы, терең және мұқият білім мен дағдыларды игерген кезде оқытудың осындай сипатын болжайды. Сана болмаған жерде оқыту догматикалық түрде жүзеге асырылады және формализм білімге үстемдік етеді. Комениус ғасырлар бойы үстемдік еткен догматизмді әшкереледі және схоластикалық мектептің жастардағы барлық шығармашылық қабілеттерін қалай өлтіргенін және оның алға жылжу жолын жауып тастағанын айтады. Комениус пәндер мен құбылыстардың мәнін түсінуді, студенттердің оларды түсінуін сәтті оқытудың басты шарты деп санайды. Комениус сонымен қатар саналы білімнің негізін түсіну ғана емес, сонымен қатар білімді практикада қолдану деп санайды: "егер сіз оқушыға үйреншікті нәрсені үйретпесеңіз, оған жатақханада күнделікті қандай пайда әкелетінін көрсетсеңіз". Комениус саналы оқытуды қалай жүзеге асыру керектігі туралы бірқатар нұсқаулар береді. Олардың ішіндегі ең бастысы: "жасөспірімді қалыптастыру кезінде бәрін мүмкіндігінше нақты жасау керек, сонда оқушы ғана емес, сонымен бірге оқушы қай жерде және не істеп жатқанын еш қиындықсыз түсінеді". Оқытудағы сана оқушының белсенділігімен, оның шығармашылығымен тығыз байланысты
Көрнекілік принципі: Оқытудың көрнекілік принципі, ең алдымен, студенттердің білімді объектілер мен құбылыстарды тікелей бақылау арқылы, олардың сенсорлық қабылдауы арқылы игеруін қамтиды. Комениус көрнекілікті оқытудың алтын ережесі деп санайды. Жазу мен мектептің өзі болмаған кезде олар оқу процесінде көрнекілікті қолдануға бет бұрды. Ежелгі елдердің мектептерінде бұл өте кең таралған. Орта ғасырларда, схоластика мен догматизмнің үстемдік ету дәуірінде көрнекілік идеясы ұмытып, оны педагогикалық практикада қолдануды тоқтатты. Комениус алдымен көрнекілікті жалпы педагогикалық принцип ретінде қолдануды енгізді. Коменскийдің көрнекілік туралы ілімінің негізінде сенсуалистік-материалистік эпистемология жатыр. Комениус көрнекілікті негіздеу үшін бірнеше рет бір сөз тіркесін келтірді: "сезімде алдын-ала берілмеген санада ештеңе болмайды".
Комениус көрнекілік пен оның мағынасын келесідей анықтады:
1)"Егер біз студенттерге жалпы нәрселер туралы шынайы және берік білім бергіміз келсе, бәрін жеке байқау және сенсорлық дәлел арқылы үйрету керек".
2) " сондықтан мектептер оқушылардың өз сезімдерін алдын-ала білуі керек, сондықтан олар өздері көре алады, естиді, иіс сезеді, көре алады және көруі керек, естуі керек және т.б., олар адам табиғатын шексіз түсініксіздік пен галюцинациядан құтқарады...
3) заттар туралы білу керек нәрсе "заттардың өздері арқылы оқытылуы керек, яғни,мүмкіндігінше ойлау, жанасу, тыңдау, иіс сезу және т. б. заттарды өздері немесе оларды алмастыратын суреттер".
4) " бір күні адам денесінің анатомиясын мұқият бақылаған адам мұның бәрін адамның көзімен көрмей-ақ, кең түсіндірмелерді оқығаннан гөрі бәрін түсінеді және еске алады. Яғни, Коменияның көрнекілігі тек оқыту принципі ғана емес, сонымен бірге оқуды жеңілдететіні де айқын. Комениус түсінікті болу үшін оны пайдалану қажет деп санады:
1) нақты заттар және оларды тікелей бақылау;
2) мүмкін болмаған кезде, модель және заттың көшірмесі;
3) суреттер объектінің немесе құбылыстың бейнесі ретінде.
Кез-келген байқаудың оқу әсері біз оқушыны қаншалықты шабыттандырғанымызға, ол нені байқауы керек екендігіне және бүкіл оқу процесінде оның назарын қаншалықты аударып, сақтай алғанымызға байланысты.
Дұрыс бақылауды жүзеге асыру үшін Комениус қатаң талап етеді: "Студенттер үшін алтын ереже болсын: сезімдерді қабылдау үшін алдын - ала болжауға болатын барлық нәрсе, атап айтқанда: көрінетін - көру арқылы қабылдау үшін, естілетін - есту, иіс - иіс сезімі, дәмі - дәм, қол жетімді жанасу-жанасу арқылы. Егер кез-келген заттарды бірден бірнеше сезіммен қабылдауға болатын болса, оларды бірден бірнеше сезіммен қабылдауға рұқсат етіңіз".
Білімнің кезеңділігі мен жүйелілігі қағидаты: Ғылым негіздерін дәйекті зерттеу және жүйелі білім Комениус оқытудың міндетті принципі деп санайды. Бұл принцип студенттерге жүйелі білімді белгілі бір логикалық және әдістемелік ретпен игеруді талап етеді. Жүйелілік, ең алдымен, келесі мәселелерге қатысты: ғылымның логикасын бұзбау үшін материалды қалай бөлу керек; оқытуды қайдан бастау керек және оны қандай ретпен құру керек; жаңа және бұрыннан зерттелген материал арасында қалай байланыс орнату керек; оқытудың жеке кезеңдері арасында қандай байланыстар мен ауысулар орнатылуы керек және т. б. Комениус өзінің негізгі ұстанымына қандай мазмұн қояды - " оқыту дәйекті түрде жүргізілуі керек . Коменскийдің бірінші талабы-уақыт өте келе нақты оқу тәртібін орнату, өйткені "тәртіп-бәрінің жаны". Екінші талап-оқытудың оқушылардың білім деңгейіне сәйкестігі және "сабақтардың барлық жиынтығын сыныптарға мұқият бөлу керек". Үшінші талап "бәрі басынан аяғына дейін жүйелі түрде зерттеледі".
Төртінші талап - " ақыл-ойдың барлық негіздерін күшейту-бұл себептерді көрсете отырып, бәрін үйрету, яғни, тек бір нәрсенің қалай болатынын көрсетіп қана қоймай, неге олай болмайтынын көрсету. Өйткені, бір нәрсені білу-себептік байланыста бір нәрсені атау".
Комениус осы талаптарды орындау үшін бірқатар нақты нұсқаулар мен дидактикалық ережелерді тұжырымдайды:
1. Сабақтар жыл сайын, ай сайын, күнде және сағатта мұғалім алдын-ала ойластырып, студенттер түсінуі керек белгілі бір оқу тапсырмалары болатындай етіп бөлінуі керек.
2. Бұл міндеттерді жас ерекшеліктерін ескере отырып, дәлірек айтқанда, жеке сыныптардың міндеттеріне сәйкес шешу керек.
3. Бір пәнді оқушылар оны басынан аяғына дейін меңгергенге дейін оқыту керек.
4. "Барлық сабақтар жаңа материал әрқашан алдыңғы материалға негізделетін және кейіннен нығайтылатындай етіп бөлінуі керек".
5. Оқыту" жалпыдан нақтыға дейін"," қарапайымнан күрделіге дейін"," белгілі - белгісізге", "жақындан алыстыға" және т. б.
"Бұл дәйектілік, - дейді Комениус, - барлық жерде сақталуы керек; барлық жерде ақыл заттарды тарихи білуден ақылға қонымды түсінікке, содан кейін әр нәрсені қолдануға көшуі керек. Осы жолдармен ақыл-ойды ағарту өз мақсаттарына өз қозғалысы бар машиналар сияқты жетелейді".
Жаттығулар принципі және білім мен дағдыларды берік игеру: Білім мен дағдылардың пайдалылығының көрсеткіші жүйелі түрде өткізілетін жаттығулар мен қайталау болып табылады.
Қайталау және жаттығу принципі жаттығудың өзі сияқты ескі. Ежелгі қытай философы Конфуций қайталау мен жаттығу принципіне негізделген оқыту жүйесін құрды. Орта ғасырларда олар оқытудың әмбебап әдістеріне айналды.
1.2 Оқытудың дидактикалық принциптері, олардың жіктелуі
Педагогикалық технологиялар, оларды ұйымдастыру және іске асыру жетекші дидактикалық принциптердің талаптарына байланысты. "Дидактика" - бұл педагогика ғылымының оқыту мен білім беру теориясын білдіретін бөлімі, " қалай оқыту керек?. Дидактикалық принциптер немесе оқыту принциптері-бұл белгілі бір жүйені атайтын басшылық ережелер, принциптік заңдылықтар мазмұнына, оқу процесіне, әдістеріне, әдістеріне, құралдарына және оны ұйымдастырудың формаларына бастапқы, негізгі дидактикалық талаптар. Оқу процесін ұйымдастыруда оқыту принциптерін басшылыққа ала отырып, әр мұғалім олардың талаптары оның барлық іс-әрекеттерін бағыттайтынын білуі керек: олар оқытудың мазмұнын, оқыту әдістері мен формаларын анықтауға көмектеседі, сонымен қатар сабақ барысында мұғалімнің мінез-құлқын белгілейді.
Оқытудың жетекші қағидаттарына мыналар жатады:
* мақсаттылық принципі;
* ғылымилық;
* оқытудың өмірмен байланысы;
* жүйежәне жүйелілік;
* сана мен белсенділік;
* оқытудың көрнекілігі;
* қол жетімділік;
* интегративті тәсіл;
* тәрбиелік және дамытушылық оқыту;
* беріктік принципі.
Мақсаттылық принципі орта кәсіптік білім беруді дамытудың негізгі бағыттарының негізгі мақсаты арқылы жүзеге асырылады, бұл орта кәсіптік білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың ұйымдастырушылық, әдістемелік және мазмұнды негіздерін құру, оның Қазақстанның өзгеріп жатқан жағдайларына бейімделуін жеделдету. Мақсаттылық қағидатының талаптары:
* оқыту мен тәрбиелеу мазмұнының, ұйымдастыру әдістері мен нысандарының сәйкестігі;
* арнаулы орта оқу орындарының басты міндеттерін;
* оқыту мен тәрбиелеу мазмұнының, ұйымдастыру әдістері мен нысандарының сәйкестігі;
* мамандық бойынша оқу жоспары мен бағдарламаларын оқыту.
Ғылым принциптің талаптары:
* студенттердің теориялық білім жүйесінің болуы;
* фактілердің, құбылыстардың, заңдылықтардың дұрыстығы;
* практикалық тұжырымдардың, әрекеттердің ғылыми дәлелі.
Оқытудың өмірмен байланысы принципті талаптары:
* барлық оқу-тәрбие процесінің кәсіби бағыттылығы;
* алынған білімді өмірде де, өндірісте де қайда, қашан және қалай қолдануға болады деген сұраққа жауап алу.
Жүйелілік пен дәйектілік принципі талаптары:
* оқу бағдарламасында да, студенттерге білім беру әдістерінде де оқу материалының қатаң, логикалық орналасуы;
* студенттердің білімді, дағдыларды және дағдыларды жүйелі түрде игеруі және оларды практикада бір уақытта қолдану.
Сана мен белсенділік принципі талаптары:
* оқу процесінің сипатының" екіжақтылығын " есепке алу;
* студенттердің өз бетінше, шығармашылықпен жұмыс істеуге деген ынтасын ояту қажеттілігі;
* оқу процесіне белсенді әдістерді, оқыту нысандарын тиімді енгізу;
* студенттерді өз бетінше білім алу процесіне қосу;
* студенттердің ғылыми ойлауын және білім алуға кәсіби шығармашылық көзқарасын дамыту, нақты өндірістік міндеттерді шешу үшін өз бетінше және еркін қолдана білу.
Көрнекілік принципі талаптары:
* көрнекілікті қолданудың дидактикалық мақсатын нақты анықтау;
* көрсету тәртібі мен әдістемесі;
* көрнекіліктің мақсатты мөлшерін таңдау;
* демонстрация тізбегі;
* көрнекіліктің жеке түрлерінің үйлесімі;
* студенттерді бақыланатын объектілерді дербес талдауға қосу;
* көрсету мәдениетінің талаптарын сақтау;
* көрнекілікті жобалауға қойылатын психологиялық талаптар;
* оқытушының қорытындысының болуы.
Қолжетімділік қағидаты мен талаптары:
* студенттердің білім деңгейін есепке алу;
* студенттердің танымдық мүмкіндіктерін есепке алу;
* студенттердің кәсіби даярлығын, мінезін және тәжірибесін есепке алу;
* студенттердің жас ерекшеліктерін есепке алу;
* студенттердің қажеттіліктері мен мүдделерін ескеру.
Интеграцияланған тәсіл принципі мен талаптары:
* кәсіби және өмірлік маңызды мәселелерді шешу үшін байланысты пәндерді оқытуда оқытудың әртүрлі формалары мен әдістерін бір уақытта қолдану.
Тәрбиелік және дамытушылық оқыту принципі талаптары:
* оқытудың жетекші мақсаттарын дұрыс анықтау: танымдық, тәрбиелік, дамытушылық;
* сабақ барысында студенттердің дүниетанымын қалыптастыру;
* патриотизм, азаматтық, адамгершілік, интеллигенция сезімдерін тәрбиелеу, мәдени мінез-құлық, тәртіптілік дағдыларын қалыптастыру;
* дербестікті, бастаманы, шығармашылықты дамыту;
* танымдық қабілеттер мен шығармашылық Күштерді дамыту(негізгі нәрсені талдай, жинақтай, бөліп көрсете, салыстыра, салыстыра, дербес қорытынды жасай білу).
Беріктік принципі талаптары:
* жоғарыда аталған қағидаттардың талаптарын тиімді жүзеге асыру;
* алынған білімді қайталау, шоғырландыру, осы білімді практикада қолдану дағдылары мен дағдыларын қалыптастыру педагогикалық тұрғыдан орынды және нақты ұйымдастырылған;
* студенттердің алған білімдерін, біліктері мен дағдыларын бағалауды жүйелі түрде бақылау;
* оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру процесінде студенттерге жеке, сараланған көзқарасты жүзеге асыру.
Оқытудың жетекші принциптерінің жоғарыда аталған талаптары қазіргі педагогикалық технологиялар үшін негізгі негіз болып табылады. Қазіргі педагогикалық технологиялардың (STP) құрамы қандай, олардың мазмұны қандай? Біз оларды біздің формулада көрсетілген логикалық ретпен сипаттаймыз: СПТ= мақсаттар + міндеттер + мазмұн + әдістер (әдістер, құралдар) + оқу формалары. Бүгінгі таңда экономика мен білім беруді реформалау жағдайында білім туралы заңға сүйене отырып, студенттерді тәрбиелеу мен оқытудың мақсаты біршама жаңа жолмен түсіндіріледі-оларда жалпыадамзаттық құндылықтарды қалыптастыру. Бұл құндылықтардың тәрбие мен оқыту міндеттеріндегі мәні: студенттерде адамгершілік, азаматтық, патриотизм, ақыл-ой, жеке, кәсіби қасиеттер және т. б. қасиеттерін қалыптастыру. Бұл мәселелерді шешудің ерекшелігі-әр студентті практикалық, пайдалы, барлығына нақты іс-әрекетке қосу. Оқытудың мазмұнына келетін болсақ, ол оқу -- жоспарлау құжаттамасымен анықталады: оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік материалдар.
1.3 Оқыту процесінде көрнекі әдістерді қолдану
Көрнекілік принципін жүзеге асыру визуалды әдістерді қолдану арқылы мүмкін болады.
Оқытудың көрнекі әдістері деп оқу материалын игеру оқу процесінде қолданылатын көрнекі құралдар мен техникалық құралдарға айтарлықтай тәуелді болатын әдістер түсініледі. Көрнекі әдістер оқытудың ауызша және практикалық әдістерімен бірге қолданылады және оқушыларды құбылыстармен, процестермен, заттармен табиғи түрінде немесе символикалық бейнеде оқыту болып табылады. Қазіргі мектепте осы мақсат үшін экрандық техникалық құралдар кеңінен қолданылады.
Оқытудың визуалды әдістерін шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация әдісі және демонстрация әдісі.
Иллюстрация әдісі оқушыларға иллюстрациялық оқулықтарды, плакаттарды, кестелерді, суреттерді, карталарды, тақтадағы эскиздерді, жалпақ модельдерді және т.б. қолдану арқылы оқытылады.
Демонстрация әдісі әдетте құрылғыларды, эксперименттерді, техникалық қондырғыларды, фильмдерді, презентацияларды және т.б. қолдану
Көрнекі құралдарды иллюстративті және демонстрациялық деп екіге бөлу шартты болып табылады. Бұл көрнекіліктің белгілі бір құралдарын иллюстративті және демонстративті топқа жатқызу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Оқу үрдісіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (компьютерлер, интерактивті тақта) визуалды оқыту әдістерінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі жағдайда көрнекілік құралдарын дербес компьютер ретінде пайдалануға ерекше назар аударылуда. Компьютерлер белгілі бір процестер мен жағдайларды имитациялауға мүмкіндік береді, бірқатар мүмкін шешімдердің ішінен белгілі критерийлерге сәйкес ең оңтайлысын таңдайды, яғни, оқу процесінде көрнекі әдістердің мүмкіндіктерін едәуір кеңейтуге жағдай жасайды.
Көрнекілікті тиімді пайдалану шарттары
Оқытудың визуалды әдістерін қолданған кезде бірқатар шарттар сақталуы керек:
а) қолданылатын көрнекілік оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек;
ә) айқындылықты орташа мөлшерде қолдану керек және оны біртіндеп және сабақтың тиісті уақытында ғана көрсету керек;
в) бақылау барлық оқушылар көрсетілген объектіні анық көретіндей етіп ұйымдастырылуы керек.
Оқу процесінде көрнекі құралдарды қолдану оқушылардың ақпаратты игеру сапасын арттыру, психикасын дамыту және мұғалімдердің педагогикалық мүмкіндіктерін шешу үшін үлкен маңызға ие. Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский көрнекілік саналы және тұрақты білімді игеруге ықпал етеді, ол теория мен практиканың байланысын жүзеге асырады, нақты мен абстракт арасындағы байланыс негізінде абстрактілі ойлауды дамытады, танымдық қызығушылық пен белсенділікті қалыптастырады деп тұжырымдады.
- көрнекі материалды пайдалану кезінде белгілі бір талаптар сақталуы керек;
- сабақ тақырыбына сәйкес келуі керек көрнекі құралдарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
- сыныптағы жағдайға сәйкес әрекет ету қабілеті. Көрнекі материал қандай мақсатпен қамтылғанын білу, көрнекі материалмен жұмыс жасаудың міндеттерін нақты елестету;
- сабақ барысы көрнекі материалға бағынбауы керек. Сабақ барысында көрнекіліктің қолданылуы және дұрыс кезеңде уақтылы қолданылуы, бақылауға бағыттау қабілеті, осылайша балалар зерттелуі керек объектінің сол қасиеттерін, күйлерін немесе әрекеттерін бөліп көрсетуі керек;
- заттар немесе құбылыстар арасындағы байланыстарды түсіну үшін көрнекілікті сілтеме ретінде пайдалану. Балаларға өмірлік тәжірибеге негізделген нақты идея туралы көрнекі материалды бірден көрсетпеу керек;
-сөздер мен көрнекі құралдарды қолдану бірлігі ережелерін сақтау;
- тұлғаның барлық аспектілерін (эстетикалық, адамгершілік) қабылдау мақсатында көрнекілікті қолдану.
Зерттеулер көрсеткендей, оқылған нәрсені иллюстрациялап әңгімемен сүйемелдеу оқуды айтарлықтай жақсартады. Сонымен, ақпаратты есту арқылы қабылдаудың тиімділігі - 15%, көрнекі қабылдау - 25%, ал оларды оқу үдерісіне бір уақытта қосу қабылдаудың тиімділігін 65% -ға дейін арттырады.
Көрнекілік принципін жүзеге асыру көбінесе дидактикалық материалдар мен техникалық құралдардың сапасына, мұғалімнің (мұғалімнің) оларды пайдалану шеберлігіне, оқу орындарында оқу құралдары, сызбалар, слайдтар, фотосуреттер, демонстрациялар жасау үшін жасалған жағдайларға байланысты.
Көрнекі оқыту - өтетін материалды оқушылардың көзімен көріп, нақтылы түсінулеріне мүмкіндік береді. Мысалы, адам анатомиясы физиологиясы, гигиенасы пәнінен адам қаңқасы көрсетіліп, осы сүйектің құрылысы мен химиялық құрамы және буындардың құрылысы мен маңызы, атқаратын қызметі оқушыларға түсіндіріледі. Ботаника сабағында "Өсімдіктердің органдары" тақырыбы бойынша көрнекілік ретінде гербарийлеп және коллекциялар көрсетіледі. Әдебиет пәнінен картиналар сериясы, тарих пен география сабақтарында географиялық және тарихи карталар, картограммалар, диаграммалар, схемалар, кестелер, диапозитивтер пайдаланылады. Бакылау оқыту әдісі ретінде сезімдік танымының белсенді формасы болып табылады. Берілген әдіс ақпаратты көрнекілікте қабылдауға негізделген, индуктивті түрде, жеке дедуктивтік жолдармен білімді игеру, оқушылардың түрлі деңгейдегі танымдылық және өздік жұмыс жүргізу белсенділігі, таным процесін басқарудың түрлі тәсілін қолдануды қарастырады.
Мына әдістен гөрі кешенді дидактикалық технологиясы берілген. Оқыту процесінде әдісті пайдалану, оқушыларға толық оқытылатын құбылыстардың көрнекілік ролін көрсету, сұраныстарын қанағаттандыру, оқушылардың қызығушылығы мен қажетін, мұғалімдердің еңбегін жеңілдету,босаған уақыт білімді бақылайтын және коррекциялайтын, дәптер тексеруді т.б. қамтамасыз етеді. Сонымен қатар кері байланыс жұмысын; толық және жүйелі түрде бақылауды ұйымдастыру, үлгерімді объективті есепке алуды ұйымдастырады. Бұл әдісті қолдану жан-жақты дайындықты қажет етеді. Бақылаудың сызба - нұсқасын өңдеуге, оқушыларды бақылау нәтижелерін өңдей білуге және оны тікелей білу тәсілдеріне үйретеді. Бұл әдістің олардың өзіндік жұмыс істей білу дағдыларына көмектеседі, танымдық, ұйымдастырушылық, тәрбиелік мәні зор. Физика мен химия пәндері кезінде жасалған эксперименттік тәжірибелері де көрнекілік оқыту әдістемесі деп атауға болады. Оқу фильмдері оқыту методы ретінде қолданылады. Программалық материалды оқу фильмдері арқылы баяндауды кино сабақтар немесе экрандап оқыту әдістеме деп те атайды. Фильмдер әдебиет,ана тілі пәндерінен көбірек қолданылады. Фильмдер сабақ кезінде түрлі дидактикалық мақсатта да пайдаланылады. Оны оқушылардың ынтасын арттыру мақсатымен материалды меңгерудің алдында көрсетуге де болады. Ара тұра оқушы білуге тиісті тақырыптардың кіріспесі ретінде оқу фильмдерінің мазмұны түсіндіріледі. Кей кезде фильм материалды өткеннен кейін көрсетіледі. Себебі ол өткен сабақты тереңірек ұғынып, пысықтау мақсатында да қолданылады. Фильмдерді материалды түсіндіру үстінде көрсету- педагогикалық тәжірибелерде көбірек тараған әдістердің бірі. Сабақ үстінде материалды біртіндеп түсіндіре отырып, осы тақырыпқа байланысты фильмдерден үзінділер көрсетуге де болады. Сабақ біткеннен кейін, мұғалім көрсетілген фильм туралы оқушылармен әңгіме жүргізіп, өткен тақырыпты тұтастай пысықтап қорытады. Оқу фильмдері сабақ тақырыбының мазмұнын кеңейтіп, оны толықтыра түседі. Киноны оқушылардың өздігінен меңгеретін жұмыстарына байланысты да пайдалануға болады. Бұл үшін алдымен мектеп жанындағы кино үйірмесі арқылы кино аппараттар мен жұмыс істей білуге тиіс.
Теледидар. Теледидар да техникалық оқу құралдарының бірі болып есептеледі. Оқыту әдісі бойынша теледидар дыбысты - экрандық көрнекі құралдардың қатарына жатады. Сондықтан оқыту құралы ретінде мұның да рөлі зор. Теледидар арқылы ғылым, техника және өнер саласынан көрнекті мамандардың сөздерін пайдалануға болады.
Радио. Дыбысты техникалық құралдардың бірі- радио. Елімізге радио хабарлары оқыту әдісінің бір түріне жатады.Көптеген мектептерде, оқыту мақсатына байланысты ұйымдастырылған өздерінің радио торабы бар. Жаңа салынатын мектептердің жобасы бойынша арнайы радио кабинеттері жабдықталады. Радио арқылы ғылымның әр саласынан мамандардың сөздері беріледі және дене шынықтыру, ән мен музыка сабақтары жиі хабарланады. Кей мектептерде радио сабақтары әсіресе, шет тілдерінен өте табысты өтуде. Радио хабары арқылы шет тілі сабақтарынан оқушылардың тілін дамытуға және мәнерлеп оқуға үйретуге болады. Радио арқылы оқушылар үшін әдебиет сабағына арнап музыкалық иллюстрацияларды дыбысты техникалық құралдар ретінде магнитофон жазбалары пайдаланылады. Оларға жазылған сабақтарды қайталап тыңдау арқылы оқушылар ана және орыс тілдерінде қатесіз сөйлей білуге дағдыланады.
Экскурсиялық оқыту. Экскурсия (лат.-серуен жасау ) - өзінің мазмұны жөнінен үш түрлі дидактикалық мақсатпен ұйымдастырылады: жалпы білімберу, өлкетану, тәрбиелеу. Экскурсия сабағының барысында өтетін тақырып әңгіме методы мен көрнекі оқыту методының ұласуы арқылы түсіндіріледі.Олай дейтін себебіміз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пaвлодaр Мeмлeкeттік пeдaгогикaлық yнивeрситeті
Қорғayғa жібeрілді
___________ кaфeдрa мeңгeрyшісі ___________ ФИО
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тaқырыбы: Химияны оқыту процесінде көрнекілік пен хабардарлықтың дидактикалық принциптерін жүзеге асыру
Мaмaндық 5В011200 - Химия
Орындaғaн: Ф.И.О.
Ғылыми жeтeкші т. ғ. д., проф.
Нормобaқылayшы Ф.И.О.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ, ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРДЕ ОҚЫТУДЫҢ ҚОЛ ЖЕТІМДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІ ... ...
6
1.1 Дидактикалық принциптерді зерттеу тарихынан ... ... ... ... ... ... .. ... .
6
1.2 Оқытудың дидактикалық принциптері, олардың жіктелуі ... ... ... ...
12
1.3 Оқыту процесінде көрнекі әдістерді қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.4 Химияны оқытуда көрнекілікті қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21
1.5 Химия мұғалімдерінің практикалық тәжірибесін зерттеу ... ... ... ...
26
2 БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЛ ЖЕТІМДІЛІКТІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ҚАҒИДАТЫН ІСКЕ АСЫРУ ... ... ... ... ... ... ... .. ...
32
2.1 8 сыныптағы Бейорганикалық химияның сипаттамалық тақырыптарын дидактикалық хабардарлық принципі тұрғысынан талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2.2 8сыныпты Бейорганикалық химияның теориялық тақырыбына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3. ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
3.1 Оқушылардың білімдерінің сапасын арттыру үшін оқытудың дидактикалық құралдарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
3.2 Білім беру барысында дидактикалық-интерактивтік әдісті іс-жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.3 Химия пәнін дидактикалы-интерактивті әдіс көмегімен оқытудағы тәжірибелік - эксперименттік жұмыс және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
68
КІРІСПЕ
"Естігенді ұмытамын, көргенді есте сақтаймын,
ал өз ақыл - ойыммен істеген ісімді түсінемін"
Қытай философы Конфуций.
Ұлттық басекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен анықталады. Егемен елімізде болып жатқан әлеуметтік - экономикалық және саяси өзгерістер ғылым мен өндірістің барлық салаларында жұмыс істейтін маман даярлау сапасын жетілдіруде, тәрбие мәселеріне тыңғылықты байыппен қарауды бүкіл педагогикалық процесті басқарып және оған қатысып отырған мамандар талап етеді.
Болашақ мамандардың қәсіби даярлығын арттыруға байланысты барлық мәселелердің өзектілігі мен маңыздылығы жоғары мектептің дәл қазіргі кезеңдегі жағдайында талдау жасап, оның алдында тұрған мәселерге назар аударудың қажеттілігін дәлелдеп отыр [1].
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы Білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер Білім берудің мемлекеттік стандарттардындағы білім берудің мақсаты мен мазмұнынан мұғалімдерге қойылып отырған талаптардың жоғары екендігін айқындайды. Бүгінгі таңда қоғамымыздың кез-келген саласында өзі үшін де, елі үшін де өскелең экономикалық және әлеуметтік жауапкершілік жағдайында өмір сүріп, жұмыс жасай білетін білікті, қабілетті, іздеңгіш азаматтар қажет екені белгілі.
Республика білім және ғылым қызметкерлерінің II - ші съезінде елбасы Н.Назарбаев білім және ғылым саласындағы түйінді мәселерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындады:
Бүгінгі жастар осы заманының сыншысы да, тарихсышы да болатындықтан жастармен жүйелі жұмыс жүргізілуіне баса назар аударды;
Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, жастарға өзінің бойындағы адалдық, арамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу,и ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айытты;
Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеру негіз болатын мәселе - ол білім мен тәрбие саласындағы ғылымның дамуымен байланысты екенін айтты.
Елбасымыз өзінің жолдауында білім беру және білікті кадрлар даярлау жүйесі жайлы сөз етті. Бізде экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктерне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екенін айтқан. Мектепте оқушыға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістіктеріне сүйенгенде ғана нәтиже болады [2]. Сондықтан дамыта оқыту әдістемесі негіздері ретінде педагогика және психология болып табылады. Мұғалім дайын ақиқат, түйін, ой қорытындысын оқушылардың миына құйғанмен, ойлау мен сөйлеу негіздеріне жақындауға да мүмкіндік бермей, шығармашылық, арман, қиял қанатын байлап қояды. Оқушыны білім, ақиқат, ереже мен формулалар қоймасына айналдырмау үшін, оны ойлауға үйрету керек (В.А.Сухомлинский) [3].
Көрнекі ғалым А.А.Леонтьевтің оқыту әдістемесі: біріншіден- оқыту мен мазмұнын; екіншіден - жалпы адам психикасының табиғаты мен сөйлеу механизмін; үшіншіден- тілдің маңызы мен ерекшілігін түсінуге тиіс - деген пікірі материалдарды меңгеруде психология-педагогика соңғы жаңалықтарын басшылыққа алғанда ғана нәтижеге жетуге болатынын ашық айтады [4].
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйелі білім жүйесі жасалып әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алып , педагогика теориясы мен оқу тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты беру парадигмасы өзгеріп, білм берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым-қатынас, оқыту технологиясын жеделдетудің психологиялық- педагогикалық бағыттағы негізгі ой- тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
оқушыға орташа деңгейде беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына өту.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен , педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқытудың технологиясы білім берудің теориялық және қызметтік негізін қалыптастыруда, білімді еңбекпен ұштастырып, іс-әрекеттің сапалығын дамытады, мақсатты өмір сүруге ұмтылуға әсер етеді. Оқыту технологиясы оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс-құрал түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Оқыту технологиясында мамұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнда, тиімді әдістер мен құралдарды, бағдарлама мен алға қойылған педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу [5].
Мектептегі дәстүрлі оқытуда оқушылардың бар назары негізінен білім, білік және дағдырларды қалыптастыруға аударылады да, ал ғылыми- білімдердің логика- операциялық жағынан көңіл бөлінбейді. Нәтижеде жеке тұлғаға ең қажетті қасиеттер: бақылампаздық пен ойлау заңдылықтарын талап деңгейінде меңгермейді.
Химияны оқытудың күрделі жүйесіндегі оқулық пен дидактикалық оқу құралдары аса маңызды орын алады. Кейбір әдіскерлер мен дидактиктер оларды оқыту құралдарына жатқызады, бірақ олардың ролі кесте, экранды құралдар, приборлар және тағы басқаларға қарағанда әлде қайда жоғары. Оқулықта химиялық білім мазмұны мектепке білім беру көлемінде беріледі. Л.С. Выготский ойынның мынандай педагогикалық мәнін ашып жазды:ойын үстінде бала өз көңіліне ұнаған іс- әрекетті жүзеге асыратын тәрізді болып көрінгенмен, ол шын мәнінде белгілі бір ережелермен алдын-ала ойластырған шарттылыққа бағынады. Ойын баланың оқуға, білім алуға деген оң көзқарасын қалыптастыруға көмек береді. Химия пәні мұндай ойынға өте бай материал береді.
Тақырыптың өзектілігі: Оқушылар білімін тарау бойынша қорытындылап жүйеге түсіру және тексеру үшін үлестірмелі дидактикалық тапсырмалардың маңызы зор. Дидактикалық тапсымаларға: тест тапсырмаларын, теориялық жазбаша сұрақтар, химиялық диктант, әр түрлі перфокарталар, сөз жұмбақ, викториналар, тірек-сызбалар жатады. Ал, дидактикалық ойындар - оқытудың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерін жарқын түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан мектеп химия курсында үлестірмелі дидактикалық тапсырмаларды қолданып сабақ өту, оқушының химияға деген қызығушылығын арттыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Диплом жұмысының мақсаты:
Орта мектептің химия курсын оқыту барысында қолданылатын дидактикалық құралдар мен үлестірмелі тапсырмалардың маңыздылығын көрсету және дайындау әдістерін ұсыну.
Диплом жұмысының міндеті:
1. Оқылатын жүйені, құбылыстар мен үрдістерді ұқсатып моделдеу бойынша белсенді оқытуда дидактикалық ойындардың, тапсырмалардың, құралдардың маңыздылығын ашып көрсету;
2. Дидактикалық ойындарды өткізу барысында оқушылардың оқу- танымдық әрекетке белсенді қатысуын арттыру;
3. Дидактикалық ойын балалардың ұжымдық мәселені шешуге, ұжым үшін бірлесіп, іс-әрекет етуге, жолдасының пікірімен есептесуге, тілектес болуға жетістігі мен сәтсіздігіне бірге толқуға, қабілеті мен кемшілігіне ұқыптырақ болуға үйрететіндігін арттыру;
4. Дидактикалық тапсырмалар мен құралдар оқушылардың оқу танымдық бесенделеген арттыратын құралы ғана емес, оқушы жүрегі арқылы сабаққа ұмтылыс тудыру жолдары екендігін іс-жүзінде дәлелдеу;
5. Нашар оқитын оқушының ой өрісін дамытуға көмектесетін оқу құралдарының аса маңыздыларының бірі екендігін ашу.
І. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ, ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРДЕ ОҚЫТУДЫҢ ҚОЛ ЖЕТІМДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Дидактикалық принциптерді зерттеу тарихынан
Дидактиканың тарихы оқытудың жалпы принциптерін анықтауға және олардың негізінде мұғалімнің оқушыларды оқытуда жоғары және берік нәтижелерге қол жеткізе алатын маңызды талаптарын қалыптастыруға деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл қолжетімділік қағидатына толықтай қатысты.
Көрнекілік принципін түсіну оқушылардың психикалық даму ерекшеліктеріне, сондай-ақ олардың жеке жас ерекшеліктеріне қатысты оқу процесінде көрінетін психологиялық заңдарға негізделген. Психологтар интеллекттің дамуы мен дамуының әртүрлі кезеңдерін зерттейді. П.К. Анохин[1] барлық психикалық функциялар мен процестерге орын таба алатын мінез-құлық актісін ұйымдастыру және реттеу моделін ұсынды. Бұл модель функционалды жүйе деп аталады. П. К. Анохин зерттелетін материалға реакция тудырмас бұрын "қоздырғышты ынталандыру"қабылдануы керек деген қорытындыға келеді. Бұл қабылдау оқушының сезім түрінде субъективті көрінісі, олардың өткен тәжірибе мен жадпен өзара әрекеттесуі ретінде сипатталады. Осылайша кескін қалыптасады. Егер сурет нақты мотивациямен және адамның жадында сақталған нәрсемен байланысты болса, сурет "жұмыс істейтін" болады
Р. С. Немов [37] кескіннің жад пен мотивациямен байланысы санада мүмкін болатын әрекеттердің бірнеше нұсқаларының пайда болуына әкеледі деп санайды, егер берілген бастапқы ынталандыру болса, адамның қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға әкелуі мүмкін. Ойлаудың рөлі белгілі бір іс-қимыл жоспарын таңдауда жатыр, бұл кезең оған дейін болған көптеген физикалық және психикалық құбылыстар мен жағдайлардың нәтижесі болып табылады. Психологтар қабылданған шешім негізінде іс-қимыл жоспары жасалады, іс-әрекеттің басынан бастап ол туралы ақпарат орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) беріледі деп санайды. Біраз уақыттан кейін орындалған әрекеттің параметрлері, оның нәтижелері туралы ақпарат түседі. Адамның еркі зерттеудің басында негізгі фактор болып табылады.
Р. С. Немов [37] егер орындалған әрекеттің параметрлері іс-әрекеттің акцепторына сәйкес келмесе, яғни бастапқыда қойылған мақсатқа сәйкес келмесе, онда теріс эмоционалды күй пайда болады. Сонымен қатар, егер ақпаратты мүлдем қабылдаудан бас тартылмаса, тақырып бойынша барлық әсерлерден бас тартылса, нәтиже мақсатқа сәйкес келгенше іс-қимыл жоспарын түзету үшін қосымша мотивация жасалады. Егер бұл сәйкестік орын алса, онда оң эмоция ретінде түсіну пайда болады, алдыңғы тәжірибеге жаңа материалды қосу.
П. К. Анохин теориясы [1] физиологиялық және психологиялық процестер мен құбылыстардың өзара әрекеттесуі туралы мәселені шешуге баса назар аударады. Бұл бізге қызықты, өйткені ол түсіну, қабылдау процесінің қалай жүретінін түсіндіреді. П. Н. Анохин материалды қабылдау үшін бейнені қалыптастыру үшін зерттеу объектісін зерттеуге бағытталған сыртқы немесе ішкі жұмыстарды орындау қажет деп санайды. Яғни, қабылдау мен түсіну сөзбен, ойлаумен байланысты, олар тақырыптан, құбылыстан немесе тұжырымдамадан алынған әртүрлі сезімдердің синтезін қамтиды. Объективтілік, тұтастық және категория, яғни мағыналылық - қабылдау процесінде және нәтижесінде пайда болатын кескіннің негізгі қасиеттері. Ұзақ уақыт бойы қабылдау мен түсіну ақпаратты қабылдау мен өңдеуге дейін азайтылды. Бірақ дамып келе жатқан сурет күрделі ойлау процесінің нәтижесі болып табылады, бұл белгілерді қалыптастыру және шешім қабылдау үшін қажетті және жеткілікті белсенді іздеумен байланысты интеллектуалды процесс.
Р. С. Немов[37] қабылдау процесін құрайтын процестердің реттілігін ұсынады.
1. Ақпарат ағынынан ынталандыру кешенін бастапқы бөлу.
2. Сезімдердің құрамына ұқсас немесе жақын сезімдерді іздеу, олармен салыстыру олардың байланысын бағалауға мүмкіндік береді. Яғни,осы объектіні бұрыннан бар тәжірибеге қосу.
3. Қабылданған объектіні белгілі бір санатқа жатқызу, кейіннен қабылданған гипотетикалық шешімнің дұрыстығын растайтын немесе жоққа шығаратын қосымша белгілерді іздеу.
4. Объект туралы қорытынды жасап, оған жалпы қасиеттерді беру.
Л. С. Выготскийдің айтуы бойынша[37] оқушы тек жасөспірім кезінде әр түрлі ғылымдардың теориялық негіздерін оқытудың әсерінен келеді. Бұл ұжымдық қызмет бойынша міндеттерді шешуге ықпал ететіндігі анықталды. Бұл Дж. Пиагеттің теориясына сәйкес келеді, ол жасөспірімдермен тұжырымдамалармен жұмыс жасау қабілетін де байланыстырады. Дж. Пиагет баланың интеллектуалды даму кезеңдерін анықтады: 1 кезең - сенсорлық-моторикалық белсенділіктің даму кезеңі, сенсорлық интеллект, балалардың жасы - 2 жасқа дейін, ол баланың айналасындағы заттарды қабылдау және білу қабілетінің дамуымен сипатталады; 2 кезең - 2 жастан 7 жасқа дейінгі балалардың операцияға дейінгі ойлауының даму кезеңі, бұл кезеңде сөйлеу қалыптасады, көрнекі идеялар қалыптасады; 3 кезең-объектілермен нақты операциялардың даму кезеңі , 7-8 жастан 11 жасқа дейінгі балалардың жасы; алайда, баланың осы даму кезеңдерінен өтуі кезінде химия зерттелмейді, сондықтан біз келесі кезеңге өтеміз. 4 кезең - ресми операциялардың қалыптасу кезеңі. Оның дамуында 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі балалар қол жеткізеді. Бұл кезең баланың логикалық ойлау мен ұғымдарды қолдана отырып, ақыл-ойдағы операцияларды орындау қабілетімен сипатталады. Ішкі ақыл-ой операциялары осы кезеңде санадағы құрылымдық ұйымдасқан тұтасқа айналады. Бұл процесс біртіндеп жүреді және тереңдей отырып, 10 жыл бойы ұзақ уақыт бойы жалғасады [37]. Осы жылдар ішінде қарқынды ақыл-ой жұмысы мен оқу сабақтары адамның ақыл-ой мен басқа да психикалық функцияларды және тұтастай алғанда тұжырымдама сияқты категорияны дамыту үшін маңызды адамның ассимиляциясына жұмсалады. Адамның жоғары психикалық функцияларын дамытуда ұғымдарды ассимиляциялауға неге көп көңіл бөлінетінін көрейік. Ұғымдар адамға объектілер туралы білімді жалпылауға және тереңдетуге мүмкіндік береді, қабылдау, есте сақтау, ойлау, сөйлеуді дамытудың маңызды объектісі ретінде әрекет етеді. Тұжырымдамаларда қамтылған көптеген қасиеттер мен қасиеттердің ішінен адам алдымен өзінің операциялық әрекеттерімен тікелей байланысты адамдарды қабылдайды.
Принцип (латын сөзінен -- principium -- негіз) - бұл жалпылау және абстракция арқылы алынған аймақтағы барлық құбылыстарға қолданылатын негізгі ұстаным. Дидактикалық принциптер (немесе оқыту принциптері) -- педагогикалық ғылымның категориялық аппаратының негізгі ұғымдарының бірі. Олар мектептің мақсаттары мен оқу міндеттеріне қалай қол жеткізуге болатындығын, мұғалім бұл үшін қандай ережелерді басшылыққа алуы керек екенін анықтайды.
Дидактикалық принциптердің мәні педагогикалық практикада оларға білім алушыларды оқыту мен тәрбиелеу мақсаттарына қол жеткізу үшін мұғалімдердің қызметін бағыттайтын бағдарлардың рөлі берілген. Дидактикалық принциптер барлық пәндер мен педагогикалық жұмыстың барлық деңгейлері үшін әмбебап. Оқушыларды тәрбиелеу мен оқытудың оң әсеріне дидактикалық принциптер жүйесі сақталған жағдайда қол жеткізіледі. Педагогикалық әдебиеттерді шолу және талдау көрсеткендей: дидактикалық принциптер тұрақты категория емес. Педагогикалық ғылымның дамуы, тәжірибе жинақтау және әлеуметтік прогресс оларды үнемі жетілдіріп отырады. Педагогикалық ғылымның тарихи даму процесінде дидактикалық принциптер қоғамдық өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының, кейінгі ұрпақты тәрбиелеудің қажеттіліктері мен мақсаттарының әсерінен айтарлықтай өзгерді.Оның шығу тегі бойынша оқыту принциптері педагогикалық практиканы теориялық жалпылау болып табылады. Олар объективті сипатқа ие, өйткені олар практикалық тәжірибе мен субъективті тәжірибеден туындайды, өйткені олар әр мұғалімнің санасында әр түрлі дәлдік пен толықтығымен көрінеді. "П. И. Пидкасистый оқыту принциптерінің негізінде бұрыннан белгілі заңдар мен заңдылықтар жатыр, бірақ олардан қисынды түрде шығарылмайды. Заңдар мен заңдылықтар оқыту принциптері мен практикалық педагогикалық іс-әрекет ережелерін әзірлеу, постуляциялау үшін теориялық негіз болып табылады. Көптеген педагогикалық заңдар мен заңдылықтар соншалықты жан-жақты, олар бір емес, бірнеше принциптерді шығарады. Принциптердің дамуына тек педагогикалық ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік, философиялық, логикалық, психологиялық және басқа да заңдылықтар әсер етеді. Олар сондай-ақ білім беру мен тәрбиелеудің мақсаттарымен, қоршаған орта жағдайларымен, ғылымның даму деңгейімен, қоғам игерген Оқыту құралдары мен әдістерінің сипатымен және, әрине, практиканың өзімен, оқыту тәжірибесімен анықталады" [24, 173-бет].
Ғылыми категориядағы "оқыту принциптері" ұғымының дизайны ежелгі уақытта басталған. Сонымен, ежелгі грек философы және ғалым-энциклопедист Демокрит (460-370) еңбектерінде білім баланың табиғатына сәйкес келетін етіп құрылуы керек (табиғатты бейнелеу принципі), ал оқытуда балалардың қызығушылығына (қызығушылық принципі) негізделуі керек [18, 238 б.]. Ежелгі римдік шешендік теоретик және мұғалім Квинтилиан Марк Фабий (42-118) тәрбиеде баланың жеке ерекшеліктерін (даралау принципі) ескеру қажет деп санайды [18, 243 б.].
Орыс мектебінің қалыптасуының алғашқы жылдарында дидактикалық принциптер педагогикалық категория ретінде қарастырылмады, дегенмен 1918 жылы 16 қазанда жарияланған "бірыңғай еңбек Мектебі туралы Декларацияда" олардың кейбірін бөліп көрсетудің белгілі бір негіздері қаланды. Атап айтқанда, оқу процесінің шығармашылық сипаты, оқушылардың белсенділігі мен дербестігін дамыту, оқытуды дараландыру туралы айтылды. Алайда, дидактикалық принциптер ұғымының нақты анықтамасы және оны педагогикалық ғылымның басқа құрылымдық элементтерінен оқшаулау болған жоқ. Кейінірек кейбір мұғалімдердің еңбектерінде (мысалы, ш.и. Ганелин және А. П.Пинкевич) кейбір дидактикалық принциптердің алғашқы сипаттамалары келтірілген. А.П. Пинкевичтің (1929 жыл) жұмысында дидактикалық принциптер келесідей тұжырымдалды: жас ерекшелігін сақтау; оқытудың әлеуметтік пайдалы жұмыспен тығыз байланысы; оқу процесінің шығармашылық сипаты, оқушылардың тәуелсіздігі мен белсенділігін дамыту. Содан кейін жеке принциптер емес, олардың жүйесі жасалды (мысалы, М. Н.Скаткиннің еңбектерінде - 1950). Кейінгі дамуда дидактикалық принциптер оқу процесінің нақты заңдылықтарының көрінісі және оның белгілі бір компоненттерімен байланысы ретінде қарастырыла бастады.
Тарихи тұрғыдан алғанда, педагогикалық принциптер нақты және белгілі бір әлеуметтік қажеттіліктерді көрсетеді. Біріншіден, олар білім беру мақсаттарымен анықталады. Әлеуметтік-экономикалық формация мен басым әлеуметтік идеологияның өзгеруі білім беру мақсаттарын және сәйкесінше педагогикалық принциптерді өзгертті. Сонымен қатар, педагогикалық принциптер педагогика теориясының дамуына байланысты және оқыту тәжірибесі жинақталған сайын дамуды, нақтылауды және жетілдіруді жалғастыруда.
Комениус жаңа заман педагогикасының негізін қалаушы болды. Оның балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелері бойынша теориялық еңбектерінде ("ана мектебі", "Ұлы дидактика", "тілдердің жаңа әдісі", "Пансофикалық мектеп" және т.б.) барлық маңызды педагогикалық проблемалар қарастырылды. Коменийдің дидактикалық ілімінде оқытудың жалпы принциптері туралы мәселе маңызды орындардың бірі болып табылады, оны әдетте дидактикалық принциптер деп атайды. Оқыту принциптері оқыту мен жалпы оқыту негізделетін жалпы әдістемелік сипаттағы ережелерді білдіреді. Педагогикалық әдебиетте оқытудың дидактикалық (жалпы) принциптері және оқытудың әдістемелік (жеке) принциптері ерекшеленеді.
Комениус дидактика тарихында алғаш рет оқыту принциптерін басшылыққа алу қажеттілігін көрсетіп қана қоймай, осы қағидалардың мәнін ашты:
1) сана мен белсенділік принципі;
2) көріну принципі;
3) білімнің кезеңділігі мен жүйелілігі қағидаты;
4) жаттығулар принципі және білім мен дағдыларды берік игеру.
Сана мен белсенділік принципі: Бұл қағида оқушылар пассивті емес, зубрежка және механикалық жаттығулар арқылы емес, саналы, терең және мұқият білім мен дағдыларды игерген кезде оқытудың осындай сипатын болжайды. Сана болмаған жерде оқыту догматикалық түрде жүзеге асырылады және формализм білімге үстемдік етеді. Комениус ғасырлар бойы үстемдік еткен догматизмді әшкереледі және схоластикалық мектептің жастардағы барлық шығармашылық қабілеттерін қалай өлтіргенін және оның алға жылжу жолын жауып тастағанын айтады. Комениус пәндер мен құбылыстардың мәнін түсінуді, студенттердің оларды түсінуін сәтті оқытудың басты шарты деп санайды. Комениус сонымен қатар саналы білімнің негізін түсіну ғана емес, сонымен қатар білімді практикада қолдану деп санайды: "егер сіз оқушыға үйреншікті нәрсені үйретпесеңіз, оған жатақханада күнделікті қандай пайда әкелетінін көрсетсеңіз". Комениус саналы оқытуды қалай жүзеге асыру керектігі туралы бірқатар нұсқаулар береді. Олардың ішіндегі ең бастысы: "жасөспірімді қалыптастыру кезінде бәрін мүмкіндігінше нақты жасау керек, сонда оқушы ғана емес, сонымен бірге оқушы қай жерде және не істеп жатқанын еш қиындықсыз түсінеді". Оқытудағы сана оқушының белсенділігімен, оның шығармашылығымен тығыз байланысты
Көрнекілік принципі: Оқытудың көрнекілік принципі, ең алдымен, студенттердің білімді объектілер мен құбылыстарды тікелей бақылау арқылы, олардың сенсорлық қабылдауы арқылы игеруін қамтиды. Комениус көрнекілікті оқытудың алтын ережесі деп санайды. Жазу мен мектептің өзі болмаған кезде олар оқу процесінде көрнекілікті қолдануға бет бұрды. Ежелгі елдердің мектептерінде бұл өте кең таралған. Орта ғасырларда, схоластика мен догматизмнің үстемдік ету дәуірінде көрнекілік идеясы ұмытып, оны педагогикалық практикада қолдануды тоқтатты. Комениус алдымен көрнекілікті жалпы педагогикалық принцип ретінде қолдануды енгізді. Коменскийдің көрнекілік туралы ілімінің негізінде сенсуалистік-материалистік эпистемология жатыр. Комениус көрнекілікті негіздеу үшін бірнеше рет бір сөз тіркесін келтірді: "сезімде алдын-ала берілмеген санада ештеңе болмайды".
Комениус көрнекілік пен оның мағынасын келесідей анықтады:
1)"Егер біз студенттерге жалпы нәрселер туралы шынайы және берік білім бергіміз келсе, бәрін жеке байқау және сенсорлық дәлел арқылы үйрету керек".
2) " сондықтан мектептер оқушылардың өз сезімдерін алдын-ала білуі керек, сондықтан олар өздері көре алады, естиді, иіс сезеді, көре алады және көруі керек, естуі керек және т.б., олар адам табиғатын шексіз түсініксіздік пен галюцинациядан құтқарады...
3) заттар туралы білу керек нәрсе "заттардың өздері арқылы оқытылуы керек, яғни,мүмкіндігінше ойлау, жанасу, тыңдау, иіс сезу және т. б. заттарды өздері немесе оларды алмастыратын суреттер".
4) " бір күні адам денесінің анатомиясын мұқият бақылаған адам мұның бәрін адамның көзімен көрмей-ақ, кең түсіндірмелерді оқығаннан гөрі бәрін түсінеді және еске алады. Яғни, Коменияның көрнекілігі тек оқыту принципі ғана емес, сонымен бірге оқуды жеңілдететіні де айқын. Комениус түсінікті болу үшін оны пайдалану қажет деп санады:
1) нақты заттар және оларды тікелей бақылау;
2) мүмкін болмаған кезде, модель және заттың көшірмесі;
3) суреттер объектінің немесе құбылыстың бейнесі ретінде.
Кез-келген байқаудың оқу әсері біз оқушыны қаншалықты шабыттандырғанымызға, ол нені байқауы керек екендігіне және бүкіл оқу процесінде оның назарын қаншалықты аударып, сақтай алғанымызға байланысты.
Дұрыс бақылауды жүзеге асыру үшін Комениус қатаң талап етеді: "Студенттер үшін алтын ереже болсын: сезімдерді қабылдау үшін алдын - ала болжауға болатын барлық нәрсе, атап айтқанда: көрінетін - көру арқылы қабылдау үшін, естілетін - есту, иіс - иіс сезімі, дәмі - дәм, қол жетімді жанасу-жанасу арқылы. Егер кез-келген заттарды бірден бірнеше сезіммен қабылдауға болатын болса, оларды бірден бірнеше сезіммен қабылдауға рұқсат етіңіз".
Білімнің кезеңділігі мен жүйелілігі қағидаты: Ғылым негіздерін дәйекті зерттеу және жүйелі білім Комениус оқытудың міндетті принципі деп санайды. Бұл принцип студенттерге жүйелі білімді белгілі бір логикалық және әдістемелік ретпен игеруді талап етеді. Жүйелілік, ең алдымен, келесі мәселелерге қатысты: ғылымның логикасын бұзбау үшін материалды қалай бөлу керек; оқытуды қайдан бастау керек және оны қандай ретпен құру керек; жаңа және бұрыннан зерттелген материал арасында қалай байланыс орнату керек; оқытудың жеке кезеңдері арасында қандай байланыстар мен ауысулар орнатылуы керек және т. б. Комениус өзінің негізгі ұстанымына қандай мазмұн қояды - " оқыту дәйекті түрде жүргізілуі керек . Коменскийдің бірінші талабы-уақыт өте келе нақты оқу тәртібін орнату, өйткені "тәртіп-бәрінің жаны". Екінші талап-оқытудың оқушылардың білім деңгейіне сәйкестігі және "сабақтардың барлық жиынтығын сыныптарға мұқият бөлу керек". Үшінші талап "бәрі басынан аяғына дейін жүйелі түрде зерттеледі".
Төртінші талап - " ақыл-ойдың барлық негіздерін күшейту-бұл себептерді көрсете отырып, бәрін үйрету, яғни, тек бір нәрсенің қалай болатынын көрсетіп қана қоймай, неге олай болмайтынын көрсету. Өйткені, бір нәрсені білу-себептік байланыста бір нәрсені атау".
Комениус осы талаптарды орындау үшін бірқатар нақты нұсқаулар мен дидактикалық ережелерді тұжырымдайды:
1. Сабақтар жыл сайын, ай сайын, күнде және сағатта мұғалім алдын-ала ойластырып, студенттер түсінуі керек белгілі бір оқу тапсырмалары болатындай етіп бөлінуі керек.
2. Бұл міндеттерді жас ерекшеліктерін ескере отырып, дәлірек айтқанда, жеке сыныптардың міндеттеріне сәйкес шешу керек.
3. Бір пәнді оқушылар оны басынан аяғына дейін меңгергенге дейін оқыту керек.
4. "Барлық сабақтар жаңа материал әрқашан алдыңғы материалға негізделетін және кейіннен нығайтылатындай етіп бөлінуі керек".
5. Оқыту" жалпыдан нақтыға дейін"," қарапайымнан күрделіге дейін"," белгілі - белгісізге", "жақындан алыстыға" және т. б.
"Бұл дәйектілік, - дейді Комениус, - барлық жерде сақталуы керек; барлық жерде ақыл заттарды тарихи білуден ақылға қонымды түсінікке, содан кейін әр нәрсені қолдануға көшуі керек. Осы жолдармен ақыл-ойды ағарту өз мақсаттарына өз қозғалысы бар машиналар сияқты жетелейді".
Жаттығулар принципі және білім мен дағдыларды берік игеру: Білім мен дағдылардың пайдалылығының көрсеткіші жүйелі түрде өткізілетін жаттығулар мен қайталау болып табылады.
Қайталау және жаттығу принципі жаттығудың өзі сияқты ескі. Ежелгі қытай философы Конфуций қайталау мен жаттығу принципіне негізделген оқыту жүйесін құрды. Орта ғасырларда олар оқытудың әмбебап әдістеріне айналды.
1.2 Оқытудың дидактикалық принциптері, олардың жіктелуі
Педагогикалық технологиялар, оларды ұйымдастыру және іске асыру жетекші дидактикалық принциптердің талаптарына байланысты. "Дидактика" - бұл педагогика ғылымының оқыту мен білім беру теориясын білдіретін бөлімі, " қалай оқыту керек?. Дидактикалық принциптер немесе оқыту принциптері-бұл белгілі бір жүйені атайтын басшылық ережелер, принциптік заңдылықтар мазмұнына, оқу процесіне, әдістеріне, әдістеріне, құралдарына және оны ұйымдастырудың формаларына бастапқы, негізгі дидактикалық талаптар. Оқу процесін ұйымдастыруда оқыту принциптерін басшылыққа ала отырып, әр мұғалім олардың талаптары оның барлық іс-әрекеттерін бағыттайтынын білуі керек: олар оқытудың мазмұнын, оқыту әдістері мен формаларын анықтауға көмектеседі, сонымен қатар сабақ барысында мұғалімнің мінез-құлқын белгілейді.
Оқытудың жетекші қағидаттарына мыналар жатады:
* мақсаттылық принципі;
* ғылымилық;
* оқытудың өмірмен байланысы;
* жүйежәне жүйелілік;
* сана мен белсенділік;
* оқытудың көрнекілігі;
* қол жетімділік;
* интегративті тәсіл;
* тәрбиелік және дамытушылық оқыту;
* беріктік принципі.
Мақсаттылық принципі орта кәсіптік білім беруді дамытудың негізгі бағыттарының негізгі мақсаты арқылы жүзеге асырылады, бұл орта кәсіптік білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың ұйымдастырушылық, әдістемелік және мазмұнды негіздерін құру, оның Қазақстанның өзгеріп жатқан жағдайларына бейімделуін жеделдету. Мақсаттылық қағидатының талаптары:
* оқыту мен тәрбиелеу мазмұнының, ұйымдастыру әдістері мен нысандарының сәйкестігі;
* арнаулы орта оқу орындарының басты міндеттерін;
* оқыту мен тәрбиелеу мазмұнының, ұйымдастыру әдістері мен нысандарының сәйкестігі;
* мамандық бойынша оқу жоспары мен бағдарламаларын оқыту.
Ғылым принциптің талаптары:
* студенттердің теориялық білім жүйесінің болуы;
* фактілердің, құбылыстардың, заңдылықтардың дұрыстығы;
* практикалық тұжырымдардың, әрекеттердің ғылыми дәлелі.
Оқытудың өмірмен байланысы принципті талаптары:
* барлық оқу-тәрбие процесінің кәсіби бағыттылығы;
* алынған білімді өмірде де, өндірісте де қайда, қашан және қалай қолдануға болады деген сұраққа жауап алу.
Жүйелілік пен дәйектілік принципі талаптары:
* оқу бағдарламасында да, студенттерге білім беру әдістерінде де оқу материалының қатаң, логикалық орналасуы;
* студенттердің білімді, дағдыларды және дағдыларды жүйелі түрде игеруі және оларды практикада бір уақытта қолдану.
Сана мен белсенділік принципі талаптары:
* оқу процесінің сипатының" екіжақтылығын " есепке алу;
* студенттердің өз бетінше, шығармашылықпен жұмыс істеуге деген ынтасын ояту қажеттілігі;
* оқу процесіне белсенді әдістерді, оқыту нысандарын тиімді енгізу;
* студенттерді өз бетінше білім алу процесіне қосу;
* студенттердің ғылыми ойлауын және білім алуға кәсіби шығармашылық көзқарасын дамыту, нақты өндірістік міндеттерді шешу үшін өз бетінше және еркін қолдана білу.
Көрнекілік принципі талаптары:
* көрнекілікті қолданудың дидактикалық мақсатын нақты анықтау;
* көрсету тәртібі мен әдістемесі;
* көрнекіліктің мақсатты мөлшерін таңдау;
* демонстрация тізбегі;
* көрнекіліктің жеке түрлерінің үйлесімі;
* студенттерді бақыланатын объектілерді дербес талдауға қосу;
* көрсету мәдениетінің талаптарын сақтау;
* көрнекілікті жобалауға қойылатын психологиялық талаптар;
* оқытушының қорытындысының болуы.
Қолжетімділік қағидаты мен талаптары:
* студенттердің білім деңгейін есепке алу;
* студенттердің танымдық мүмкіндіктерін есепке алу;
* студенттердің кәсіби даярлығын, мінезін және тәжірибесін есепке алу;
* студенттердің жас ерекшеліктерін есепке алу;
* студенттердің қажеттіліктері мен мүдделерін ескеру.
Интеграцияланған тәсіл принципі мен талаптары:
* кәсіби және өмірлік маңызды мәселелерді шешу үшін байланысты пәндерді оқытуда оқытудың әртүрлі формалары мен әдістерін бір уақытта қолдану.
Тәрбиелік және дамытушылық оқыту принципі талаптары:
* оқытудың жетекші мақсаттарын дұрыс анықтау: танымдық, тәрбиелік, дамытушылық;
* сабақ барысында студенттердің дүниетанымын қалыптастыру;
* патриотизм, азаматтық, адамгершілік, интеллигенция сезімдерін тәрбиелеу, мәдени мінез-құлық, тәртіптілік дағдыларын қалыптастыру;
* дербестікті, бастаманы, шығармашылықты дамыту;
* танымдық қабілеттер мен шығармашылық Күштерді дамыту(негізгі нәрсені талдай, жинақтай, бөліп көрсете, салыстыра, салыстыра, дербес қорытынды жасай білу).
Беріктік принципі талаптары:
* жоғарыда аталған қағидаттардың талаптарын тиімді жүзеге асыру;
* алынған білімді қайталау, шоғырландыру, осы білімді практикада қолдану дағдылары мен дағдыларын қалыптастыру педагогикалық тұрғыдан орынды және нақты ұйымдастырылған;
* студенттердің алған білімдерін, біліктері мен дағдыларын бағалауды жүйелі түрде бақылау;
* оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру процесінде студенттерге жеке, сараланған көзқарасты жүзеге асыру.
Оқытудың жетекші принциптерінің жоғарыда аталған талаптары қазіргі педагогикалық технологиялар үшін негізгі негіз болып табылады. Қазіргі педагогикалық технологиялардың (STP) құрамы қандай, олардың мазмұны қандай? Біз оларды біздің формулада көрсетілген логикалық ретпен сипаттаймыз: СПТ= мақсаттар + міндеттер + мазмұн + әдістер (әдістер, құралдар) + оқу формалары. Бүгінгі таңда экономика мен білім беруді реформалау жағдайында білім туралы заңға сүйене отырып, студенттерді тәрбиелеу мен оқытудың мақсаты біршама жаңа жолмен түсіндіріледі-оларда жалпыадамзаттық құндылықтарды қалыптастыру. Бұл құндылықтардың тәрбие мен оқыту міндеттеріндегі мәні: студенттерде адамгершілік, азаматтық, патриотизм, ақыл-ой, жеке, кәсіби қасиеттер және т. б. қасиеттерін қалыптастыру. Бұл мәселелерді шешудің ерекшелігі-әр студентті практикалық, пайдалы, барлығына нақты іс-әрекетке қосу. Оқытудың мазмұнына келетін болсақ, ол оқу -- жоспарлау құжаттамасымен анықталады: оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік материалдар.
1.3 Оқыту процесінде көрнекі әдістерді қолдану
Көрнекілік принципін жүзеге асыру визуалды әдістерді қолдану арқылы мүмкін болады.
Оқытудың көрнекі әдістері деп оқу материалын игеру оқу процесінде қолданылатын көрнекі құралдар мен техникалық құралдарға айтарлықтай тәуелді болатын әдістер түсініледі. Көрнекі әдістер оқытудың ауызша және практикалық әдістерімен бірге қолданылады және оқушыларды құбылыстармен, процестермен, заттармен табиғи түрінде немесе символикалық бейнеде оқыту болып табылады. Қазіргі мектепте осы мақсат үшін экрандық техникалық құралдар кеңінен қолданылады.
Оқытудың визуалды әдістерін шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация әдісі және демонстрация әдісі.
Иллюстрация әдісі оқушыларға иллюстрациялық оқулықтарды, плакаттарды, кестелерді, суреттерді, карталарды, тақтадағы эскиздерді, жалпақ модельдерді және т.б. қолдану арқылы оқытылады.
Демонстрация әдісі әдетте құрылғыларды, эксперименттерді, техникалық қондырғыларды, фильмдерді, презентацияларды және т.б. қолдану
Көрнекі құралдарды иллюстративті және демонстрациялық деп екіге бөлу шартты болып табылады. Бұл көрнекіліктің белгілі бір құралдарын иллюстративті және демонстративті топқа жатқызу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Оқу үрдісіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (компьютерлер, интерактивті тақта) визуалды оқыту әдістерінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі жағдайда көрнекілік құралдарын дербес компьютер ретінде пайдалануға ерекше назар аударылуда. Компьютерлер белгілі бір процестер мен жағдайларды имитациялауға мүмкіндік береді, бірқатар мүмкін шешімдердің ішінен белгілі критерийлерге сәйкес ең оңтайлысын таңдайды, яғни, оқу процесінде көрнекі әдістердің мүмкіндіктерін едәуір кеңейтуге жағдай жасайды.
Көрнекілікті тиімді пайдалану шарттары
Оқытудың визуалды әдістерін қолданған кезде бірқатар шарттар сақталуы керек:
а) қолданылатын көрнекілік оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек;
ә) айқындылықты орташа мөлшерде қолдану керек және оны біртіндеп және сабақтың тиісті уақытында ғана көрсету керек;
в) бақылау барлық оқушылар көрсетілген объектіні анық көретіндей етіп ұйымдастырылуы керек.
Оқу процесінде көрнекі құралдарды қолдану оқушылардың ақпаратты игеру сапасын арттыру, психикасын дамыту және мұғалімдердің педагогикалық мүмкіндіктерін шешу үшін үлкен маңызға ие. Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский көрнекілік саналы және тұрақты білімді игеруге ықпал етеді, ол теория мен практиканың байланысын жүзеге асырады, нақты мен абстракт арасындағы байланыс негізінде абстрактілі ойлауды дамытады, танымдық қызығушылық пен белсенділікті қалыптастырады деп тұжырымдады.
- көрнекі материалды пайдалану кезінде белгілі бір талаптар сақталуы керек;
- сабақ тақырыбына сәйкес келуі керек көрнекі құралдарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
- сыныптағы жағдайға сәйкес әрекет ету қабілеті. Көрнекі материал қандай мақсатпен қамтылғанын білу, көрнекі материалмен жұмыс жасаудың міндеттерін нақты елестету;
- сабақ барысы көрнекі материалға бағынбауы керек. Сабақ барысында көрнекіліктің қолданылуы және дұрыс кезеңде уақтылы қолданылуы, бақылауға бағыттау қабілеті, осылайша балалар зерттелуі керек объектінің сол қасиеттерін, күйлерін немесе әрекеттерін бөліп көрсетуі керек;
- заттар немесе құбылыстар арасындағы байланыстарды түсіну үшін көрнекілікті сілтеме ретінде пайдалану. Балаларға өмірлік тәжірибеге негізделген нақты идея туралы көрнекі материалды бірден көрсетпеу керек;
-сөздер мен көрнекі құралдарды қолдану бірлігі ережелерін сақтау;
- тұлғаның барлық аспектілерін (эстетикалық, адамгершілік) қабылдау мақсатында көрнекілікті қолдану.
Зерттеулер көрсеткендей, оқылған нәрсені иллюстрациялап әңгімемен сүйемелдеу оқуды айтарлықтай жақсартады. Сонымен, ақпаратты есту арқылы қабылдаудың тиімділігі - 15%, көрнекі қабылдау - 25%, ал оларды оқу үдерісіне бір уақытта қосу қабылдаудың тиімділігін 65% -ға дейін арттырады.
Көрнекілік принципін жүзеге асыру көбінесе дидактикалық материалдар мен техникалық құралдардың сапасына, мұғалімнің (мұғалімнің) оларды пайдалану шеберлігіне, оқу орындарында оқу құралдары, сызбалар, слайдтар, фотосуреттер, демонстрациялар жасау үшін жасалған жағдайларға байланысты.
Көрнекі оқыту - өтетін материалды оқушылардың көзімен көріп, нақтылы түсінулеріне мүмкіндік береді. Мысалы, адам анатомиясы физиологиясы, гигиенасы пәнінен адам қаңқасы көрсетіліп, осы сүйектің құрылысы мен химиялық құрамы және буындардың құрылысы мен маңызы, атқаратын қызметі оқушыларға түсіндіріледі. Ботаника сабағында "Өсімдіктердің органдары" тақырыбы бойынша көрнекілік ретінде гербарийлеп және коллекциялар көрсетіледі. Әдебиет пәнінен картиналар сериясы, тарих пен география сабақтарында географиялық және тарихи карталар, картограммалар, диаграммалар, схемалар, кестелер, диапозитивтер пайдаланылады. Бакылау оқыту әдісі ретінде сезімдік танымының белсенді формасы болып табылады. Берілген әдіс ақпаратты көрнекілікте қабылдауға негізделген, индуктивті түрде, жеке дедуктивтік жолдармен білімді игеру, оқушылардың түрлі деңгейдегі танымдылық және өздік жұмыс жүргізу белсенділігі, таным процесін басқарудың түрлі тәсілін қолдануды қарастырады.
Мына әдістен гөрі кешенді дидактикалық технологиясы берілген. Оқыту процесінде әдісті пайдалану, оқушыларға толық оқытылатын құбылыстардың көрнекілік ролін көрсету, сұраныстарын қанағаттандыру, оқушылардың қызығушылығы мен қажетін, мұғалімдердің еңбегін жеңілдету,босаған уақыт білімді бақылайтын және коррекциялайтын, дәптер тексеруді т.б. қамтамасыз етеді. Сонымен қатар кері байланыс жұмысын; толық және жүйелі түрде бақылауды ұйымдастыру, үлгерімді объективті есепке алуды ұйымдастырады. Бұл әдісті қолдану жан-жақты дайындықты қажет етеді. Бақылаудың сызба - нұсқасын өңдеуге, оқушыларды бақылау нәтижелерін өңдей білуге және оны тікелей білу тәсілдеріне үйретеді. Бұл әдістің олардың өзіндік жұмыс істей білу дағдыларына көмектеседі, танымдық, ұйымдастырушылық, тәрбиелік мәні зор. Физика мен химия пәндері кезінде жасалған эксперименттік тәжірибелері де көрнекілік оқыту әдістемесі деп атауға болады. Оқу фильмдері оқыту методы ретінде қолданылады. Программалық материалды оқу фильмдері арқылы баяндауды кино сабақтар немесе экрандап оқыту әдістеме деп те атайды. Фильмдер әдебиет,ана тілі пәндерінен көбірек қолданылады. Фильмдер сабақ кезінде түрлі дидактикалық мақсатта да пайдаланылады. Оны оқушылардың ынтасын арттыру мақсатымен материалды меңгерудің алдында көрсетуге де болады. Ара тұра оқушы білуге тиісті тақырыптардың кіріспесі ретінде оқу фильмдерінің мазмұны түсіндіріледі. Кей кезде фильм материалды өткеннен кейін көрсетіледі. Себебі ол өткен сабақты тереңірек ұғынып, пысықтау мақсатында да қолданылады. Фильмдерді материалды түсіндіру үстінде көрсету- педагогикалық тәжірибелерде көбірек тараған әдістердің бірі. Сабақ үстінде материалды біртіндеп түсіндіре отырып, осы тақырыпқа байланысты фильмдерден үзінділер көрсетуге де болады. Сабақ біткеннен кейін, мұғалім көрсетілген фильм туралы оқушылармен әңгіме жүргізіп, өткен тақырыпты тұтастай пысықтап қорытады. Оқу фильмдері сабақ тақырыбының мазмұнын кеңейтіп, оны толықтыра түседі. Киноны оқушылардың өздігінен меңгеретін жұмыстарына байланысты да пайдалануға болады. Бұл үшін алдымен мектеп жанындағы кино үйірмесі арқылы кино аппараттар мен жұмыс істей білуге тиіс.
Теледидар. Теледидар да техникалық оқу құралдарының бірі болып есептеледі. Оқыту әдісі бойынша теледидар дыбысты - экрандық көрнекі құралдардың қатарына жатады. Сондықтан оқыту құралы ретінде мұның да рөлі зор. Теледидар арқылы ғылым, техника және өнер саласынан көрнекті мамандардың сөздерін пайдалануға болады.
Радио. Дыбысты техникалық құралдардың бірі- радио. Елімізге радио хабарлары оқыту әдісінің бір түріне жатады.Көптеген мектептерде, оқыту мақсатына байланысты ұйымдастырылған өздерінің радио торабы бар. Жаңа салынатын мектептердің жобасы бойынша арнайы радио кабинеттері жабдықталады. Радио арқылы ғылымның әр саласынан мамандардың сөздері беріледі және дене шынықтыру, ән мен музыка сабақтары жиі хабарланады. Кей мектептерде радио сабақтары әсіресе, шет тілдерінен өте табысты өтуде. Радио хабары арқылы шет тілі сабақтарынан оқушылардың тілін дамытуға және мәнерлеп оқуға үйретуге болады. Радио арқылы оқушылар үшін әдебиет сабағына арнап музыкалық иллюстрацияларды дыбысты техникалық құралдар ретінде магнитофон жазбалары пайдаланылады. Оларға жазылған сабақтарды қайталап тыңдау арқылы оқушылар ана және орыс тілдерінде қатесіз сөйлей білуге дағдыланады.
Экскурсиялық оқыту. Экскурсия (лат.-серуен жасау ) - өзінің мазмұны жөнінен үш түрлі дидактикалық мақсатпен ұйымдастырылады: жалпы білімберу, өлкетану, тәрбиелеу. Экскурсия сабағының барысында өтетін тақырып әңгіме методы мен көрнекі оқыту методының ұласуы арқылы түсіндіріледі.Олай дейтін себебіміз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz