Студент тұлғасының белсенділігі
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті
Аманкелді Ботакөз Русланқызы
Студенттердің бəсекеге қабілеттілігінің арту ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050300 - Психология мамандығы
Астана 2018
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті
Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану кафедрасы
Қорғауға жіберу
Кафедра меңгерушісі __________
Шалғынбаева Қ.Қ
____ _______________2018
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Студенттердің бəсекеге қабілеттілігінің арту ерекшеліктері тақырыбына
5В011900 - Психология мамандығы бойынша
Орындады: Аманкелді Б.Р
Ғылыми жетекші: Ерментаева А.Р
Астана 2018
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Факультет__________________________ _____
Мамандық___________________________ ____
Кафедра ________________________________
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі ______________
____________20____ж.
Диплом жұмысын (жобасын) орындауға арналған
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ _________________________
(тегі, аты, әкесінің аты)
1. Жұмыстың (жобаның) тақырыбы___________________________ _______
___________________________________ _________________________________
университет бойынша 20____ж.____________берілген №________бұйрықпен бекітілген.
2. Студент аяқтаған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі __________20___ж.
3. Жобаның (жұмыстың) бастапқы деректері (заңдар, әдебиеттер, лабораториялық-өнеркәсіптік деректер) ______________________________
___________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _________________________________________________________
4. Есептеу - түсіндірме хатының мазмұны (қаралатын мәселелердің тізбесі)
___________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _________________________________________________________________
5. Графикалық материалдың тізбесі (міндетті сызбалары нақты көрсетілген)
___________________________________ _________________________________
___________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _________________________________________________
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттердің тізімі_____________________________ __
___________________________________ _________________________________
7. Жоба (жұмыс) бойынша тиісті бөлімдері көрсетілген кеңестер
Бөлімнің атаулары және номерлері
Ғылыми жетекші,
Консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді
(қолы)
Тапсырма қабылданды
(қолы)
Қоршаған ортаны қорғау
Енбекті қорғау
Экономикалық негіздеме
Автоматика
8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау графигі
№
Жұмыс этаптары
Жұмыс этаптарын орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жобаның тақырыбын бекіту
2
Дипломдық добаны дайындауға материалдарды жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлігін дайындау (1 бөлім)
Практикаға кету алдында
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) аналитикалық бөлігін дайындау (2-3 бөлім)
Практика кезінде
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық текстінің алғашқы вариантын бітіру
Практиканың бірінші аптасында
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын алу қорғауға шығару
Шолу лекциясы кезінде (консультация)
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) рецензияға шығару
8
Дипломдық жұмысты (жобаны) ғылыми жетекшінің пікірі мен рецензиямен соңғы вариантын ұсыну
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманы беру мерзімі ____ _________2018 ж.
Ғылыми жетекші____________________________ ____
қолы, Т.А.Ж., ғылыми дәрежесі, атағы
Тапсырма алдым: студент_________________________қол ы, Т.А.Ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1Студенттердің бәсекеге қабілеттілігінің арту ерекшеліктерінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Психологиялық зерттеулердегі тұлғаның бәсекеге қабілеттілік феномені 9
1.2 Жоғары оқу орнындағы студенттің бәсекеге қабілеттілігінің даму ерекшеліктері 21
2 Студенттердің бәсекеге қабілеттілігінің даму ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу 35
2.1 Эксперименттік зерттеудің процедуралары 35
2.2.Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..35
2.3 Зерттеуді жүргізу барысы 40
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі таңдағы экономика, жоғарғы технологияны қолдануға бағытталған, сондықтан да мамандарды дайындаудың талаптары, мамандандырылған деңгейдегі, жоғарғы оқу орнының түлектеріне де оның адамгершілік және психологиялық сипатына талап күннен күнге артып келе жатқаны сөзсіз. Нарықтық экономика саласында кадрлық потенциал мәселесінің құрылымы қоғамдағы өзгерістердің барлығына қарсы тұрып ғана қоймай, жақын арадағы болашақта әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару жауапкершілігін алуда, сондықтан да бұл жүйе білім беру саласында маңызды болып келеді. Шындығында, бәсекеге толы нарықтық қатынастардағы мәселелерді шешу жағдайының барлық ауыртпашылығы қазіргі таңдағы студенттерге түсуде. Қазіргі кездегі еңбек нарығы жоғарғы оқу орнын бітіруші түлектердің өндірістік және басқарушылық салаға күруіне мүмкіндік беретін, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттіліктің профессионалды даму технологиясын ойлап табу қажеттілігі туындауда. Сол себепті, білім беру процессіндегі бағыттылығы тұлғаның бәсекеге қабілетті болуы үшін, жоғарғы оқу орнының стратегиялық міндеті болып табылады.Сондықтан елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 2017 жылы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты жолдауында "Бүгін мен Қазақстанды Үшін+ші жаңғырту жөнінде міндет қойып отырмын. Елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру қажет" деп айтып кеткен еді, осы орайда жаңа модельді құрау да қазіргі жастардың ұмтылысымен орындалатыны бәрімізге айқын[1].
Психологиялық және әлеуметтік тарап бойынша жақсы дайындалған маман, бәсекеге қабілетті тұлға ретінде жұмысқа жеңіл орналаса алады. Өзіндік шешім қабылдай алмайтын, инициатива беруге дайын емес, жауапкершілік ала алмайтын, жұмысындағы әріптестерімен қақтығысқа ұшырап отыратын жағдайлар маманның бәсекеге қабілеттілігін тоқтатуы мүмкін. Бәсекеге қабілетті тұлға арнайы профессионалды кеңістігіндегі білім мен дағдыларды игеріп қана қоймай, сондай-ақ әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, жетістікке жетуге жетелейтін тұлғалық қасиеттерін дамыту маңызды болып келеді. Себебі тұлғалық-профессионалды қасиеттер жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде маңызды орын алатыны сөзсіз.
Зерттеу жұмысында тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің психологиялық аспектісі және оның компоненттері қарастырылады: когнитивті, эмотивті, мінеж-құлықтық және бәсекеге қабілеттіліктің критерилері мен деңгейлерінің құрылымы да қарастырылады (С.Г. Светунькова, Н.Н.Сидорова, Н.В. Фомин, Н.Л. Христолюбова және т.б.);.тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылу шарттары да қарастырылады (В.И. Андреев, Р.Я.Ахметшин, И.В. Дарманская, И.М. Ильковская, Н. Н. Сидорова, Ф.Р.Туктаров)[2].
Теориялық дерек көздеріне сүйенетін болсақ, бәсекеге қабілеттілік ұғымы шет ел және отандық ғалымдар экономика, әлеуметтену, саясаттану және басқа да ғылым салаларында көптеген зерттеу жұмыстарын, еңбектерін жүргізгенімен де, бұл ұғым толыққанды әлі күнге дейін зерттелмеген. Қазіргі таңға дейін психология саласында, соның ішінде отандық спихологияда да бәсекеге қабілетті тұлға құрылымында қандай ерекшеліктері, қасиеттері болатындығы әлі шешімін таппаған тың тақырып болып отыр. Сондықтан да осы дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті және актуалды болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: жоғары оқу орнындағы студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктерінің теориялық-эксперименттік негіздерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері :
- шетел және отандық психологиядағы бәсекеге қабілеттілік мәселесінің зерттелуін теориялық талдау;
- жоғарғы оқу орнындағы студенттердіңбәсекеге қабілеттілікті таныту ерекшеліктерінің психологиялық зерделенуін қарастыру;
- бәсекеге қабілеттіліктіңарту ерекшеліктерінің эксперименттік зерттеу әдіснамасын құру;
- студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктерін сипаттау.
Ғылыми зерттеудің объектісі: студенттердің психологиялықдаму процессі.
Зерттеу пәні: студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту мүмкіндіктері.
Ғылыми зерттеудің болжамы:ЖОО студенттерінің бәсекеге қабілеттілік танытулары басқа статустағы өз қатарластарынан өзгеше болады
Зерттеу әдістері:
1. Теориялық әдістер: талдау, жалпылау, салыстыру, сипаттау, нақтылау әдістері қарастырылды.
2. Эксперименттік әдістер:Өзін-өзі өзектендіру тесті (САТ), Шуберттің (PSK) Тәуекелге дайындық әдістемесі, Т. Элерстің тұлғаның жетістікке жетудегі мотивациясын анықтау әдістемесі;
3. Бақылау әдісі;
4. Математикалық статистикалық талдау.
Зерттеудің базасы: Еуразия ұлттық университетінің студенттері және
Астана қаласындағы жас мамандар.
Таңдаманың жалпы көлемі: студенттердің саны - 50, жас мамандардың саны - 15 сыналушы.
Зерттеудің жаңашылдығы:
- шетел және отандық психологиядағы бәсекеге қабілеттілік мәселесінің зерттелуіалғаш рет теориялық талданды;
- жоғарғы оқу орнындағы студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктерінің психологиялық зерделенуін, отандық психологиялық ғылымда алғаш рет қарастырылды;
- бәсекеге қабілеттіліктің арту ерекшеліктерінің әдіснамасы құрылды;
- студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктеріне алғаш рет психологиялық зерттеу жүргізілді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: психологиялық зерттеулердің нәтижелерін басқа да психологиялық зерттеулерде, жас ерекшелік психологиясында және басқа да зерттеулерде қолдануға болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:эксперименталды зерттеу әдіснамасында қолданылған әдістерді психологиялық сүйемелдеуде, жастарға кез-келген мекемеде психологиялық қызмет көрсетуде негізге алуға болады, бәсекеге қабілеттілігін зерттеу әдіснамасын курстық, дипломдық зерттеулерде, студенттерді оқыту- тәрбиелеу процессінде қолдануға болады.
I СТУДЕНТТЕРДІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ АРТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1 Психологиялық зерттеудегі тұлғаның бәсекеге қабілеттілік феномені
Бәсекеге қабілеттілік - тұлғаның жетістікке жету жолындағы, сыртқы ортаның динамикалық өзгерістеріне адекватты индивидуалды мінез-құлық көрсете алуы, өзіне деген ішкі сенімділігін арттыруына, өзімен және қоршаған ортамен үйлесімділікті қамтамасыз етуне (оқуда, профессионалды және профессионалды емес өмірлік іс-әрекетінде) потенциалды мүмкіндіктерін көрсететін әлеуметтік бағытталған қабілеттерінің, құрылымы мен қасиетінің жүйесі болып табылады. Тұлғаның осындай сыртқы ортаға бағытталған әлеуметтік қасиеттерін құрылымдауында, дәстүрлі жүйеге енгізуге келмейтін, жоғарғы, жаңа, инновациялық шарттарды енгізу керек.
А.А. Кирсанов айтуынша, бәсекеге қабілеттіліктің жоғарғы деңгейі - студенттің болашақ маман ретіндегі маңызды талаптарының бірі, себебі, осы арқылы студенттің профессионалды компетенттілігін анықталады.
Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігіне арналған бірнеше жұмыстар келесі авторлармен жазылған болатын: Л.М. Митина,Ю. В. Немцев, X. Плайтнера, С. И. Сотников, Н. П. Подольная, С. В. Половинко.Жас мамандар арнайы категория ретінде М. Боряз, Б.З. Докторова, И. С. Кон, Е. Л. Омельченко, С. В. Рязанова, Т. Хлопованың еңбектерінде кездеседі. Ал тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін анықтауда өзін-өзі өзектендіруі, өзін-өзі жетілдіруі, өзін-өзі қанағаттандыруы келесі ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан В. Л. Лаптаев, О. Е. Лебедев, Е. А. Ленска, А. И. Мищенко, З.И. Равкина, Д. И. Фрумин және т.б. Түлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылу мәселесін В. И. Андреева, Г. К. Альтшуллера, И. А. Лсрнер, А. М. Матюшина, Е. И. Калинина, Б. В. Копальчик, В. Г. Разумовскийдің ғылыми зерттеу жұмыстарынан таба аламыз.
Л.М. Митинаның зерттеулерінде тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылымы мен мазмұны, оның айналысу сферасы және қарым-қатынас ортасы толыққанды қарастырылған. А.В. Морозова бәсекеге қабілеттілікті маманданған қызметтің компоненті ретінде ақпараттық, коммуникативті мәдениетпен және жеке гектологиямен сабақтастықта зерттеп өткен болатын. О.И. Полькина бәсекеге қабілеттілікті тұлғаның негізгі, базалық негізі ретінде қарастырып, оның маман ретіндегі профессионалды-тұлғалық аспектерін ерекшелеп өткен болатын [3].
Базалық ұғым ретінде А. Маслоу, К. Роджерстың өзін-өзі өзектендіру идеялары болса, Д. Мак Клелланданың жетістікке жету синдромы, ал тұлғалық құрылымдау теориясы ретінде В. И. Андрееваның түлғалық өзін-өзі дамыту механизмі орын алуда, оның құрамына өзіндік процесстерінің барлық интегралды жинағы кіреді. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудағы құралдарды саралау мәселесімен толыққанды айналысқан зерттеу жұмыстарына, индивидтің мінездемесін сипаттайтын, оқыту-әдістемесінің ерекшеліктеріне аса назар аударылады және анализ жасалынады (Е.А. Калинина, Е.В. Капульник және т.б.) [4].
Тұлғалық психологияның теоритикалық жұмыстарына негізделіп анализ жүргізілгеннен кейін (A.A. Бодалев, Е.А. Климов, Б. Ф. Ломов, Л. М. Митина, С.Л. Рубинштейн және т.б.) тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі ерекшеліктері ретінде келесі қасиеттер көрсетілген: интеллектуалды потенциал, өзін-өзі өзектендіру, өзін-өзі адекватты бағалауы, өзін-өзі оқыту, коммуникативтілік, жауапты шешімдерді қабылдай алуы, лидерлік қасиеттер, топта жұмыс істей алу қабілеті, креативтілік, құндылықтық-бағыттылықтағы адекваттылығы, өзін-өзі анықтаудағы дайындығы сияқты қасиеттер қарастырылады. Кеңестік психологиядағы зерттеулерде тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі келесідей компоненттерді ұсынады: когнитивті, эмотивті, әрекетшіл (А.С. Строилова); бәсекеге қабілеттіліктің критерийлері мен деңгейлерінің құрылымдалуы (С.Г. Светунькова, Н.Н. Сидорова, Н.В. Фомин, Н.Л. Христолюбова); тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылуы шарттары (В.И. Андреев, Р.Я. Ахметшин, И.В. Дарманская, И.М. Ильковская, Н. Н. Сидорова, Ф.Р. Туктаров) еңбектерінде зерттеліп өткен болатын. Шаповалов В.И. бәсекеге қабілеттілікті қасиеттердің әлеуметтік бағытталған жүйесі, тұлғаның құрылымы мен қасиеттері, оның жетістікке жетудегі (оқуда, профессионалды және профессионалды емес іс-әрекеттерінде), динамикалық өзгерістер жағдайында адекватты индивидуалды мінез-құлықты анықтау, ішкі өзіне деген сенімділік пен өзінмен жіне қоршаған ортамен үйлесімді болудағы потенциалды мүмкіндіктерін анықтау қарастырылған. С.А. Подосинников және Н.Б. Тарасова бәсекеге қабілеттіліктің психологиялық көрінісі ретінде тұлғаның күрделі интегралды құрылымы ретінде қарастырып, индивидуалды ерекшеліктеріне сәйкес, бәсекелестік қарым-қатынаста таңдаған сферасына байланыстықызығушылықтарында объективті және субъективті түрде қатысуға дайындығын зерттеген болатын [5,6,7,8].
Л.М. Митина тұлғаның бәсекеге қабілеттігін өзін тұлғалық, профессионалды, әлеуметтік, адамгершіліктік тұрғыда дамытуға бағытталған өз қабілеттерінің максималды түрде арту мүмкіндігі ретінде қарастырады. Автордың пайымдауынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі тұлға қасиеттерінің интегралды жиынтығы - бағыттылығы, компетенттілігі және икемділігін атап өткен болатын. Л.М. Митинаның ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің дамуы - тұлғаның рефлексивті дамуы, өзінің әрекетін және мінез-құлқын динамикалық ситуацияларда ұйымдастыра алуы, ойлаудың жаңа стиліне меңгеруі, мәселені шешуде дәстүрлі емес жолдарға сүйенуі, стандартты емес ситуацияларға адекватты реакция танытуы деп тұжырым жасаған болатын [9].
Т.А. Жданко студент тұлғасының бәскеге қабілеттілігін раицоналды танымдық белсенділігі, мақсаттылығы, еңбекқорлығы, креативтілігі, сыни тұрғыда қарай алуы, тәуекелге бара білуі, стресске төзімділгі, істі нәтижелі аяқтауда септігін тигізетін көшбасшылық қасиеттерінің интеграцияланған тұрақты жиынтығы ретінде анықтайды.Бәсекелестік және бәсекеге қабілеттілік түсінігі педагогиканың терминологиялық аппараты ретінде экономика саласынан жаңадан ғана енген болатын. Экономика саласында бұл термин тауар өндірісіндегі адамдар арасындағы бәсекелестік болса, Портердің пайымдауынша бұл динамикалық өзі жетіліп, даму үстінде болатын тек қана қоршаған ортаға ғана емес, сондай-ақ тұлға өміріне қажеттіпроцесс ретінде қарастырады. Осы контекст тұрғысында, конкуренция - тұлға дамуының стимулы және оның өмірлік қызметінің мәні деп тануға болады. Көптеген авторлардың ойынша, бәсекеге қабілеттілік деп - еңбек нарығындағы жоғарғы талаптарына жауап бере алу қабілеті және оның тауар сапасымен анықталады. Білім беру жүйесіндегі дайын тауар (бітіруші түлек) еңбек нарығында да бәсекелестік тұрғысынан қарастырылады [10].
В.И. Андреев бәсекеге қабілетті тұлға деп, жоғарғы сапаға ұмтылатын және өз ісінде нәтижелі жетістіктерге жетуге талпынатын, шиеленіскен, қызу бақталастарда бәсекелестерін озып шығып, өзін көрсету арқылы, көшбасшы бола білу қасиетімен ерекшеленетін адамды айтады. Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын көптеген қасиеттердің ішінен В.И. Андреев өзекті және басымдылыққа ие қасиеттер деп, он қасиетті анықтап өткен: мақсаттары мен құндылықтық бағдарлары нақты, еңбексүйгіштік, іске шығармашылықпен қарау, тәуекелге бара білу, тәуелсіздік, көшбасшы бола білу, өзін-өзі дамытуда үздіксіз еңбек ету, стресске төзімділік, профессионалды өсуге талпыну, өзінің соңғы өнімінің жоғары сапалы болуына талпыну, сияқты қасиеттерлі атап өткен болатын.Ярошенко С. Н. пайымдауынша бәсекеге қабілеттілік - бұл тұлғаның интегралы қасиеті, яғни, тек қана жеке дара қасиетті ғана көрсетпейді, сондай-ақ профессионалды және әлеуметтік тұлғалық қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырады. Н.А. Дмитриенканың ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің негізі - тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыра алуында, бұл өз алдына тұлғаның сыртқы ортаның өзгерістеріне және мамандар тарапынан қойылатын талаптардың өзгеруіне қарамастан, жеке профессионалды бағытта дамуын жалғастыру. Тұлғаның профессионалды ұйымдасуы, автордың пайымдауынша, тұлғаның жеке қасиеттерін жалпы қасиеттерге жинақтайтын байланыстырушы компоненті болып табылады. Ол тұлғаның өзіндік жетістікке жету жолындағы әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып, тұлғаның мүмкіндіктеріне сай немесе одан да басым болып, үйлесімді дамуына бағытталған.Бұл тарапта Л.Д. Столяренко коммуникативті компетенттілікті тұлға дамуындағы өзекті әрі маңызды қасиет деп қарастырады. Жалпы алғанда оны келесідей сипаттауға болады: нәтижелі коммуникация орната білу, жағымды эмоционалды фон тудыру, диалог жүргізе білу, шешім қабылдай білу және оны қорғай алу, коммуникативті ситуацияны анализдеу, инициатива таныту, эмпатия, табандылық таныта білу, топта жұмыс істей алу, стандартты емес жағдайларда шешім қабылдай алу, бақталастық жағдайында өзін көрсете білу сияқты қасиеттерді ерекшелеп өткен. В.И. Шапалова болашақ маманға қойылатын бастып талап, ол жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілетті бола білуі керек деп қарастырған. Бәсекеге қабілеттілік - бұл тұлғаның қабілеттерінің, қасиеттерінің және сапаларының әлеуметтік бағытталған жүйесі, ол өз алдына сан алуан іс-әрекет түрлерінде жетістікке жетуге мүмкіндік береді, шарттардың динамикалық өзгерісінде адекватты индивидуалды мінез-құлықты анықтайды, сол арқылы өзіне деген сенімділікті, өзімен және сыртқы ортамен үйлесімді болуын қамтамасыз етеді [11,12,13,14,15].
Л.М. Митинаның ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында тұлғаның рефлексивті қасиетін дамыту керек, яғни динамикалық ситуациялар орын алған сәтте өз ісін және мінез-құлқын ұйымдастыра алуы, сан алуан жағдайларды өзі-өзі ұстай алуы, мәселелерді дәстүрлі емес, басқа да жолдармен шеше алу қабілеті маңызды болып табылады. И.Катане осы тұрғыда, сынадай тұжырым ұсынады: бәсекеге қабілетті тұлға болу үшін алдымен, интеллектуалды дамуға емес, баса назарды мораль тұрғысынан дамуға аударуы керек. Себебі, авторды зерттеуі бойынша, соңғы он жыл көлемінде ғылымдағы парадигманың ауысына байланысты, тұлғаның да бәсекелестік парадигмасы ауысты. И. Катане тұлғаның бәсекелестік қабілетін өз мақсатына жетуде жолындағының барлығын қиратуға дайын тұратын бұрынғы акула парадигмасымен салыстырады. Бұл парадигмадағы тұлғаның образы биологиялық бәсекелестіктің негізінде пайда болған еді, ал, бүгін И.Катаненің ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің жаңа парадигмасын дельфинмен сәйкестендіріп отыр. Бұл жағдайда адам серіктестікке ашық, бәсекелестерінің тарапынан потенциалды серіктесін көруге тырысып, командада көшбасшы, әрі еңбекқор топтың мүшесі бола білетін адамды сипаттауымызға болады. Ол профессионалды аренада сұранысқа ие және ол өзгелерді, ал өзгелер оны құрметтеп, сыйлайды. Бәсекеге қабілетті адам, бірінші орында өзімен бәсекеге түсе алады, өзінің бойындағы кемшіліктерімен: жалқаулығымен, салғырттығымен, білместігімен күресе отырып, әрқашан өзін-өзі жетілдіруге тырысады. Бұл тұлға өмірге бейімделуімен және кез-келген сыртқы өзгерістерге жоғарғы қабілеттерін танытуымен ерекшеленеді[16].
И. Катане тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін көрсететін 25 қасиетті атап өтіп, оның ішіндегі 11 ең маңызды болып табылады деп, ұсынып кеткен болатын:
болашаққа деген айқын, нақты мақсаттың болуы; еңбексүйгіштік, еңбекқорлық; шығармашылық; батыл болу; қателесуден қорықпау; серіктес бола білу; қиындыққа төтеп бере алу: физикалық және рухани төзімділік; қарым-қатынаста ашық болу; табандылық; өз көзқарасын жеткізе білу және сөзін жеткізе алу; көшбасшы бола білу; шешім қабылдауда дербес және тәуелсіз бола білу; өз күшіне және жетістігіне бағытталуы және сенімді болу; өзін-өзі сынай алуы және бағалай алу қабілеті; өз уақытын дұрыс ұйымдастыра алуы; стресске төзімділігі; өз бетімен білім алу қабілеті; ақпарат көздерімен жұмыс істей алуы; әр түрлі жағдайларда өз білімін қолдана алуы; ойлау қабілетін өзгертуі, жағдайға, қойылған шарттарға байланысты әрекет ете білуі; басқаларды өз әрекетімен ынталандыра алуы; үздіксіз өзін-өзі жетілдіруге деген құлшынысының болуы; әр түрлі салада жетіліп, өзін көрсете алуы; жоғарғы жетістіктерге жетуге ынтасының болуы; басқаларды позитивті тұрғыда бағалай алуы сияқты қасиеттерді атап өткен.И.Катаненің пайымдауынша, бәсекеге қабілетті адам бұл тек қана жетістік тұғырында жете алатын ғана адам емес, сондай-ақ жолы болмаған сәтте, қайта тұрып, батылдық танытқан адамды айтамыз. Көптеген авторлардың (Андреев В.И., Катане И., Шаповалов В.И., Ярошенко С.Н.) ой-пікіріне сүйене отырып, бәсекеге қабілетті тұлға деп, оның профессионалды және әлеуметтік орындағы тұлға қасиеттері және еңбек нарығындағы бәсекелестікке қажетті тұлғаның интегралды қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастыруды жөн көрген [17].
Қазіргі таңдағы экономикалық және әлеуметтік-мәдени қоғам шарттарында тұлғаның шығармашылыққа және бәсекеге қабілеттілігі әрқашан сұранысқа ие болмақ. Сондықтан да, орта және жоғарғы білім беру аясында, тұлғаның шығармашылыққа және бәсекеге қабілеттілігін арттыруын стимулдау қажеттілігі маңызды болып отырғаны сөзсіз. Оған қоса, бәскелестік ғылымына жақын болып табылатын пәндерде, мысалы, менеджментте атқарылатын жұмыстар тізбегі, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылымы жете түсіндірілген.
Бәсекеге қабілеттіліктің құрылымы бірнеше идеялардың негізінде жасалған. Алғашқы идея ретінде, бәскеге қабілетті тұлғаның басты қасиеті - оның шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту және шығармашылықта өзін-өзі жетілдіруі болып табылады. Сол себепті, ХХІ ғасырда білім беруді шығармашлықта өзін дамыту арқылы және шығармашылық жетілдіру арқылы жүргізуі алғашқы парадигма болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, білім беру өздігінен білім алумен, өзін-өзі тәрбиелеумен, ал дамуы - шығармашылық дамуға және тұлғаның шығармашылық тұрғыда жетілуіне жалғасса ғана, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі қалыптасады.Екінші идея тұлғаның шығармашылық өзін-өзі анықтауында жатыр. Тұлғаның өмірлік мақсаты және мәні болып, оның өзін-өзі жетілдіруге максималды түрде ұмтылысы болса, онда ол үшін өзін бір немесе бірнеше шығармашылық аренасында жетілдіре білуі керек. Бұл идея конкурентология контекстінде келесідей түсіндіріледі: әрбір тұлғаға бәсекеге қабілеті болу мүмкіндігі берілген, алайда үздіксіз өзін шығармашылықта жетілдіре алуы және шығармашылық дамуы, өзін шығармашылықта анықтай алуы Акме яғни - жетістігінің жоғарғы сатысы болып табылады. Үшінші идеяның мазмұнында келесі пікірлер ұсынылған, бәсекеге қабілеттілік өмірлік іс-әрекет барысында сан алуан түрде көрініс табуы мүмкін, яғни ол лидерлік қабілеттерді танытуда немесе соңғы өнімнің сапасына күресуде көрінеді, сол себепті шығармашылық дамуын, шығармашылықта өз-өзін жетілдіруін бәсекелестік орын алған жерде жүргізген орынды болып табылады. Сондықтан, еңбекқорлық, сапалы жұмыс атқаруға ұмтылу шеберлік пен шығармашылықта өзін көрсетуіне жетелейтін трамплин болып табылады, сол арқылы кейіннен ол өзін алдыңғы қатарлы, бәсекеге қабілетті тұлға ретінде көрсетуіне мүмкіндік береді. Төртінші идея, қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде, тәрбиеде студенттің яғни тұлғаның бәсекеге қабілетті болып дамуы педагогтың профессионалды және тұлғалық жетекші қасиеттерінің болуымен тікелей байланысты. Осы орайда, қазіргі жастарға өзін жан-жақты көрсетуінде, әр түрлі сферадағы - білім, ғылым, спорт, басқа да кез-келген профессионалды іс-әрекеттерінде бәсекеге қабілеттіліктің қыр сырын терең ізденген жөн. Өсіп келе жатқан ұрпақ неге ұмтылу керектігін білген жөн. Сол себепті, студенттер өндірістік практиканы қарапайым орында емес, бәсекеге қабілетті фирма және компанияларда өткені дұрыс болып табылады. Бесінші идея, қазіргі жастарда бәсекеге қабілетті тұлғаны дайындауда лидерлік қасиеттерін жан-жақты стимулдау керек. Өкінішке орай, әлі күнге дейін бәсекеге қабілетті тұлға болу үшін, оқуда, тәрбиеде, әр түрлі әрекет тұрлерінде (ойында, оқуда, спортта, профессионалды ортада) көшбасшылық қасиеттер тұлға дамуында маңызды орынға ие екенін саналы түрде қабылданбаған. Алтыншы идеяның мазмұнында адамның бәсекеге қабілеттілігі адамның өзі сияқты - жан-жақты күрделі факторларға ие. Сол себепті зерттеу барысында басқа да ғылым салаларына сүйеніп, заңдылықтары мен шарттары анықталды. Жетінші идея, бәсекеге қабілетті тұлғаның даму процессінде, өзін-өзі бағалауында, тұлғалық қасиеттерін диагностикалауда шығармашылық рефлексия маңызды орынға ие болып табылады.
Психологияда маманның бәсекеге қабілеттілік мәселесі әр түрлі, фрагменттік және толық қарастырылмаған. Студенттердің, бітірушілердің, мамандардың тұлғасының ерекшеліктерін және профессионалды маңызды қасиеттерін қарастыратын бірнеше әдістер бар. Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі профессионалды қасиеттер сипаттамасында көптеген мамандардың назарын аударып отырғаны сөзсіз. ал бұл жерде туындаған тағы бір кемшілік - бәсекеге қабілеттілік терминінің талдаудағы жан-жақты тұрғылардың болуы. Оған қоса бұл термин басқа да ғылым салаларында және қоғамдық өмірде кеңінен қолданылып жүр. Алайда, тұлғаның бәсекеге қабілеттілік мәселесі өткен ғасырдың 90-жылдарынан бері қарастырылып, қызығушылық арттырып келе жатыр.
Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін психология-педагогикалық зерттеуде үлкен үлес қосқан авторларға В.И.Андреев, В.С.Безрукова, А.П.Беляева, Л.М.Митина, А.И.Субетто, Ю.К.Чернова, В.В.Щипанов және тағы басқалары.
В.И. Андреев бәсекеге қабілеттіліктің педагогикалық принципін білім беру саласында қарастырылған, яғни оқу орнының имиджі, бітірушінің қоғамда орнын таба алуымен және дамуына үлес қосуымен сарапталады. Осы принципке сәйкес, оқу орнының престижі есепке алынса, екінші жағынан, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін құрылымдау, әр түрлі өмірлік жағдайларда, бәсекелестігімен дербес өмір сүруге баулу сияқты мәселелер қарастырылады. Осы принципке сәйкес, бітірушінің бәсекеге қабілетті болуы оның еңбек нарығында немесе білім беру саласында өзін жоғарғы деңгейде көрсетуі және қоғамда өз орнын тауып, жетістікке жете алуын айтамыз. В.И. Андреевтің ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілетті болуы,нақты мақсатты болуы және құндылықтық бағдарларының дұрыс орналасуы, еңбексүйгіштік, іске шығармашылықпен атсалысу және үздіксіз тұлғалық әрі профессионалды дамуымен болуымен ерекшеленеді [18].
Л.М. Митинаның концепциясының мазмұнында психология-педагогикалық зерттеулер негізделген, яғни бұл жерде бәсекеге қабілеттілік өзіндік ресуртарға ие комплексті құрылым болып табылады. Ол ресурс көздеріне: жасы, психофизикалық денсаулығы, сыртқы келбеті, қабілеттері, интеллект деңгейі, энергия қоры; және де - адамгершілік аспектілері (құндылықтар жүйесі, наным-сенімдері, тұлғалық шектеулер) жатады. Соған орай, өзінің сүйікті ісімен айналысатын, сол арқылы өз қызметінен ләззат алатын адам ғана ұзақ уақыт бойы бәсекеге қабілетті болып келеді деген ой-тұжырымдамалар шығып отыр.Сол себепті, мамандықты анықтау барысында дұрыс таңдау жасау және тек қана профессионалды дағдыларын ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық, адамгершілік қасиеттерін, әріптестерімен тіл табыса алуын, жалпы айтқанда, қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасауы өте маңызды болып келеді [19].
Тұлғалық және профессионалды маңызды қасиеттерді бір-бірінен алшақтап қарастыруға болмайды, себебі тұлға профессионалды қызметте тұлға субъект ретінде рөл атқарады. Профессионалды және тұлғалық даму - бұл бір-бірін толықтырып тұратын, өзара байланысқан процесс. Бәсекеге қабілеттілікті дамытуда, профессионалды оқытудың деңгейі маңызды рөл атқарады.
Жоғарғы профессионалды оқытудың даму ерекшеліктері әр түрлі кезеңдермен көптеген зерттеулерде қарастырылған. С.Я. Батышева, А.П. Беляевой, Б.Л. Вульфсона, В.А. Кальней, A.M. Новикова және басқа да авторлар. Профессионалды білім берудің эффективті жүйесін зерттеу нәтижесінде, бірнеше зерттеушілердің концепцияларын қолданды (М.Я. Виленский; В.А. Квартальнов; В.Д. Чепик және т.б.). Жоғарғы профессионалды білім беруде кеңестік авторлардың концепциялары тұлғалық-бағытталған тұрғыға негізделген болатын.
Профессионалды оқыту процессінде профессияны игеру және профессионалды әрекетте тұлғаның дамуы негізгі фактор болып табылады. Осы сәтте, профессионализм мен бәсекеге қабілеттілік түсінігі өзара айырмашылыққа ие, соңғысы өз алдына тұлғаның профессионалды қасиеттерінен жоғары болып қарастырылады.
Бәсекеге қабілеттілік - тұлға құрылымы мен қасиеттерін және оның жетістікке жетудегі (оқуда, профессионалды және профессионалды емес өмір әрекетінде) потенциалды мүмкіндіктерін сипаттайтын, динамикалық өзгерістерде адекватты индивидуалды мінез-құлықты анықтайтын, ішкі үйлесімділік пен өзіне деген сенімділікті қамтамасыз ететін, әлеуметтік бағдарланған қабілеттер жүйесі болып табылады.
Жоғарғы оқу орнының білім жүйесінде бітірушілердің бәсекеге қабілетті болуы алдыңғы қатарлы, актуалды мәселелердің бірі болып саналады. Алайда, ЖОО-нында оқыту-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда әлі күнге дейін толыққанды өңделмеген.
Тұлғаның бәсекеге қабілетті болу мәселесін шешуде әр түрлі ғылым саласында ғалымдар еңбек етуде. Осы орайда өте нәтижелі еңбек еткен шетелдік менеджмент (дефиниция, басқару ісіндегі рөлі, әлеуметтік-психологиялық структура, бәсекеге қабілеттілікті бағалаудағы әдістемелік негіз, бәсекеге қабілетті маманды дайындаудағы тұрғылар және т.б.) саласындағы ғалымдардың H.I. Ansoff, A. Weissmann, М. Woodcoc], М. Meskon, Т. Santalainen) және кеңестік (В.А. Дятлов, Е.Б. Попова, В.В. Травин, Р.А. Фатхутдинов, В.И.Шаповалов) әдістеріне сүйенген болатын. Бәсекеге қабілеттіліктің жеке аспектілерін талдауда жоғарғы профессионалды білім беруде келесі ғалымдардың еңбектерінен көрініс табады: В.И. Загвязинского, В.П. Кузовлева, Н.В. Кузьминой, Н.Д. Никандрова, В.М. Монахова, П.Е. Решетникова, А.В. Репринцева, В.А. Сластенина, А.И. Щербакова. Болашақ мұғалімнің бәсекеге қабілеттілігін тәжірибе жүзінде қалыптастыруда болашақ маман атанатын студенттердің профессионалды тұрғыда жне өзіндік дамуында көптеген зерттеулер (Ю.В. Андреева, Л.М. Митина, Ф.Р. Туктаров, Э.Р. Хайруллина, В.И. Шаповалов және т.б.) жүргізіле бастады [20,21].
Көптеген зерттеушілер тұғаның даму мәселесіне профессионалды дайындық жағдайында аса назар аударған болатын. Алайда, осы зерттеудегі басты бағыт ретінде псиология-педагогикалық негізді зерттеу, яғни бұл жерде профессионалды дамуы немесе тұлғаның профессионалды қасиеттері ғана емес, өзін-өзі профессионалды тұрғыда анықтай алуы және іс-әрекеттің профессионалды бағыттылығы маңызды болып табылады. Сондықтан болар, осы тараптакөптеген модельдер бәсекеге қабілеттілікті арттырмайды, керісінше, көбінде профессионализмді дамытуға бағытталған болып табылады.
Студент тұлғасының жоғарғы оқу орнында бәсекеге қабілеттілігін дамытуға арналған кешенді нәтижелі модель әлі күнге дейін дайындалмаған, себебі, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға бағытталған көптеген модельдер мектеп жасындағы балаларға арналған, басқалары арнайы, нақты мамандыққанемесе профильге бағытталған болып келеді. Алайда, студент тұлғасының бәсекеге қабілеттілігінің статистикалық мәні мен оның меңеріп шыққан мамандығының арасында ешқандай айтарлықтай айырмашылық байқалмады.
Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің жас ерекшелігіне байланысты даму мәселелері Л.М. Митина, А.Б. Куликова, Б.Д. Парыгин, В.В. Томилов және Л.Н. Семеркованың зерттеулерінде көрініс тапқан. Ал бәсекеге қабілеттіліктің жыныстық ерекшеліктері көбінде шетелдік ғалымдардың жұмыстарында Tesser, S. Bern және т.б. қарастырылған. В.Л. Васильев, С.А. Хазова, Е.В. Тараканова бәсекеге қабілетті тұлға мен оның индивидуалды ерекшеліктерінің арасында нақты байланысты анықтап берді. Студент тұлғасының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын концепциялар тұлғалық тұрғының негізінде жүзеге асады, алайда теориялық анализдің көрсетуі бойынша, кеңестік психология мен шетел психологиясында да әлі күнге дейін, студент тұлғасының индивидуалды-психологиялық тұрғыда бәсекеге қабілеттілігінің ерекшеліктерін қарастыратын зерттеулер аз [22].
Адамның бәсекеге қабілеттілігі жұмыстағы нәтижелерінің жоғары сапасы емес, бәсекелестік күресте қарсы төтеп бере алуы және жеңу қабілеті маңызды болып келеді.Бәсекелестікті дамыту қоғамның қолайлы жағдайларын туғызуымен байланысты. Білім беру ұйымдары студенттердің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға, оларға бәсекелестікті жүргізудің ережелері мен алгоритмдерін білуге, оларды жүзеге асыру жолдарына үйрету керек. Бұл мәселелер тек Андреевтің еңбектерінде ғана қарастырылған. Осыған байланысты студенттердің біліктілігін және олардың жеке басының бәсекелестік артықшылықтарын дамыту мақсатында арнайы бағдарламаларды әзірлеу қажеттілігі өзекті болып табылады.
Адамның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін шешудегі құралдары, әдістері мен формаларын дамытуда, келесідей позицияларды ұстанған жөн: өркениетті әдістер мен мақсатқа жету жолдарын қолдана алатын бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру. Бұл тек студенттердің моральдық мәдениетінің, өзін-өзі ақпараттандырудың, өркениетті нормалар мен бәсекелестік ережелерінің жоғары деңгейіне ие болған жағдайда ғана жүзеге асуы мүмкін. Сол себепті де, қазіргі кезде студенттер арасындағы рухани-адамгершілік мәдениетін дамыту және айрықша маңызы бар тұрақты бағдар қалыптастыру мәселесінің өзектілігі күннен-күнге артып келеді.
Жеке тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі профессионалды емес тұлғалық ерекшеліктер (коммуникативтілік, мақсаттылық, еңбекқорлық және еңбексүйгіштік, тәуекелге бара алу, жауапкершілік және тәуелсіздік, стресске төзімділік, шығармашылық, өзіне-өзі сенімділік және көшбасшылық дағдылары, рефлексивтілік, ықыластылық, өзін-өзі бақылау мүмкіндігі, мәдени және адамгершілік қасиеттер, өзін-өзі дамыту қабілеті, түпкілікті нәтижеге назар аудару), студенттердің жеке басын дамытудың маңызды факторы, олардың мінез-құлқы және т.б. әрекеттері болып табылады.
Студент тұлғасының бәсекеге қабілеттілік деңгейі олардың психологиялық сипаттамаларына байланысты (рефлексивтілік, өзіне деген қатынас, өзін-өзі өзектендіруі, жетістікке жетудегі мотивациясы); жас ерекшеліктеріне байланысты (еңбексүйгіштік, стресске төзімділік, курстан курсқа үздіксіз өзін-өзі дамыту қабілеті, сондай-ақ бәсекеге қабілеттілік компоненттері 2 және 4-оқыту курстарында азаяды), жыныстық (әйелдерге қарағанда ұлдар жоғары бәсекелестік қабілетіне ие) және тендерлік сипаттамалары (андрогенді тұлғалық типте еркектік қасиеттерге ие студенттерде жоғарылайды)
Бәсекеге қабілеттілігін дамыту үшін негізгі шарттардың бірі, студент тұлғасын этикалық принциптерін қалыптастыру , яғни, оның рухани және адамгершілік мәдениетін дамыту, бәсекелестік жағдайлардағы ережелер мен принциптеріне сәйкестігі, тұрақты өзін-өзі дамыту және өзін-өзі анықтау арқылы бәсекелестіктің табысты, әрі нәтижелі қатысу болып табылады.
Тарихи дамуда бәсекелестікті құбылыс ретінде қарастыратын болсақ, ол ликвидациялау, яғни кең көлемде ұрпақтан-ұрпаққа беру, сословиелік артықшылықтар мен ортағасырлық тәртіптерді, демократия және нарықтық экономика принциптерін қалыптастырғаннан кейін кеңінен таралған. Бәсекеге қабілеттілік (саясат, экономика, ғылым, спорт және т.б.) сияқты түрлі қызығушылықтардың қақтығысуынан маңыздылыққа ие болуда.
Нарықтық және биологиялық бәсекелестік күресте, процеске қатысушыларда бәсекеге қабілеттілік - қабілеттілік (субъектінің сапасы) ретінде танылады. Л.М. Митинаның анықтауынша - бұл жеке дамудың барлық мүмкіндігін алдын ала болжау, жаңартып, пайдалану ретінде қарастырған.И.П. Данилов, бәсекеге қабілеттілігін талдай отырып, келесі санаттарды ұсынады:философиялық, яғни қоғамның қозғаушы күші ретінде; экономикалық, өмір сүрудің негізі ретінде; нарықта, бәсекелестік ретінде; заңды, заңдылықты сақтауды растайтын; әлеуметтік, ұйымның, елдің әлеуметтік даму талаптарына сәйкес; психологиялық, яғни болжамның, күтудің сақталуын дәлелдейді [23].
Бәсекелестік биологиялық ортада өмір сүреді, осы тарапта ол өмір сүру үшін күрестің бір түрі болып табылады. Себебі тұқымдар арасында күнкөріс жағдайында немесе ұрпақ қалдыру үшін бір немесе бірнеше түрлердің, жеке тұлғалары арасындағы белсенді, бәсекелестік қарым-қатынасы ретінде анықталады. Биологиялық ортаға ұқсайтын сияқты, белгілі бір қоғамдық саладағы адамдарда, да топтарға және ұйымдарға ұқсас мақсаттарға жетуде және жақсы нәтижелерге қол жеткізуде бақталастық пен бәсекелестік бар. Мысалы, нарықтық экономикада кəсіпорындар өз өнімдерінің сату мүмкіндіктерін қамтамасыз ету үшін бәсекелеседі, клиенттердің əр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырады [SO]. Әлеуметтік және тұлғааралық өзара әрекеттесуін қарастырар болсақ, онда бәсекелестік ұйымның негізгі нысандарының бірі ретінде қарастырылып, жеке немесе топтық мақсаттарға қол жеткізумен сипатталады, сол мақсаттар мен мүдделерді көздейтін басқа адамдармен немесе топтармен қарсы тұру контекстіндегі мүдделер жағдайында талданады.
Осы идеяларға негізделе отырып, бәсекелестікте орын алуы, бірнеше қатысушылардың арасында ресурстарды игеруге, мақсатқа жетуде және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыруда мүмкіндіктерге ие болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Көбінде, бәсекеге қабілеттілік термині экономикалық ғылымдарда келесідей мәнге ие болады: объектінің бәсекеге қабілеттілігі - бұл оның салыстырмалы және жалпылама сипаттамасы. Ол қанағаттану дәрежесіне сай және қанағаттануға жұмсалған шығынмен салыстырғандағы, оның басқа бәсекелестен айырмашылығы арқылы сипатталады. Экономист М. Портер үшін, бәсекелестіктің мәні мынадай күштің негізінде көрінеді: жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі; ауыстырылатын (орнын басатын) тауарлардың пайда болу қаупі; бәсекелестердің өздерінің арасында туындайтын бәсекелестігі. нарықта кез келген нақты өнім немесе ресурстардағы сатып алушылар мен сатушылардың санының жоғары болуы және де сатып алушылар мен сатушылар сол немесе өзге де нарықтарда болуы немесе өз таңдауын өзгерте алу бостандығының болуы Р. Макконнелл және Л. Брюдің бәсекелестіктегі міндетті шарттары болып табылады. үшін бәсекелестерді білу, олардың позицияларының тең болуы, әріптестерді таңдай алуы тиімді тұлғааралық бәсекелестікті орнатуға септігін тигізеді. Биологияда пассивті бәсекелестік ретінде анықталатын тағы бір пішін де бөлінеді, яғни қоршаған ортаның абиотикалық факторлары және ортақ жаулардың қолайсыз әсерімен күреседі. Соған қарамастан, бәсекелестік әдетте күресте күшті жеке қызығушылықпен, әрекет субъектісінің белсенуі, жау түсінігінің ішінара деперсонализацияланған көрінісінің болуы [24].
Бәсекелестік туралы әртүрлі ұғымдардағы ортақ ерекшелік, бәсекелестік қатынастардағы, субъектілердің өзін-өзі дамытуындағы сөзсіздігінде болып табылады. Тауар өндірушілердің әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті бола алу үшін, табысты бола алуы үшін, отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай өсуін талап етеді. Р.А. Фатхутдинов бәсекелестікті субъектінің жеңіске жетуде өзінің артықшылықтарын дұрыс пайдалана алуымен немесе заңды түрде, яки табиғи қажеттіліктер шеңберінде, объективті және субъективті қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін, өзге де мақсаттарға қол жеткізудегі бәсекелестерімен күрес жағдайы деп сипаттайды. Осылайша, бәсекелестік - өсу мен дамуды ынталандыру; бәсекелестің жаңаруға деген ынта-жігерімен сипатталады; іздеу, таңдау және мақсатқа жету; табысқа жету сияқты қажеттіліктерімен анықталады. С.И. Гессен бәсекелестікті объективті шындық құбылысы ретінде қарастырып,әділ ойын ретінде сипаттайды, яғни әлеуметтік прогреске апаратын оның шығармашылық энергия кернеу болады және қарсыластары тең болған сайын, неғұрлым бәсекеге қабілетті бола бастайды, өседі және дамиды, сол арқылы жаңа әрекеттерге және жаңа нәтижелерге жетуге талпынып, жалпы прогресске ие болады. Осы негізде, қатысушылардың өзара бәсекелестігінің дамуы және өсуі, оны іске асырудағы мақсаты мен құралы болып табылады деп санайды [25].
Студенттерге бәсекелестік қарым-қатынасқа түсуі сөзсіз жүргізілетін процесс (жоғары оқу орнына түсуде, оқу үдерісінде, жұмысқа орналасуда және т.б.). Бәсекелестікті табысты болуы, жоғарыда қарастырылып өткендей, білімнің, дағдының және оны жүзеге асыруда қатысушы тұлғасының жоғары бәсекеге қабілеттілігімен өрнектеледі.
Тексеру мақсатында жүргізілген экспериментте авторлық сауалнама дайындалып, (4 қосымша) пайдалана отырып, 1-5 курстың психолог-студенттері бәсекелестік тұжырымдамасына, жеке тұлғаның бәсекеге қабілеттілігіне және олар пайдаланатын бәсекелестік әдісі туралы ойларын зерттеуге бағытталды. Басты міндет - студенттердің бәсекеге қабілетті қарым-қатынаста тиімді жұмыс істей алатынын анықтау болатын.
Сыналушылардың 20% (16% - кейде, 4% - ешқашан) өмірінде әлі де бәсекелестікпен қақтығыспағандарын көрсетті. Студенттердің көбісі (80%) бәсекелестік қатынастарға түседі және одан қашуға тырыспайды. Соған орай, бұл көріністің орын алуы, сыналушылардың бәсекелестіктің арқасында тұлғалық өсуге алып келетінін түсінгендігі, ал 16% оның жағымсыз қарым-қатынастың туындайтыны болжауда.
Кейбір зерттеушілер бәсекелестік қатынастардың екі негізгі топтарын қарастырады: біреуі - шығармашылық, екіншісі деструктивті.Алайда бұл тұжырымдамамен толыққанда келісу қиын, өйткені бәсекелестік қатынастар адал қарым-қатынастар деп санаймыз, сондықтан оларға арнайы білім мен дағдылар қажет, оларға қосылу кезінде белгілі бір ережелерді сақтауы маңызды. Осылайша, студенттердің 38% -ы бәсекелестік өз кезегінде сәтсіздікке, жеңіліске, қақтығысқа алып келуі мүмкін деп ойлайды. Көптеген (81%) бәсекелестікті өткізу ережелерін білмейді, оны жүзеге асыру жолдары да жоқ. Респонденттердің 11% -ы осы құбылыс туралы білімге мұқтаж. 25% бәсекелесу жолымен танысқысы келеді, ал 22% бәсекелестіктің алгоритмін және өзінің бәсекеге қабілеттілігін 32% дамытуға мұқтаж. Осылайша, біздің зерттеулеріміз студенттердің білімді меңгеруге, арнайы дағдыларды қалыптастыруға үлкен қызығушылығын көрсетті.
Студенттерге жүргізілген сауалнаманың нәтижесінде, адамның жалпы тұлғалық бәсекелестігінің артықшылықтарын зерделеуде, респонденттер бірінші орынға өзіне деген сенімділікті қойды, содан кейін жігерлі тұлғалық сипаттамалары орын алды (табандылық, талапкерлік, анықтау, өзін-өзі бақылау, төзімділік, және т.б ..), өте маңызды қабілеттер ретінде коммуникативті құзыреттілігін орналастырды. Осы жеке ерекшеліктерді ескере отырып, студенттер кәсіби теориялық білім мен дағдылардың маңыздылығын атап көрсетеді. Біріншісі - кәсіптік қызметті жүзеге асыру тәжірибесі, сондай-ақ оқыту қабілеті мен үздіксіз профессионалды өсуге бейімділік. Барлық аталған қасиеттер мен жеке қасиеттер ғалымдар ұсынған тұлғаның бәсекелестік қасиеттерінің тізіміне енгізілген. Алайда, студенттер, еңбекқорлық пен еңбексүйгіштіктің жоғары деңгейін, жоғары сапалы өнімді шығару, стресс, жұмысына, еңбегіне шығармашылық көзқараспен қарау, сондай-ақ, маңызды жауапты шешімдер қабылдай алу қабілеті сияқты қасиеттердің маңыздылығын атап өтпеген.
Зерттеу нәтижесі анықталғаны, оқушылар оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде басқа студенттермен, сондай-ақ өмірлік кезеңде маңызды адамдармен бәсекеге қабілетті қарым-қатынасқа шығады. Олардың 20% -ы бірінші кезекте көшбасшы орынды иеленуге, 19% -ы өздерінің қабілеттері мен тілектерін жүзеге асыруға (19%), ал жоғары оқу орнының рейтингісі үшін 18% -ды орындауға талпыныс жасайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті
Аманкелді Ботакөз Русланқызы
Студенттердің бəсекеге қабілеттілігінің арту ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050300 - Психология мамандығы
Астана 2018
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті
Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану кафедрасы
Қорғауға жіберу
Кафедра меңгерушісі __________
Шалғынбаева Қ.Қ
____ _______________2018
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Студенттердің бəсекеге қабілеттілігінің арту ерекшеліктері тақырыбына
5В011900 - Психология мамандығы бойынша
Орындады: Аманкелді Б.Р
Ғылыми жетекші: Ерментаева А.Р
Астана 2018
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Факультет__________________________ _____
Мамандық___________________________ ____
Кафедра ________________________________
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі ______________
____________20____ж.
Диплом жұмысын (жобасын) орындауға арналған
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ _________________________
(тегі, аты, әкесінің аты)
1. Жұмыстың (жобаның) тақырыбы___________________________ _______
___________________________________ _________________________________
университет бойынша 20____ж.____________берілген №________бұйрықпен бекітілген.
2. Студент аяқтаған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі __________20___ж.
3. Жобаның (жұмыстың) бастапқы деректері (заңдар, әдебиеттер, лабораториялық-өнеркәсіптік деректер) ______________________________
___________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _________________________________________________________
4. Есептеу - түсіндірме хатының мазмұны (қаралатын мәселелердің тізбесі)
___________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _________________________________________________________________
5. Графикалық материалдың тізбесі (міндетті сызбалары нақты көрсетілген)
___________________________________ _________________________________
___________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _________________________________________________
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттердің тізімі_____________________________ __
___________________________________ _________________________________
7. Жоба (жұмыс) бойынша тиісті бөлімдері көрсетілген кеңестер
Бөлімнің атаулары және номерлері
Ғылыми жетекші,
Консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді
(қолы)
Тапсырма қабылданды
(қолы)
Қоршаған ортаны қорғау
Енбекті қорғау
Экономикалық негіздеме
Автоматика
8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау графигі
№
Жұмыс этаптары
Жұмыс этаптарын орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жобаның тақырыбын бекіту
2
Дипломдық добаны дайындауға материалдарды жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлігін дайындау (1 бөлім)
Практикаға кету алдында
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) аналитикалық бөлігін дайындау (2-3 бөлім)
Практика кезінде
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық текстінің алғашқы вариантын бітіру
Практиканың бірінші аптасында
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын алу қорғауға шығару
Шолу лекциясы кезінде (консультация)
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) рецензияға шығару
8
Дипломдық жұмысты (жобаны) ғылыми жетекшінің пікірі мен рецензиямен соңғы вариантын ұсыну
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманы беру мерзімі ____ _________2018 ж.
Ғылыми жетекші____________________________ ____
қолы, Т.А.Ж., ғылыми дәрежесі, атағы
Тапсырма алдым: студент_________________________қол ы, Т.А.Ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1Студенттердің бәсекеге қабілеттілігінің арту ерекшеліктерінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Психологиялық зерттеулердегі тұлғаның бәсекеге қабілеттілік феномені 9
1.2 Жоғары оқу орнындағы студенттің бәсекеге қабілеттілігінің даму ерекшеліктері 21
2 Студенттердің бәсекеге қабілеттілігінің даму ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу 35
2.1 Эксперименттік зерттеудің процедуралары 35
2.2.Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..35
2.3 Зерттеуді жүргізу барысы 40
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі таңдағы экономика, жоғарғы технологияны қолдануға бағытталған, сондықтан да мамандарды дайындаудың талаптары, мамандандырылған деңгейдегі, жоғарғы оқу орнының түлектеріне де оның адамгершілік және психологиялық сипатына талап күннен күнге артып келе жатқаны сөзсіз. Нарықтық экономика саласында кадрлық потенциал мәселесінің құрылымы қоғамдағы өзгерістердің барлығына қарсы тұрып ғана қоймай, жақын арадағы болашақта әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару жауапкершілігін алуда, сондықтан да бұл жүйе білім беру саласында маңызды болып келеді. Шындығында, бәсекеге толы нарықтық қатынастардағы мәселелерді шешу жағдайының барлық ауыртпашылығы қазіргі таңдағы студенттерге түсуде. Қазіргі кездегі еңбек нарығы жоғарғы оқу орнын бітіруші түлектердің өндірістік және басқарушылық салаға күруіне мүмкіндік беретін, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттіліктің профессионалды даму технологиясын ойлап табу қажеттілігі туындауда. Сол себепті, білім беру процессіндегі бағыттылығы тұлғаның бәсекеге қабілетті болуы үшін, жоғарғы оқу орнының стратегиялық міндеті болып табылады.Сондықтан елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 2017 жылы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты жолдауында "Бүгін мен Қазақстанды Үшін+ші жаңғырту жөнінде міндет қойып отырмын. Елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру қажет" деп айтып кеткен еді, осы орайда жаңа модельді құрау да қазіргі жастардың ұмтылысымен орындалатыны бәрімізге айқын[1].
Психологиялық және әлеуметтік тарап бойынша жақсы дайындалған маман, бәсекеге қабілетті тұлға ретінде жұмысқа жеңіл орналаса алады. Өзіндік шешім қабылдай алмайтын, инициатива беруге дайын емес, жауапкершілік ала алмайтын, жұмысындағы әріптестерімен қақтығысқа ұшырап отыратын жағдайлар маманның бәсекеге қабілеттілігін тоқтатуы мүмкін. Бәсекеге қабілетті тұлға арнайы профессионалды кеңістігіндегі білім мен дағдыларды игеріп қана қоймай, сондай-ақ әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, жетістікке жетуге жетелейтін тұлғалық қасиеттерін дамыту маңызды болып келеді. Себебі тұлғалық-профессионалды қасиеттер жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде маңызды орын алатыны сөзсіз.
Зерттеу жұмысында тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің психологиялық аспектісі және оның компоненттері қарастырылады: когнитивті, эмотивті, мінеж-құлықтық және бәсекеге қабілеттіліктің критерилері мен деңгейлерінің құрылымы да қарастырылады (С.Г. Светунькова, Н.Н.Сидорова, Н.В. Фомин, Н.Л. Христолюбова және т.б.);.тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылу шарттары да қарастырылады (В.И. Андреев, Р.Я.Ахметшин, И.В. Дарманская, И.М. Ильковская, Н. Н. Сидорова, Ф.Р.Туктаров)[2].
Теориялық дерек көздеріне сүйенетін болсақ, бәсекеге қабілеттілік ұғымы шет ел және отандық ғалымдар экономика, әлеуметтену, саясаттану және басқа да ғылым салаларында көптеген зерттеу жұмыстарын, еңбектерін жүргізгенімен де, бұл ұғым толыққанды әлі күнге дейін зерттелмеген. Қазіргі таңға дейін психология саласында, соның ішінде отандық спихологияда да бәсекеге қабілетті тұлға құрылымында қандай ерекшеліктері, қасиеттері болатындығы әлі шешімін таппаған тың тақырып болып отыр. Сондықтан да осы дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті және актуалды болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: жоғары оқу орнындағы студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктерінің теориялық-эксперименттік негіздерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері :
- шетел және отандық психологиядағы бәсекеге қабілеттілік мәселесінің зерттелуін теориялық талдау;
- жоғарғы оқу орнындағы студенттердіңбәсекеге қабілеттілікті таныту ерекшеліктерінің психологиялық зерделенуін қарастыру;
- бәсекеге қабілеттіліктіңарту ерекшеліктерінің эксперименттік зерттеу әдіснамасын құру;
- студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктерін сипаттау.
Ғылыми зерттеудің объектісі: студенттердің психологиялықдаму процессі.
Зерттеу пәні: студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту мүмкіндіктері.
Ғылыми зерттеудің болжамы:ЖОО студенттерінің бәсекеге қабілеттілік танытулары басқа статустағы өз қатарластарынан өзгеше болады
Зерттеу әдістері:
1. Теориялық әдістер: талдау, жалпылау, салыстыру, сипаттау, нақтылау әдістері қарастырылды.
2. Эксперименттік әдістер:Өзін-өзі өзектендіру тесті (САТ), Шуберттің (PSK) Тәуекелге дайындық әдістемесі, Т. Элерстің тұлғаның жетістікке жетудегі мотивациясын анықтау әдістемесі;
3. Бақылау әдісі;
4. Математикалық статистикалық талдау.
Зерттеудің базасы: Еуразия ұлттық университетінің студенттері және
Астана қаласындағы жас мамандар.
Таңдаманың жалпы көлемі: студенттердің саны - 50, жас мамандардың саны - 15 сыналушы.
Зерттеудің жаңашылдығы:
- шетел және отандық психологиядағы бәсекеге қабілеттілік мәселесінің зерттелуіалғаш рет теориялық талданды;
- жоғарғы оқу орнындағы студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктерінің психологиялық зерделенуін, отандық психологиялық ғылымда алғаш рет қарастырылды;
- бәсекеге қабілеттіліктің арту ерекшеліктерінің әдіснамасы құрылды;
- студенттердің бәсекеге қабілеттілік таныту ерекшеліктеріне алғаш рет психологиялық зерттеу жүргізілді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: психологиялық зерттеулердің нәтижелерін басқа да психологиялық зерттеулерде, жас ерекшелік психологиясында және басқа да зерттеулерде қолдануға болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:эксперименталды зерттеу әдіснамасында қолданылған әдістерді психологиялық сүйемелдеуде, жастарға кез-келген мекемеде психологиялық қызмет көрсетуде негізге алуға болады, бәсекеге қабілеттілігін зерттеу әдіснамасын курстық, дипломдық зерттеулерде, студенттерді оқыту- тәрбиелеу процессінде қолдануға болады.
I СТУДЕНТТЕРДІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ АРТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1 Психологиялық зерттеудегі тұлғаның бәсекеге қабілеттілік феномені
Бәсекеге қабілеттілік - тұлғаның жетістікке жету жолындағы, сыртқы ортаның динамикалық өзгерістеріне адекватты индивидуалды мінез-құлық көрсете алуы, өзіне деген ішкі сенімділігін арттыруына, өзімен және қоршаған ортамен үйлесімділікті қамтамасыз етуне (оқуда, профессионалды және профессионалды емес өмірлік іс-әрекетінде) потенциалды мүмкіндіктерін көрсететін әлеуметтік бағытталған қабілеттерінің, құрылымы мен қасиетінің жүйесі болып табылады. Тұлғаның осындай сыртқы ортаға бағытталған әлеуметтік қасиеттерін құрылымдауында, дәстүрлі жүйеге енгізуге келмейтін, жоғарғы, жаңа, инновациялық шарттарды енгізу керек.
А.А. Кирсанов айтуынша, бәсекеге қабілеттіліктің жоғарғы деңгейі - студенттің болашақ маман ретіндегі маңызды талаптарының бірі, себебі, осы арқылы студенттің профессионалды компетенттілігін анықталады.
Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігіне арналған бірнеше жұмыстар келесі авторлармен жазылған болатын: Л.М. Митина,Ю. В. Немцев, X. Плайтнера, С. И. Сотников, Н. П. Подольная, С. В. Половинко.Жас мамандар арнайы категория ретінде М. Боряз, Б.З. Докторова, И. С. Кон, Е. Л. Омельченко, С. В. Рязанова, Т. Хлопованың еңбектерінде кездеседі. Ал тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін анықтауда өзін-өзі өзектендіруі, өзін-өзі жетілдіруі, өзін-өзі қанағаттандыруы келесі ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан В. Л. Лаптаев, О. Е. Лебедев, Е. А. Ленска, А. И. Мищенко, З.И. Равкина, Д. И. Фрумин және т.б. Түлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылу мәселесін В. И. Андреева, Г. К. Альтшуллера, И. А. Лсрнер, А. М. Матюшина, Е. И. Калинина, Б. В. Копальчик, В. Г. Разумовскийдің ғылыми зерттеу жұмыстарынан таба аламыз.
Л.М. Митинаның зерттеулерінде тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылымы мен мазмұны, оның айналысу сферасы және қарым-қатынас ортасы толыққанды қарастырылған. А.В. Морозова бәсекеге қабілеттілікті маманданған қызметтің компоненті ретінде ақпараттық, коммуникативті мәдениетпен және жеке гектологиямен сабақтастықта зерттеп өткен болатын. О.И. Полькина бәсекеге қабілеттілікті тұлғаның негізгі, базалық негізі ретінде қарастырып, оның маман ретіндегі профессионалды-тұлғалық аспектерін ерекшелеп өткен болатын [3].
Базалық ұғым ретінде А. Маслоу, К. Роджерстың өзін-өзі өзектендіру идеялары болса, Д. Мак Клелланданың жетістікке жету синдромы, ал тұлғалық құрылымдау теориясы ретінде В. И. Андрееваның түлғалық өзін-өзі дамыту механизмі орын алуда, оның құрамына өзіндік процесстерінің барлық интегралды жинағы кіреді. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудағы құралдарды саралау мәселесімен толыққанды айналысқан зерттеу жұмыстарына, индивидтің мінездемесін сипаттайтын, оқыту-әдістемесінің ерекшеліктеріне аса назар аударылады және анализ жасалынады (Е.А. Калинина, Е.В. Капульник және т.б.) [4].
Тұлғалық психологияның теоритикалық жұмыстарына негізделіп анализ жүргізілгеннен кейін (A.A. Бодалев, Е.А. Климов, Б. Ф. Ломов, Л. М. Митина, С.Л. Рубинштейн және т.б.) тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі ерекшеліктері ретінде келесі қасиеттер көрсетілген: интеллектуалды потенциал, өзін-өзі өзектендіру, өзін-өзі адекватты бағалауы, өзін-өзі оқыту, коммуникативтілік, жауапты шешімдерді қабылдай алуы, лидерлік қасиеттер, топта жұмыс істей алу қабілеті, креативтілік, құндылықтық-бағыттылықтағы адекваттылығы, өзін-өзі анықтаудағы дайындығы сияқты қасиеттер қарастырылады. Кеңестік психологиядағы зерттеулерде тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі келесідей компоненттерді ұсынады: когнитивті, эмотивті, әрекетшіл (А.С. Строилова); бәсекеге қабілеттіліктің критерийлері мен деңгейлерінің құрылымдалуы (С.Г. Светунькова, Н.Н. Сидорова, Н.В. Фомин, Н.Л. Христолюбова); тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылуы шарттары (В.И. Андреев, Р.Я. Ахметшин, И.В. Дарманская, И.М. Ильковская, Н. Н. Сидорова, Ф.Р. Туктаров) еңбектерінде зерттеліп өткен болатын. Шаповалов В.И. бәсекеге қабілеттілікті қасиеттердің әлеуметтік бағытталған жүйесі, тұлғаның құрылымы мен қасиеттері, оның жетістікке жетудегі (оқуда, профессионалды және профессионалды емес іс-әрекеттерінде), динамикалық өзгерістер жағдайында адекватты индивидуалды мінез-құлықты анықтау, ішкі өзіне деген сенімділік пен өзінмен жіне қоршаған ортамен үйлесімді болудағы потенциалды мүмкіндіктерін анықтау қарастырылған. С.А. Подосинников және Н.Б. Тарасова бәсекеге қабілеттіліктің психологиялық көрінісі ретінде тұлғаның күрделі интегралды құрылымы ретінде қарастырып, индивидуалды ерекшеліктеріне сәйкес, бәсекелестік қарым-қатынаста таңдаған сферасына байланыстықызығушылықтарында объективті және субъективті түрде қатысуға дайындығын зерттеген болатын [5,6,7,8].
Л.М. Митина тұлғаның бәсекеге қабілеттігін өзін тұлғалық, профессионалды, әлеуметтік, адамгершіліктік тұрғыда дамытуға бағытталған өз қабілеттерінің максималды түрде арту мүмкіндігі ретінде қарастырады. Автордың пайымдауынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі тұлға қасиеттерінің интегралды жиынтығы - бағыттылығы, компетенттілігі және икемділігін атап өткен болатын. Л.М. Митинаның ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің дамуы - тұлғаның рефлексивті дамуы, өзінің әрекетін және мінез-құлқын динамикалық ситуацияларда ұйымдастыра алуы, ойлаудың жаңа стиліне меңгеруі, мәселені шешуде дәстүрлі емес жолдарға сүйенуі, стандартты емес ситуацияларға адекватты реакция танытуы деп тұжырым жасаған болатын [9].
Т.А. Жданко студент тұлғасының бәскеге қабілеттілігін раицоналды танымдық белсенділігі, мақсаттылығы, еңбекқорлығы, креативтілігі, сыни тұрғыда қарай алуы, тәуекелге бара білуі, стресске төзімділгі, істі нәтижелі аяқтауда септігін тигізетін көшбасшылық қасиеттерінің интеграцияланған тұрақты жиынтығы ретінде анықтайды.Бәсекелестік және бәсекеге қабілеттілік түсінігі педагогиканың терминологиялық аппараты ретінде экономика саласынан жаңадан ғана енген болатын. Экономика саласында бұл термин тауар өндірісіндегі адамдар арасындағы бәсекелестік болса, Портердің пайымдауынша бұл динамикалық өзі жетіліп, даму үстінде болатын тек қана қоршаған ортаға ғана емес, сондай-ақ тұлға өміріне қажеттіпроцесс ретінде қарастырады. Осы контекст тұрғысында, конкуренция - тұлға дамуының стимулы және оның өмірлік қызметінің мәні деп тануға болады. Көптеген авторлардың ойынша, бәсекеге қабілеттілік деп - еңбек нарығындағы жоғарғы талаптарына жауап бере алу қабілеті және оның тауар сапасымен анықталады. Білім беру жүйесіндегі дайын тауар (бітіруші түлек) еңбек нарығында да бәсекелестік тұрғысынан қарастырылады [10].
В.И. Андреев бәсекеге қабілетті тұлға деп, жоғарғы сапаға ұмтылатын және өз ісінде нәтижелі жетістіктерге жетуге талпынатын, шиеленіскен, қызу бақталастарда бәсекелестерін озып шығып, өзін көрсету арқылы, көшбасшы бола білу қасиетімен ерекшеленетін адамды айтады. Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын көптеген қасиеттердің ішінен В.И. Андреев өзекті және басымдылыққа ие қасиеттер деп, он қасиетті анықтап өткен: мақсаттары мен құндылықтық бағдарлары нақты, еңбексүйгіштік, іске шығармашылықпен қарау, тәуекелге бара білу, тәуелсіздік, көшбасшы бола білу, өзін-өзі дамытуда үздіксіз еңбек ету, стресске төзімділік, профессионалды өсуге талпыну, өзінің соңғы өнімінің жоғары сапалы болуына талпыну, сияқты қасиеттерлі атап өткен болатын.Ярошенко С. Н. пайымдауынша бәсекеге қабілеттілік - бұл тұлғаның интегралы қасиеті, яғни, тек қана жеке дара қасиетті ғана көрсетпейді, сондай-ақ профессионалды және әлеуметтік тұлғалық қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырады. Н.А. Дмитриенканың ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің негізі - тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыра алуында, бұл өз алдына тұлғаның сыртқы ортаның өзгерістеріне және мамандар тарапынан қойылатын талаптардың өзгеруіне қарамастан, жеке профессионалды бағытта дамуын жалғастыру. Тұлғаның профессионалды ұйымдасуы, автордың пайымдауынша, тұлғаның жеке қасиеттерін жалпы қасиеттерге жинақтайтын байланыстырушы компоненті болып табылады. Ол тұлғаның өзіндік жетістікке жету жолындағы әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып, тұлғаның мүмкіндіктеріне сай немесе одан да басым болып, үйлесімді дамуына бағытталған.Бұл тарапта Л.Д. Столяренко коммуникативті компетенттілікті тұлға дамуындағы өзекті әрі маңызды қасиет деп қарастырады. Жалпы алғанда оны келесідей сипаттауға болады: нәтижелі коммуникация орната білу, жағымды эмоционалды фон тудыру, диалог жүргізе білу, шешім қабылдай білу және оны қорғай алу, коммуникативті ситуацияны анализдеу, инициатива таныту, эмпатия, табандылық таныта білу, топта жұмыс істей алу, стандартты емес жағдайларда шешім қабылдай алу, бақталастық жағдайында өзін көрсете білу сияқты қасиеттерді ерекшелеп өткен. В.И. Шапалова болашақ маманға қойылатын бастып талап, ол жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілетті бола білуі керек деп қарастырған. Бәсекеге қабілеттілік - бұл тұлғаның қабілеттерінің, қасиеттерінің және сапаларының әлеуметтік бағытталған жүйесі, ол өз алдына сан алуан іс-әрекет түрлерінде жетістікке жетуге мүмкіндік береді, шарттардың динамикалық өзгерісінде адекватты индивидуалды мінез-құлықты анықтайды, сол арқылы өзіне деген сенімділікті, өзімен және сыртқы ортамен үйлесімді болуын қамтамасыз етеді [11,12,13,14,15].
Л.М. Митинаның ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында тұлғаның рефлексивті қасиетін дамыту керек, яғни динамикалық ситуациялар орын алған сәтте өз ісін және мінез-құлқын ұйымдастыра алуы, сан алуан жағдайларды өзі-өзі ұстай алуы, мәселелерді дәстүрлі емес, басқа да жолдармен шеше алу қабілеті маңызды болып табылады. И.Катане осы тұрғыда, сынадай тұжырым ұсынады: бәсекеге қабілетті тұлға болу үшін алдымен, интеллектуалды дамуға емес, баса назарды мораль тұрғысынан дамуға аударуы керек. Себебі, авторды зерттеуі бойынша, соңғы он жыл көлемінде ғылымдағы парадигманың ауысына байланысты, тұлғаның да бәсекелестік парадигмасы ауысты. И. Катане тұлғаның бәсекелестік қабілетін өз мақсатына жетуде жолындағының барлығын қиратуға дайын тұратын бұрынғы акула парадигмасымен салыстырады. Бұл парадигмадағы тұлғаның образы биологиялық бәсекелестіктің негізінде пайда болған еді, ал, бүгін И.Катаненің ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің жаңа парадигмасын дельфинмен сәйкестендіріп отыр. Бұл жағдайда адам серіктестікке ашық, бәсекелестерінің тарапынан потенциалды серіктесін көруге тырысып, командада көшбасшы, әрі еңбекқор топтың мүшесі бола білетін адамды сипаттауымызға болады. Ол профессионалды аренада сұранысқа ие және ол өзгелерді, ал өзгелер оны құрметтеп, сыйлайды. Бәсекеге қабілетті адам, бірінші орында өзімен бәсекеге түсе алады, өзінің бойындағы кемшіліктерімен: жалқаулығымен, салғырттығымен, білместігімен күресе отырып, әрқашан өзін-өзі жетілдіруге тырысады. Бұл тұлға өмірге бейімделуімен және кез-келген сыртқы өзгерістерге жоғарғы қабілеттерін танытуымен ерекшеленеді[16].
И. Катане тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін көрсететін 25 қасиетті атап өтіп, оның ішіндегі 11 ең маңызды болып табылады деп, ұсынып кеткен болатын:
болашаққа деген айқын, нақты мақсаттың болуы; еңбексүйгіштік, еңбекқорлық; шығармашылық; батыл болу; қателесуден қорықпау; серіктес бола білу; қиындыққа төтеп бере алу: физикалық және рухани төзімділік; қарым-қатынаста ашық болу; табандылық; өз көзқарасын жеткізе білу және сөзін жеткізе алу; көшбасшы бола білу; шешім қабылдауда дербес және тәуелсіз бола білу; өз күшіне және жетістігіне бағытталуы және сенімді болу; өзін-өзі сынай алуы және бағалай алу қабілеті; өз уақытын дұрыс ұйымдастыра алуы; стресске төзімділігі; өз бетімен білім алу қабілеті; ақпарат көздерімен жұмыс істей алуы; әр түрлі жағдайларда өз білімін қолдана алуы; ойлау қабілетін өзгертуі, жағдайға, қойылған шарттарға байланысты әрекет ете білуі; басқаларды өз әрекетімен ынталандыра алуы; үздіксіз өзін-өзі жетілдіруге деген құлшынысының болуы; әр түрлі салада жетіліп, өзін көрсете алуы; жоғарғы жетістіктерге жетуге ынтасының болуы; басқаларды позитивті тұрғыда бағалай алуы сияқты қасиеттерді атап өткен.И.Катаненің пайымдауынша, бәсекеге қабілетті адам бұл тек қана жетістік тұғырында жете алатын ғана адам емес, сондай-ақ жолы болмаған сәтте, қайта тұрып, батылдық танытқан адамды айтамыз. Көптеген авторлардың (Андреев В.И., Катане И., Шаповалов В.И., Ярошенко С.Н.) ой-пікіріне сүйене отырып, бәсекеге қабілетті тұлға деп, оның профессионалды және әлеуметтік орындағы тұлға қасиеттері және еңбек нарығындағы бәсекелестікке қажетті тұлғаның интегралды қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастыруды жөн көрген [17].
Қазіргі таңдағы экономикалық және әлеуметтік-мәдени қоғам шарттарында тұлғаның шығармашылыққа және бәсекеге қабілеттілігі әрқашан сұранысқа ие болмақ. Сондықтан да, орта және жоғарғы білім беру аясында, тұлғаның шығармашылыққа және бәсекеге қабілеттілігін арттыруын стимулдау қажеттілігі маңызды болып отырғаны сөзсіз. Оған қоса, бәскелестік ғылымына жақын болып табылатын пәндерде, мысалы, менеджментте атқарылатын жұмыстар тізбегі, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің құрылымы жете түсіндірілген.
Бәсекеге қабілеттіліктің құрылымы бірнеше идеялардың негізінде жасалған. Алғашқы идея ретінде, бәскеге қабілетті тұлғаның басты қасиеті - оның шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту және шығармашылықта өзін-өзі жетілдіруі болып табылады. Сол себепті, ХХІ ғасырда білім беруді шығармашлықта өзін дамыту арқылы және шығармашылық жетілдіру арқылы жүргізуі алғашқы парадигма болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, білім беру өздігінен білім алумен, өзін-өзі тәрбиелеумен, ал дамуы - шығармашылық дамуға және тұлғаның шығармашылық тұрғыда жетілуіне жалғасса ғана, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі қалыптасады.Екінші идея тұлғаның шығармашылық өзін-өзі анықтауында жатыр. Тұлғаның өмірлік мақсаты және мәні болып, оның өзін-өзі жетілдіруге максималды түрде ұмтылысы болса, онда ол үшін өзін бір немесе бірнеше шығармашылық аренасында жетілдіре білуі керек. Бұл идея конкурентология контекстінде келесідей түсіндіріледі: әрбір тұлғаға бәсекеге қабілеті болу мүмкіндігі берілген, алайда үздіксіз өзін шығармашылықта жетілдіре алуы және шығармашылық дамуы, өзін шығармашылықта анықтай алуы Акме яғни - жетістігінің жоғарғы сатысы болып табылады. Үшінші идеяның мазмұнында келесі пікірлер ұсынылған, бәсекеге қабілеттілік өмірлік іс-әрекет барысында сан алуан түрде көрініс табуы мүмкін, яғни ол лидерлік қабілеттерді танытуда немесе соңғы өнімнің сапасына күресуде көрінеді, сол себепті шығармашылық дамуын, шығармашылықта өз-өзін жетілдіруін бәсекелестік орын алған жерде жүргізген орынды болып табылады. Сондықтан, еңбекқорлық, сапалы жұмыс атқаруға ұмтылу шеберлік пен шығармашылықта өзін көрсетуіне жетелейтін трамплин болып табылады, сол арқылы кейіннен ол өзін алдыңғы қатарлы, бәсекеге қабілетті тұлға ретінде көрсетуіне мүмкіндік береді. Төртінші идея, қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде, тәрбиеде студенттің яғни тұлғаның бәсекеге қабілетті болып дамуы педагогтың профессионалды және тұлғалық жетекші қасиеттерінің болуымен тікелей байланысты. Осы орайда, қазіргі жастарға өзін жан-жақты көрсетуінде, әр түрлі сферадағы - білім, ғылым, спорт, басқа да кез-келген профессионалды іс-әрекеттерінде бәсекеге қабілеттіліктің қыр сырын терең ізденген жөн. Өсіп келе жатқан ұрпақ неге ұмтылу керектігін білген жөн. Сол себепті, студенттер өндірістік практиканы қарапайым орында емес, бәсекеге қабілетті фирма және компанияларда өткені дұрыс болып табылады. Бесінші идея, қазіргі жастарда бәсекеге қабілетті тұлғаны дайындауда лидерлік қасиеттерін жан-жақты стимулдау керек. Өкінішке орай, әлі күнге дейін бәсекеге қабілетті тұлға болу үшін, оқуда, тәрбиеде, әр түрлі әрекет тұрлерінде (ойында, оқуда, спортта, профессионалды ортада) көшбасшылық қасиеттер тұлға дамуында маңызды орынға ие екенін саналы түрде қабылданбаған. Алтыншы идеяның мазмұнында адамның бәсекеге қабілеттілігі адамның өзі сияқты - жан-жақты күрделі факторларға ие. Сол себепті зерттеу барысында басқа да ғылым салаларына сүйеніп, заңдылықтары мен шарттары анықталды. Жетінші идея, бәсекеге қабілетті тұлғаның даму процессінде, өзін-өзі бағалауында, тұлғалық қасиеттерін диагностикалауда шығармашылық рефлексия маңызды орынға ие болып табылады.
Психологияда маманның бәсекеге қабілеттілік мәселесі әр түрлі, фрагменттік және толық қарастырылмаған. Студенттердің, бітірушілердің, мамандардың тұлғасының ерекшеліктерін және профессионалды маңызды қасиеттерін қарастыратын бірнеше әдістер бар. Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі профессионалды қасиеттер сипаттамасында көптеген мамандардың назарын аударып отырғаны сөзсіз. ал бұл жерде туындаған тағы бір кемшілік - бәсекеге қабілеттілік терминінің талдаудағы жан-жақты тұрғылардың болуы. Оған қоса бұл термин басқа да ғылым салаларында және қоғамдық өмірде кеңінен қолданылып жүр. Алайда, тұлғаның бәсекеге қабілеттілік мәселесі өткен ғасырдың 90-жылдарынан бері қарастырылып, қызығушылық арттырып келе жатыр.
Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін психология-педагогикалық зерттеуде үлкен үлес қосқан авторларға В.И.Андреев, В.С.Безрукова, А.П.Беляева, Л.М.Митина, А.И.Субетто, Ю.К.Чернова, В.В.Щипанов және тағы басқалары.
В.И. Андреев бәсекеге қабілеттіліктің педагогикалық принципін білім беру саласында қарастырылған, яғни оқу орнының имиджі, бітірушінің қоғамда орнын таба алуымен және дамуына үлес қосуымен сарапталады. Осы принципке сәйкес, оқу орнының престижі есепке алынса, екінші жағынан, тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін құрылымдау, әр түрлі өмірлік жағдайларда, бәсекелестігімен дербес өмір сүруге баулу сияқты мәселелер қарастырылады. Осы принципке сәйкес, бітірушінің бәсекеге қабілетті болуы оның еңбек нарығында немесе білім беру саласында өзін жоғарғы деңгейде көрсетуі және қоғамда өз орнын тауып, жетістікке жете алуын айтамыз. В.И. Андреевтің ойынша, тұлғаның бәсекеге қабілетті болуы,нақты мақсатты болуы және құндылықтық бағдарларының дұрыс орналасуы, еңбексүйгіштік, іске шығармашылықпен атсалысу және үздіксіз тұлғалық әрі профессионалды дамуымен болуымен ерекшеленеді [18].
Л.М. Митинаның концепциясының мазмұнында психология-педагогикалық зерттеулер негізделген, яғни бұл жерде бәсекеге қабілеттілік өзіндік ресуртарға ие комплексті құрылым болып табылады. Ол ресурс көздеріне: жасы, психофизикалық денсаулығы, сыртқы келбеті, қабілеттері, интеллект деңгейі, энергия қоры; және де - адамгершілік аспектілері (құндылықтар жүйесі, наным-сенімдері, тұлғалық шектеулер) жатады. Соған орай, өзінің сүйікті ісімен айналысатын, сол арқылы өз қызметінен ләззат алатын адам ғана ұзақ уақыт бойы бәсекеге қабілетті болып келеді деген ой-тұжырымдамалар шығып отыр.Сол себепті, мамандықты анықтау барысында дұрыс таңдау жасау және тек қана профессионалды дағдыларын ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық, адамгершілік қасиеттерін, әріптестерімен тіл табыса алуын, жалпы айтқанда, қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасауы өте маңызды болып келеді [19].
Тұлғалық және профессионалды маңызды қасиеттерді бір-бірінен алшақтап қарастыруға болмайды, себебі тұлға профессионалды қызметте тұлға субъект ретінде рөл атқарады. Профессионалды және тұлғалық даму - бұл бір-бірін толықтырып тұратын, өзара байланысқан процесс. Бәсекеге қабілеттілікті дамытуда, профессионалды оқытудың деңгейі маңызды рөл атқарады.
Жоғарғы профессионалды оқытудың даму ерекшеліктері әр түрлі кезеңдермен көптеген зерттеулерде қарастырылған. С.Я. Батышева, А.П. Беляевой, Б.Л. Вульфсона, В.А. Кальней, A.M. Новикова және басқа да авторлар. Профессионалды білім берудің эффективті жүйесін зерттеу нәтижесінде, бірнеше зерттеушілердің концепцияларын қолданды (М.Я. Виленский; В.А. Квартальнов; В.Д. Чепик және т.б.). Жоғарғы профессионалды білім беруде кеңестік авторлардың концепциялары тұлғалық-бағытталған тұрғыға негізделген болатын.
Профессионалды оқыту процессінде профессияны игеру және профессионалды әрекетте тұлғаның дамуы негізгі фактор болып табылады. Осы сәтте, профессионализм мен бәсекеге қабілеттілік түсінігі өзара айырмашылыққа ие, соңғысы өз алдына тұлғаның профессионалды қасиеттерінен жоғары болып қарастырылады.
Бәсекеге қабілеттілік - тұлға құрылымы мен қасиеттерін және оның жетістікке жетудегі (оқуда, профессионалды және профессионалды емес өмір әрекетінде) потенциалды мүмкіндіктерін сипаттайтын, динамикалық өзгерістерде адекватты индивидуалды мінез-құлықты анықтайтын, ішкі үйлесімділік пен өзіне деген сенімділікті қамтамасыз ететін, әлеуметтік бағдарланған қабілеттер жүйесі болып табылады.
Жоғарғы оқу орнының білім жүйесінде бітірушілердің бәсекеге қабілетті болуы алдыңғы қатарлы, актуалды мәселелердің бірі болып саналады. Алайда, ЖОО-нында оқыту-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда әлі күнге дейін толыққанды өңделмеген.
Тұлғаның бәсекеге қабілетті болу мәселесін шешуде әр түрлі ғылым саласында ғалымдар еңбек етуде. Осы орайда өте нәтижелі еңбек еткен шетелдік менеджмент (дефиниция, басқару ісіндегі рөлі, әлеуметтік-психологиялық структура, бәсекеге қабілеттілікті бағалаудағы әдістемелік негіз, бәсекеге қабілетті маманды дайындаудағы тұрғылар және т.б.) саласындағы ғалымдардың H.I. Ansoff, A. Weissmann, М. Woodcoc], М. Meskon, Т. Santalainen) және кеңестік (В.А. Дятлов, Е.Б. Попова, В.В. Травин, Р.А. Фатхутдинов, В.И.Шаповалов) әдістеріне сүйенген болатын. Бәсекеге қабілеттіліктің жеке аспектілерін талдауда жоғарғы профессионалды білім беруде келесі ғалымдардың еңбектерінен көрініс табады: В.И. Загвязинского, В.П. Кузовлева, Н.В. Кузьминой, Н.Д. Никандрова, В.М. Монахова, П.Е. Решетникова, А.В. Репринцева, В.А. Сластенина, А.И. Щербакова. Болашақ мұғалімнің бәсекеге қабілеттілігін тәжірибе жүзінде қалыптастыруда болашақ маман атанатын студенттердің профессионалды тұрғыда жне өзіндік дамуында көптеген зерттеулер (Ю.В. Андреева, Л.М. Митина, Ф.Р. Туктаров, Э.Р. Хайруллина, В.И. Шаповалов және т.б.) жүргізіле бастады [20,21].
Көптеген зерттеушілер тұғаның даму мәселесіне профессионалды дайындық жағдайында аса назар аударған болатын. Алайда, осы зерттеудегі басты бағыт ретінде псиология-педагогикалық негізді зерттеу, яғни бұл жерде профессионалды дамуы немесе тұлғаның профессионалды қасиеттері ғана емес, өзін-өзі профессионалды тұрғыда анықтай алуы және іс-әрекеттің профессионалды бағыттылығы маңызды болып табылады. Сондықтан болар, осы тараптакөптеген модельдер бәсекеге қабілеттілікті арттырмайды, керісінше, көбінде профессионализмді дамытуға бағытталған болып табылады.
Студент тұлғасының жоғарғы оқу орнында бәсекеге қабілеттілігін дамытуға арналған кешенді нәтижелі модель әлі күнге дейін дайындалмаған, себебі, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға бағытталған көптеген модельдер мектеп жасындағы балаларға арналған, басқалары арнайы, нақты мамандыққанемесе профильге бағытталған болып келеді. Алайда, студент тұлғасының бәсекеге қабілеттілігінің статистикалық мәні мен оның меңеріп шыққан мамандығының арасында ешқандай айтарлықтай айырмашылық байқалмады.
Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің жас ерекшелігіне байланысты даму мәселелері Л.М. Митина, А.Б. Куликова, Б.Д. Парыгин, В.В. Томилов және Л.Н. Семеркованың зерттеулерінде көрініс тапқан. Ал бәсекеге қабілеттіліктің жыныстық ерекшеліктері көбінде шетелдік ғалымдардың жұмыстарында Tesser, S. Bern және т.б. қарастырылған. В.Л. Васильев, С.А. Хазова, Е.В. Тараканова бәсекеге қабілетті тұлға мен оның индивидуалды ерекшеліктерінің арасында нақты байланысты анықтап берді. Студент тұлғасының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын концепциялар тұлғалық тұрғының негізінде жүзеге асады, алайда теориялық анализдің көрсетуі бойынша, кеңестік психология мен шетел психологиясында да әлі күнге дейін, студент тұлғасының индивидуалды-психологиялық тұрғыда бәсекеге қабілеттілігінің ерекшеліктерін қарастыратын зерттеулер аз [22].
Адамның бәсекеге қабілеттілігі жұмыстағы нәтижелерінің жоғары сапасы емес, бәсекелестік күресте қарсы төтеп бере алуы және жеңу қабілеті маңызды болып келеді.Бәсекелестікті дамыту қоғамның қолайлы жағдайларын туғызуымен байланысты. Білім беру ұйымдары студенттердің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға, оларға бәсекелестікті жүргізудің ережелері мен алгоритмдерін білуге, оларды жүзеге асыру жолдарына үйрету керек. Бұл мәселелер тек Андреевтің еңбектерінде ғана қарастырылған. Осыған байланысты студенттердің біліктілігін және олардың жеке басының бәсекелестік артықшылықтарын дамыту мақсатында арнайы бағдарламаларды әзірлеу қажеттілігі өзекті болып табылады.
Адамның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін шешудегі құралдары, әдістері мен формаларын дамытуда, келесідей позицияларды ұстанған жөн: өркениетті әдістер мен мақсатқа жету жолдарын қолдана алатын бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру. Бұл тек студенттердің моральдық мәдениетінің, өзін-өзі ақпараттандырудың, өркениетті нормалар мен бәсекелестік ережелерінің жоғары деңгейіне ие болған жағдайда ғана жүзеге асуы мүмкін. Сол себепті де, қазіргі кезде студенттер арасындағы рухани-адамгершілік мәдениетін дамыту және айрықша маңызы бар тұрақты бағдар қалыптастыру мәселесінің өзектілігі күннен-күнге артып келеді.
Жеке тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі профессионалды емес тұлғалық ерекшеліктер (коммуникативтілік, мақсаттылық, еңбекқорлық және еңбексүйгіштік, тәуекелге бара алу, жауапкершілік және тәуелсіздік, стресске төзімділік, шығармашылық, өзіне-өзі сенімділік және көшбасшылық дағдылары, рефлексивтілік, ықыластылық, өзін-өзі бақылау мүмкіндігі, мәдени және адамгершілік қасиеттер, өзін-өзі дамыту қабілеті, түпкілікті нәтижеге назар аудару), студенттердің жеке басын дамытудың маңызды факторы, олардың мінез-құлқы және т.б. әрекеттері болып табылады.
Студент тұлғасының бәсекеге қабілеттілік деңгейі олардың психологиялық сипаттамаларына байланысты (рефлексивтілік, өзіне деген қатынас, өзін-өзі өзектендіруі, жетістікке жетудегі мотивациясы); жас ерекшеліктеріне байланысты (еңбексүйгіштік, стресске төзімділік, курстан курсқа үздіксіз өзін-өзі дамыту қабілеті, сондай-ақ бәсекеге қабілеттілік компоненттері 2 және 4-оқыту курстарында азаяды), жыныстық (әйелдерге қарағанда ұлдар жоғары бәсекелестік қабілетіне ие) және тендерлік сипаттамалары (андрогенді тұлғалық типте еркектік қасиеттерге ие студенттерде жоғарылайды)
Бәсекеге қабілеттілігін дамыту үшін негізгі шарттардың бірі, студент тұлғасын этикалық принциптерін қалыптастыру , яғни, оның рухани және адамгершілік мәдениетін дамыту, бәсекелестік жағдайлардағы ережелер мен принциптеріне сәйкестігі, тұрақты өзін-өзі дамыту және өзін-өзі анықтау арқылы бәсекелестіктің табысты, әрі нәтижелі қатысу болып табылады.
Тарихи дамуда бәсекелестікті құбылыс ретінде қарастыратын болсақ, ол ликвидациялау, яғни кең көлемде ұрпақтан-ұрпаққа беру, сословиелік артықшылықтар мен ортағасырлық тәртіптерді, демократия және нарықтық экономика принциптерін қалыптастырғаннан кейін кеңінен таралған. Бәсекеге қабілеттілік (саясат, экономика, ғылым, спорт және т.б.) сияқты түрлі қызығушылықтардың қақтығысуынан маңыздылыққа ие болуда.
Нарықтық және биологиялық бәсекелестік күресте, процеске қатысушыларда бәсекеге қабілеттілік - қабілеттілік (субъектінің сапасы) ретінде танылады. Л.М. Митинаның анықтауынша - бұл жеке дамудың барлық мүмкіндігін алдын ала болжау, жаңартып, пайдалану ретінде қарастырған.И.П. Данилов, бәсекеге қабілеттілігін талдай отырып, келесі санаттарды ұсынады:философиялық, яғни қоғамның қозғаушы күші ретінде; экономикалық, өмір сүрудің негізі ретінде; нарықта, бәсекелестік ретінде; заңды, заңдылықты сақтауды растайтын; әлеуметтік, ұйымның, елдің әлеуметтік даму талаптарына сәйкес; психологиялық, яғни болжамның, күтудің сақталуын дәлелдейді [23].
Бәсекелестік биологиялық ортада өмір сүреді, осы тарапта ол өмір сүру үшін күрестің бір түрі болып табылады. Себебі тұқымдар арасында күнкөріс жағдайында немесе ұрпақ қалдыру үшін бір немесе бірнеше түрлердің, жеке тұлғалары арасындағы белсенді, бәсекелестік қарым-қатынасы ретінде анықталады. Биологиялық ортаға ұқсайтын сияқты, белгілі бір қоғамдық саладағы адамдарда, да топтарға және ұйымдарға ұқсас мақсаттарға жетуде және жақсы нәтижелерге қол жеткізуде бақталастық пен бәсекелестік бар. Мысалы, нарықтық экономикада кəсіпорындар өз өнімдерінің сату мүмкіндіктерін қамтамасыз ету үшін бәсекелеседі, клиенттердің əр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырады [SO]. Әлеуметтік және тұлғааралық өзара әрекеттесуін қарастырар болсақ, онда бәсекелестік ұйымның негізгі нысандарының бірі ретінде қарастырылып, жеке немесе топтық мақсаттарға қол жеткізумен сипатталады, сол мақсаттар мен мүдделерді көздейтін басқа адамдармен немесе топтармен қарсы тұру контекстіндегі мүдделер жағдайында талданады.
Осы идеяларға негізделе отырып, бәсекелестікте орын алуы, бірнеше қатысушылардың арасында ресурстарды игеруге, мақсатқа жетуде және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыруда мүмкіндіктерге ие болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Көбінде, бәсекеге қабілеттілік термині экономикалық ғылымдарда келесідей мәнге ие болады: объектінің бәсекеге қабілеттілігі - бұл оның салыстырмалы және жалпылама сипаттамасы. Ол қанағаттану дәрежесіне сай және қанағаттануға жұмсалған шығынмен салыстырғандағы, оның басқа бәсекелестен айырмашылығы арқылы сипатталады. Экономист М. Портер үшін, бәсекелестіктің мәні мынадай күштің негізінде көрінеді: жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі; ауыстырылатын (орнын басатын) тауарлардың пайда болу қаупі; бәсекелестердің өздерінің арасында туындайтын бәсекелестігі. нарықта кез келген нақты өнім немесе ресурстардағы сатып алушылар мен сатушылардың санының жоғары болуы және де сатып алушылар мен сатушылар сол немесе өзге де нарықтарда болуы немесе өз таңдауын өзгерте алу бостандығының болуы Р. Макконнелл және Л. Брюдің бәсекелестіктегі міндетті шарттары болып табылады. үшін бәсекелестерді білу, олардың позицияларының тең болуы, әріптестерді таңдай алуы тиімді тұлғааралық бәсекелестікті орнатуға септігін тигізеді. Биологияда пассивті бәсекелестік ретінде анықталатын тағы бір пішін де бөлінеді, яғни қоршаған ортаның абиотикалық факторлары және ортақ жаулардың қолайсыз әсерімен күреседі. Соған қарамастан, бәсекелестік әдетте күресте күшті жеке қызығушылықпен, әрекет субъектісінің белсенуі, жау түсінігінің ішінара деперсонализацияланған көрінісінің болуы [24].
Бәсекелестік туралы әртүрлі ұғымдардағы ортақ ерекшелік, бәсекелестік қатынастардағы, субъектілердің өзін-өзі дамытуындағы сөзсіздігінде болып табылады. Тауар өндірушілердің әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті бола алу үшін, табысты бола алуы үшін, отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай өсуін талап етеді. Р.А. Фатхутдинов бәсекелестікті субъектінің жеңіске жетуде өзінің артықшылықтарын дұрыс пайдалана алуымен немесе заңды түрде, яки табиғи қажеттіліктер шеңберінде, объективті және субъективті қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін, өзге де мақсаттарға қол жеткізудегі бәсекелестерімен күрес жағдайы деп сипаттайды. Осылайша, бәсекелестік - өсу мен дамуды ынталандыру; бәсекелестің жаңаруға деген ынта-жігерімен сипатталады; іздеу, таңдау және мақсатқа жету; табысқа жету сияқты қажеттіліктерімен анықталады. С.И. Гессен бәсекелестікті объективті шындық құбылысы ретінде қарастырып,әділ ойын ретінде сипаттайды, яғни әлеуметтік прогреске апаратын оның шығармашылық энергия кернеу болады және қарсыластары тең болған сайын, неғұрлым бәсекеге қабілетті бола бастайды, өседі және дамиды, сол арқылы жаңа әрекеттерге және жаңа нәтижелерге жетуге талпынып, жалпы прогресске ие болады. Осы негізде, қатысушылардың өзара бәсекелестігінің дамуы және өсуі, оны іске асырудағы мақсаты мен құралы болып табылады деп санайды [25].
Студенттерге бәсекелестік қарым-қатынасқа түсуі сөзсіз жүргізілетін процесс (жоғары оқу орнына түсуде, оқу үдерісінде, жұмысқа орналасуда және т.б.). Бәсекелестікті табысты болуы, жоғарыда қарастырылып өткендей, білімнің, дағдының және оны жүзеге асыруда қатысушы тұлғасының жоғары бәсекеге қабілеттілігімен өрнектеледі.
Тексеру мақсатында жүргізілген экспериментте авторлық сауалнама дайындалып, (4 қосымша) пайдалана отырып, 1-5 курстың психолог-студенттері бәсекелестік тұжырымдамасына, жеке тұлғаның бәсекеге қабілеттілігіне және олар пайдаланатын бәсекелестік әдісі туралы ойларын зерттеуге бағытталды. Басты міндет - студенттердің бәсекеге қабілетті қарым-қатынаста тиімді жұмыс істей алатынын анықтау болатын.
Сыналушылардың 20% (16% - кейде, 4% - ешқашан) өмірінде әлі де бәсекелестікпен қақтығыспағандарын көрсетті. Студенттердің көбісі (80%) бәсекелестік қатынастарға түседі және одан қашуға тырыспайды. Соған орай, бұл көріністің орын алуы, сыналушылардың бәсекелестіктің арқасында тұлғалық өсуге алып келетінін түсінгендігі, ал 16% оның жағымсыз қарым-қатынастың туындайтыны болжауда.
Кейбір зерттеушілер бәсекелестік қатынастардың екі негізгі топтарын қарастырады: біреуі - шығармашылық, екіншісі деструктивті.Алайда бұл тұжырымдамамен толыққанда келісу қиын, өйткені бәсекелестік қатынастар адал қарым-қатынастар деп санаймыз, сондықтан оларға арнайы білім мен дағдылар қажет, оларға қосылу кезінде белгілі бір ережелерді сақтауы маңызды. Осылайша, студенттердің 38% -ы бәсекелестік өз кезегінде сәтсіздікке, жеңіліске, қақтығысқа алып келуі мүмкін деп ойлайды. Көптеген (81%) бәсекелестікті өткізу ережелерін білмейді, оны жүзеге асыру жолдары да жоқ. Респонденттердің 11% -ы осы құбылыс туралы білімге мұқтаж. 25% бәсекелесу жолымен танысқысы келеді, ал 22% бәсекелестіктің алгоритмін және өзінің бәсекеге қабілеттілігін 32% дамытуға мұқтаж. Осылайша, біздің зерттеулеріміз студенттердің білімді меңгеруге, арнайы дағдыларды қалыптастыруға үлкен қызығушылығын көрсетті.
Студенттерге жүргізілген сауалнаманың нәтижесінде, адамның жалпы тұлғалық бәсекелестігінің артықшылықтарын зерделеуде, респонденттер бірінші орынға өзіне деген сенімділікті қойды, содан кейін жігерлі тұлғалық сипаттамалары орын алды (табандылық, талапкерлік, анықтау, өзін-өзі бақылау, төзімділік, және т.б ..), өте маңызды қабілеттер ретінде коммуникативті құзыреттілігін орналастырды. Осы жеке ерекшеліктерді ескере отырып, студенттер кәсіби теориялық білім мен дағдылардың маңыздылығын атап көрсетеді. Біріншісі - кәсіптік қызметті жүзеге асыру тәжірибесі, сондай-ақ оқыту қабілеті мен үздіксіз профессионалды өсуге бейімділік. Барлық аталған қасиеттер мен жеке қасиеттер ғалымдар ұсынған тұлғаның бәсекелестік қасиеттерінің тізіміне енгізілген. Алайда, студенттер, еңбекқорлық пен еңбексүйгіштіктің жоғары деңгейін, жоғары сапалы өнімді шығару, стресс, жұмысына, еңбегіне шығармашылық көзқараспен қарау, сондай-ақ, маңызды жауапты шешімдер қабылдай алу қабілеті сияқты қасиеттердің маңыздылығын атап өтпеген.
Зерттеу нәтижесі анықталғаны, оқушылар оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде басқа студенттермен, сондай-ақ өмірлік кезеңде маңызды адамдармен бәсекеге қабілетті қарым-қатынасқа шығады. Олардың 20% -ы бірінші кезекте көшбасшы орынды иеленуге, 19% -ы өздерінің қабілеттері мен тілектерін жүзеге асыруға (19%), ал жоғары оқу орнының рейтингісі үшін 18% -ды орындауға талпыныс жасайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz