Экологиялық туризмнің түрлеріне тоқталдық
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
География, туризм және су ресурсы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
география кафедрасының меңгерушісі, А.З. Жумагазиев ____________
___ _____________ 2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанда экологиялық туризмді дамытудың алғышарттары
5В090200 - Туризм мамандығы бойынша
Орындады:
Кургенов Д.А.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.докторы
Сапанов С.Ж.
Норма бақылаушы:
Таскалиева Г.Б.
Атырау 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... 6
Экологиялық туризм түсінігі және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
1.2 Экологиялық туризмнің принциптері, мақсаттары және түрлері ... ... ... ... ... 10
1.3 Экологиялық туризмді дамытудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 12
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстанның туристік ресурстық әлеуетінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстанның негізгі экотуртуристік аймақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...19
2.3 Қазақстандағы экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ..21
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.1 Экотуризмді дамытудың мемлекеттік қолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Қазақстанда туризмді дамыту мемлекеттік бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың 80 - ші жылдары туризмнің жаңа түрі-экологиялық туризм, экотуризм (ecotourism) қалыптаса бастады, оның мақсаты экологиялық ағарту және табиғат пен жергілікті мәдениетті сақтауға жәрдемдесу болып табылады. Әлемде экотуризмнің дамуы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) - табиғи резерваттар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштері жүйесінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Бүгінгі таңда экотуризм әлемдік туризм индустриясында маңызды рөл атқарады. Дүниежүзілік туристік ұйым (ДТҰ) сарапшыларының болжамы бойынша, XXI ғ. экотуризмнің өсу қарқыны бұрынғысынша жоғары болады, ал алынатын табыс әлемнің көптеген елдерінің, әсіресе дамушы елдердің экономикаларының дамуына елеулі үлес қосады. Түрлі бағалаулар бойынша экологиялық туризм қазіргі уақытта әлемдік туризмнің бүкіл нарығының 10-20% - ын құрайды және неғұрлым серпінді дамып келе жатқан сала болып табылады.
Туризмді дамыту экономиканың басқа ешбір саласы сияқты жұмыс орындарын құруды және шағын бизнесті дамытуды ынталандырады, ресурстарды өңірлер мен облыстар арасында қайта бөледі, экономиканың көлік, байланыс, қызмет көрсету саласы, сауда, құрылыс, халық тұтынатын тауарлар өндірісі сияқты секторларына ынталандырушы әсер етеді және Қазақстан Республикасы экономикасын құрылымдық қайта құрудың перспективалы бағыттарының бірін құрайды. Қазақстандық туроператорлардың көпшілігі ішкі туризмге көбірек көңіл бөле бастады. Туризм мен қонақжайлылық экономиканың басым саласы бола алатын қазақстандық өңірлердің бірі Атырау облысы болып табылады. Аймақтың туристер арасындағы тартымдылығы көбінесе іскерлік және танымдық туризмді дамыту үшін аумақтағы ресурстармен байланысты екендігі күмән тудырмайды. Облыста қолайлы географиялық жағдай, сақталған табиғи әлеует, бай мәдени-тарихи мұра, сондай-ақ экотуризмді дамыту үшін үлкен әлеуетті мүмкіндіктері бар техногендік Ландшафттардың кең таралуы қолайлы үйлеседі. Бірақ сонымен бірге облыс аумағы рекреациялық-географиялық білімнің жеткіліксіздігімен сипатталады, бұл оның қалыптасуының бастапқы кезеңінде орналасқан туристік индустрияның дамуын тежейтін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Осы жағдайларда Қазақстан Республикасының экотуристік әлеуетін кешенді бағалау және оның өңірлік ерекшелігі мен пайдалану перспективаларын айқындау қажеттігі туындады.
Жұмыстың өзектілігін айқындайтын екінші фактор Қазақстан Республикасы аумағының ландшафтық және мәдени-тарихи құрамдас бөлігін ғана емес, сол немесе өзге аумақта туризмді дамытудың базалық негізі болып табылатын туристік инфрақұрылымды дамытуды егжей-тегжейлі қарау қажеттігі болып табылды.
Зерттеу мақсаты. Осы зерттеудің мақсаты экологиялық туризмді дамыту үшін Қазақстан Республикасының табиғи-ресурстық әлеуетін кешенді бағалауды жүргізу болып табылады. Мақсатқа жету бірқатар өзара байланысты міндеттерді, атап айтқанда:
- аумақтың экологиялық-туристік зерттеулерінің теориялық негіздері мен әдістерін, тәжірибесін зерттеу;
- экологиялық туризмді дамыту шарттары бойынша, аумақтың экологиялық-туристік әлеуетін сипаттайтын көрсеткіштерді талдау;
- ҚР облыстарының экологиялық-туристік әлеуетін бағалау
- экологиялық-туристік аудандарды сипаттау және экологиялық-туристік әлеует көрсеткіштерінің әр түрлі үйлесімімен аумақтарды дамыту перспективаларын анықтау;
-ЕҚТА және ҚР басқа да табиғи және техногендік нысандарындағы туристік-экскурсиялық маршруттар мен экологиялық соқпақтардың сипаттамасын әзірлеу және жасау.
Зерттеу нысаны мен пәні. Экологиялық туризмді дамытудың негізі ретінде Қазақстан Республикасының табиғи-ресурстық әлеуеті тікелей зерттеу объектісі болып табылады. Зерттеу тақырыбы - аймақтық экотуризмнің дамуының негізгі бағытын анықтайтын аумақтық айырмашылықтар.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық негізі Ландшафттану және физикалық география саласындағы ғалымдардың - Д.Л. Армандтың, А.Г. Исаченконың, рекреациялық география - Ю.А. Ведениннің, Н. С. Мироненконың, Л. И. Мухинныңа, И. И. Пирожниковтың, А. Ю. Александрованың, ИВ. Зориннің, экологиялық туризм: Н. Ф. Глазовскийдің, А. В. Дроздовтың, Е. Ю. Ледовскийдің, Н. В. Маралеваның, А. А. Дорофеевтің, В. П. Чижованың және т. б. еңбектері болды. Дипломдық жұмыстың бастапқы материалдары ҚР аумағының табиғи және мәдени-тарихи ресурстары, рекреациялық инфрақұрылымы туралы статистикалық, анықтамалық, қор, картографиялық және әдеби материалдар болды.
Қазақстан Республикасының экологиялық туризмін дамытудың перспективасы тиімді геосаяси жағдайға (Ресеймен, Қытаймен, Орта Азия мемлекеттерімен шектеседі), дамыған көлік желісіне, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымына, қолайлы табиғи-климаттық жағдайларға, жоғары ландшафттық-рекреациялық және тарихи-мәдени әлеуетке негізделеді. Белгілі экотуристік объектілерден басқа түрлендірілген және қалпына келтірілген мәдени ландшафтар, сондай-ақ техногенді (тау-кен өнеркәсібі) кешендер болуы тиіс, онда техногенді ландшафтарды рекультивациялау әдістерін әзірлеу үшін алаңдар орналастырылады және мәдени неоландшафттардың фрагменттері жасалады [2].
Қазақстан Республикасы экологиялық туризмнің әртүрлі түрлері: ғылыми, табиғат тарихының турлары, шытырман оқиғалы, табиғи қорықтар мен резервацияларға саяхат үшін экологиялық, эстетикалық және мәдени-танымдық тартымдылығы бойынша табиғи-ресурстық әлеуетті құрамдауышта және интегралдық бағалау негізінде кеңістікте сараланған.
Қазақстан Республикасында экологиялық туризмді дамыту қиындықтарын еңсеру экономикалық және ұйымдастырушылық іс-шаралар кешенінің шешімінде көрінеді.
Алынған нәтижелердің сенімділігі нақты материалды өңдеудің және талдаудың заманауи әдістерін, сондай-ақ объектіні зерттеуге жүйелі көзқарасты қолдану арқылы қамтамасыз етіледі.
Ғылыми жаңалық және практикалық маңыздылығы:
- ескі игерілген аумақтардың экологиялық туризмін дамыту үшін табиғи-ресурстық әлеуетті бағалаудың жүйесі әзірленді:
- Қазақстан Республикасының аумағын экотуристік әлеует бойынша аудандастыру жүргізілді;
- экологиялық туризмді дамыту үшін Қазақстан Республикасының ЕҚТА табиғи-ресурстық әлеуеті бағаланды;
- техногендік ландшафттарды экологиялық туризм объектілері ретінде пайдалану мүмкіндігі бағаланды, бұл зерттелген аймақта экотуризмнің дамуындағы ерекше аймақтық ерекшелік болып табылады.
Ғылыми практикалық маңыздылығы:
- елдегі туризм мен рекреация саласын тұрақты дамыту бағдарламаларын әзірлеуге негіз бола алады;
- рекреациялық аумақты орналастыру, табиғат қорғау іс-шараларын жүргізу схемаларын экологиялық негіздеу міндеттерін шешуге мүмкіндік береді;
- облыстық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін негіз бола алады.
Зерттеу әдістері Ғылыми жұмысты зерттеуде статистикалық, экологиялық, сараптамалық, бақылау әдістері қолданылды. Бұл жұмысты жазу үшін картографиялық, әдеби және қор материалдары пайдаланылды: ғылыми журналдардағы мақалалар, экологиялық туризм бойынша оқулықтар, интернет-ресурстар бойынша мәлеметттер алынып жазылынды.
Практикалық база Ғылыми жұмыс Х.Досмухамедов атындағы Атырау университеті және өндірістік пен дипломалды практикасы кезінде Поехали снами туристік фирмасында зерттелді.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы
Диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, үш негізгі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда экологиялық туризм түсінігі және даму тарихына сипаттама жасалынып, шет елдердердің тәжрибесімен бөлістік. Экологиялық туризм туралы түсінік берілді. Экологиялық туризмнің түрлеріне тоқталдық.
Екінші тарауда Қазақстан республикасындағы экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктерін талдау және бағалау деп аталған. Тараушаларда Қазақстанның негізгі экологиялық аймақтары зерттелді. Туризмді дамытудың мүмкіндіктерін қарастырылды.
Үшінші тарауда ҚР экологиялық туризмді дамытудың қазіргі жағдайы мен перспективалары зерттелді. Экотуризмді дамытудың мемлекеттік қолдауы мәселелері талқыланды.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экологиялық туризм түсінігі және даму тарихы
Жаппай туризмнің алуан түрлі түрлерінің қарқынды дамуының жалпы фонында ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында экологиялық туризм деп аталатын тың табиғат пен оның компоненттерін бақылаумен байланысты бағыттар қарқынды дамыды.
ХХ ғасырда әлемде қоршаған ортаға жүктеменің біртіндеп артуына байланысты адамзат жинақталған тәжірибені түсінуге, оны ұйымдастыруға және экономикалық қызметтің тиімділігін арттыру жолдарын табуға тырысып, қоршаған ортаның проблемалары туралы ойлана бастады. Адамның қоршаған ортаға әсері өте үлкен және табиғи компоненттерге оның қызметінің кез-келген саласы, соның ішінде туризм де әсер етеді. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының басынан бастап саяхат басымдықтарының бірі-экологиялық туризм болып табылады. Экологиялық туризм-табиғи кешендерге әсер етпейтін, жергілікті халықтың әл-ауқатын сақтауға және жақсартуға ықпал ететін табиғаттағы туризм мен рекреацияның кез келген түрі. Бүгінгі таңда экологтар табиғи және рекреациялық туризмді дамытуда табиғатқа әсер ететін салдарлар туралы ойлайды.
Экотуризмнен экологиялық ағарту бөлінбейді. Табиғатты біле отырып, туристер оған мұқият қарау қажеттілігімен таң қалдырады. Экотуризмнің экологиялық мәдениетті қалыптастыруға қосқан үлесі өте құнды.
Экотуризм туралы айтатын болсақ, проблемалардың бірі-оның әлеуетін пайдалануды теңдестіру мәселесі. Осылайша, мүдделер тепе - теңдігі қамтамасыз етілуі керек: экологиялық - табиғи құндылықтарды қорғау көптеген туристер, экономикалық - туристерден қаражат алу, әлеуметтік-туристерді рухани және физикалық демалыспен қамтамасыз ету, табиғатқа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу.
Н.С.Мироненконың және И.Т.Твердохлебовтың (1981) анықтамасы бойынша рекреация - бұл тұрақты тұратын жері болып табылатын елді мекеннен тыс орналасқан мамандандырылған аумақтардағы адамдардың сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени-ойын-сауық қызметі үшін бос уақытын пайдалану процесінде туындайтын құбылыстар мен қатынастардың жиынтығы.
Туризм-адамдардың күнтізбелік бір жыл ішінде 24 сағаттан 6 айға дейінгі мерзімге немесе жергілікті көзден төленетін қызметпен айналыспай, ойын-сауық, сауықтыру, спорт, қонақжай, танымдық, діни және өзге де мақсаттарда кемінде бір түней отырып, тұрақты тұратын жерінен ерекшеленетін басқа елге немесе жерге уақытша кетуі. [2]
Туризм-экономикалық, әлеуметтік, экологиялық мәдениеттердің күрделі жүйесі. Туризм қоршаған ортаның өзгеруі болса да. Экономикалық тұрғыдан алғанда, туризм облыстың экономикалық дамуына, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуын арттыруға әсер етеді. Туризм табиғи ресурстарды экологиялық тұрғыдан дұрыс пайдалану болып табылады. Туризмнің жағымды әсеріне мыналар жатады: тарихи ескерткіштерді сақтау, ұлттық саябақтар мен қорықтар құру. Алайда, көптеген елдер туризмнің рекреациялық жүйелерін құруда қаражаттың жоқтығынан табиғатты қорғау және сақтау үшін ешқандай қадамдар жасамайды. Теріс салдары көбінесе оң нәтижелерден асып түседі. Бұл өзендердегі, теңіздердегі, көлдердегі судың сапасына, ауа сапасына және жергілікті жабайы табиғаттың жойылуына әсер етеді. Туризмді дамыту өркениетті қалған жерлер санын көбейтуге мүмкіндік береді, осылайша табиғатқа айтарлықтай зиян келтіретін жабайы туристердің санын азайтады. Туристік қызметтен түсетін тұрақты кірістер табиғи әлеуетті одан әрі пайдалану үшін ақылға қонымды және тиімді тәсілмен дамуға байланысты мәселелерді шешуге көмектеседі.
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік дереккөздерде экологиялық туризмнің көптеген анықтамалары: табиғатқа бағытталған, тұрақты немесе экологиялық, қолайлы туризм, табиғатқа жақын бар. Экотуризм Қоғамы (АҚШ) берген ең көп таралған анықтамалардың бірі: Экотуризм - бұл экожүйелердің тұтастығын бұзбай, белгілі бір аумақтың табиғи және мәдени-этнографиялық ерекшеліктері туралы түсінік алу мақсатында салыстырмалы түрде таза табиғаты бар жерлерге саяхат, бұл табиғатты қорғау жергілікті халыққа пайдалы [3].
Айта кету керек, экологиялық туризм, бір жағынан, бұқаралық туризмнің басқа табиғи бағытталған түрлерімен, әсіресе белсенді түрлерімен теңестірілмеуі мүмкін. Қазіргі уақытта белсенді туризмнің әр түрі - спорттық, емдік-сауықтыру-нақты аймақтардың табиғи ерекшеліктерін пайдаланады [4]. Табиғатта болу тек жағымды әсер ғана емес, сонымен бірге туризмнің осы түрлерінің негізін құрайды. Екінші жағынан, экологиялық туризм ұғымын олардың іс жүзінде болмауына байланысты әлемнің тың, қол жетімсіз бұрыштарына саяхаттаудың тар шеңберіне дейін азайтуға болмайды.
Шын мәнінде, әр түрлі туроператорлардың тәжірибесінде экологиялық туризмді қабылдау әлдеқайда кең. Африканың дамушы елдерінде тіпті аң аулау экологиялық туризмге жатады, өйткені реттелетін ату арқылы нақты экожүйелердегі жануарлардың оңтайлы саны жасанды түрде реттеледі.
Мүмкін, әр елдің нақты жағдайында экологиялық туризм ұғымы болуы мүмкін және іс жүзінде оның мазмұны болуы мүмкін. Алдағы уақытта туризмнің бұл түріне нақты академиялық анықтама болмайды. Экологиялық туризм ұғымы негізгі мақсатпен анықталуы керек - туристердің экологиялық мәдениетін қалыптастыру, табиғатпен таныстыру, оның терең мәнін білу және оны қорғау қажеттілігін түсіну. Экологиялық туризм қолда бар табиғи теңгерімді сақтауға және табиғи бағдарланған тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.
А.В. Дроздовтың ойынша экотуризмді табиғи-бағдарланған топқа жатқызады және оны 2 түрге бөледі: 1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (акваториялар) шекараларындағы экотуризм; 2) Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен акваториялар шекараларынан тыс экотуризм [6].
Экологиялық туризм мен басқа түрлердің түбегейлі айырмашылығы туризм-табиғи аумақтардағы туристердің мінез-құлқын реттеу, табиғи ландшафттарды шамадан тыс жүктемеден және ластанудан қорғау.
Әлемдік практикада тұрақты даму терминінің пайда болуымен экологиялық туризмді табиғи және мәдени ресурстарды пайдаланудың экологиялық қауіпсіз әдісі ретінде туризмнің тұрақты дамуының нысаны деп атауға болады.
Туризмнің басқа түрі сияқты, экологиялық туризм эмоционалды және психологиялық стрессті төмендететін, адамның табиғатпен байланыста болуын, жаңа жерлер, саяхаттар туралы ақпарат алуды қамтамасыз ететін фактор ретінде маңызды әлеуметтік рөл атқарады. Бұл дүниетанымды белсенді кеңейту және әлемді тану құралы.
Экологиялық туризмнің ерекшелігі қол жетімсіз және дамымаған аудандарда тұратын халықтың табиғи және тарихи-мәдени көрікті жерлерге олардың жұмыспен қамтылу көзі ретінде ұқыпты қарауын, жалпы өмір сүру деңгейін арттыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің немесе туристер ағыны ағатын аймақтың табиғи ортасын өзгеріссіз күйде сақтау экотуризм мен осы аумақтарды дамытудың қажетті шарты болып табылады. Туризмнің бұл саласының ерекшелігі-ол көрінбейтін экспорт рөлінде әрекет етеді. Экспортқа шығарылған экологиялық туризм қызметтері елден шығарылмайды, демалушылар өздері оларды қызықтыратын объектіден бөлетін қашықтықты еңсереді. Осылайша, экологиялық туризм байырғы халықтың жұмыспен қамтылуын ұлғайтуға, мемлекеттің төлем балансына және жергілікті бюджеттерге айтарлықтай үлес қосады.
Қазіргі уақытта әлемдік ауқымда туризмнің бұл саласы туризмнің басқа түрлерінің арасында айтарлықтай үлеске ие (40-тан 60% - ға дейін). ДТҰ деректері бойынша (25) экологиялық туризмнен түсетін табыстың жылдық өсімі 10-20 - дан 40% - ға дейін бағаланады. Соңғы онжылдықтарда әлемнің дамыған елдеріндегі заманауи тұтынушының маңызды ерекшелігі-қоршаған ортаның нәзіктігін түсінуге әкелетін дүниетанымның экологизациясы. Швейцарияда бұл 1979 жылы экологиялық туризмнің негізін қалаушылар, эколог ғалымдар И.Криппендорфнің және Р. Юнктың жасаған туризм тұжырымдамасында көрініс тапты. Тұжырымдама жұмсақ немесе экологиялық туризмнің туризмнің басқа түрлерінен басымдығын жариялайды.
Туризмнің бұл бағыты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-та айтарлықтай дамуға жетті, сондай-ақ Азия мен Африкада демалуды жөн көретін және осы елдерге едәуір валюта әкететін туристер ағынын азайту мақсатында өз халқын Америкаға бет бұруға шешім қабылдады. Елдің табиғи және мәдени-тарихи көрікті жерлеріне жаппай жарнама ұйымдастырылды. Бұл американдықтардың патриотизмінің өсуіне серпін берді, сонымен қатар Үкіметтің үлкен жоспарланбаған экономикасының өсуіне де пайда әкелді. Экологиялық туризм инфрақұрылымына қызмет көрсететін экономиканың тұтас саласы өсті.
Экологиялық туризмді дамытудағы мемлекеттің басты стратегиялық рөлі демалушылардың бұрыннан қалыптасқан ең үлкен тартымдылығының ошақтарын - Йеллоустон саябағын, секва тоғайын, Колорадо үлкен каньонын, Ниагара сарқырамасын мүмкіндігінше жеңілдету және демалушылардың ағынын алыс, терең жерлерге, саяхатшылардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын көрнекті орындарға бағыттау болды. Экологиялық туризм бағыттарын әзірлеу кезінде барлығы есепке алынды: көркем пейзаждар, сарқырамалар,үңгірлер, үндістердің ежелгі жолдары, таңғажайып тастардың жиналуы, ежелгі ескерткіштер.
Жердің әртүрлі аймақтарында экологиялық туризмнен табыс алу тәсілдері әртүрлі, тек бір жалпы қағида сақталады - табиғатпен қарым-қатынастан ләззат алу үшін ақы төлеу. Ұлттық және табиғи саябақтардың аумағына кіру, ерекше көркем және сирек кездесетін жерлерге бару, тау шыңдарына шығу ақылы болып табылады. Сонымен, Пәкістан Үкіметінің 1996 жылы тау шыңдарына өрмелеу лицензияларын сатқаны үшін алымдары 390 800 АҚШ долларына жетті. Экологиялық туризм орындарында алынған алымдар таулы ландшафттарды сақтау және қалпына келтіру үшін қолданылады. Мысалы, Непалдағы Аннапурнның сегіз мыңыншы қорық аймағындағы төлемдер жергілікті қоршаған ортаны және экологиялық даму жобаларын сақтау үшін тікелей қолданылады [7].
Дамыған туризмнің барлық дерлік мемлекеттерінде экологиялық турларды жайлылық, ұзақтық және т.б. бойынша айтарлықтай саралау бар, бұл әр түрлі деңгейдегі тұрғындар үшін айтарлықтай баға диапазонында экологиялық туризм қызметтерін ұсынуға мүмкіндік береді. Туризмнің әлеуметтік түрлері кеңінен дамыған: отбасылық туризм, Балалар мен жасөспірімдерге арналған туризм, мүгедектер мен жетім балаларға арналған қайырымдылық турлары.
Экотуризм қазір туроператорлық қызметтің сәнді бағытына айналды деп болжауға болады. Алайда, көбінесе экологиялық деп жарияланған турларда бұл сәнді заттаңбадан басқа ештеңе жоқ. Сондықтан шынайы экотуризмді оның әр түрлі формалары мен модельдерінде жалғаннан нақты ажырату қажет. Бұл үшін жеткілікті анықтау - сай ма параметрлері тур базалық қағидаттарына экотуризм болып табылатын қажетті және жеткілікті өлшемдерді анықтау керек.
Экологиялық туризм болуы тиіс (бес базалық қағидат):
табиғатқа бағытталған және негізінен табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген;
табиғи ортаға зиян келтірмейтін немесе қоршаған ортаның тұрақтылығына нұқсан келтірмейтін ең аз зиян келтіретін;
экологиялық ағартуға, табиғатпен серіктестік қатынастарды қалыптастыруға бағытталған;
жергілікті мәдени ортаны сақтау туралы қамқорлық;
экономикалық тиімді және ол жүзеге асырылатын аудандардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Бұл принциптер туризмнің табиғи бағытталған түрлерінің кең спектріне сәйкес келеді. Турлардың осы түрлері мен формаларын сипаттайтын көптеген эпитеттер де осы әртүрлілікке жауап береді:
Жұмсақ, тау, табиғи, сондай-ақ тың-табиғи, жасыл ауыл туризмі, соңында, экологиялық немесе экотуризм болуы тиіс.
1.2 Экологиялық туризмнің принциптері, мақсаттары және түрлері
Туристік қызмет процесінде қоршаған орта өзгереді. Экономикалық тұрғыдан алғанда, туризм аумақтың экономикалық дамуына әсер етеді, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуын арттырады. Туризмнің жағымды әсері: тарихи ескерткіштерді қорғау, ұлттық саябақтар мен қорықтар құру. Алайда, көптеген елдерде рекреациялық туристік жүйелерді құру кезінде қажетті қаражаттың болмауына байланысты табиғатты қорғау және сақтау үшін ешқандай қадамдар жасалмайды.
Теріс салдар көбінесе оң нәтижелерден басым болады. Бұл өзендердегі, теңіздердегі, көлдердегі судың сапасына, ауа сапасына, жергілікті және жабайы фаунаның жойылуына әсер етеді. Туризмді дамыту өркениетті демалуға арналған орындар санын кеңейтуге мүмкіндік береді, осылайша табиғатқа айтарлықтай зиян келтіретін жыртқыштардың санын азайтады. Туристік қызметтен түсетін тұрақты табыс табиғи әлеуетті одан әрі пайдаланудың ұтымды дамуы мен тиімді бағытына байланысты мәселелерді шешуге көмектеседі.
Сондықтан экотуризмнің негізгі принциптерін тұжырымдау маңызды. А. В. Дроздовтың және Л.П.Басанецтің тұжырымдамасы бойынша (2015) экологиялық туризм болуы керек деп санайды:
- табиғатқа бағытталған және негізінен табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген;
- біздің мекендеу ортамыздың табиғи ортасына зиян келтірмейтіндерге;
- экологиялық білім мен ағартуға бағытталған;
- жергілікті әлеуметтік-мәдени ортаны сақтау туралы қамқорлық;
- ол жүзеге асырылатын аудандардың тұрақты дамуын қамтамасыз ететін және экономикалық тиімді.
Аталған қағидаттарға туризмнің көптеген табиғи-бағдарланған түрлері сәйкес келеді. Сияқты:
* Жұмсақ (жұмсақ туризмде);
* Тау, табиғи, сондай-ақ тың-табиғи (Mountain, nature or Wilderness Tourism);
* Жасыл ауыл туризмі (Agro-Tourism);
* Соңында, экологиялық немесе экотуризм (Экологиялық немесе экотуризм).
Осы жіктеуге сүйенсек, экотуризм табиғи бағдарланған туризм түріне жатады. Бұл критерий бойынша ол іскерлік, білім беру және оның көптеген басқа түрлерінің туризмінен ерекшеленеді.[3]
Экологиялық туризмнің осы объектілерді танымдық, білім беру, ғылыми және өзге де мақсаттарда пайдалануға бағытталған табиғи аумақтармен, тарих, мәдениет және сәулет объектілерімен байланысы экологиялық туризм түрлерінің алуан түрлілігін негіздейді.
Экологиялық туризмнің түрлері мен әдістерін бірқатар негізгі бағыттарға топтастыруға болады.
1.Танымдық бағыт туристерді ең қызықты табиғи аумақтармен, флора мен фаунаның өкілдерімен, типтік және ерекше ландшафттармен, материалдық мәдениет ескерткіштерімен және қоршаған ортамен үйлесімді түрде үйлесетін өткен тарихпен таныстыруды қамтиды. Экологиялық туризмнің танымдық функциясын қамтамасыз етудің негізгі құралы - экологиялық соқпақтар-табиғаттағы ағарту мақсаттары үшін ең мамандандырылған маршруттар. Мұнда туристер биологиялық және ландшафтық әртүрлілікпен танысып қана қоймай, оларды қорғаудың қажеттілігін толық түсінеді.
Танымдық бағыт жаяу туризм түрінде ғана емес, сонымен қатар автомобиль (керуен) маршруттарын, су қорытпаларын, әуе шарларын көтеруді, ат және түйе турларын да қамтуы мүмкін.
Осы бағыт шеңберінде демалушылардың әр түрлі жасына, әлеуметтік және білім деңгейіне есептелген, ұсынылған тақырыпты көрсету мен түсіндірудің күрделілігі бойынша туристік бағыттарды саралауға болады. Танымдық бағыт аясында Экологиялық туризмнің белсенді де, пассивті де түрлерін жүзеге асыруға болады, оның ішінде Еуропа елдерінде тыныш, ойластырылған туризм түрлері танымал болды.
2. Ғылыми бағыт - құрып кету қаупі төнген сирек кездесетін флора мен Фауна өкілдері, олардың өмір салты мен мінез-құлқы туралы қажетті іскерлік және ғылыми ақпарат алумен байланысты экологиялық туризмнің ерекше нысаны. Бұл бағытқа конгрестік туризм-табиғи аумақтарға шығумен қатар жүретін халықаралық кездесулер, семинарлар мен конгрестер тақырыбына өзіндік табиғи сүйемелдеу жатады.
3. Спорттық бағыт-табиғат аясында тау туризмі, су қорытпасы, спорттық бағдарлау және т.б. тау, су және орман ландшафттарымен, флора мен фаунамен, осы аймақта экожүйелерді қорғау бойынша жұмыстарды ұйымдастырумен танымдық танысумен ұштасқан сабақтар[13].
Спорттық бағытқа арнайы лицензиялар бойынша спорттық балық аулау жатқызылуы мүмкін.
Авторлар спорттық аң аулаудың рекреациялық қызметтің тәуелсіз түрі ретінде өмір сүру мүмкіндігін жоққа шығармайды, бірақ оны экологиялық туризмнің экологиялық принципіне байланысты экологиялық туризм түрлеріне қосуға болмайды. Жануарлар әлемінің генофондының ең жақсы өкілдерінің жойылуымен байланысты спорттық аң аулауды танымдық демалыстың адамгершілік және қызықты түрі ретінде фото-аң аулаумен сәтті алмастыруға болады. Табиғи жағдайда экзотикалық жануарларды суретке түсіру тек жоғары дәрежелі мамандарға ғана емес, сонымен қатар көптеген туристерге де қол жетімді болуы мүмкін.
4. Соңғы жылдары Экстремалды туризм деген атпен біріктірілген экологиялық туризмнің ерекше түрлері кеңінен танымал бола бастады. Бұл экстремалды табиғи жағдайлар жағдайында әр қатысушының өмір сүру мүмкіндіктерін сынау үшін, қол жетімді емес және адам өмір сүруге жарамсыз аймақтарға баратын маршруттар.
Экологиялық бағыттағы экстремалды туризмнің бір түрі-жабайы табиғатпен қарым-қатынастан және физикалық денсаулықты қатайтудан ерекше әсер алуды біріктіретін шытырман оқиғалы туризм [14].
Қазіргі уақытта экологиялық туризмнің 4 түрі бар:
1. Ғылыми туризм. Әдетте, мұндай турлардағы туристік нысандар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қорықтар, қорықтар, ұлттық парктер болып табылады. Ғылыми экологиялық турлар барысында туристер түрлі зерттеу экспедицияларына қатысады, далалық бақылаулар жүргізеді. Экотурлар Латын Америкасында, Галапагос аралдарында кеңінен танымал.
2. Табиғат тарихының турлары. Бұл оқу, ғылыми-мәдени және
арнайы құрылған экологиялық маршруттар бойынша өтетін туристік экскурсиялар. Көбінесе мұндай экологиялық турлар қорықтар, ұлттық парктер, туристік аумақтар мен су айдындары арқылы ұйымдастырылады. Туризмнің бұл түрі әсіресе Германияда танымал, сондықтан оны экологиялық туризмді дамытудың неміс моделі деп атайды.
3. Шытырман оқиғалы туризм. Оған алыс турлар сияқты турларды қосуға болады. Аудандар, велосипед турлары, қиын жерлерден жаяу жүру жолдары, айтарлықтай физикалық жүктемелермен саяхат. Экотуризмнің бұл түрі қозғалыс пен ашық ауада демалудың белсенді тәсілдерімен байланысты барлық саяхаттарды біріктіреді. Экологиялық туризмнің мұндай түрлері: мұзға өрмелеу, спелеотуризм, ат туризмі, сүңгу, парапланеризм - экстремалды туризмге жатады.
4. Табиғи қорықтар мен резервтерге саяхат. Жоғары сезімталдық
қорықтарда орналасқан ерекше және экзотикалық табиғи нысандар мен құбылыстар көптеген туристерді қызықтырады. Мысалы, Латын Америкасына келген туристердің 60% - ы ұлттық саябақтарға, табиғи қорықтар мен қорықтарға баруды мақсат етеді. Экологиялық туризмнің бұл түрі Австралияда ең дамыған, сондықтан оны экологиялық туризмді дамытудың австралиялық моделі деп атайды.
1.3 Экологиялық туризмді дамытудың шетелдік тәжірибесі
Кейбір дамушы елдерде (Кения, Эквадор, Коста-Рика, Непал) экотуризм шетелден негізгі табыс көзі болып табылады. Туристер ағыны салыстырмалы түрде аз елдерде де экотуризм жекелеген аймақтардың немесе елді мекендердің экономикасында маңызды рөл атқарады. Галапагос аралдары Мемлекеттік паркі керемет мысал бола алады, онда туризм саябақтың өзі ғана емес, сонымен қатар аймақтың басқа қорғалатын аумақтары үшін де негізгі табыс көзі болып табылады.
Бірегей маршрутпен танысу экоцентрден басталады, онда сізді аудармашылар қарсы алады. Экоцентр мемлекеттік саябаққа кіру (кіру) кезінде құрылады. Басқа жолмен, оны Сапар орталығы деп те атайды. Шағын экоцентрлер қорғалатын аймақтың жеке аудандарында да жасалуы мүмкін: маршруттардың басында немесе соңында. Іс жүзінде олар жұмыс істеп тұрған туристік баспаналар, орманшылық үй-жайлары және т. б. болып табылады[4].
Әдебиетте мемлекеттік саябақтарды білім беру мақсатында пайдалану тұжырымдамасы сипатталған. АҚШ-тағы экологиялық туризмнің дамуын қарастырамыз.
АҚШ-тағы Мемлекеттік саябақтарды зерттеуге арналған білім беру бағдарламасының мақсаты-американдық мектептің оқу жоспарлары мен бағдарламалары арқылы мемлекеттік парктердің маңыздылығы мен қолданылуын дамыту және кеңейту. Бұл мақсатқа кент институты, Акрон институты, Акрон мектептері және мемлекеттік парк қызметі бірлесіп жүргізген бірқатар әзірлемелер арқылы қол жеткізілді.
Келесі кезеңдер болды:
1-кезең - мемлекеттік парктерді ұсыну.
Курс Акрон институтының, Акрон институтының, Акрон мектептерінің және мемлекеттік парк қызметінің бірлескен күш-жігерімен ұсынылды. Курс жарты күндік төрт сессия түрінде ұсынылады. Сессиялар сенбі күндері Кайход Валей Мемлекеттік демалыс аймағы мен Кливленд табиғи тарих мұражайының набазасында өтті. Оған барлық сыныптардың Акрон мектептерінен 30-ға жуық мұғалім қатысты.
Мемлекеттік парк қызметінің, Акрон институтының және Акрон мектептерінің білім беру қайраткерлері келесі дәрістерді оқыды:
- Мемлекеттік парктердің тарихы мен дамуы;
- Кейбір мемлекеттік парктердің геологиясы;
- Кейбір мемлекеттік парктердің биомаларының әртүрлілігі;
- Жабайы өмір мен биоманың байланысы;
- Геология тұрғысынан қоршаған орта жағдайларын түсіндіру.
Сессияларға қатысқан мұғалімдер мемлекеттік парктер туралы ақпаратты бірлесе отырып, практикалық жұмыстар орындады. Олар жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдар мен тілді қамтитын пәнаралық тақырыпта қызықты жұмыс жасады.
2 кезең (1987 ж. жазы) - АҚШ-тың батысындағы далалық зерттеу жұмыстары.
1987 жылдың жазында АҚШ-тың батысындағы кейбір мемлекеттік саябақтарда 5 күндік жорық өткізілді. Жорыққа 21 адам қатысты. Несие кент институты мен Акрон университеті арқылы алынды. Бұл жұмыстың мақсаты болды:
- АҚШ-тың негізгі ұлттық парктеріне барыңыз және зерттеңіз;
- мемлекеттік парктер проблемалары бойынша сыныптарға зерттеу үшін тақырыптар құру;
- мемлекеттік саябақтар бойынша мұғалім үшін басқарма құру;
- мектеп оқушылары мен олардың отбасыларының мемлекеттік саябақтарды пайдалануын ұлғайту;
3 кезең (1990 ж. жазы) - АҚШ-тың шығысын далалық зерттеу.
Кез-келген әзірленген тақырып сыныпта мүмкін болатын зерттеулерді ескере отырып таңдалды, мысалы:
- АҚШ-тың оңтүстік-батысында тұратын жергілікті американдықтарды зерттеу (балабақша);
- АҚШ-тың батысындағы экономикалық дамуға "алтын асығыстық" әсерін зерттеу (12-сынып);
- Жер туралы ғылымдар: Үлкен каньон, Зион, Брюс Каньон мемлекеттік саябақтарының геологиялық стандарттарын қолдана отырып, АҚШ-тың батысындағы геологиялық даму;
- Биологиялық тақырып-Йеллоустон мемлекеттік паркінің экологиясы (9 сынып);
- Біздің дәуіріміздің 600-1400 жылдардағы анасази үндістерін зерттеу (5-сынып);
- Динозаврлар-балабақша;
- Әлеуметтанулық тақырып-жергілікті американдық балалар ойнайтын ойындар (3-сынып).
- Батыстың қоршаған ортасының әртүрлілігіне негізделген бағытталған зерттеу тәжірибесін қалыптастыруға ықпал ету;
Ресейдегі экологиялық туризмнің пайда болуы мен дамуының ерекшеліктері көбінесе 1990 жылдан кейін елде болып жатқан саяси және экономикалық өзгерістерге байланысты болды. Осы уақытқа дейін басым болған саяхаттарға және ел ішіндегі демалыстарға сұраныс күрт төмендеді және шетелдік туристік орталықтарға бұрын өте аз сапарларға сұраныс күрт өсті. Ішкі туризмдегі төтенше құлдыраудың негізгі себебі-оны мемлекет пен кәсіподақтардың қаржыландыруын тоқтату. Ресейге келетін шетелдік туристер ағыны азайды. Осылайша, соңғы жылдардағы әлеуметтік-экономикалық себептер жалпы орыс туризмі мен экотуризмнің толыққанды және теңгерімді дамуына ықпал етпеді.
Жалпы, Ресейдің табиғаты экотуризмді дамыту үшін үлкен әлеуетті қабілеттерді ұсынады: урбанизация әрекеттерімен, қарқынды ауылшаруашылық құрылысымен және т.б. әлі қамтылмаған ресей ландшафттарының көптігі, бірегейлігі, тартымдылығы және кеңдігі өте маңызды. Ресейде жалпы ауданы 6 925 696 га болатын 35 мемлекеттік саябақ бар (Ресей Федерациясының аумағының 0,4%) және олардың саны өсуде. Мемлекеттік парктердің мәртебесі туризмге деген көзқарасты тікелей білдіреді. Ресейде және үлкен экологиялық және мәдени құндылығы бар дәстүрлі, байырғы шаруашылық нысандары бар аудандар сақталған. Мұндай аудандар елдің солтүстігінде, Сібірде, тауларда әлі де көп[5].
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Қазақстанның туристік ресурстық әлеуетінің сипаттамасы
Қазақстанның туризмді тұрақты дамыту үшін бірегей мүмкіндіктері мен табиғи ресурстары бар. Әлемдік нарықта саяхатшылардың Азияға деген қызығушылығының артуы оң нәтиже берді. Осы фактіні ескере отырып, ең алдымен республикада жинақталған туристік өнімдер - танымдық, белсенді, шытырман оқиғалы және экологиялық дамитын болады.
Қазақстанның табиғи әлеуеті экотуризмді дамыту үшін үлкен мүмкіндіктер береді, өйткені ол урбанизация процестерімен және ауыл шаруашылығының қарқынды дамуымен әлі қамтылмаған ландшафттардың алуан түрлілігімен, бірегейлігімен, тартымдылығымен ерекшеленеді.
Табиғи ресурстарды ұтымды және ұқыпты пайдалану республикада туризмнің барлық түрлерінің дамуына ықпал етеді. Бүгінгі таңда Қазақстанда тау шаңғысы, курорттық-рекреациялық, сауықтыру-емдеу, экологиялық туризм перспективалы бағыттар болып табылады. Сонымен қатар, елде тек демалу үшін ғана емес, сонымен бірге өмір сүру үшін де экологиялық қауіпсіз орындар жоқ, өйткені адамдардың өздері экологиялық ортаны қиын жағдайға душар етеді. Жазғы демалыстар мен демалыстар үшін ел мен орынды таңдағанда, туристерді әдетте 3 негізгі фактор қызықтырады: қаржылық шығындар, демалыс қауіпсіздігі және қызмет көрсету сапасы. Осы тұрғыдан алғанда, Қазақстан экотуризмде барлық жағынан осалдық танытып отыр.
Бізде демалу өте қымбат, ерекше ыңғайсыз және жеке қауіпсіздік үшін, сіз тек өзіңізге жауап беруіңіз керек.
Республика бизнесмендер, спортшылар, ғалымдар, экстремалды демалуды ұнататындар үшін, сондай-ақ Ұлы Жібек Жолында орналасқан елдердің тарихы мен бүгінгі күніне қызығушылық танытатын адамдар үшін тартымды бола түсуде.
Қазақстан аумағының көп бөлігін таулар алып жатқандықтан, олар алыс шетел туристері үшін ең тартымды ресурс болып табылады. Шытырман оқиғалы туризм әлемдік туристік нарықта жоғары сұранысқа ие.
Елдің климаты күрт континенталды, ол ерекше әртүрлілігімен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы республиканың солтүстігі мен шығысында -19° С-тан Қазақстанның оңтүстік бөлігінде -4° С-қа дейін көтеріледі. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +19° С-тан +29° С-қа дейін, оңтүстікте +35° с-қа дейін көтеріледі [22].
Қазақстан Республикасы туризмнің іс жүзінде бар барлық түрлерін - танымдық, ойын-сауық, этникалық, экологиялық, сауықтыру, балалар, спорт, аңшылық, ат спорты, шытырман оқиғалы түрлерін ұсынады. Туристер үшін Қазақстанның барлық аумағы бойынша 750-ден астам саяхат маршруттары ұсынылады.
Географиялық орналасуы бойынша Қазақстан ТМД-ның бірегей өңірі болып табылады. Еуразия құрлығының қақ ортасында орналаса отырып, ол өзіне құрлықтың екі бөлігі ландшафтының жарқын үлгілерін сіңірген ерекше табиғи кешенді білдіреді. Тау туризмінен басқа Қазақстанда экотуримзді дамытуға серпін жасалды. Белуха, Мрамор асуы, Ұлытау, Көк-көл сарқырамасы, Қазығұрт, Бурхат асуы - бұл жыл сайын алыс және жақын шет елдерден жүздеген белсенді демалушылар келетін Қазақстанның таулы бөлігінің көрікті жерлерінің қысқаша тізімі. Бірақ, әрине, республиканың басты табиғи символдарының бірі Тянь-Шань немесе Жетісу (Жетісу) тау сілемінің солтүстік бөлігі болып табылады.
Қазақстан Тянь-Шань тауларының солтүстік тізбегі - Іле Алатауы. Тау жотасының ұзындығы 400 км. Іле Алатауында ең танымал альпинистік бағыттар Кіші Алматы шатқалы мен Богданович мұздығының ауданында орналасқан. Бұл жерлердің негізгі көрікті жерлеріне: Погребет мұздығы (4231 м), Түйік асуы (4100 м), Орджоникидзе (3980 м), Комсомол (4000 м), Мәншүк Мәметова (3750 м), Локомотив шыңдары (4182 м), Амангелді (4000 м), Абай (4010 м), Школьник (3590 м) және т. б.
Қазақстан-өзіндік мәдениеті мен бай тарихи өткені бар ел, сондықтан осы өңірдегі туризм бағыттарының бірі этнотуризм болып табылатыны таңқаларлық ештеңе жоқ. Жамбыл облысының көрнекті орындарының бірі Берқара мемлекеттік қорығының аумағында орналасқан Берқара шатқалы болып табылады. Шатқалда 504 қорған бар, оның 4-і, тарихшылардың пікірінше, ежелгі сақ кезеңіне жатады. Сонымен қатар, қазіргі Беркара қорығының жерінде Шыңғыс хан өзінің көптеген әскерімен бір кездері тоқтаған деген пікір бар.
Қазақ халқының тұрмысын сипаттайтын нақты тарихи ескерткіштерден басқа, еліміздің бірқатар қалаларында этнографиялық парктер деп аталатындар бар, олардың ішіндегі ең ірісі - Астана қаласында орналасқан Атамекен этно-мемориалдық кешені. Атамекен - ашық аспан астындағы бірегей мұражай. Картада 14 облыс және 2 қала - Астана мен Алматы орналасқан. Мұнда туристердің назарына еліміздің табиғи-климаттық аймақтары мен ландшафттары, сондай-ақ шағын түрде Қазақстанның негізгі көрікті жерлері мен тарихи ескерткіштері ұсынылған. Этно-мемориалдық кешеннің аумағы 1,7 гектарды құрайды.
Соңғы жылдары дамуға айтарлықтай серпін берген Республиканың туристік саласының тағы бір бағыты су туризмі болып табылады. Су қоймаларының ең көп саны елдің оңтүстік-шығысында, Жетісу - Жетісу символикалық атауы бар өңірде шоғырланған. Жетісудың барлық дерлік өзендері Балқаш көлінің бассейніне жатады. Олардың ішінде туристер арасында (жергілікті және шетелдік): Іле, Шарын, Көксу, Қаратал және Шелек үлкен танымалдыққа ие. Іле, Текес (Қазақстан) және Күнгес (Қытай) атты екі өзеннен құралады [6].
Әлемдік туристік нарықта Қазақстанның тартымды туристік имиджін қалыптастыру мақсатында Қазақстанның туристік әлеуетін ілгерілету бойынша мақсатты бағдарлама әзірленді. Ол халықаралық туристік форумдарға қатысуды, көрмелер, жәрмеңкелер өткізуді, әлемнің жетекші телеарналарында жарнамалық бейнероликтерді орналастыруды және трансляциялауды, сондай-ақ шетелдік БАҚ өкілдері үшін ақпараттық турлар өткізуді және жарнамалық-ақпараттық өнімдер шығаруды көздейді.
Қазақстан Республикасының ЖІӨ-дегі туристік бизнестен түсетін кірістердің үлесі айтарлықтай өсті. Бұл көрсеткіш Қырғызстан мен Германия көрсеткіштерімен теңесті.
2019 жылы республиканың ЖІӨ-дегі туризмнің үлесі 7,35% - ды құрады, ал 2021 жылы бұл көрсеткіш 9% - ды құрады [4].
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректеріне сәйкес 2019 жылғы қаңтар-маусымда қызмет көрсетілген келушілердің жалпы саны 2021 жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 53,7%-ға ұлғайды және 15 987,1 мың адамды құрады (2019 жылғы қаңтар-маусымда 8 679,0 мың адам).
Қазақстан табиғи ресурстардың зор әлеуетіне ие. Мұнайдың, көмірдің, қара және түсті металл кендерінің, фосфориттердің белгіленген қорлары республиканың ұзақ мерзімді қажеттіліктерін қамтамасыз ете алады. Республиканың жер қойнауында ТМД елдерінің жалпы қорларынан 60% - ға дейін вольфрам қоры, 50% қорғасын, 40% мырыш және мыс, 30% боксит, 25% фосфорит, 15% темір кені, 10% - дан астам көмір, 90% хромит бар.
Алтын қоры бойынша Қазақстан әлемде алтыншы орын алады, кен құрамындағы алтын мөлшері бойынша - ОАР-дан кейін екінші орын алады.
Мұнай және газ қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі жетекші орындардың бірін алады. Мамандардың бағалауы бойынша Батыс Қазақстан өңірі, ең алдымен Каспий маңы өңірі болашақта әлемдегі ең ірі мұнай және газ жеткізуші бола алады. Зерттеу деректері бойынша Каспий теңізінің солтүстік қайраңының қорлары: мұнай 3,0-3,5 млрд.т. газ 22,5 трлн. М.
Қазақстан жер ресурстарының орасан зор қорына ие. Қазақстан Республикасының жер қоры 2020 ж. 282,5 млн. га құрайды, барлық санаттағы ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 232,6 млн. га құрады, оның ішінде: егістік -22,1, жайылым - 175,2, шабындық - 4,0, көпжылдық екпелер - 0,11, тыңайған жерлер - 8,05 млн. га.
Осы кезеңде пайдаланылатын ауыл шаруашылығы алқаптарының алаңы - 173,9 - дан 120,1 млн.гектарға дейін (31% - ға), егістік-31,7-ден 22,8 млн. гектарға дейін (28% - ға), жайылымдар мен шабындықтар-139,5-тен 92,4 млн гектарға дейін (34% - ға) азайды. Өз кезегінде орман қоры жерлерінің көлемі 10,9 млн.гектардан 20,0 млн. гектарға дейін (83% - ға) және қор жерлері 28,0 млн. гектардан 839 млн. гектарға дейін (3 есе) өсті.
Жер қорындағы босалқы жерлердің үлес салмағы 10% - дан 31% - ға дейін өсті, бұл ретте 64,8 млн.га жайылым, 1,1 млн. га егістік және 3,2 млн. га тыңайған жерлер резервке қойылған. Егістік айналымынан шығарылған жерлер - шамамен 9 млн. га - "арамшөп шоғыры"таралмаған күйде.
2013 жылы 2,3 млн.га суармалы жердің 1,5 млн. га суармалы жерді ауыл шаруашылығы кәсіпорындары пайдаланды, оның ішінде 1,1 млн. га егістік жер (43%); қалған суармалы жерлердің басым бөлігі түбегейлі мелиорацияны және суару желілерін қайта жаңартуды талап етеді.
Қазақстан аумағының негізгі бөлігі су ресурстары шектеулі құрғақ аймақта орналасқан. Судың жалпы қоры (өзендер, көлдер, су қоймалары, мұздықтар, жерасты сулары және т.б.) 450 км³ деп бағаланады, оның ішінде 101 км³ шаруашылық қызметте пайдаланылады. Меншікті сумен қамтамасыз ету жылына бір шаршы км-ге 36,4 мың м³ және бір адамға 6 мың м³ тең.
Пайдаланылатын сулардан 57,5 км3 Қазақстан аумағында,43,4 км3 оның шегінен тыс жерлерде қалыптасады. Шығыс Қазақстан су ресурстарымен неғұрлым қамтамасыз етілген - шаршы км - ге 200-290 мың м3, ең аз - Батыс Қазақстан-шаршы км-ге 0,36 мың м3.
Республикада жер асты суларының қоры 61 км - ге бағаланады, оның ішінде тұщы су қоры-40 км3. 2,6 км3 жер асты сулары пайдаланылады.
Жылына 100 текше км. суға республиканың қажеттілігі кезінде қазіргі қамтамасыз етілу 34,6 текше км.құрайды, сумен қамтамасыз ету бойынша жан басына шаққанда Қазақстан жаңа Тәуелсіз Мемлекеттер (ІМГ) арасында соңғы орын алады.
Су тапшылығы соңғы онжылдықтардағы шаруашылық қызметтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
География, туризм және су ресурсы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
география кафедрасының меңгерушісі, А.З. Жумагазиев ____________
___ _____________ 2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанда экологиялық туризмді дамытудың алғышарттары
5В090200 - Туризм мамандығы бойынша
Орындады:
Кургенов Д.А.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.докторы
Сапанов С.Ж.
Норма бақылаушы:
Таскалиева Г.Б.
Атырау 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... 6
Экологиялық туризм түсінігі және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
1.2 Экологиялық туризмнің принциптері, мақсаттары және түрлері ... ... ... ... ... 10
1.3 Экологиялық туризмді дамытудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 12
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстанның туристік ресурстық әлеуетінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстанның негізгі экотуртуристік аймақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...19
2.3 Қазақстандағы экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ..21
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.1 Экотуризмді дамытудың мемлекеттік қолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Қазақстанда туризмді дамыту мемлекеттік бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың 80 - ші жылдары туризмнің жаңа түрі-экологиялық туризм, экотуризм (ecotourism) қалыптаса бастады, оның мақсаты экологиялық ағарту және табиғат пен жергілікті мәдениетті сақтауға жәрдемдесу болып табылады. Әлемде экотуризмнің дамуы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) - табиғи резерваттар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштері жүйесінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Бүгінгі таңда экотуризм әлемдік туризм индустриясында маңызды рөл атқарады. Дүниежүзілік туристік ұйым (ДТҰ) сарапшыларының болжамы бойынша, XXI ғ. экотуризмнің өсу қарқыны бұрынғысынша жоғары болады, ал алынатын табыс әлемнің көптеген елдерінің, әсіресе дамушы елдердің экономикаларының дамуына елеулі үлес қосады. Түрлі бағалаулар бойынша экологиялық туризм қазіргі уақытта әлемдік туризмнің бүкіл нарығының 10-20% - ын құрайды және неғұрлым серпінді дамып келе жатқан сала болып табылады.
Туризмді дамыту экономиканың басқа ешбір саласы сияқты жұмыс орындарын құруды және шағын бизнесті дамытуды ынталандырады, ресурстарды өңірлер мен облыстар арасында қайта бөледі, экономиканың көлік, байланыс, қызмет көрсету саласы, сауда, құрылыс, халық тұтынатын тауарлар өндірісі сияқты секторларына ынталандырушы әсер етеді және Қазақстан Республикасы экономикасын құрылымдық қайта құрудың перспективалы бағыттарының бірін құрайды. Қазақстандық туроператорлардың көпшілігі ішкі туризмге көбірек көңіл бөле бастады. Туризм мен қонақжайлылық экономиканың басым саласы бола алатын қазақстандық өңірлердің бірі Атырау облысы болып табылады. Аймақтың туристер арасындағы тартымдылығы көбінесе іскерлік және танымдық туризмді дамыту үшін аумақтағы ресурстармен байланысты екендігі күмән тудырмайды. Облыста қолайлы географиялық жағдай, сақталған табиғи әлеует, бай мәдени-тарихи мұра, сондай-ақ экотуризмді дамыту үшін үлкен әлеуетті мүмкіндіктері бар техногендік Ландшафттардың кең таралуы қолайлы үйлеседі. Бірақ сонымен бірге облыс аумағы рекреациялық-географиялық білімнің жеткіліксіздігімен сипатталады, бұл оның қалыптасуының бастапқы кезеңінде орналасқан туристік индустрияның дамуын тежейтін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Осы жағдайларда Қазақстан Республикасының экотуристік әлеуетін кешенді бағалау және оның өңірлік ерекшелігі мен пайдалану перспективаларын айқындау қажеттігі туындады.
Жұмыстың өзектілігін айқындайтын екінші фактор Қазақстан Республикасы аумағының ландшафтық және мәдени-тарихи құрамдас бөлігін ғана емес, сол немесе өзге аумақта туризмді дамытудың базалық негізі болып табылатын туристік инфрақұрылымды дамытуды егжей-тегжейлі қарау қажеттігі болып табылды.
Зерттеу мақсаты. Осы зерттеудің мақсаты экологиялық туризмді дамыту үшін Қазақстан Республикасының табиғи-ресурстық әлеуетін кешенді бағалауды жүргізу болып табылады. Мақсатқа жету бірқатар өзара байланысты міндеттерді, атап айтқанда:
- аумақтың экологиялық-туристік зерттеулерінің теориялық негіздері мен әдістерін, тәжірибесін зерттеу;
- экологиялық туризмді дамыту шарттары бойынша, аумақтың экологиялық-туристік әлеуетін сипаттайтын көрсеткіштерді талдау;
- ҚР облыстарының экологиялық-туристік әлеуетін бағалау
- экологиялық-туристік аудандарды сипаттау және экологиялық-туристік әлеует көрсеткіштерінің әр түрлі үйлесімімен аумақтарды дамыту перспективаларын анықтау;
-ЕҚТА және ҚР басқа да табиғи және техногендік нысандарындағы туристік-экскурсиялық маршруттар мен экологиялық соқпақтардың сипаттамасын әзірлеу және жасау.
Зерттеу нысаны мен пәні. Экологиялық туризмді дамытудың негізі ретінде Қазақстан Республикасының табиғи-ресурстық әлеуеті тікелей зерттеу объектісі болып табылады. Зерттеу тақырыбы - аймақтық экотуризмнің дамуының негізгі бағытын анықтайтын аумақтық айырмашылықтар.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық негізі Ландшафттану және физикалық география саласындағы ғалымдардың - Д.Л. Армандтың, А.Г. Исаченконың, рекреациялық география - Ю.А. Ведениннің, Н. С. Мироненконың, Л. И. Мухинныңа, И. И. Пирожниковтың, А. Ю. Александрованың, ИВ. Зориннің, экологиялық туризм: Н. Ф. Глазовскийдің, А. В. Дроздовтың, Е. Ю. Ледовскийдің, Н. В. Маралеваның, А. А. Дорофеевтің, В. П. Чижованың және т. б. еңбектері болды. Дипломдық жұмыстың бастапқы материалдары ҚР аумағының табиғи және мәдени-тарихи ресурстары, рекреациялық инфрақұрылымы туралы статистикалық, анықтамалық, қор, картографиялық және әдеби материалдар болды.
Қазақстан Республикасының экологиялық туризмін дамытудың перспективасы тиімді геосаяси жағдайға (Ресеймен, Қытаймен, Орта Азия мемлекеттерімен шектеседі), дамыған көлік желісіне, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымына, қолайлы табиғи-климаттық жағдайларға, жоғары ландшафттық-рекреациялық және тарихи-мәдени әлеуетке негізделеді. Белгілі экотуристік объектілерден басқа түрлендірілген және қалпына келтірілген мәдени ландшафтар, сондай-ақ техногенді (тау-кен өнеркәсібі) кешендер болуы тиіс, онда техногенді ландшафтарды рекультивациялау әдістерін әзірлеу үшін алаңдар орналастырылады және мәдени неоландшафттардың фрагменттері жасалады [2].
Қазақстан Республикасы экологиялық туризмнің әртүрлі түрлері: ғылыми, табиғат тарихының турлары, шытырман оқиғалы, табиғи қорықтар мен резервацияларға саяхат үшін экологиялық, эстетикалық және мәдени-танымдық тартымдылығы бойынша табиғи-ресурстық әлеуетті құрамдауышта және интегралдық бағалау негізінде кеңістікте сараланған.
Қазақстан Республикасында экологиялық туризмді дамыту қиындықтарын еңсеру экономикалық және ұйымдастырушылық іс-шаралар кешенінің шешімінде көрінеді.
Алынған нәтижелердің сенімділігі нақты материалды өңдеудің және талдаудың заманауи әдістерін, сондай-ақ объектіні зерттеуге жүйелі көзқарасты қолдану арқылы қамтамасыз етіледі.
Ғылыми жаңалық және практикалық маңыздылығы:
- ескі игерілген аумақтардың экологиялық туризмін дамыту үшін табиғи-ресурстық әлеуетті бағалаудың жүйесі әзірленді:
- Қазақстан Республикасының аумағын экотуристік әлеует бойынша аудандастыру жүргізілді;
- экологиялық туризмді дамыту үшін Қазақстан Республикасының ЕҚТА табиғи-ресурстық әлеуеті бағаланды;
- техногендік ландшафттарды экологиялық туризм объектілері ретінде пайдалану мүмкіндігі бағаланды, бұл зерттелген аймақта экотуризмнің дамуындағы ерекше аймақтық ерекшелік болып табылады.
Ғылыми практикалық маңыздылығы:
- елдегі туризм мен рекреация саласын тұрақты дамыту бағдарламаларын әзірлеуге негіз бола алады;
- рекреациялық аумақты орналастыру, табиғат қорғау іс-шараларын жүргізу схемаларын экологиялық негіздеу міндеттерін шешуге мүмкіндік береді;
- облыстық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін негіз бола алады.
Зерттеу әдістері Ғылыми жұмысты зерттеуде статистикалық, экологиялық, сараптамалық, бақылау әдістері қолданылды. Бұл жұмысты жазу үшін картографиялық, әдеби және қор материалдары пайдаланылды: ғылыми журналдардағы мақалалар, экологиялық туризм бойынша оқулықтар, интернет-ресурстар бойынша мәлеметттер алынып жазылынды.
Практикалық база Ғылыми жұмыс Х.Досмухамедов атындағы Атырау университеті және өндірістік пен дипломалды практикасы кезінде Поехали снами туристік фирмасында зерттелді.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы
Диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, үш негізгі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда экологиялық туризм түсінігі және даму тарихына сипаттама жасалынып, шет елдердердің тәжрибесімен бөлістік. Экологиялық туризм туралы түсінік берілді. Экологиялық туризмнің түрлеріне тоқталдық.
Екінші тарауда Қазақстан республикасындағы экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктерін талдау және бағалау деп аталған. Тараушаларда Қазақстанның негізгі экологиялық аймақтары зерттелді. Туризмді дамытудың мүмкіндіктерін қарастырылды.
Үшінші тарауда ҚР экологиялық туризмді дамытудың қазіргі жағдайы мен перспективалары зерттелді. Экотуризмді дамытудың мемлекеттік қолдауы мәселелері талқыланды.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экологиялық туризм түсінігі және даму тарихы
Жаппай туризмнің алуан түрлі түрлерінің қарқынды дамуының жалпы фонында ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында экологиялық туризм деп аталатын тың табиғат пен оның компоненттерін бақылаумен байланысты бағыттар қарқынды дамыды.
ХХ ғасырда әлемде қоршаған ортаға жүктеменің біртіндеп артуына байланысты адамзат жинақталған тәжірибені түсінуге, оны ұйымдастыруға және экономикалық қызметтің тиімділігін арттыру жолдарын табуға тырысып, қоршаған ортаның проблемалары туралы ойлана бастады. Адамның қоршаған ортаға әсері өте үлкен және табиғи компоненттерге оның қызметінің кез-келген саласы, соның ішінде туризм де әсер етеді. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының басынан бастап саяхат басымдықтарының бірі-экологиялық туризм болып табылады. Экологиялық туризм-табиғи кешендерге әсер етпейтін, жергілікті халықтың әл-ауқатын сақтауға және жақсартуға ықпал ететін табиғаттағы туризм мен рекреацияның кез келген түрі. Бүгінгі таңда экологтар табиғи және рекреациялық туризмді дамытуда табиғатқа әсер ететін салдарлар туралы ойлайды.
Экотуризмнен экологиялық ағарту бөлінбейді. Табиғатты біле отырып, туристер оған мұқият қарау қажеттілігімен таң қалдырады. Экотуризмнің экологиялық мәдениетті қалыптастыруға қосқан үлесі өте құнды.
Экотуризм туралы айтатын болсақ, проблемалардың бірі-оның әлеуетін пайдалануды теңдестіру мәселесі. Осылайша, мүдделер тепе - теңдігі қамтамасыз етілуі керек: экологиялық - табиғи құндылықтарды қорғау көптеген туристер, экономикалық - туристерден қаражат алу, әлеуметтік-туристерді рухани және физикалық демалыспен қамтамасыз ету, табиғатқа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу.
Н.С.Мироненконың және И.Т.Твердохлебовтың (1981) анықтамасы бойынша рекреация - бұл тұрақты тұратын жері болып табылатын елді мекеннен тыс орналасқан мамандандырылған аумақтардағы адамдардың сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени-ойын-сауық қызметі үшін бос уақытын пайдалану процесінде туындайтын құбылыстар мен қатынастардың жиынтығы.
Туризм-адамдардың күнтізбелік бір жыл ішінде 24 сағаттан 6 айға дейінгі мерзімге немесе жергілікті көзден төленетін қызметпен айналыспай, ойын-сауық, сауықтыру, спорт, қонақжай, танымдық, діни және өзге де мақсаттарда кемінде бір түней отырып, тұрақты тұратын жерінен ерекшеленетін басқа елге немесе жерге уақытша кетуі. [2]
Туризм-экономикалық, әлеуметтік, экологиялық мәдениеттердің күрделі жүйесі. Туризм қоршаған ортаның өзгеруі болса да. Экономикалық тұрғыдан алғанда, туризм облыстың экономикалық дамуына, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуын арттыруға әсер етеді. Туризм табиғи ресурстарды экологиялық тұрғыдан дұрыс пайдалану болып табылады. Туризмнің жағымды әсеріне мыналар жатады: тарихи ескерткіштерді сақтау, ұлттық саябақтар мен қорықтар құру. Алайда, көптеген елдер туризмнің рекреациялық жүйелерін құруда қаражаттың жоқтығынан табиғатты қорғау және сақтау үшін ешқандай қадамдар жасамайды. Теріс салдары көбінесе оң нәтижелерден асып түседі. Бұл өзендердегі, теңіздердегі, көлдердегі судың сапасына, ауа сапасына және жергілікті жабайы табиғаттың жойылуына әсер етеді. Туризмді дамыту өркениетті қалған жерлер санын көбейтуге мүмкіндік береді, осылайша табиғатқа айтарлықтай зиян келтіретін жабайы туристердің санын азайтады. Туристік қызметтен түсетін тұрақты кірістер табиғи әлеуетті одан әрі пайдалану үшін ақылға қонымды және тиімді тәсілмен дамуға байланысты мәселелерді шешуге көмектеседі.
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік дереккөздерде экологиялық туризмнің көптеген анықтамалары: табиғатқа бағытталған, тұрақты немесе экологиялық, қолайлы туризм, табиғатқа жақын бар. Экотуризм Қоғамы (АҚШ) берген ең көп таралған анықтамалардың бірі: Экотуризм - бұл экожүйелердің тұтастығын бұзбай, белгілі бір аумақтың табиғи және мәдени-этнографиялық ерекшеліктері туралы түсінік алу мақсатында салыстырмалы түрде таза табиғаты бар жерлерге саяхат, бұл табиғатты қорғау жергілікті халыққа пайдалы [3].
Айта кету керек, экологиялық туризм, бір жағынан, бұқаралық туризмнің басқа табиғи бағытталған түрлерімен, әсіресе белсенді түрлерімен теңестірілмеуі мүмкін. Қазіргі уақытта белсенді туризмнің әр түрі - спорттық, емдік-сауықтыру-нақты аймақтардың табиғи ерекшеліктерін пайдаланады [4]. Табиғатта болу тек жағымды әсер ғана емес, сонымен бірге туризмнің осы түрлерінің негізін құрайды. Екінші жағынан, экологиялық туризм ұғымын олардың іс жүзінде болмауына байланысты әлемнің тың, қол жетімсіз бұрыштарына саяхаттаудың тар шеңберіне дейін азайтуға болмайды.
Шын мәнінде, әр түрлі туроператорлардың тәжірибесінде экологиялық туризмді қабылдау әлдеқайда кең. Африканың дамушы елдерінде тіпті аң аулау экологиялық туризмге жатады, өйткені реттелетін ату арқылы нақты экожүйелердегі жануарлардың оңтайлы саны жасанды түрде реттеледі.
Мүмкін, әр елдің нақты жағдайында экологиялық туризм ұғымы болуы мүмкін және іс жүзінде оның мазмұны болуы мүмкін. Алдағы уақытта туризмнің бұл түріне нақты академиялық анықтама болмайды. Экологиялық туризм ұғымы негізгі мақсатпен анықталуы керек - туристердің экологиялық мәдениетін қалыптастыру, табиғатпен таныстыру, оның терең мәнін білу және оны қорғау қажеттілігін түсіну. Экологиялық туризм қолда бар табиғи теңгерімді сақтауға және табиғи бағдарланған тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.
А.В. Дроздовтың ойынша экотуризмді табиғи-бағдарланған топқа жатқызады және оны 2 түрге бөледі: 1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (акваториялар) шекараларындағы экотуризм; 2) Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен акваториялар шекараларынан тыс экотуризм [6].
Экологиялық туризм мен басқа түрлердің түбегейлі айырмашылығы туризм-табиғи аумақтардағы туристердің мінез-құлқын реттеу, табиғи ландшафттарды шамадан тыс жүктемеден және ластанудан қорғау.
Әлемдік практикада тұрақты даму терминінің пайда болуымен экологиялық туризмді табиғи және мәдени ресурстарды пайдаланудың экологиялық қауіпсіз әдісі ретінде туризмнің тұрақты дамуының нысаны деп атауға болады.
Туризмнің басқа түрі сияқты, экологиялық туризм эмоционалды және психологиялық стрессті төмендететін, адамның табиғатпен байланыста болуын, жаңа жерлер, саяхаттар туралы ақпарат алуды қамтамасыз ететін фактор ретінде маңызды әлеуметтік рөл атқарады. Бұл дүниетанымды белсенді кеңейту және әлемді тану құралы.
Экологиялық туризмнің ерекшелігі қол жетімсіз және дамымаған аудандарда тұратын халықтың табиғи және тарихи-мәдени көрікті жерлерге олардың жұмыспен қамтылу көзі ретінде ұқыпты қарауын, жалпы өмір сүру деңгейін арттыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің немесе туристер ағыны ағатын аймақтың табиғи ортасын өзгеріссіз күйде сақтау экотуризм мен осы аумақтарды дамытудың қажетті шарты болып табылады. Туризмнің бұл саласының ерекшелігі-ол көрінбейтін экспорт рөлінде әрекет етеді. Экспортқа шығарылған экологиялық туризм қызметтері елден шығарылмайды, демалушылар өздері оларды қызықтыратын объектіден бөлетін қашықтықты еңсереді. Осылайша, экологиялық туризм байырғы халықтың жұмыспен қамтылуын ұлғайтуға, мемлекеттің төлем балансына және жергілікті бюджеттерге айтарлықтай үлес қосады.
Қазіргі уақытта әлемдік ауқымда туризмнің бұл саласы туризмнің басқа түрлерінің арасында айтарлықтай үлеске ие (40-тан 60% - ға дейін). ДТҰ деректері бойынша (25) экологиялық туризмнен түсетін табыстың жылдық өсімі 10-20 - дан 40% - ға дейін бағаланады. Соңғы онжылдықтарда әлемнің дамыған елдеріндегі заманауи тұтынушының маңызды ерекшелігі-қоршаған ортаның нәзіктігін түсінуге әкелетін дүниетанымның экологизациясы. Швейцарияда бұл 1979 жылы экологиялық туризмнің негізін қалаушылар, эколог ғалымдар И.Криппендорфнің және Р. Юнктың жасаған туризм тұжырымдамасында көрініс тапты. Тұжырымдама жұмсақ немесе экологиялық туризмнің туризмнің басқа түрлерінен басымдығын жариялайды.
Туризмнің бұл бағыты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-та айтарлықтай дамуға жетті, сондай-ақ Азия мен Африкада демалуды жөн көретін және осы елдерге едәуір валюта әкететін туристер ағынын азайту мақсатында өз халқын Америкаға бет бұруға шешім қабылдады. Елдің табиғи және мәдени-тарихи көрікті жерлеріне жаппай жарнама ұйымдастырылды. Бұл американдықтардың патриотизмінің өсуіне серпін берді, сонымен қатар Үкіметтің үлкен жоспарланбаған экономикасының өсуіне де пайда әкелді. Экологиялық туризм инфрақұрылымына қызмет көрсететін экономиканың тұтас саласы өсті.
Экологиялық туризмді дамытудағы мемлекеттің басты стратегиялық рөлі демалушылардың бұрыннан қалыптасқан ең үлкен тартымдылығының ошақтарын - Йеллоустон саябағын, секва тоғайын, Колорадо үлкен каньонын, Ниагара сарқырамасын мүмкіндігінше жеңілдету және демалушылардың ағынын алыс, терең жерлерге, саяхатшылардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын көрнекті орындарға бағыттау болды. Экологиялық туризм бағыттарын әзірлеу кезінде барлығы есепке алынды: көркем пейзаждар, сарқырамалар,үңгірлер, үндістердің ежелгі жолдары, таңғажайып тастардың жиналуы, ежелгі ескерткіштер.
Жердің әртүрлі аймақтарында экологиялық туризмнен табыс алу тәсілдері әртүрлі, тек бір жалпы қағида сақталады - табиғатпен қарым-қатынастан ләззат алу үшін ақы төлеу. Ұлттық және табиғи саябақтардың аумағына кіру, ерекше көркем және сирек кездесетін жерлерге бару, тау шыңдарына шығу ақылы болып табылады. Сонымен, Пәкістан Үкіметінің 1996 жылы тау шыңдарына өрмелеу лицензияларын сатқаны үшін алымдары 390 800 АҚШ долларына жетті. Экологиялық туризм орындарында алынған алымдар таулы ландшафттарды сақтау және қалпына келтіру үшін қолданылады. Мысалы, Непалдағы Аннапурнның сегіз мыңыншы қорық аймағындағы төлемдер жергілікті қоршаған ортаны және экологиялық даму жобаларын сақтау үшін тікелей қолданылады [7].
Дамыған туризмнің барлық дерлік мемлекеттерінде экологиялық турларды жайлылық, ұзақтық және т.б. бойынша айтарлықтай саралау бар, бұл әр түрлі деңгейдегі тұрғындар үшін айтарлықтай баға диапазонында экологиялық туризм қызметтерін ұсынуға мүмкіндік береді. Туризмнің әлеуметтік түрлері кеңінен дамыған: отбасылық туризм, Балалар мен жасөспірімдерге арналған туризм, мүгедектер мен жетім балаларға арналған қайырымдылық турлары.
Экотуризм қазір туроператорлық қызметтің сәнді бағытына айналды деп болжауға болады. Алайда, көбінесе экологиялық деп жарияланған турларда бұл сәнді заттаңбадан басқа ештеңе жоқ. Сондықтан шынайы экотуризмді оның әр түрлі формалары мен модельдерінде жалғаннан нақты ажырату қажет. Бұл үшін жеткілікті анықтау - сай ма параметрлері тур базалық қағидаттарына экотуризм болып табылатын қажетті және жеткілікті өлшемдерді анықтау керек.
Экологиялық туризм болуы тиіс (бес базалық қағидат):
табиғатқа бағытталған және негізінен табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген;
табиғи ортаға зиян келтірмейтін немесе қоршаған ортаның тұрақтылығына нұқсан келтірмейтін ең аз зиян келтіретін;
экологиялық ағартуға, табиғатпен серіктестік қатынастарды қалыптастыруға бағытталған;
жергілікті мәдени ортаны сақтау туралы қамқорлық;
экономикалық тиімді және ол жүзеге асырылатын аудандардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Бұл принциптер туризмнің табиғи бағытталған түрлерінің кең спектріне сәйкес келеді. Турлардың осы түрлері мен формаларын сипаттайтын көптеген эпитеттер де осы әртүрлілікке жауап береді:
Жұмсақ, тау, табиғи, сондай-ақ тың-табиғи, жасыл ауыл туризмі, соңында, экологиялық немесе экотуризм болуы тиіс.
1.2 Экологиялық туризмнің принциптері, мақсаттары және түрлері
Туристік қызмет процесінде қоршаған орта өзгереді. Экономикалық тұрғыдан алғанда, туризм аумақтың экономикалық дамуына әсер етеді, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуын арттырады. Туризмнің жағымды әсері: тарихи ескерткіштерді қорғау, ұлттық саябақтар мен қорықтар құру. Алайда, көптеген елдерде рекреациялық туристік жүйелерді құру кезінде қажетті қаражаттың болмауына байланысты табиғатты қорғау және сақтау үшін ешқандай қадамдар жасалмайды.
Теріс салдар көбінесе оң нәтижелерден басым болады. Бұл өзендердегі, теңіздердегі, көлдердегі судың сапасына, ауа сапасына, жергілікті және жабайы фаунаның жойылуына әсер етеді. Туризмді дамыту өркениетті демалуға арналған орындар санын кеңейтуге мүмкіндік береді, осылайша табиғатқа айтарлықтай зиян келтіретін жыртқыштардың санын азайтады. Туристік қызметтен түсетін тұрақты табыс табиғи әлеуетті одан әрі пайдаланудың ұтымды дамуы мен тиімді бағытына байланысты мәселелерді шешуге көмектеседі.
Сондықтан экотуризмнің негізгі принциптерін тұжырымдау маңызды. А. В. Дроздовтың және Л.П.Басанецтің тұжырымдамасы бойынша (2015) экологиялық туризм болуы керек деп санайды:
- табиғатқа бағытталған және негізінен табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген;
- біздің мекендеу ортамыздың табиғи ортасына зиян келтірмейтіндерге;
- экологиялық білім мен ағартуға бағытталған;
- жергілікті әлеуметтік-мәдени ортаны сақтау туралы қамқорлық;
- ол жүзеге асырылатын аудандардың тұрақты дамуын қамтамасыз ететін және экономикалық тиімді.
Аталған қағидаттарға туризмнің көптеген табиғи-бағдарланған түрлері сәйкес келеді. Сияқты:
* Жұмсақ (жұмсақ туризмде);
* Тау, табиғи, сондай-ақ тың-табиғи (Mountain, nature or Wilderness Tourism);
* Жасыл ауыл туризмі (Agro-Tourism);
* Соңында, экологиялық немесе экотуризм (Экологиялық немесе экотуризм).
Осы жіктеуге сүйенсек, экотуризм табиғи бағдарланған туризм түріне жатады. Бұл критерий бойынша ол іскерлік, білім беру және оның көптеген басқа түрлерінің туризмінен ерекшеленеді.[3]
Экологиялық туризмнің осы объектілерді танымдық, білім беру, ғылыми және өзге де мақсаттарда пайдалануға бағытталған табиғи аумақтармен, тарих, мәдениет және сәулет объектілерімен байланысы экологиялық туризм түрлерінің алуан түрлілігін негіздейді.
Экологиялық туризмнің түрлері мен әдістерін бірқатар негізгі бағыттарға топтастыруға болады.
1.Танымдық бағыт туристерді ең қызықты табиғи аумақтармен, флора мен фаунаның өкілдерімен, типтік және ерекше ландшафттармен, материалдық мәдениет ескерткіштерімен және қоршаған ортамен үйлесімді түрде үйлесетін өткен тарихпен таныстыруды қамтиды. Экологиялық туризмнің танымдық функциясын қамтамасыз етудің негізгі құралы - экологиялық соқпақтар-табиғаттағы ағарту мақсаттары үшін ең мамандандырылған маршруттар. Мұнда туристер биологиялық және ландшафтық әртүрлілікпен танысып қана қоймай, оларды қорғаудың қажеттілігін толық түсінеді.
Танымдық бағыт жаяу туризм түрінде ғана емес, сонымен қатар автомобиль (керуен) маршруттарын, су қорытпаларын, әуе шарларын көтеруді, ат және түйе турларын да қамтуы мүмкін.
Осы бағыт шеңберінде демалушылардың әр түрлі жасына, әлеуметтік және білім деңгейіне есептелген, ұсынылған тақырыпты көрсету мен түсіндірудің күрделілігі бойынша туристік бағыттарды саралауға болады. Танымдық бағыт аясында Экологиялық туризмнің белсенді де, пассивті де түрлерін жүзеге асыруға болады, оның ішінде Еуропа елдерінде тыныш, ойластырылған туризм түрлері танымал болды.
2. Ғылыми бағыт - құрып кету қаупі төнген сирек кездесетін флора мен Фауна өкілдері, олардың өмір салты мен мінез-құлқы туралы қажетті іскерлік және ғылыми ақпарат алумен байланысты экологиялық туризмнің ерекше нысаны. Бұл бағытқа конгрестік туризм-табиғи аумақтарға шығумен қатар жүретін халықаралық кездесулер, семинарлар мен конгрестер тақырыбына өзіндік табиғи сүйемелдеу жатады.
3. Спорттық бағыт-табиғат аясында тау туризмі, су қорытпасы, спорттық бағдарлау және т.б. тау, су және орман ландшафттарымен, флора мен фаунамен, осы аймақта экожүйелерді қорғау бойынша жұмыстарды ұйымдастырумен танымдық танысумен ұштасқан сабақтар[13].
Спорттық бағытқа арнайы лицензиялар бойынша спорттық балық аулау жатқызылуы мүмкін.
Авторлар спорттық аң аулаудың рекреациялық қызметтің тәуелсіз түрі ретінде өмір сүру мүмкіндігін жоққа шығармайды, бірақ оны экологиялық туризмнің экологиялық принципіне байланысты экологиялық туризм түрлеріне қосуға болмайды. Жануарлар әлемінің генофондының ең жақсы өкілдерінің жойылуымен байланысты спорттық аң аулауды танымдық демалыстың адамгершілік және қызықты түрі ретінде фото-аң аулаумен сәтті алмастыруға болады. Табиғи жағдайда экзотикалық жануарларды суретке түсіру тек жоғары дәрежелі мамандарға ғана емес, сонымен қатар көптеген туристерге де қол жетімді болуы мүмкін.
4. Соңғы жылдары Экстремалды туризм деген атпен біріктірілген экологиялық туризмнің ерекше түрлері кеңінен танымал бола бастады. Бұл экстремалды табиғи жағдайлар жағдайында әр қатысушының өмір сүру мүмкіндіктерін сынау үшін, қол жетімді емес және адам өмір сүруге жарамсыз аймақтарға баратын маршруттар.
Экологиялық бағыттағы экстремалды туризмнің бір түрі-жабайы табиғатпен қарым-қатынастан және физикалық денсаулықты қатайтудан ерекше әсер алуды біріктіретін шытырман оқиғалы туризм [14].
Қазіргі уақытта экологиялық туризмнің 4 түрі бар:
1. Ғылыми туризм. Әдетте, мұндай турлардағы туристік нысандар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қорықтар, қорықтар, ұлттық парктер болып табылады. Ғылыми экологиялық турлар барысында туристер түрлі зерттеу экспедицияларына қатысады, далалық бақылаулар жүргізеді. Экотурлар Латын Америкасында, Галапагос аралдарында кеңінен танымал.
2. Табиғат тарихының турлары. Бұл оқу, ғылыми-мәдени және
арнайы құрылған экологиялық маршруттар бойынша өтетін туристік экскурсиялар. Көбінесе мұндай экологиялық турлар қорықтар, ұлттық парктер, туристік аумақтар мен су айдындары арқылы ұйымдастырылады. Туризмнің бұл түрі әсіресе Германияда танымал, сондықтан оны экологиялық туризмді дамытудың неміс моделі деп атайды.
3. Шытырман оқиғалы туризм. Оған алыс турлар сияқты турларды қосуға болады. Аудандар, велосипед турлары, қиын жерлерден жаяу жүру жолдары, айтарлықтай физикалық жүктемелермен саяхат. Экотуризмнің бұл түрі қозғалыс пен ашық ауада демалудың белсенді тәсілдерімен байланысты барлық саяхаттарды біріктіреді. Экологиялық туризмнің мұндай түрлері: мұзға өрмелеу, спелеотуризм, ат туризмі, сүңгу, парапланеризм - экстремалды туризмге жатады.
4. Табиғи қорықтар мен резервтерге саяхат. Жоғары сезімталдық
қорықтарда орналасқан ерекше және экзотикалық табиғи нысандар мен құбылыстар көптеген туристерді қызықтырады. Мысалы, Латын Америкасына келген туристердің 60% - ы ұлттық саябақтарға, табиғи қорықтар мен қорықтарға баруды мақсат етеді. Экологиялық туризмнің бұл түрі Австралияда ең дамыған, сондықтан оны экологиялық туризмді дамытудың австралиялық моделі деп атайды.
1.3 Экологиялық туризмді дамытудың шетелдік тәжірибесі
Кейбір дамушы елдерде (Кения, Эквадор, Коста-Рика, Непал) экотуризм шетелден негізгі табыс көзі болып табылады. Туристер ағыны салыстырмалы түрде аз елдерде де экотуризм жекелеген аймақтардың немесе елді мекендердің экономикасында маңызды рөл атқарады. Галапагос аралдары Мемлекеттік паркі керемет мысал бола алады, онда туризм саябақтың өзі ғана емес, сонымен қатар аймақтың басқа қорғалатын аумақтары үшін де негізгі табыс көзі болып табылады.
Бірегей маршрутпен танысу экоцентрден басталады, онда сізді аудармашылар қарсы алады. Экоцентр мемлекеттік саябаққа кіру (кіру) кезінде құрылады. Басқа жолмен, оны Сапар орталығы деп те атайды. Шағын экоцентрлер қорғалатын аймақтың жеке аудандарында да жасалуы мүмкін: маршруттардың басында немесе соңында. Іс жүзінде олар жұмыс істеп тұрған туристік баспаналар, орманшылық үй-жайлары және т. б. болып табылады[4].
Әдебиетте мемлекеттік саябақтарды білім беру мақсатында пайдалану тұжырымдамасы сипатталған. АҚШ-тағы экологиялық туризмнің дамуын қарастырамыз.
АҚШ-тағы Мемлекеттік саябақтарды зерттеуге арналған білім беру бағдарламасының мақсаты-американдық мектептің оқу жоспарлары мен бағдарламалары арқылы мемлекеттік парктердің маңыздылығы мен қолданылуын дамыту және кеңейту. Бұл мақсатқа кент институты, Акрон институты, Акрон мектептері және мемлекеттік парк қызметі бірлесіп жүргізген бірқатар әзірлемелер арқылы қол жеткізілді.
Келесі кезеңдер болды:
1-кезең - мемлекеттік парктерді ұсыну.
Курс Акрон институтының, Акрон институтының, Акрон мектептерінің және мемлекеттік парк қызметінің бірлескен күш-жігерімен ұсынылды. Курс жарты күндік төрт сессия түрінде ұсынылады. Сессиялар сенбі күндері Кайход Валей Мемлекеттік демалыс аймағы мен Кливленд табиғи тарих мұражайының набазасында өтті. Оған барлық сыныптардың Акрон мектептерінен 30-ға жуық мұғалім қатысты.
Мемлекеттік парк қызметінің, Акрон институтының және Акрон мектептерінің білім беру қайраткерлері келесі дәрістерді оқыды:
- Мемлекеттік парктердің тарихы мен дамуы;
- Кейбір мемлекеттік парктердің геологиясы;
- Кейбір мемлекеттік парктердің биомаларының әртүрлілігі;
- Жабайы өмір мен биоманың байланысы;
- Геология тұрғысынан қоршаған орта жағдайларын түсіндіру.
Сессияларға қатысқан мұғалімдер мемлекеттік парктер туралы ақпаратты бірлесе отырып, практикалық жұмыстар орындады. Олар жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдар мен тілді қамтитын пәнаралық тақырыпта қызықты жұмыс жасады.
2 кезең (1987 ж. жазы) - АҚШ-тың батысындағы далалық зерттеу жұмыстары.
1987 жылдың жазында АҚШ-тың батысындағы кейбір мемлекеттік саябақтарда 5 күндік жорық өткізілді. Жорыққа 21 адам қатысты. Несие кент институты мен Акрон университеті арқылы алынды. Бұл жұмыстың мақсаты болды:
- АҚШ-тың негізгі ұлттық парктеріне барыңыз және зерттеңіз;
- мемлекеттік парктер проблемалары бойынша сыныптарға зерттеу үшін тақырыптар құру;
- мемлекеттік саябақтар бойынша мұғалім үшін басқарма құру;
- мектеп оқушылары мен олардың отбасыларының мемлекеттік саябақтарды пайдалануын ұлғайту;
3 кезең (1990 ж. жазы) - АҚШ-тың шығысын далалық зерттеу.
Кез-келген әзірленген тақырып сыныпта мүмкін болатын зерттеулерді ескере отырып таңдалды, мысалы:
- АҚШ-тың оңтүстік-батысында тұратын жергілікті американдықтарды зерттеу (балабақша);
- АҚШ-тың батысындағы экономикалық дамуға "алтын асығыстық" әсерін зерттеу (12-сынып);
- Жер туралы ғылымдар: Үлкен каньон, Зион, Брюс Каньон мемлекеттік саябақтарының геологиялық стандарттарын қолдана отырып, АҚШ-тың батысындағы геологиялық даму;
- Биологиялық тақырып-Йеллоустон мемлекеттік паркінің экологиясы (9 сынып);
- Біздің дәуіріміздің 600-1400 жылдардағы анасази үндістерін зерттеу (5-сынып);
- Динозаврлар-балабақша;
- Әлеуметтанулық тақырып-жергілікті американдық балалар ойнайтын ойындар (3-сынып).
- Батыстың қоршаған ортасының әртүрлілігіне негізделген бағытталған зерттеу тәжірибесін қалыптастыруға ықпал ету;
Ресейдегі экологиялық туризмнің пайда болуы мен дамуының ерекшеліктері көбінесе 1990 жылдан кейін елде болып жатқан саяси және экономикалық өзгерістерге байланысты болды. Осы уақытқа дейін басым болған саяхаттарға және ел ішіндегі демалыстарға сұраныс күрт төмендеді және шетелдік туристік орталықтарға бұрын өте аз сапарларға сұраныс күрт өсті. Ішкі туризмдегі төтенше құлдыраудың негізгі себебі-оны мемлекет пен кәсіподақтардың қаржыландыруын тоқтату. Ресейге келетін шетелдік туристер ағыны азайды. Осылайша, соңғы жылдардағы әлеуметтік-экономикалық себептер жалпы орыс туризмі мен экотуризмнің толыққанды және теңгерімді дамуына ықпал етпеді.
Жалпы, Ресейдің табиғаты экотуризмді дамыту үшін үлкен әлеуетті қабілеттерді ұсынады: урбанизация әрекеттерімен, қарқынды ауылшаруашылық құрылысымен және т.б. әлі қамтылмаған ресей ландшафттарының көптігі, бірегейлігі, тартымдылығы және кеңдігі өте маңызды. Ресейде жалпы ауданы 6 925 696 га болатын 35 мемлекеттік саябақ бар (Ресей Федерациясының аумағының 0,4%) және олардың саны өсуде. Мемлекеттік парктердің мәртебесі туризмге деген көзқарасты тікелей білдіреді. Ресейде және үлкен экологиялық және мәдени құндылығы бар дәстүрлі, байырғы шаруашылық нысандары бар аудандар сақталған. Мұндай аудандар елдің солтүстігінде, Сібірде, тауларда әлі де көп[5].
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Қазақстанның туристік ресурстық әлеуетінің сипаттамасы
Қазақстанның туризмді тұрақты дамыту үшін бірегей мүмкіндіктері мен табиғи ресурстары бар. Әлемдік нарықта саяхатшылардың Азияға деген қызығушылығының артуы оң нәтиже берді. Осы фактіні ескере отырып, ең алдымен республикада жинақталған туристік өнімдер - танымдық, белсенді, шытырман оқиғалы және экологиялық дамитын болады.
Қазақстанның табиғи әлеуеті экотуризмді дамыту үшін үлкен мүмкіндіктер береді, өйткені ол урбанизация процестерімен және ауыл шаруашылығының қарқынды дамуымен әлі қамтылмаған ландшафттардың алуан түрлілігімен, бірегейлігімен, тартымдылығымен ерекшеленеді.
Табиғи ресурстарды ұтымды және ұқыпты пайдалану республикада туризмнің барлық түрлерінің дамуына ықпал етеді. Бүгінгі таңда Қазақстанда тау шаңғысы, курорттық-рекреациялық, сауықтыру-емдеу, экологиялық туризм перспективалы бағыттар болып табылады. Сонымен қатар, елде тек демалу үшін ғана емес, сонымен бірге өмір сүру үшін де экологиялық қауіпсіз орындар жоқ, өйткені адамдардың өздері экологиялық ортаны қиын жағдайға душар етеді. Жазғы демалыстар мен демалыстар үшін ел мен орынды таңдағанда, туристерді әдетте 3 негізгі фактор қызықтырады: қаржылық шығындар, демалыс қауіпсіздігі және қызмет көрсету сапасы. Осы тұрғыдан алғанда, Қазақстан экотуризмде барлық жағынан осалдық танытып отыр.
Бізде демалу өте қымбат, ерекше ыңғайсыз және жеке қауіпсіздік үшін, сіз тек өзіңізге жауап беруіңіз керек.
Республика бизнесмендер, спортшылар, ғалымдар, экстремалды демалуды ұнататындар үшін, сондай-ақ Ұлы Жібек Жолында орналасқан елдердің тарихы мен бүгінгі күніне қызығушылық танытатын адамдар үшін тартымды бола түсуде.
Қазақстан аумағының көп бөлігін таулар алып жатқандықтан, олар алыс шетел туристері үшін ең тартымды ресурс болып табылады. Шытырман оқиғалы туризм әлемдік туристік нарықта жоғары сұранысқа ие.
Елдің климаты күрт континенталды, ол ерекше әртүрлілігімен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы республиканың солтүстігі мен шығысында -19° С-тан Қазақстанның оңтүстік бөлігінде -4° С-қа дейін көтеріледі. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +19° С-тан +29° С-қа дейін, оңтүстікте +35° с-қа дейін көтеріледі [22].
Қазақстан Республикасы туризмнің іс жүзінде бар барлық түрлерін - танымдық, ойын-сауық, этникалық, экологиялық, сауықтыру, балалар, спорт, аңшылық, ат спорты, шытырман оқиғалы түрлерін ұсынады. Туристер үшін Қазақстанның барлық аумағы бойынша 750-ден астам саяхат маршруттары ұсынылады.
Географиялық орналасуы бойынша Қазақстан ТМД-ның бірегей өңірі болып табылады. Еуразия құрлығының қақ ортасында орналаса отырып, ол өзіне құрлықтың екі бөлігі ландшафтының жарқын үлгілерін сіңірген ерекше табиғи кешенді білдіреді. Тау туризмінен басқа Қазақстанда экотуримзді дамытуға серпін жасалды. Белуха, Мрамор асуы, Ұлытау, Көк-көл сарқырамасы, Қазығұрт, Бурхат асуы - бұл жыл сайын алыс және жақын шет елдерден жүздеген белсенді демалушылар келетін Қазақстанның таулы бөлігінің көрікті жерлерінің қысқаша тізімі. Бірақ, әрине, республиканың басты табиғи символдарының бірі Тянь-Шань немесе Жетісу (Жетісу) тау сілемінің солтүстік бөлігі болып табылады.
Қазақстан Тянь-Шань тауларының солтүстік тізбегі - Іле Алатауы. Тау жотасының ұзындығы 400 км. Іле Алатауында ең танымал альпинистік бағыттар Кіші Алматы шатқалы мен Богданович мұздығының ауданында орналасқан. Бұл жерлердің негізгі көрікті жерлеріне: Погребет мұздығы (4231 м), Түйік асуы (4100 м), Орджоникидзе (3980 м), Комсомол (4000 м), Мәншүк Мәметова (3750 м), Локомотив шыңдары (4182 м), Амангелді (4000 м), Абай (4010 м), Школьник (3590 м) және т. б.
Қазақстан-өзіндік мәдениеті мен бай тарихи өткені бар ел, сондықтан осы өңірдегі туризм бағыттарының бірі этнотуризм болып табылатыны таңқаларлық ештеңе жоқ. Жамбыл облысының көрнекті орындарының бірі Берқара мемлекеттік қорығының аумағында орналасқан Берқара шатқалы болып табылады. Шатқалда 504 қорған бар, оның 4-і, тарихшылардың пікірінше, ежелгі сақ кезеңіне жатады. Сонымен қатар, қазіргі Беркара қорығының жерінде Шыңғыс хан өзінің көптеген әскерімен бір кездері тоқтаған деген пікір бар.
Қазақ халқының тұрмысын сипаттайтын нақты тарихи ескерткіштерден басқа, еліміздің бірқатар қалаларында этнографиялық парктер деп аталатындар бар, олардың ішіндегі ең ірісі - Астана қаласында орналасқан Атамекен этно-мемориалдық кешені. Атамекен - ашық аспан астындағы бірегей мұражай. Картада 14 облыс және 2 қала - Астана мен Алматы орналасқан. Мұнда туристердің назарына еліміздің табиғи-климаттық аймақтары мен ландшафттары, сондай-ақ шағын түрде Қазақстанның негізгі көрікті жерлері мен тарихи ескерткіштері ұсынылған. Этно-мемориалдық кешеннің аумағы 1,7 гектарды құрайды.
Соңғы жылдары дамуға айтарлықтай серпін берген Республиканың туристік саласының тағы бір бағыты су туризмі болып табылады. Су қоймаларының ең көп саны елдің оңтүстік-шығысында, Жетісу - Жетісу символикалық атауы бар өңірде шоғырланған. Жетісудың барлық дерлік өзендері Балқаш көлінің бассейніне жатады. Олардың ішінде туристер арасында (жергілікті және шетелдік): Іле, Шарын, Көксу, Қаратал және Шелек үлкен танымалдыққа ие. Іле, Текес (Қазақстан) және Күнгес (Қытай) атты екі өзеннен құралады [6].
Әлемдік туристік нарықта Қазақстанның тартымды туристік имиджін қалыптастыру мақсатында Қазақстанның туристік әлеуетін ілгерілету бойынша мақсатты бағдарлама әзірленді. Ол халықаралық туристік форумдарға қатысуды, көрмелер, жәрмеңкелер өткізуді, әлемнің жетекші телеарналарында жарнамалық бейнероликтерді орналастыруды және трансляциялауды, сондай-ақ шетелдік БАҚ өкілдері үшін ақпараттық турлар өткізуді және жарнамалық-ақпараттық өнімдер шығаруды көздейді.
Қазақстан Республикасының ЖІӨ-дегі туристік бизнестен түсетін кірістердің үлесі айтарлықтай өсті. Бұл көрсеткіш Қырғызстан мен Германия көрсеткіштерімен теңесті.
2019 жылы республиканың ЖІӨ-дегі туризмнің үлесі 7,35% - ды құрады, ал 2021 жылы бұл көрсеткіш 9% - ды құрады [4].
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректеріне сәйкес 2019 жылғы қаңтар-маусымда қызмет көрсетілген келушілердің жалпы саны 2021 жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 53,7%-ға ұлғайды және 15 987,1 мың адамды құрады (2019 жылғы қаңтар-маусымда 8 679,0 мың адам).
Қазақстан табиғи ресурстардың зор әлеуетіне ие. Мұнайдың, көмірдің, қара және түсті металл кендерінің, фосфориттердің белгіленген қорлары республиканың ұзақ мерзімді қажеттіліктерін қамтамасыз ете алады. Республиканың жер қойнауында ТМД елдерінің жалпы қорларынан 60% - ға дейін вольфрам қоры, 50% қорғасын, 40% мырыш және мыс, 30% боксит, 25% фосфорит, 15% темір кені, 10% - дан астам көмір, 90% хромит бар.
Алтын қоры бойынша Қазақстан әлемде алтыншы орын алады, кен құрамындағы алтын мөлшері бойынша - ОАР-дан кейін екінші орын алады.
Мұнай және газ қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі жетекші орындардың бірін алады. Мамандардың бағалауы бойынша Батыс Қазақстан өңірі, ең алдымен Каспий маңы өңірі болашақта әлемдегі ең ірі мұнай және газ жеткізуші бола алады. Зерттеу деректері бойынша Каспий теңізінің солтүстік қайраңының қорлары: мұнай 3,0-3,5 млрд.т. газ 22,5 трлн. М.
Қазақстан жер ресурстарының орасан зор қорына ие. Қазақстан Республикасының жер қоры 2020 ж. 282,5 млн. га құрайды, барлық санаттағы ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 232,6 млн. га құрады, оның ішінде: егістік -22,1, жайылым - 175,2, шабындық - 4,0, көпжылдық екпелер - 0,11, тыңайған жерлер - 8,05 млн. га.
Осы кезеңде пайдаланылатын ауыл шаруашылығы алқаптарының алаңы - 173,9 - дан 120,1 млн.гектарға дейін (31% - ға), егістік-31,7-ден 22,8 млн. гектарға дейін (28% - ға), жайылымдар мен шабындықтар-139,5-тен 92,4 млн гектарға дейін (34% - ға) азайды. Өз кезегінде орман қоры жерлерінің көлемі 10,9 млн.гектардан 20,0 млн. гектарға дейін (83% - ға) және қор жерлері 28,0 млн. гектардан 839 млн. гектарға дейін (3 есе) өсті.
Жер қорындағы босалқы жерлердің үлес салмағы 10% - дан 31% - ға дейін өсті, бұл ретте 64,8 млн.га жайылым, 1,1 млн. га егістік және 3,2 млн. га тыңайған жерлер резервке қойылған. Егістік айналымынан шығарылған жерлер - шамамен 9 млн. га - "арамшөп шоғыры"таралмаған күйде.
2013 жылы 2,3 млн.га суармалы жердің 1,5 млн. га суармалы жерді ауыл шаруашылығы кәсіпорындары пайдаланды, оның ішінде 1,1 млн. га егістік жер (43%); қалған суармалы жерлердің басым бөлігі түбегейлі мелиорацияны және суару желілерін қайта жаңартуды талап етеді.
Қазақстан аумағының негізгі бөлігі су ресурстары шектеулі құрғақ аймақта орналасқан. Судың жалпы қоры (өзендер, көлдер, су қоймалары, мұздықтар, жерасты сулары және т.б.) 450 км³ деп бағаланады, оның ішінде 101 км³ шаруашылық қызметте пайдаланылады. Меншікті сумен қамтамасыз ету жылына бір шаршы км-ге 36,4 мың м³ және бір адамға 6 мың м³ тең.
Пайдаланылатын сулардан 57,5 км3 Қазақстан аумағында,43,4 км3 оның шегінен тыс жерлерде қалыптасады. Шығыс Қазақстан су ресурстарымен неғұрлым қамтамасыз етілген - шаршы км - ге 200-290 мың м3, ең аз - Батыс Қазақстан-шаршы км-ге 0,36 мың м3.
Республикада жер асты суларының қоры 61 км - ге бағаланады, оның ішінде тұщы су қоры-40 км3. 2,6 км3 жер асты сулары пайдаланылады.
Жылына 100 текше км. суға республиканың қажеттілігі кезінде қазіргі қамтамасыз етілу 34,6 текше км.құрайды, сумен қамтамасыз ету бойынша жан басына шаққанда Қазақстан жаңа Тәуелсіз Мемлекеттер (ІМГ) арасында соңғы орын алады.
Су тапшылығы соңғы онжылдықтардағы шаруашылық қызметтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz