Халықтың экономикалық белсенділігінің көрсеткіштері
Мазмұны
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 экономикалық жүйедегі орнықты даму мен Кедейшілік мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшуінің қажеттілігі мен алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Өмір сүру сапасын арттырудың негізгі қағидаттары, басымдықтары, мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік модельдері ... ... ... ... ... ... . ..18
2 Қазақстан Республикасындағы ең төменгі күнкөріс деңгейі мен кедейшіліктің қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ...28
2.1 Қазақстанда өмір сүру сапасын арттыру өлшемдерін
талдау және болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Қазақстан Республикасындағы кедейшіліктің көрсеткіштерін талдау ... ... .32
2.3 Атырау облысындағы кедейліктің және әлеуметтік қамтамасыздықтың негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Қазақстан Республикасында кедейшілік деңгейін төмендетудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.1 Қазақстан Республикасында әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Қазақстан Республикасындағы кедейшілік деңгейін
төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы алға қойған мақсаттардың ең маңыздысы Қазақстан халқының өмір сүру әлеуметтік стандарттарын және олардың сапасын әлемдегі дамыған әрі бәсекеге қабілетті елдердің деңгейіне орай тұрақты арттыру болып табылады.
Елбасы алға қойған мақсаттардың ең маңыздысы Қазақстан халқының өмір сүру әлеуметтік стандарттарын және олардың сапасын әлемдегі дамыған әрі бәсекеге қабілетті елдердің деңгейіне орай тұрақты арттыру болып табылады.
Бүгінгі таңда кедейшілік шегі кез-келген мемлекет тарапынан көмек көрсету үшін басты белгі болып табылады.
2007 - 2009 жылдары Кедейлiк пен жұмыссыздықты азайту үшiн тиiмдi жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздық деңгейiн төмендетуге, жұмыс күшiнiң сапасын арттыруға бағытталған белсендi саясат жүргiзiледi.
Қазақстанның орнықты саяси дамуы әлемдік қоғамдастық үшін теңгерімді бастамалардың көзі ретінде еліміздің қалыптасуында маңызды рөл атқара алады және атқаруға тиіс.
2012 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Әлеуметтік жаңғырту: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам атты мақаласы жарияланған соң Кәсіподақтар және еңбектің реттелуі туралы ҚР Заңы әзірлене бастады. Ондағы мақсат - еңбеккерлер мүддесін ескерген кәсіпкерлік қолдауын қамтитын еңбек қатынастарының түбірімен жаңа үлгісін жасау. Еңбеккерлердің мүддесін қорғауы үшін бұл заңның қабылдануы аса қажет[2].
Қазақстан-2050 Стратегиясында Президент Үкіметке еңбек төлеміне және ондағы сәйкессіздіктерді қысқартуға қатысты мүлде жаңа амалдар табу шараларын қабылдау қажеттігін тапсырды[3].
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының қазіргі уақытқа дейінгі экономикалық өсуіне негізінен әлемдік нарықтағы шикізат бағасының өсуі мен табиғи ресурстардың елеулі бөлігін тұтыну есебінен қол жетіп отыр. Табиғи капиталдың барынша ысырап болуы мен құлдырауы орын алуда. Ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаға қалдықтардың көп шығарылуымен болуда. Қазіргі бағалау бойынша, ел аумағының 75%-ға жуығы экономикалық тұрақсыздықтың жоғары тәуекеліне ұшыраған. Шөлейттену проблемасы өткір қойылып отыр. Тарихи ластанулар, қалдықтарды жинаушылар, тұрақты және жылжымалы көздерден бөлінетін улы заттар қалдықтарының өсуі табиғи ортаның жай-күйі мен халықтың денсаулығына қатер төндіреді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Ел экономикасының тұрақтылығына төнетін ықтимал қатерлер шикізат секторына елеулі тәуелділік, жекелеген салалардың Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындық деңгейінің төмендігі, сыртқы қарыздың өсуі, көлеңке экономика проблемалары болып табылады.
Ғылыми мәселелердің ахуалын бағалау. Қазақстан өңірлерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларында айтарлықтай алшақтық бар. Демографиялық жағдай мен халықтың денсаулығының жай-күйінде проблемалар бар, әзірге оның құқықтық, экономикалық, экономикалық сауаттылық деңгейінің жеткіліксіздігі орын алуда.
Елдегi нарықтық қатынастардың дамуы барысында кедейшлікпен байланысты сұрақтардың барлығы бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Барлық аталған проблемалар және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен мiндеттерiн белгiлiеуге өз ықпалын тигiздi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Осы орайда, жұмыстың негiзгi мақсаты елдегі кедейшілік мәселелеріне мемлекет тарапынан қолдау көрсету мен оның деңгейін төмендетудің ғылыми негiзделген жүйесiн зерттеу, қол жеткiзуге мүмкiн теориялық және әдiстемелiк материалдардың деректерiн бiрiктiрiп қарастыру негiзiнде олардың оңтайлы жолдарын анықтау болып табылады.
Қойылған мақсат дипломдық жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
Қазақстан Республикасында кедейшілік мәселелеріне мемлекет тарапынан қолдау көрсету мен оның деңгейін төмендетудің мүмкiндiгiн негiздеумен байланысты теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құрамын анықтау, " кедейшілік", ең төменгі күнкөріс деңгейі және т.б. түсiнiктердің мазмұнын нақтылау және оған анықтама беру;
нарықтық экономика жағдайындағы кедейшілік мәселелеріне мемлекет тарапынан қолдау көрсету мен оның деңгейін төмендетудің әдiстерiне талдау жүргiзу және әр түрлi құралдардың тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
талдау нәтижелерi бойынша қорытындылар жасау және отандық әлеуметтік саланың проблемаларын шешу бойынша ұсыныстар өңдеп шығару.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы ең төменгі күнкөріс деңгейі мен кедейшіліктің қазіргі кездегі жағдайы мен Атырау облысындағы кедейліктің және әлеуметтік қамтамасыздықтың негізгі көрсеткіштері.
Зерттеудің теориялық негiздерi: Зерттеудің теориялық және әдiстемелiк негiздерi ретінде әлеуметтік әріптестік, еңбек, жұмыспен қамту мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердiң ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасы заңдары, әлеуметтік әріптестік, еңбек, жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары алынды.
Зерттеудің әдiстемелiк негiздерi: Қазақстан Республикасындағы ең төменгі күнкөріс деңгейі мен кедейшіліктің қазіргі кездегі жағдайының теориялық және әдiстемелiк жақтарының дайындамаларының көптiгiне қарамастан, бүгiнгi күнге шейiн оның механизмдерi жөнiнде көптеген айтыс тудыратын мәселелер бар. Бұл мәселені зерттеуде көптеген ғалымдардың еңбектерiн бiлемiз. Атап айтқанда, Р. Лайкерт, Е. Лоулер, К. Маркс, А.Маслоу, Л. Портер, Ф. Тейлор, А. Файол және т.б.
Сондай-ақ ресейлiк және қазақстандық ғалымдар еңбектерiнде де әлеуметтік әріптестік еңбек ақыны ұжымдық-келiсiм реттеу негiзiнде қарастырылады: Я. Әубәкiров, М. Аухадиев, С. Берешов, С. Гайсина, М. Кенжегузин, А. Кошанов, Н. Мамыров, М. Мельдаханова, Н. Нурланова, В. Адамчук, Н. Волгин, А. Силин, И. Беляева, А. Зубкова т.б. ғылыми еңбектерiнде көрiнiс тапқан.
Күнкөріс дамытудың экономикалық мәселелерін зерттеген арнайы ғылыми еңбектердің басым көпшілігі әлеуметтік әріптестіктің еңбек қатынастарындағы орнын, әлеуметтік әріптестіктің элементтерін, ұжымдық келісім туралы, ғаламдасу жағдайындағы өзекті мәселелерін зерттеген. Дегенмен, еңбек күнкөріс мазмұны мен ерекшеліктерін, әлеуметтік-еңбек қатынастарын дамытудағы оның орнын анықтау, бағалау мәселелеріне байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарының қажеттілігі мен өзектілігі қазіргі таңда басым болып отыр.
Зерттеудiң ақпараттық базасы ретiнде Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi Агенттiгiнiң статистикалық мәлiметтерi, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау Министрлiгiнiң материалдары, сала кәсiпорындарының, түрлi ұйымдардың материалдары қолданылды. Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар қисынды және салыстырмалы талдау, монографиялық суреттеу, есептік-құрылымдық, графиктік-сараптамалық, статистикалық-математикалық, социологиялық зерттеулердің әдістерін қолдануға негізделіп отыр.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы. Жұмыстың теориялық және тәжірибелік ұсыныстары әлеуметтік-экономикалық қатынастар жөніндегі ұзақ мерзімді тұжырымдамаларды әзірлеуге, әлеуметтік-еңбек қатынастары, оның ішінде әлеуметтік әріптестіктің дамуы мен оларды мемлекеттік реттеудегі бағыттарын жүзеге асыруда өз дәрежесінде септігін тигізеді. Сондай-ақ аймақтағы жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар жасауда қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, негiзгi үш бөлiмнен және қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалар келтiрiлген.
экономикалық жүйедегі орнықты даму мен Кедейшілік мәселелері
Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшуінің өзектілігі мен алғышарттар
Елдің орнықты дамуы дегеніміз қазіргі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын және келер ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктеріне қатер төндірмейтін даму болып табылады.
Қазақстан Республикасы үшін орнықты дамуға көшу аса қажеттілік болып табылады. Табиғи ресурстарды пайдалану есебінен экономиканың өсуі тек белгілі бір кезеңде ғана болуы мүмкін. Қазіргі жағдайда өсім мен даму неғұрлым озық тетіктерді талап етеді.
Халықтың тұрмыс деңгейінің өзгеруіне талдау жасау- зерттеудің негізгі объектісі болып саналады. Себебі, тұрмыс деңгейі әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың мәні ретінде адамдардың тауарлар мен қызметтерге деген әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштері болып табылады.
Тұрмыс деңгейі деген өте күрделі және бұл туралы ғалым-экономистер арасында көптеген пікір-талас туғызуда, яғни белгілі бір мәнді анықтамаға келе алмауы. Дегенмен, табиғи түрде тұрмыс деңгейі дегеніміз халықтың тұрмыстық әл-ауқатын, адамдардың материалдық, мәдени, әлеуметтік игіліктердің және қызметтерін нақты қажеттіліктері бойынша қанағаттандыру мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық жағдайларды айтады .
Тұрмыс деңгейі ұғымының негізгі жүйесіне-тұтыну саласында пайда болатын және іске асырылатын әртүрлі адами қажеттіліктер болып табылады. Мұнда бір ғана қорытындылаушы көрсеткішін қолдануға болмайды және онда көп жақты сипаттамалаудың кеңістікте кездесетіндігі айқындайды. Демек, тұрмыс деңгейін өлшеу серпінінде көптеген көрсеткіштердің қолданылуын қажет етеді және қазіргі уақытта әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді жинау үшін төменде берілген бірнеше негізгі блоктарға бөлінеді:
* халықтың табыстар көрсеткіштері;
* халықтың шығыстары және материалдық, тұрмыстық тұтынуы мен қызметтер көрсету көрсеткіштері;
* халықтың ақшалай салымдары;
* халықтың жинақталған мүліктері мен тұрғын үймен қамтамасыздандыру көрсеткіштері;
* халықтың кедейлік көрсеткіштері;
* халықтың тұрмыс деңгейін бағалау көрсеткіштері.
Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің жалпы жүйесінде халықтың табыстары ерекше орын алады және сол арқылы халықаралық салыстырудың, экономикамыздың дамуын, үй щаруашылығының жағдайын жалпы сипаттау үшін қолданылады. Ол үшін тұрмыс деңгейінің интегралды көрсеткіштері пайдаланылады және оларды бірнеше топқа бөлуге болады, яғни макроэкономикалық, демографиялық, халықтың экономикалық белсенділігі, халықтың зейнетақымен қамсыздандырылуы және әлеуметтік төлемдері, денсаулық сақтау және білім беру жағдайы және тағы басқалай көрсеткіштер.
Макроэкономикалық көрсеткіштер. Мұндағы қарастырылатыны халықтың ішкі өнімі, соның ішінде білім беруге, денсаулық сақтауға, әлеуметтік қызметтерге арналған шығыстардың үлесі, үй-шаруашылықтарының тұтынуға жұмсалған шығыстары, тұтыну бағасының индексі, атаулы ақшалай табыстар, әлеуметтік трансферттер.
Демографиялық көрсеткіштер. Мұнда халықтың тұрақты тұратын саны, туғаннан күтілетін өмір сүру ұзақтығы, халықтың тууы мен өлім- жітімінің жас коэффициенттері, бала өлім-жітімі, өлім-жітім себептері.
Халықтың экономикалық белсенділігінің көрсеткіштері. Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, халықтың экономикалық белсенділік деңгейі, экономикалық тұрғыдан енжар (белсенді емес) халық, жұмыспен қамтылған халық, жалдамалы қызметкерлер, өздігінше жұмыс істейтіндер, жұмыссыз халық пен оның деңгейі.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз ету көрсеткіштері. Мұнда барлық зейнетақы алушылардың салығымен тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері, соның ішінде жасы бойынша, толық көлемде, толық емес жұмыс білімімен, көп жылдық сіңірген еңбегіне, мүгедектігі, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылардың саны мен тағайындалған мемлекеттік әлеуметтік айлық жәрдемақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылардың орташа мөлшері, жасы бойынша зейнетақының ең төменгі мөлшері, әлеуметтік қамтамасыз етудің базалық деңгейі, мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек, яғни баланың тууына байланысты бір жылға берілетін жәрдемақы.
Денсаулық сақтау және білім беру көрсеткіштері. Көрсеткіштердің бұл тобына халықтың денсаулық жағдайын және білім беру жүйесіндегі өзгерістердің сандық-сапалық жақтарын көрсетеді. Мұнда тұрмыс деңгейін бағалау үшін ең керектісі, халықтың ауру-сырқаулылық және өлім-жітім туралы көрсеткіштері, соның ішінде өлім-жітімнің жасына қарай коэффициенттері, халықтың дәрігерлік көмекпен қамтамасыз етілуі, мүгедектер мен қарттарға арналған интернат-үйлер және ондағы адамдардың саны, тұрақты мектепке дейінгі ұйымдар мен ондағы балалар саны, кәсіптік мектептер, колледждер және жоғарғы оқу орындары саны, олардың меншік түрлері, жалпы халықтың оқу жүйесімен қамтамасыз етілуі қарастырылады.
Экологиялық қауіпсіздік көрсеткіштері. Мұнда қоршаған ортаны қорғау және адамдар үшін оның қауіпсіздік дәрежесін сипаттайды, соның ішінде ең маңызды көрсеткіштеріне мыналар жатады: табиғи көздерден су алу, судың сыртқы қабатына су жіберу, ластанған ақаба сулар, нормативтік тазартылған ақаба сулар, атмосфералық ауаға зиянды заттар бөлетін тұрақты көздер, қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған негізгі капиталдағы инвестициялар мөлшері және т.б.
Халықтың тұрғын үй жағдайының көрсеткіштері. Бұл бөлімде адамдардың тұрғын үйге деген сұранысы мен тұрмыстық қажеттілігі қарастырылған. Мұнда тұрғын үй адамдардың өмір сүру ортасын көрсетеді және оның тұрмыс сапасын анықтайды. Тұрғын үйді ұзақ мерзім тұтынуына байланысты оған деген үлкен қосымша сұраныс туғызады. Осыған орай халықтың тұрғын үй қоры, олардың көркейтілуі және тұрғын үй жағдайы туралы деректермен сипатталады және оған мыналар жатады: тұрғын үй қоры мен оны көркейту, халықтың тұрғын үймен қамтылуы және орташа қамтамасыз етілуі, жабдықталған барлық тұрғын үй қорының жалпы аудандағы үлесі, халықтың тұтыну шығыстарындағы тұрғын үй төлеміне жұмсалған шығыстарының үлесі және т.б көрсеткіштер.
Жеке тұтыну табыстары, шығыстары, деңгейі мен құрылымының көрсеткіштері. Мұнда үй шаруашылықтарының табыстары мен шығыстарының құрылымы, күнкөрістің ең төменгі деңгейі, халықтың кедейлік көрсеткіштері, орташа жан басына шаққандағы ақшалай табыстың сатып алу жарамдығы, үй шаруашылықтарының ақшалай табыстары мен тұтыну жұмыстарындағы азық-түлік тауарларына жұмсалған шығыстарының үлесі және т.б. көрсеткіштерді қарастырады.
Қазіргі кезде БҰҰ ұсынысы бойынша адамның көрсеткіштері мен индексі қолданыла бастады. Мұнда адами дамудың анықтамасы анықталды және оны бағалау, талдау үшін статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Оған статистикалық көрсеткіштердің жіктелуі ретінде төменде берілген үш топ көрсетіледі:
1.Адами дамудың базалық және интегралдық көрсеткіштері.
2.Адами дамуды интегралдық бағалаудың негізгі құрамдас бөліктерін сипаттайтын базалық көрсеткіштер.\
3.Адами дамудың басқа аспектілерін сипаттайтын өзге де көрсеткіштер.
Осы көрсетілген үш топтың ішіндегі негізгісіне жататыны адами дамудың базалық көрсеткіштері және оның өзі үш компонентке бөлінеді--ұзақ өмір сүруді сипаттайтын көрсеткіштер, білімдарлықты сипаттайтын көрсеткіштер және тұрмыс деңгейінің көрсеткішетері.
Адами дамудың осы аталған компоненттерінің әрқайсысын тұтастай алғанда бірнеше маңызды мүмкіндіктерді қамтиды. Сонымен ұзақ өмір сүру-ұзақ және салауатты өмір сүруді, білімдарлық-білім алуды, адамдармен қарым-қатынас жасауды, өмір сүру деңгейі-лайықты өмір сүру үшін қажет ресурстарға қол жеткізу, салауатты өмір сүру және тағы басқаларды білдіреді.
Орнықты даму Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясының мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет. Орнықты даму қағидаты Президенттің 2012 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында жарияланған Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясының негізінде де тұжырымдалған[3].
Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшуінің осы тұжырымдамасы ел өмірінің барлық салаларында орнықтылыққа қол жеткізу қағидаттарының көрінісін, мақсаттарын, міндеттері мен негізгі тетіктерін айқындайды. Ол үшін дамудың экономикалық, экономикалық , әлеуметтік және саяси факторлары ықпалдасуы және Қазақстан халқының өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған біртұтас процесс ретінде қарастырылуы қажет.
Қазақстан Республикасы әлемдік қоғамдастыққа толыққанды қатысушы ретінде ХХІ ғасырға арналған күн тәртібінде (Рио-де-Жанейро, 1992 жыл) және Мыңжылдық саммиті (Нью-Йорк, 2000 жыл) мен Орнықты даму жөніндегі әлемдік саммит (2002 жыл, Йоханнесбург) декларацияларында қойылған міндеттерді орындау жөнінде міндеттемелер қабылдады.
Қазақстан Республикасы орнықты дамуға қол жеткізу бағытында бірқатар шаралар қабылдады.
Қазақстан БҰҰ-ның Орнықты даму жөніндегі комиссиясының, Еуропа үшін қоршаған орта және Азия үшін қоршаған орта мен орнықты даму процестерінің, орнықты даму үшін Дүниежүзілік кәсіпкерлер кеңесі өңірлік еуразиялық желісінің мүшесі және белсенді қатысушысы болып табылады.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға дейінгі экономикалық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының орнықты даму жөніндегі кеңесі және Қазына орнықты даму қоры АҚ құрылды.
Қазақстандағы саяси ахуал бүкіл әлемге тұрақтылықтың, конфессияаралық келісімнің, еліміздің барлық азаматтарының мүддесінде демократия мен қоғамдық институттарды дамытудың бірегей үлгісін танытып отыр. Қазақстанның орнықты саяси дамуы әлемдік қоғамдастық үшін теңгерімді бастамалардың көзі ретінде еліміздің қалыптасуында маңызды рөл атқара алады және атқаруға тиіс.
Осы орайда Қазақстан өзінің дамуында еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіретін біршама кедергілерге кезігуде.
Қазақстан Республикасының қазіргі уақытқа дейінгі экономикалық өсуіне негізінен әлемдік нарықтағы шикізат бағасының өсуі мен табиғи ресурстардың елеулі бөлігін тұтыну есебінен қол жетіп отыр. Табиғи капиталдың барынша ысырап болуы мен құлдырауы орын алуда. Ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаға қалдықтардың көп шығарылуымен болуда. Қазіргі бағалау бойынша, ел аумағының 75%-ға жуығы экономикалық тұрақсыздықтың жоғары тәуекеліне ұшыраған. Шөлейттену проблемасы өткір қойылып отыр. Тарихи ластанулар, қалдықтарды жинаушылар, тұрақты және жылжымалы көздерден бөлінетін улы заттар қалдықтарының өсуі табиғи ортаның жай-күйі мен халықтың денсаулығына қатер төндіреді[4].
Ел экономикасының тұрақтылығына төнетін ықтимал қатерлер шикізат секторына елеулі тәуелділік, жекелеген салалардың Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындық деңгейінің төмендігі, сыртқы қарыздың өсуі, көлеңке экономика проблемалары болып табылады. Қазақстан өңірлерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларында айтарлықтай алшақтық бар. Демографиялық жағдай мен халықтың денсаулығының жай-күйінде проблемалар бар, әзірге оның құқықтық, экономикалық, экономикалық сауаттылық деңгейінің жеткіліксіздігі орын алуда. Бұл кедергілерді еңсеру Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшу жолындағы басты кезеңдік міндеті болуға тиіс.
Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн жетiлдiру және оның деңгейiн мемлекеттiң қаржы-экономикалық мүмкiндiктерiне байланысты арттыру мақсатында 2007 - 2009 жылдары мынадай мiндеттердi шешу көзделедi:
мемлекет, жұмыс берушi және қызметкер арасындағы жауапкершiлiктi бөлуге негiзделген әлеуметтiк қамсыздандырудың көп деңгейлi жүйесiнiң ұзақ мерзiмдi қаржылық тұрақтылығы мен сенiмдiлiгін қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды әзiрлеу;
мiндеттi сақтандыруға жататын әлеуметтiк тәуекелдердiң тiзбесiн кеңейту.
Базалық деңгейде мемлекеттiң қаржы-экономикалық мүмкiндiктерiне барабар базалық әлеуметтiк төлемдердi арттыру;
мiндеттi деңгейде халықты мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiмен және жинақтаушы зейнетақы жүйесiмен қамтуды кеңейту; сақтандыру (оның iшiнде зейнетақы) жинақтары мен инвестициялық кiрiстiң өсуi үшiн жағдайлар жасау керек. Зейнетақы активтерiн инвестициялау үшiн зейнетақы активтерiн басқару тиiмдiлiгiн арттыру және қаржы құралдарының тiзбесiн кеңейту жөнiндегi шаралар әзiрленетiн болады;
әлеуметтiк қамсыздандырудың ерiктi деңгейiнде зейнетақы және сақтандыру жинақтарының ерiктi нысандарын ынталандыру жөнiнде шаралар қабылданатын болады.
Мүгедектердiң өмiр сүру сапасын жақсарту, оларды әлеуметтiк қолдауды күшейту және олардың қоғамға пәрмендi кiруi үшiн жағдай жасау жөнiнде шаралар қабылданатын болады.
2007 жылдан бастап зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеу "айдан айға" қағидаты бойынша жүзеге асырылады [5].
Бұл ретте, мұқтаж адамдар мемлекет кепiлдiк берген қызметтерге толыққанды қол жеткiзуге тиiс. Жеке меншiк секторы субъектiлерiнiң әлеуметтiк қызмет көрсету жүйесiн дамытуда қатысуын ынталандыра отырып, оларды белсендi тарту есебiнен қосымша қызметтер ұсыну қажет. Әлеуметтiк қызмет көрсетудiң мемлекеттiк стандарттарын енгiзу және бәсекелi ортаны дамыту негiзiнде әлеуметтік қызмет көрсету сапасын арттыру қажет.
1.2 Өмір сүру сапасын арттырудың негізгі қағидаттары, басымдықтары, мақсаты мен міндеттері
Еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - жұмыссыздық пен кедейшілік екені бәрімізге белгілі. "Жұмысы жоқтық, аздырар адам баласын" дегендей, тұрмысың нашар болса, оның үстіне істер жұмысың болмаса, көңіл-күйіңнің қандай болары да белгілі. Осы жұмыссыздықтың салдарынан қаншама адам баласының тағдыры тәлкекке түспеді десеңізші.
Соңғы жылдары елімізде халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету жақсарған сайын жұмыссыздық та өз шешімін табуда. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Елбасымыз жаңа жұмыс орындарын ашумен қатар, жұмыссыздық және кедейшілікпен күресуді нақты жолға қойған болатын. Соның нәтижесінде, еліміздің экономикасы қарыштап дамып, жаңа өндіріс орындары іске қосылып, жұмыссыздар саны да азайды[7].
Қазақстанда кедейшілікке қарсы ұйымдастырылған іс-шаралар аз емес. Нақты нәтижелер де жеткілікті. Жұмыссыздықтың алдын алмасақ, кедейшіліктің арта түсетіні де анық. Сондықтан бұл мәселеге баса ден қойылуда. Жалпы қосалқы шаруашылықты дамытуға көмек көрсетілді.
Жұмыссыздықты жоюдың екінші тиімді жағы - адамдарды қоғамдық жұмыспен қамту ғой. Кеңес Одағы құлағанда әлемдік бәсекеге мүлде қабілетсіз, тек ішкі рынокқа ғана негізделген "халық шаруашылығы" деп аталатын ебедейсіз экономикалық жүйе біржолата тұралап қалды. Басым көпшілігі кедейшілік қыспағына түскен қазақстандықтардың болашаққа деген үмітінен гөрі күдігі молайып, ел ішін әлеуметтік келеңсіздіктер жайлады. Даму стратегиясы мен экономикалық реформалардың нақты нәтиже бермеуінен пайда болған кедейшілік пен жұмыссыздық адамдардың билікке деген ашу-ызасы мен наразылығын туғызады.
Қазақстан Республикасында өмір сүру сапасын арттырудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
oo бүкіл қоғамды орнықты дамуға қол жеткізу процесіне тарту;
oo орнықты даму үшін саяси негіз жасау;
oo ведомствоаралық ықпалдасу, мемлекетті басқаруға деген жүйелі көзқарас, дамудың негізгі көрсеткіштерін болжамдау, жоспарлау және реттеу тиімділігін арттыру;
oo ел экономикасына жоғары технологияларды белсенді енгізу нәтижесіндегі экономикалық прогресс, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру;
oo ғылым мен білім берудің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету;
oo салауатты қоғам үлгісін енгізу негізінде халықтың денсаулық жағдайын, демографиялық жағдайды жақсарту;
oo қоғамның аса маңызды ноосфералық қызметі ретінде қоршаған ортаны қорғау қызметін жетілдіру;
oo трансөңірлік экожүйелік көзқарас негізіндегі аумақтық даму.
Өмір сүру сапасын арттырудың басымдықтары мыналар:
oo өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін енгізу;
oo жаңа және экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалану;
oo орнықты көлік жүйелерін дамыту;
oo энергетикалық тиімділік және энергия жинақтау;
oo өмір сүру сапасын арттырудың өңірлік проблемалары;
oo халықтың әлеуметтік қауіпсіздігінің деңгейін арттыру;
oo экологиялық және гендерлік аспектілерді ескере отырып, кедейшілікке қарсы күрес;
oo орнықты даму үшін ғылым мен білім беруді одан әрі дамыту;
oo тарихи және мәдени мұраны сақтау;
oo халықтың денсаулығына төнетін экологиялық қауіп-қатердің алдын алу және азайту;
oo шөлейттенуге қарсы күрес;
oo биологиялық әралуандықты сақтау;
oo эмиссияларды, оның ішінде қызған газдар мен озон қабатын бұзатын заттарды азайту;
oo сапалы ауыз суға қолжетімділік;
oo трансшекаралық экологиялық проблемаларды шешу;
oo радиациялық және биохимиялық қауіпсіздік;
oo қалдықтарды кәдеге асыру.
Экономикамыздың біртіндеп өсуінің, халықтың іскерлік белсенділігінің артуының және мемлекеттің әлеуметтік салада жүргізген реформаларының нәтижесінде, соңғы жылдары халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуға әсерін тигізетін негізгі басымдылығының бірі - халықтың ақшалай табыс деңгейінің ұдайы өсуі болып табылады[8].
Халықтың табысы дегеніміз белгілі бір уақытта олардың өз игіліктері үшін істеген жұмыстары мен көрсетілген қызметтеріне алатын ақшалай еңбекақылары, әлеуметтік қамтамасыз етуден түсетін түсімдер (зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және басқа төлемдер), тауарды сатудан, пайыздардан, меншіктерден және тағы басқалай төлемдерден құралған ұлттық табыстың бір бөлігін айтады.
Статистикада халықтың тұрмыс деңгейін зерттеу кезінде табыстың бірнеше түрлерінің көрсеткіштері қолданылады және оған мыналар жатады:
* атаулы;
* нақты.
Атаулы ақшалай табыстар - бұл халықтың ағымдағы уақытта тұтынуға, өндірістік қызметке және қор жинауға бағытталатын ақшалай қаражаты. Олардың шамасы макродеңгейі негізінде есептеу әдісімен анықталады және халықтың жалдамалы және өз бетінше жұмыспен қамтылуынан түскен ақшалай табыстарын бағалау және әлеуметтік трансферттерді төлеуді бірге алғандағы ақша мөлшері.
Нақты ақшалай табыстар - тұтыну бағаларының өзгерістері есепке алынған ақшалай табыстар. Мұндай табыс еңбектің саны мен сапасына қарай төленетін жалақыдан жекелеп сатылатын бөлшек сауда бағасының дәрежесінен салынған салықтың мөлшерінен және мемлекет тарапынан халыққа көрсетілген тегін және жеңілдік жасалынған көмектерден құралады. Демек, халықтың тұрмыс деңгейін айқын сипаттайтын көрсеткіш.
Халықтың тұрмыс деңгейін зерттеу кезінде негізгі бір күрделі мәселе ретінде саналатыны жан басына шаққандағы келетін табыс мөлшерін көрсету болып табылады. Бұл көрсеткішті статистика органдары өңірлер, экономика салалары, меншікті - нысандары және әлеуметтік топтары бойынша жеке қарастырады және оның өзгеруін салыстырмалы түрде есептеп көрсетеді. Осыған орай, төменде халықтың тұрмыс деңгейінің негізгі әлеуметтік - экономикалық индикаторларының динамикасын 1-кестеде келтіреміз:
Кесте 1
Халықтың тұрмыс деңгейінің негізгі әлеуметтік - экономикалық индикаторлары, жыл басына
Көрсеткіштер
2012
2007
2008
2009
2010
Орташа айлық атаулы жалақы, теңге
28329
34060
40790
52479
60805
Халықтың орташа айлық ең төменгі күнкөріс деңгейі, теңге
5427
6014
8410
9653
12364
Тағайындалған зейнетақының орташа мөлшері, теңге (жыл соңына)
8628
9061
9898
10654
13418
Халықтың атаулы ақшалай табысын бағалау, айына орташа жан басына шаққанда, теңге
12817
15787
19152
25226
30842
Халықтың ақшалай табысындағы еңбек табысының үлесі %
76
77
80
82
82
Жалақының ең аз мөлшері, теңге
6600
8100
9200
9752
11270
Жас бойынша зейнетақының ең аз мөлшері, теңге
5800
6200
6700
7236
7900
Берілген кесте көрсеткіштеріне талдау жасайтын болсақ, онда мына жағдайды толықтай көруге болатындығы:
- 2009 жылы орта есеппен жан басына шаққандағы халықтың атаулы ақшалай жалақысы айына 30842 теңгені құрады және алдыңғы жылмен салыстырғанда 22,3 %, ал 2012 жылмен салыстырғанда 2,4 есеге дейін өскен; Мұнда жан басына шаққандағы орташа айлық атаулы жалақы мөлшерін анықтау үшін, есептелген жалақы қорының сомасын адамдардың нақты саны мен сол кезеңдегі айлардың санына бөлеміз;
- 2012 - 20010 жылдар аралығында бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақы мөлшері 2,1 есеге артқан. Демек, жыл сайынғы орташа өсім 20% құрағандығы. Егер осы көрсеткішті Қазақстанның өңірлері бойынша жеке қарастыратын болсақ, онда оның өсу қарқыны барлық облыстарда 100% асып кетеді. Бірақ, жағымды беталыстармен қатар өңірлердің табыстарындағы алшақтық едәуір болып қалуда. Мысалы, 2010 жылғы көрсеткіш бойынша Астана мен Алматы қалаларындағы және Маңғыстау мен Атырау облыстарындағы орташа айлық атаулы жалақы мөлшерлерінің деңгейі республикалық орташа деңгейден 1,5 - 1,8 есеге асқан болса, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарының табыстары орта есеппен 60,7% - тен 68,8% мөлшерін ғана құрайды;
Көрсетілген уақыттар ішінде орташа айлық атаулы жалақы ғана көтеріліп қоймай, сонымен бірге тағайындалған зейнетақының орташа мөлшері 55,5% жас бойынша зейнетақының ең аз мөлшері 36,2% өскен. Сол сияқты халықтың орташа айлық ең төменгі күнкөріс деңгейі де жоғарлады, яғни 5427 теңгеден 2011 жылы 12364 теңгеге дейін, 2010 жылы немесе 2,3 есеге артқан.
Осы аталғандарды қорытындылай келіп, халықтың тұрмыстық деңгейін жоғарылату үшін Үкіметтің істеген әлеуметтік - экономикалық іс - шараларының жемісі деген ұғым туындайды.
Жалпы алғанда халықтың атаулы ақшалай табыстары әртүрлі көздерден құралады. Соның ішінде еңбек қызметінен түскен табыстың үлесі үлкен орын алуда. Бұл жалдамалы және өз бетінше жұмыспен қамтылудан түскен табыстар. Оны үй шаруашылықтарын ішінара зерттеу деректерінен көруге болады. Мысалы, 2012 жылы халықтың ақшалай табыстарының құрылымында еңбек қызметінен түскен табыстың үлесі 77% құраса, 2010 жылы бұл көрсеткіштің үлесі 82% дейін өскен, яғни 5% артқандығы көрінуде. Бұл дегеніміз экономикадағы жүйелі шаралардың жүргізілуі, жағдайды тұрақтандыру және еңбекақыны реттеу саласындағы оң беталыстар, ақырғы жылдары жаңа жұмыс орындарын құру, жұмысқа орналастыру, шағын бизнесті дамыту және жеңілдікпен несиелендіру, жұмыссыздарды қайта оқыту, қоғамдық жұмыстарды дамыту жолдары арқылы, жұмыспен қамтылған белсенді халық құрылымында да өзгерістер болуда. Соның салдарынан жұмыспен қамтылғандардың ішінде жалдамалы қызметкерлердің елеулі үстемділігі және олардың жалақысының тұрақты өсуі халықтың жалпы ақшалай табысының артуына алып келді. Демек, жалдамалы еңбек табыстарының басымды рөлінің сақталуына мүмкіндік туғызады.
Халықтың ақшалай табыстарының құрылымында әлеуметтік трансферттердің үлесі де едәуір өсуде, яғни 17% жеткендігі, ал басқа ақшалай түсімдердің үлесі керісінше, 2012 жылы 5%, 2010 жылы 1% дейін төмендеді.
Егер халықтың орташа айлық атаулы жалақысын экономикалық қызмет түрлері бойынша қарастыратын болсақ, онда ең жоғарғы айлық алатынға қаржы қызметіндегілер, ал ең төменгі -балық аулау және оны өсіру, агроөнеркәсіп кешенімен айналысатын қызметкерлердің еңбекақылары жатады. Оны 2- кесте көрсеткіштерінен көруге болады.
Кесте 2
Экономикалық қызмет түрлері бойынша қызметкерлердің орташа айлық атаулы жалақысы, теңге
Қызмет түрлері
2012
2007
2008
2009
2010
Қызмет түрлері бойынша- барлығы
28329
34060
40790
52479
60805
Ауыл - шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы
11978
14981
18811
24676
31407
Балық аулау, балық өсіру
10999
14585
18332
25304
28894
Өнеркәсіп
35465
41755
50223
61249
74805
Құрылыс
38622
47921
55672
70778
81573
Сауда
27595
33478
40221
49277
59330
Қонақ үйлер мен мейрамханалар
44925
47433
48744
56848
64382
Көлік және байланыс
41637
49048
58861
70422
83012
Қаржы қызметі
64532
79520
97505
121568
138544
Жылжымайтын мүлік пен операциялар
40628
50662
60482
78154
93557
Кесте 2-нің жалғасы
Мемлекеттік басқару
26031
21160
35614
45599
47276
Білім беру
17964
20326
23959
31934
34454
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету
15195
18043
21311
33059
35775
Коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызмет көрсету
29510
39058
43082
52349
61369
1993 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының ұсынысы бойынша халықтың табысын зерттеу және есепке алу кезінде, мына көрсеткіштер көрсетілуі тиіс:
* бастапқы табыс;
* қолдағы табыс;
* жиынтықты табыс;
Енді осы аталған табыстың түрлеріне қысқаша түсініктеме берелік:
Бастапқы табыс (БТ) - оны анықтау үшін үй шаруашылығы мүшелерінің материалдық игіліктері үшін өндіріс процесіне тікелей қатысуы арқылы алған ақшалай табыстарын айтады. Оның құрамына қосымша құнды бастапқы бөлу арқылы алынған табыстар жатады, яғни еңбекке ақы төлеу, аралас табыс, меншіктен түскен таза табыс, пайда мен халықтың тұрғын үйден алған табысы.
Қолдағы табыс (ҚТ) - мемлекеттік бюджетті қайта бөлу арқылы салықты төлеу, тұтыну қорынан жеңілдіктерді төлеу, материалдық көмек беру, жеңілдікпен және ақысыз қызметтер көрсету және т.б. жан басына шаққандағы келетін табыс мөлшері.
Қолдағы табыс бір-біріне қайшы келетін екі көрсеткіштен құралады:бірінші жағынан, ағымдағы салықтар мен меншіктерден, әлеуметтік сақтандыру аударымынан, айыптардан, ерікті жарналардан және т.б. табыстан төленетін төлемдер, екінші жағынан, үй шаруашылығының ағымдағы трансферттері мен басқа секторлар тасқынының кездесуі, яғни әлеуметтік төлемдер(зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы) сақтандыру сыйақысы мен өтемі, жеңілдікпен қызметтер көрсету және т.б.
Үй шаруашылықтарының қолдағы табыстарын былай анықтауға болады:
ҚТ= БТ + АТ ,
мұнда БТ - бастапқы табыстар ;
АТ - ағымдағы трансферттер қалдығы.
Ағымдағы трансферттер қалдығы деп басқа экономика секторларынан алынған және төленген ағымдағы трансферттер арасындағы айырмашылықты айтады .
Халықтың тұрмыс деңгейі мен еліміздің экономикалық жағдайына кешенді талдау жүргізілген болса, онда қолдағы ұлттық табысты макроэкономикалық көрсеткіш ретінде қолдануымыз тиіс. Оны анықтау үшін ұлттық табыс пен ағымдағы трансферттер қалдығының қосындысы арқылы есептеледі.
Ағымдағы трансферттер тек ақшалай ғана емес, сонымен бірге заттай түрінде де келіп түсетіндігі . Оны статистикада үй шаруашылығының және жан басына шаққандағы жиынтықты табысы деп атайды . Үй шаруашылығының жиынтықты табысының құрамына ақшалай және заттай нысанында төленген төлемдер жатады, яғни үй шаруашылық мүшелерінің жалақы түрінде алған ақшалай қаражаттарының сомасы, жеке кәсіпкерліктен түскен табыстар, әлеуметтік төлемдер, меншіктен түскен дивиденттер, салым проценттері мен басқа да табыстардан тұрады[9].
Жиынтықты табысты есептеу үшін мына формуланы қолдануға болады:
ЖТ = ҚТ + ӘТ ,
мұнда ЖТ - жиынтықты табыс;
ҚТ - қолдағы табыс;
ӘТ - заттай нысандағы әлеуметтік трансферттер.
Халықтың тұрмыс деңгейін зерттеу кезінде ақпараттар алудың ең маңызды көзі үй шаруашылықтарын ішінара зерттеу және халықтың ақшалай табыстары мен шығыстарының балансы болып табылады.
Тұжырымдаманың мақсаты өмір сүру сапасын арттырудың және елдің ұзақ мерзімді келешекте бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің негізі ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық даму аспектілерінің теңгеріміне қол жеткізу болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін орнықты даму саласында мынадай міндеттерді іске асыру қажет[8].
1. РПТ көрсеткішін 2012 жылға қарай 37 %-ға , 2018 жылға қарай 43 %-ға және 2024 жылға қарай 53 %-ға дейін арттыру
Бірінші міндетті іске асыру:
oo экономиканы әртараптандыруға, жоғары технологиялық және шикізаттық емес салалардың, сондай-ақ экологиялық қауіпсіз технологиялардың экономикалық өсімдегі үлесін ұлғайтуға;
oo елді дамытудың негізгі макроэкономикалық өлшемдерін реттеудегі мемлекеттің рөлін күшейтуге;
oo ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыра, ғылыми және білім беру ұйымдары нысандарының алуан түрлерін кеңейте, зияткер қауымның беделін арттыра, инновацияларды мемлекеттік қолдай отырып, оның ішінде экономика салаларын кластерлік дамыту, материалдық-техникалық базаны түбегейлі жаңарту және ғылым-білім беру саласын ресурстық қамтамасыз етуді жақсарту, кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесінің тиімділігін арттыру және осының негізінде отандық тауар өндірушілердің бәсекелес тұғырларға қол жеткізуі, елдің экспорттық әлеуетін дамыту аясында ғылым мен білім беруді басымдықпен дамыту есебінен технологиялық озуды қамтамасыз етуге;
oo табиғи ресурстарды өндіру мен экспорттау және өзге де салалар арасындағы теңгерімді сақтауға;
oo өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін енгізуге;
oo көліктің орнықты жүйелерін дамытуға;
oo елдің тиімді инфрақұрылымын құруға негізделетін болады.
2. 1000 адамға шаққанда өмірге келетін 18-22 баладан төмен болмайтын деңгейде ұстаған жағдайда халық өмірінің орташа ұзақтығын 2012 жылға қарай 68 жасқа, 2018 жылға қарай 70 жасқа, 2024 жылға қарай 73 жасқа дейін ұлғайту
Өмір сүру сапасын арттырудың екінші міндетін іске асыру[9]:
oo әлеуметтік қауіпсіздік деңгейін арттыруға және қауіпсіз мінез-құлық мәдениетін енгізуге;
oo халықты қолайлы физиологиялық өлшемдерге сәйкес келетін сапалы ауыз сумен толық қамтамасыз етуге;
oo халықтың денсаулығына төнетін экологиялық қауіп-қатердің алдын алу мен оны азайтуға;
oo кедейшілікпен күреске, Джини индексінің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге;
oo жолдағы, тұрмыстағы және өндірістегі жарақаттануды азайту жөніндегі шараларға;
oo кенеулі тамақтану стандарттарын ынталандыруға, нутриционалдық тапшылықты жоюға (кальций, йод, селен және өзге де бағалы микроэлементтер);
oo отбасын нығайтуға, бала тууға деген экономикалық ынталандыру жасауға, әйелді босандыру, ана мен баланы қорғау жүйесін түбегейлі жақсартуға негізделетін болады.
1.3 Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік модельдері
Әлеуметтік қорғаудың дамыған жүйесі фундаментальді компания пен нарықтық басқарудың сурапалық модемнің ерекшелігін көрсетеді. Керекті инститтар демографиялық және экономикалық қозғамті резінде туындайтын әлеуметтік шиеленісті басуда маңызды роль атқарады.
Бір қарағанда, Еуроодак елдерідегі әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйесінде ұқсастықтарға қарағанда айырмашылықтары көбірек. Себебі, әр мемлекет әлеуметтік саясатты қалыптастыруда өзі таңдаған жолмен жүрді.
Әлеуметтік қорғаудың моделі әлеуметтік қамту бағдарламасының қалыптасуы мен ұйымдар ұстанымын түсіндеру негізінде жасалған сурапалық комиссияның 1995 ж. есебіне қарағанда Еуроодақ елдерінде негізгі төрт модель бар: континентальдық, англосаксондық, скандинавиялық және оңтүстік еуропалық.
Бисмарктық деп аталатын континентальдық модель әлеуметтік қорғаудың деңгейі мен кәсіби қызметтің ұзақтығының арасындағы байланысты анықтайды. Қаштылғандардың төлемі есебінен қаржыланатын әлеуметтік сақтандың оның негізі болып саналады. Бұл модельдің негізі принциптері XІX ғ. Германияда қалыптасты. Канцлер О. Бисмарк кейіннен басқа индустриялды елдергі үлгі болған сол кезеңдегі әлеуметтік қорғаудың прогрессивті негізін жасады. Германияда күні бүгінге дейін қолданылтын әлеуметтік саласында үш саласы сол кезде пайда болды. Олар қартықта, мүгедектікті және өндірістегі оқыс жағдайлардан туындаған ауруларуын қамсыздандыру. Аталған модельдің негізгі принциптері Австрия, Франция, Бенилюкс елдерінде де қолдыналады [10].
Оның негізгі принциптерінің бірі - жаодамалы жұмысшылар мен кәсіпкерлер басқаратын фондтарын қадағалайтын кәсібге сақтандыру фондар сақтандыру төлемдерін жүзеге асыратын жолақыдан алыналатын әлеуметтік бөлуді шоғырландырады.
Бұндай сақтандыру жүйелерін мемлекет бюджеті қаржыландырмайды. Әлеуметтік қамтудың бұл моделіне бюджеттің әмбебептығы уйкес келмейді. Еуропа мемлекеттерінде қолданылатын бұл қорғау моделі бір ғана принципке негізделмеген. Сондықтан ынтымақтастық әлеуметтік көмек беріледі.
Әлеуметтік сақтандырудың миндеттеріне қарамастан (Германияда ол заңмен бекетілген) ол толық сақталмайды. Бұл жалақы деңгейнің өсуіне байланысты болатын ерукті сақтандыру мен бөленген қаражаты жүзеге асады.
Аталған модель негізінде сақтандыру салымдарының деңгейіне қарай сақтандыруға бөленген сана (қаржы Анықталатын каммутативті әділдік принципі жатыр. XІX ғ.а. Германияда пайда болғанда да осыған сәйкес болатын. Бүгінде әлеуметтік көмек жүйесінің дамуы әлеуметтік қорғаудың фискалды қаржылануы үлесінің өсуіне әкелді.
ФРГ-ның әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру айрықша маңызға ие. Бұнда көптеген батыс Еуропа елдеріндегі сияқты әлеуметтік сақтандыру міндетті және жеке сақтандыру жүйесіне бөлінеді. Оның негізгі болыттары: медициналық және зейнеткерлік сақтандыру, мүлдектік, жұмыссыздық сәтсіз оқиғалардан сақтандыру. Неміс зерттеу еңбектерінде әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі принциптері ретінде мыналарды атайды.
1) Сақтандыру қағидасы. Аталған көмекті қаржыландыру сақтандыру ұйвшы мүшелерінің төлемдері есібінен жүзеге асады. Жеке салымдар негізінде әлеуметтік көмек ретінде беріледі. Жаласының белгілі бір мөлшерін сақтандыру фондына берген адамның бұрынғы жалақының көлеміне сай көмек алуға құқығы бар. Әлеуметтік сақтандыру принципі эквиваленттілік ережесімен қатар бөлудің элементтері де кіреді.
2) Қамтамасыз ету қағидасы. Әлеуметтік көмек бұрынғы салымдарына қарамастан беріледі және бюджетке түсетін салық есебінен жүзеге асады. Бұл принцип бойынша әлеуметтік көмек алатындар бұрын ешқандай салым төлемегендер, бірақ мемлекет алдындағы еңбектері үшін осындай құқыққа ие. Бюджет есебінен қаржыландыру бюджет жағдайы мен экономиканың тиімділігіне тікелеі байланысты. Бұл принципті сақтандыру принципін қолдануға болмайтын кезде жүзеге асыру керек.
3) Қамқарлық қағидасы. Әлеуметтік көмекті әрбір қажет адам қиын жағдайдан шығу үщін өзіне керекті көлемде алады. Қамтамасыз ету принципі сияқты бұл да мемлекеттік бюджет жағдайына тікелей байланысты. Қамкорлық принципі ФРГ экономикасындағы әлеуметтік қамту жүйесінің ажыпамас бөлігі. Себебі сақтандыру және қамтамысыз ету принципі барлық қауіпті қашта алмайды [12].
ФРГ-дағы әлеуметтік қорғау жүйесі өзін өзі басқару принципіне негізделген. Бірақ мемлекеттің сақтандыру ұйымдары жұмысына араласуына кедергі келтірмейді. Мемлекет әлеуметтік қорғау ұйымдарының заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 экономикалық жүйедегі орнықты даму мен Кедейшілік мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшуінің қажеттілігі мен алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Өмір сүру сапасын арттырудың негізгі қағидаттары, басымдықтары, мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік модельдері ... ... ... ... ... ... . ..18
2 Қазақстан Республикасындағы ең төменгі күнкөріс деңгейі мен кедейшіліктің қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ...28
2.1 Қазақстанда өмір сүру сапасын арттыру өлшемдерін
талдау және болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Қазақстан Республикасындағы кедейшіліктің көрсеткіштерін талдау ... ... .32
2.3 Атырау облысындағы кедейліктің және әлеуметтік қамтамасыздықтың негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Қазақстан Республикасында кедейшілік деңгейін төмендетудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.1 Қазақстан Республикасында әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Қазақстан Республикасындағы кедейшілік деңгейін
төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы алға қойған мақсаттардың ең маңыздысы Қазақстан халқының өмір сүру әлеуметтік стандарттарын және олардың сапасын әлемдегі дамыған әрі бәсекеге қабілетті елдердің деңгейіне орай тұрақты арттыру болып табылады.
Елбасы алға қойған мақсаттардың ең маңыздысы Қазақстан халқының өмір сүру әлеуметтік стандарттарын және олардың сапасын әлемдегі дамыған әрі бәсекеге қабілетті елдердің деңгейіне орай тұрақты арттыру болып табылады.
Бүгінгі таңда кедейшілік шегі кез-келген мемлекет тарапынан көмек көрсету үшін басты белгі болып табылады.
2007 - 2009 жылдары Кедейлiк пен жұмыссыздықты азайту үшiн тиiмдi жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздық деңгейiн төмендетуге, жұмыс күшiнiң сапасын арттыруға бағытталған белсендi саясат жүргiзiледi.
Қазақстанның орнықты саяси дамуы әлемдік қоғамдастық үшін теңгерімді бастамалардың көзі ретінде еліміздің қалыптасуында маңызды рөл атқара алады және атқаруға тиіс.
2012 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Әлеуметтік жаңғырту: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам атты мақаласы жарияланған соң Кәсіподақтар және еңбектің реттелуі туралы ҚР Заңы әзірлене бастады. Ондағы мақсат - еңбеккерлер мүддесін ескерген кәсіпкерлік қолдауын қамтитын еңбек қатынастарының түбірімен жаңа үлгісін жасау. Еңбеккерлердің мүддесін қорғауы үшін бұл заңның қабылдануы аса қажет[2].
Қазақстан-2050 Стратегиясында Президент Үкіметке еңбек төлеміне және ондағы сәйкессіздіктерді қысқартуға қатысты мүлде жаңа амалдар табу шараларын қабылдау қажеттігін тапсырды[3].
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының қазіргі уақытқа дейінгі экономикалық өсуіне негізінен әлемдік нарықтағы шикізат бағасының өсуі мен табиғи ресурстардың елеулі бөлігін тұтыну есебінен қол жетіп отыр. Табиғи капиталдың барынша ысырап болуы мен құлдырауы орын алуда. Ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаға қалдықтардың көп шығарылуымен болуда. Қазіргі бағалау бойынша, ел аумағының 75%-ға жуығы экономикалық тұрақсыздықтың жоғары тәуекеліне ұшыраған. Шөлейттену проблемасы өткір қойылып отыр. Тарихи ластанулар, қалдықтарды жинаушылар, тұрақты және жылжымалы көздерден бөлінетін улы заттар қалдықтарының өсуі табиғи ортаның жай-күйі мен халықтың денсаулығына қатер төндіреді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Ел экономикасының тұрақтылығына төнетін ықтимал қатерлер шикізат секторына елеулі тәуелділік, жекелеген салалардың Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындық деңгейінің төмендігі, сыртқы қарыздың өсуі, көлеңке экономика проблемалары болып табылады.
Ғылыми мәселелердің ахуалын бағалау. Қазақстан өңірлерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларында айтарлықтай алшақтық бар. Демографиялық жағдай мен халықтың денсаулығының жай-күйінде проблемалар бар, әзірге оның құқықтық, экономикалық, экономикалық сауаттылық деңгейінің жеткіліксіздігі орын алуда.
Елдегi нарықтық қатынастардың дамуы барысында кедейшлікпен байланысты сұрақтардың барлығы бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Барлық аталған проблемалар және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен мiндеттерiн белгiлiеуге өз ықпалын тигiздi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Осы орайда, жұмыстың негiзгi мақсаты елдегі кедейшілік мәселелеріне мемлекет тарапынан қолдау көрсету мен оның деңгейін төмендетудің ғылыми негiзделген жүйесiн зерттеу, қол жеткiзуге мүмкiн теориялық және әдiстемелiк материалдардың деректерiн бiрiктiрiп қарастыру негiзiнде олардың оңтайлы жолдарын анықтау болып табылады.
Қойылған мақсат дипломдық жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
Қазақстан Республикасында кедейшілік мәселелеріне мемлекет тарапынан қолдау көрсету мен оның деңгейін төмендетудің мүмкiндiгiн негiздеумен байланысты теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құрамын анықтау, " кедейшілік", ең төменгі күнкөріс деңгейі және т.б. түсiнiктердің мазмұнын нақтылау және оған анықтама беру;
нарықтық экономика жағдайындағы кедейшілік мәселелеріне мемлекет тарапынан қолдау көрсету мен оның деңгейін төмендетудің әдiстерiне талдау жүргiзу және әр түрлi құралдардың тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
талдау нәтижелерi бойынша қорытындылар жасау және отандық әлеуметтік саланың проблемаларын шешу бойынша ұсыныстар өңдеп шығару.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы ең төменгі күнкөріс деңгейі мен кедейшіліктің қазіргі кездегі жағдайы мен Атырау облысындағы кедейліктің және әлеуметтік қамтамасыздықтың негізгі көрсеткіштері.
Зерттеудің теориялық негiздерi: Зерттеудің теориялық және әдiстемелiк негiздерi ретінде әлеуметтік әріптестік, еңбек, жұмыспен қамту мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердiң ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасы заңдары, әлеуметтік әріптестік, еңбек, жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары алынды.
Зерттеудің әдiстемелiк негiздерi: Қазақстан Республикасындағы ең төменгі күнкөріс деңгейі мен кедейшіліктің қазіргі кездегі жағдайының теориялық және әдiстемелiк жақтарының дайындамаларының көптiгiне қарамастан, бүгiнгi күнге шейiн оның механизмдерi жөнiнде көптеген айтыс тудыратын мәселелер бар. Бұл мәселені зерттеуде көптеген ғалымдардың еңбектерiн бiлемiз. Атап айтқанда, Р. Лайкерт, Е. Лоулер, К. Маркс, А.Маслоу, Л. Портер, Ф. Тейлор, А. Файол және т.б.
Сондай-ақ ресейлiк және қазақстандық ғалымдар еңбектерiнде де әлеуметтік әріптестік еңбек ақыны ұжымдық-келiсiм реттеу негiзiнде қарастырылады: Я. Әубәкiров, М. Аухадиев, С. Берешов, С. Гайсина, М. Кенжегузин, А. Кошанов, Н. Мамыров, М. Мельдаханова, Н. Нурланова, В. Адамчук, Н. Волгин, А. Силин, И. Беляева, А. Зубкова т.б. ғылыми еңбектерiнде көрiнiс тапқан.
Күнкөріс дамытудың экономикалық мәселелерін зерттеген арнайы ғылыми еңбектердің басым көпшілігі әлеуметтік әріптестіктің еңбек қатынастарындағы орнын, әлеуметтік әріптестіктің элементтерін, ұжымдық келісім туралы, ғаламдасу жағдайындағы өзекті мәселелерін зерттеген. Дегенмен, еңбек күнкөріс мазмұны мен ерекшеліктерін, әлеуметтік-еңбек қатынастарын дамытудағы оның орнын анықтау, бағалау мәселелеріне байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарының қажеттілігі мен өзектілігі қазіргі таңда басым болып отыр.
Зерттеудiң ақпараттық базасы ретiнде Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi Агенттiгiнiң статистикалық мәлiметтерi, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау Министрлiгiнiң материалдары, сала кәсiпорындарының, түрлi ұйымдардың материалдары қолданылды. Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар қисынды және салыстырмалы талдау, монографиялық суреттеу, есептік-құрылымдық, графиктік-сараптамалық, статистикалық-математикалық, социологиялық зерттеулердің әдістерін қолдануға негізделіп отыр.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы. Жұмыстың теориялық және тәжірибелік ұсыныстары әлеуметтік-экономикалық қатынастар жөніндегі ұзақ мерзімді тұжырымдамаларды әзірлеуге, әлеуметтік-еңбек қатынастары, оның ішінде әлеуметтік әріптестіктің дамуы мен оларды мемлекеттік реттеудегі бағыттарын жүзеге асыруда өз дәрежесінде септігін тигізеді. Сондай-ақ аймақтағы жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар жасауда қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, негiзгi үш бөлiмнен және қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалар келтiрiлген.
экономикалық жүйедегі орнықты даму мен Кедейшілік мәселелері
Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшуінің өзектілігі мен алғышарттар
Елдің орнықты дамуы дегеніміз қазіргі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын және келер ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктеріне қатер төндірмейтін даму болып табылады.
Қазақстан Республикасы үшін орнықты дамуға көшу аса қажеттілік болып табылады. Табиғи ресурстарды пайдалану есебінен экономиканың өсуі тек белгілі бір кезеңде ғана болуы мүмкін. Қазіргі жағдайда өсім мен даму неғұрлым озық тетіктерді талап етеді.
Халықтың тұрмыс деңгейінің өзгеруіне талдау жасау- зерттеудің негізгі объектісі болып саналады. Себебі, тұрмыс деңгейі әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың мәні ретінде адамдардың тауарлар мен қызметтерге деген әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштері болып табылады.
Тұрмыс деңгейі деген өте күрделі және бұл туралы ғалым-экономистер арасында көптеген пікір-талас туғызуда, яғни белгілі бір мәнді анықтамаға келе алмауы. Дегенмен, табиғи түрде тұрмыс деңгейі дегеніміз халықтың тұрмыстық әл-ауқатын, адамдардың материалдық, мәдени, әлеуметтік игіліктердің және қызметтерін нақты қажеттіліктері бойынша қанағаттандыру мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық жағдайларды айтады .
Тұрмыс деңгейі ұғымының негізгі жүйесіне-тұтыну саласында пайда болатын және іске асырылатын әртүрлі адами қажеттіліктер болып табылады. Мұнда бір ғана қорытындылаушы көрсеткішін қолдануға болмайды және онда көп жақты сипаттамалаудың кеңістікте кездесетіндігі айқындайды. Демек, тұрмыс деңгейін өлшеу серпінінде көптеген көрсеткіштердің қолданылуын қажет етеді және қазіргі уақытта әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді жинау үшін төменде берілген бірнеше негізгі блоктарға бөлінеді:
* халықтың табыстар көрсеткіштері;
* халықтың шығыстары және материалдық, тұрмыстық тұтынуы мен қызметтер көрсету көрсеткіштері;
* халықтың ақшалай салымдары;
* халықтың жинақталған мүліктері мен тұрғын үймен қамтамасыздандыру көрсеткіштері;
* халықтың кедейлік көрсеткіштері;
* халықтың тұрмыс деңгейін бағалау көрсеткіштері.
Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің жалпы жүйесінде халықтың табыстары ерекше орын алады және сол арқылы халықаралық салыстырудың, экономикамыздың дамуын, үй щаруашылығының жағдайын жалпы сипаттау үшін қолданылады. Ол үшін тұрмыс деңгейінің интегралды көрсеткіштері пайдаланылады және оларды бірнеше топқа бөлуге болады, яғни макроэкономикалық, демографиялық, халықтың экономикалық белсенділігі, халықтың зейнетақымен қамсыздандырылуы және әлеуметтік төлемдері, денсаулық сақтау және білім беру жағдайы және тағы басқалай көрсеткіштер.
Макроэкономикалық көрсеткіштер. Мұндағы қарастырылатыны халықтың ішкі өнімі, соның ішінде білім беруге, денсаулық сақтауға, әлеуметтік қызметтерге арналған шығыстардың үлесі, үй-шаруашылықтарының тұтынуға жұмсалған шығыстары, тұтыну бағасының индексі, атаулы ақшалай табыстар, әлеуметтік трансферттер.
Демографиялық көрсеткіштер. Мұнда халықтың тұрақты тұратын саны, туғаннан күтілетін өмір сүру ұзақтығы, халықтың тууы мен өлім- жітімінің жас коэффициенттері, бала өлім-жітімі, өлім-жітім себептері.
Халықтың экономикалық белсенділігінің көрсеткіштері. Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, халықтың экономикалық белсенділік деңгейі, экономикалық тұрғыдан енжар (белсенді емес) халық, жұмыспен қамтылған халық, жалдамалы қызметкерлер, өздігінше жұмыс істейтіндер, жұмыссыз халық пен оның деңгейі.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз ету көрсеткіштері. Мұнда барлық зейнетақы алушылардың салығымен тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері, соның ішінде жасы бойынша, толық көлемде, толық емес жұмыс білімімен, көп жылдық сіңірген еңбегіне, мүгедектігі, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылардың саны мен тағайындалған мемлекеттік әлеуметтік айлық жәрдемақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылардың орташа мөлшері, жасы бойынша зейнетақының ең төменгі мөлшері, әлеуметтік қамтамасыз етудің базалық деңгейі, мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек, яғни баланың тууына байланысты бір жылға берілетін жәрдемақы.
Денсаулық сақтау және білім беру көрсеткіштері. Көрсеткіштердің бұл тобына халықтың денсаулық жағдайын және білім беру жүйесіндегі өзгерістердің сандық-сапалық жақтарын көрсетеді. Мұнда тұрмыс деңгейін бағалау үшін ең керектісі, халықтың ауру-сырқаулылық және өлім-жітім туралы көрсеткіштері, соның ішінде өлім-жітімнің жасына қарай коэффициенттері, халықтың дәрігерлік көмекпен қамтамасыз етілуі, мүгедектер мен қарттарға арналған интернат-үйлер және ондағы адамдардың саны, тұрақты мектепке дейінгі ұйымдар мен ондағы балалар саны, кәсіптік мектептер, колледждер және жоғарғы оқу орындары саны, олардың меншік түрлері, жалпы халықтың оқу жүйесімен қамтамасыз етілуі қарастырылады.
Экологиялық қауіпсіздік көрсеткіштері. Мұнда қоршаған ортаны қорғау және адамдар үшін оның қауіпсіздік дәрежесін сипаттайды, соның ішінде ең маңызды көрсеткіштеріне мыналар жатады: табиғи көздерден су алу, судың сыртқы қабатына су жіберу, ластанған ақаба сулар, нормативтік тазартылған ақаба сулар, атмосфералық ауаға зиянды заттар бөлетін тұрақты көздер, қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған негізгі капиталдағы инвестициялар мөлшері және т.б.
Халықтың тұрғын үй жағдайының көрсеткіштері. Бұл бөлімде адамдардың тұрғын үйге деген сұранысы мен тұрмыстық қажеттілігі қарастырылған. Мұнда тұрғын үй адамдардың өмір сүру ортасын көрсетеді және оның тұрмыс сапасын анықтайды. Тұрғын үйді ұзақ мерзім тұтынуына байланысты оған деген үлкен қосымша сұраныс туғызады. Осыған орай халықтың тұрғын үй қоры, олардың көркейтілуі және тұрғын үй жағдайы туралы деректермен сипатталады және оған мыналар жатады: тұрғын үй қоры мен оны көркейту, халықтың тұрғын үймен қамтылуы және орташа қамтамасыз етілуі, жабдықталған барлық тұрғын үй қорының жалпы аудандағы үлесі, халықтың тұтыну шығыстарындағы тұрғын үй төлеміне жұмсалған шығыстарының үлесі және т.б көрсеткіштер.
Жеке тұтыну табыстары, шығыстары, деңгейі мен құрылымының көрсеткіштері. Мұнда үй шаруашылықтарының табыстары мен шығыстарының құрылымы, күнкөрістің ең төменгі деңгейі, халықтың кедейлік көрсеткіштері, орташа жан басына шаққандағы ақшалай табыстың сатып алу жарамдығы, үй шаруашылықтарының ақшалай табыстары мен тұтыну жұмыстарындағы азық-түлік тауарларына жұмсалған шығыстарының үлесі және т.б. көрсеткіштерді қарастырады.
Қазіргі кезде БҰҰ ұсынысы бойынша адамның көрсеткіштері мен индексі қолданыла бастады. Мұнда адами дамудың анықтамасы анықталды және оны бағалау, талдау үшін статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Оған статистикалық көрсеткіштердің жіктелуі ретінде төменде берілген үш топ көрсетіледі:
1.Адами дамудың базалық және интегралдық көрсеткіштері.
2.Адами дамуды интегралдық бағалаудың негізгі құрамдас бөліктерін сипаттайтын базалық көрсеткіштер.\
3.Адами дамудың басқа аспектілерін сипаттайтын өзге де көрсеткіштер.
Осы көрсетілген үш топтың ішіндегі негізгісіне жататыны адами дамудың базалық көрсеткіштері және оның өзі үш компонентке бөлінеді--ұзақ өмір сүруді сипаттайтын көрсеткіштер, білімдарлықты сипаттайтын көрсеткіштер және тұрмыс деңгейінің көрсеткішетері.
Адами дамудың осы аталған компоненттерінің әрқайсысын тұтастай алғанда бірнеше маңызды мүмкіндіктерді қамтиды. Сонымен ұзақ өмір сүру-ұзақ және салауатты өмір сүруді, білімдарлық-білім алуды, адамдармен қарым-қатынас жасауды, өмір сүру деңгейі-лайықты өмір сүру үшін қажет ресурстарға қол жеткізу, салауатты өмір сүру және тағы басқаларды білдіреді.
Орнықты даму Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясының мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет. Орнықты даму қағидаты Президенттің 2012 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында жарияланған Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясының негізінде де тұжырымдалған[3].
Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшуінің осы тұжырымдамасы ел өмірінің барлық салаларында орнықтылыққа қол жеткізу қағидаттарының көрінісін, мақсаттарын, міндеттері мен негізгі тетіктерін айқындайды. Ол үшін дамудың экономикалық, экономикалық , әлеуметтік және саяси факторлары ықпалдасуы және Қазақстан халқының өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған біртұтас процесс ретінде қарастырылуы қажет.
Қазақстан Республикасы әлемдік қоғамдастыққа толыққанды қатысушы ретінде ХХІ ғасырға арналған күн тәртібінде (Рио-де-Жанейро, 1992 жыл) және Мыңжылдық саммиті (Нью-Йорк, 2000 жыл) мен Орнықты даму жөніндегі әлемдік саммит (2002 жыл, Йоханнесбург) декларацияларында қойылған міндеттерді орындау жөнінде міндеттемелер қабылдады.
Қазақстан Республикасы орнықты дамуға қол жеткізу бағытында бірқатар шаралар қабылдады.
Қазақстан БҰҰ-ның Орнықты даму жөніндегі комиссиясының, Еуропа үшін қоршаған орта және Азия үшін қоршаған орта мен орнықты даму процестерінің, орнықты даму үшін Дүниежүзілік кәсіпкерлер кеңесі өңірлік еуразиялық желісінің мүшесі және белсенді қатысушысы болып табылады.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға дейінгі экономикалық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының орнықты даму жөніндегі кеңесі және Қазына орнықты даму қоры АҚ құрылды.
Қазақстандағы саяси ахуал бүкіл әлемге тұрақтылықтың, конфессияаралық келісімнің, еліміздің барлық азаматтарының мүддесінде демократия мен қоғамдық институттарды дамытудың бірегей үлгісін танытып отыр. Қазақстанның орнықты саяси дамуы әлемдік қоғамдастық үшін теңгерімді бастамалардың көзі ретінде еліміздің қалыптасуында маңызды рөл атқара алады және атқаруға тиіс.
Осы орайда Қазақстан өзінің дамуында еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіретін біршама кедергілерге кезігуде.
Қазақстан Республикасының қазіргі уақытқа дейінгі экономикалық өсуіне негізінен әлемдік нарықтағы шикізат бағасының өсуі мен табиғи ресурстардың елеулі бөлігін тұтыну есебінен қол жетіп отыр. Табиғи капиталдың барынша ысырап болуы мен құлдырауы орын алуда. Ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаға қалдықтардың көп шығарылуымен болуда. Қазіргі бағалау бойынша, ел аумағының 75%-ға жуығы экономикалық тұрақсыздықтың жоғары тәуекеліне ұшыраған. Шөлейттену проблемасы өткір қойылып отыр. Тарихи ластанулар, қалдықтарды жинаушылар, тұрақты және жылжымалы көздерден бөлінетін улы заттар қалдықтарының өсуі табиғи ортаның жай-күйі мен халықтың денсаулығына қатер төндіреді[4].
Ел экономикасының тұрақтылығына төнетін ықтимал қатерлер шикізат секторына елеулі тәуелділік, жекелеген салалардың Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындық деңгейінің төмендігі, сыртқы қарыздың өсуі, көлеңке экономика проблемалары болып табылады. Қазақстан өңірлерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларында айтарлықтай алшақтық бар. Демографиялық жағдай мен халықтың денсаулығының жай-күйінде проблемалар бар, әзірге оның құқықтық, экономикалық, экономикалық сауаттылық деңгейінің жеткіліксіздігі орын алуда. Бұл кедергілерді еңсеру Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшу жолындағы басты кезеңдік міндеті болуға тиіс.
Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн жетiлдiру және оның деңгейiн мемлекеттiң қаржы-экономикалық мүмкiндiктерiне байланысты арттыру мақсатында 2007 - 2009 жылдары мынадай мiндеттердi шешу көзделедi:
мемлекет, жұмыс берушi және қызметкер арасындағы жауапкершiлiктi бөлуге негiзделген әлеуметтiк қамсыздандырудың көп деңгейлi жүйесiнiң ұзақ мерзiмдi қаржылық тұрақтылығы мен сенiмдiлiгін қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды әзiрлеу;
мiндеттi сақтандыруға жататын әлеуметтiк тәуекелдердiң тiзбесiн кеңейту.
Базалық деңгейде мемлекеттiң қаржы-экономикалық мүмкiндiктерiне барабар базалық әлеуметтiк төлемдердi арттыру;
мiндеттi деңгейде халықты мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiмен және жинақтаушы зейнетақы жүйесiмен қамтуды кеңейту; сақтандыру (оның iшiнде зейнетақы) жинақтары мен инвестициялық кiрiстiң өсуi үшiн жағдайлар жасау керек. Зейнетақы активтерiн инвестициялау үшiн зейнетақы активтерiн басқару тиiмдiлiгiн арттыру және қаржы құралдарының тiзбесiн кеңейту жөнiндегi шаралар әзiрленетiн болады;
әлеуметтiк қамсыздандырудың ерiктi деңгейiнде зейнетақы және сақтандыру жинақтарының ерiктi нысандарын ынталандыру жөнiнде шаралар қабылданатын болады.
Мүгедектердiң өмiр сүру сапасын жақсарту, оларды әлеуметтiк қолдауды күшейту және олардың қоғамға пәрмендi кiруi үшiн жағдай жасау жөнiнде шаралар қабылданатын болады.
2007 жылдан бастап зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеу "айдан айға" қағидаты бойынша жүзеге асырылады [5].
Бұл ретте, мұқтаж адамдар мемлекет кепiлдiк берген қызметтерге толыққанды қол жеткiзуге тиiс. Жеке меншiк секторы субъектiлерiнiң әлеуметтiк қызмет көрсету жүйесiн дамытуда қатысуын ынталандыра отырып, оларды белсендi тарту есебiнен қосымша қызметтер ұсыну қажет. Әлеуметтiк қызмет көрсетудiң мемлекеттiк стандарттарын енгiзу және бәсекелi ортаны дамыту негiзiнде әлеуметтік қызмет көрсету сапасын арттыру қажет.
1.2 Өмір сүру сапасын арттырудың негізгі қағидаттары, басымдықтары, мақсаты мен міндеттері
Еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - жұмыссыздық пен кедейшілік екені бәрімізге белгілі. "Жұмысы жоқтық, аздырар адам баласын" дегендей, тұрмысың нашар болса, оның үстіне істер жұмысың болмаса, көңіл-күйіңнің қандай болары да белгілі. Осы жұмыссыздықтың салдарынан қаншама адам баласының тағдыры тәлкекке түспеді десеңізші.
Соңғы жылдары елімізде халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету жақсарған сайын жұмыссыздық та өз шешімін табуда. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Елбасымыз жаңа жұмыс орындарын ашумен қатар, жұмыссыздық және кедейшілікпен күресуді нақты жолға қойған болатын. Соның нәтижесінде, еліміздің экономикасы қарыштап дамып, жаңа өндіріс орындары іске қосылып, жұмыссыздар саны да азайды[7].
Қазақстанда кедейшілікке қарсы ұйымдастырылған іс-шаралар аз емес. Нақты нәтижелер де жеткілікті. Жұмыссыздықтың алдын алмасақ, кедейшіліктің арта түсетіні де анық. Сондықтан бұл мәселеге баса ден қойылуда. Жалпы қосалқы шаруашылықты дамытуға көмек көрсетілді.
Жұмыссыздықты жоюдың екінші тиімді жағы - адамдарды қоғамдық жұмыспен қамту ғой. Кеңес Одағы құлағанда әлемдік бәсекеге мүлде қабілетсіз, тек ішкі рынокқа ғана негізделген "халық шаруашылығы" деп аталатын ебедейсіз экономикалық жүйе біржолата тұралап қалды. Басым көпшілігі кедейшілік қыспағына түскен қазақстандықтардың болашаққа деген үмітінен гөрі күдігі молайып, ел ішін әлеуметтік келеңсіздіктер жайлады. Даму стратегиясы мен экономикалық реформалардың нақты нәтиже бермеуінен пайда болған кедейшілік пен жұмыссыздық адамдардың билікке деген ашу-ызасы мен наразылығын туғызады.
Қазақстан Республикасында өмір сүру сапасын арттырудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
oo бүкіл қоғамды орнықты дамуға қол жеткізу процесіне тарту;
oo орнықты даму үшін саяси негіз жасау;
oo ведомствоаралық ықпалдасу, мемлекетті басқаруға деген жүйелі көзқарас, дамудың негізгі көрсеткіштерін болжамдау, жоспарлау және реттеу тиімділігін арттыру;
oo ел экономикасына жоғары технологияларды белсенді енгізу нәтижесіндегі экономикалық прогресс, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру;
oo ғылым мен білім берудің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету;
oo салауатты қоғам үлгісін енгізу негізінде халықтың денсаулық жағдайын, демографиялық жағдайды жақсарту;
oo қоғамның аса маңызды ноосфералық қызметі ретінде қоршаған ортаны қорғау қызметін жетілдіру;
oo трансөңірлік экожүйелік көзқарас негізіндегі аумақтық даму.
Өмір сүру сапасын арттырудың басымдықтары мыналар:
oo өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін енгізу;
oo жаңа және экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалану;
oo орнықты көлік жүйелерін дамыту;
oo энергетикалық тиімділік және энергия жинақтау;
oo өмір сүру сапасын арттырудың өңірлік проблемалары;
oo халықтың әлеуметтік қауіпсіздігінің деңгейін арттыру;
oo экологиялық және гендерлік аспектілерді ескере отырып, кедейшілікке қарсы күрес;
oo орнықты даму үшін ғылым мен білім беруді одан әрі дамыту;
oo тарихи және мәдени мұраны сақтау;
oo халықтың денсаулығына төнетін экологиялық қауіп-қатердің алдын алу және азайту;
oo шөлейттенуге қарсы күрес;
oo биологиялық әралуандықты сақтау;
oo эмиссияларды, оның ішінде қызған газдар мен озон қабатын бұзатын заттарды азайту;
oo сапалы ауыз суға қолжетімділік;
oo трансшекаралық экологиялық проблемаларды шешу;
oo радиациялық және биохимиялық қауіпсіздік;
oo қалдықтарды кәдеге асыру.
Экономикамыздың біртіндеп өсуінің, халықтың іскерлік белсенділігінің артуының және мемлекеттің әлеуметтік салада жүргізген реформаларының нәтижесінде, соңғы жылдары халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуға әсерін тигізетін негізгі басымдылығының бірі - халықтың ақшалай табыс деңгейінің ұдайы өсуі болып табылады[8].
Халықтың табысы дегеніміз белгілі бір уақытта олардың өз игіліктері үшін істеген жұмыстары мен көрсетілген қызметтеріне алатын ақшалай еңбекақылары, әлеуметтік қамтамасыз етуден түсетін түсімдер (зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және басқа төлемдер), тауарды сатудан, пайыздардан, меншіктерден және тағы басқалай төлемдерден құралған ұлттық табыстың бір бөлігін айтады.
Статистикада халықтың тұрмыс деңгейін зерттеу кезінде табыстың бірнеше түрлерінің көрсеткіштері қолданылады және оған мыналар жатады:
* атаулы;
* нақты.
Атаулы ақшалай табыстар - бұл халықтың ағымдағы уақытта тұтынуға, өндірістік қызметке және қор жинауға бағытталатын ақшалай қаражаты. Олардың шамасы макродеңгейі негізінде есептеу әдісімен анықталады және халықтың жалдамалы және өз бетінше жұмыспен қамтылуынан түскен ақшалай табыстарын бағалау және әлеуметтік трансферттерді төлеуді бірге алғандағы ақша мөлшері.
Нақты ақшалай табыстар - тұтыну бағаларының өзгерістері есепке алынған ақшалай табыстар. Мұндай табыс еңбектің саны мен сапасына қарай төленетін жалақыдан жекелеп сатылатын бөлшек сауда бағасының дәрежесінен салынған салықтың мөлшерінен және мемлекет тарапынан халыққа көрсетілген тегін және жеңілдік жасалынған көмектерден құралады. Демек, халықтың тұрмыс деңгейін айқын сипаттайтын көрсеткіш.
Халықтың тұрмыс деңгейін зерттеу кезінде негізгі бір күрделі мәселе ретінде саналатыны жан басына шаққандағы келетін табыс мөлшерін көрсету болып табылады. Бұл көрсеткішті статистика органдары өңірлер, экономика салалары, меншікті - нысандары және әлеуметтік топтары бойынша жеке қарастырады және оның өзгеруін салыстырмалы түрде есептеп көрсетеді. Осыған орай, төменде халықтың тұрмыс деңгейінің негізгі әлеуметтік - экономикалық индикаторларының динамикасын 1-кестеде келтіреміз:
Кесте 1
Халықтың тұрмыс деңгейінің негізгі әлеуметтік - экономикалық индикаторлары, жыл басына
Көрсеткіштер
2012
2007
2008
2009
2010
Орташа айлық атаулы жалақы, теңге
28329
34060
40790
52479
60805
Халықтың орташа айлық ең төменгі күнкөріс деңгейі, теңге
5427
6014
8410
9653
12364
Тағайындалған зейнетақының орташа мөлшері, теңге (жыл соңына)
8628
9061
9898
10654
13418
Халықтың атаулы ақшалай табысын бағалау, айына орташа жан басына шаққанда, теңге
12817
15787
19152
25226
30842
Халықтың ақшалай табысындағы еңбек табысының үлесі %
76
77
80
82
82
Жалақының ең аз мөлшері, теңге
6600
8100
9200
9752
11270
Жас бойынша зейнетақының ең аз мөлшері, теңге
5800
6200
6700
7236
7900
Берілген кесте көрсеткіштеріне талдау жасайтын болсақ, онда мына жағдайды толықтай көруге болатындығы:
- 2009 жылы орта есеппен жан басына шаққандағы халықтың атаулы ақшалай жалақысы айына 30842 теңгені құрады және алдыңғы жылмен салыстырғанда 22,3 %, ал 2012 жылмен салыстырғанда 2,4 есеге дейін өскен; Мұнда жан басына шаққандағы орташа айлық атаулы жалақы мөлшерін анықтау үшін, есептелген жалақы қорының сомасын адамдардың нақты саны мен сол кезеңдегі айлардың санына бөлеміз;
- 2012 - 20010 жылдар аралығында бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақы мөлшері 2,1 есеге артқан. Демек, жыл сайынғы орташа өсім 20% құрағандығы. Егер осы көрсеткішті Қазақстанның өңірлері бойынша жеке қарастыратын болсақ, онда оның өсу қарқыны барлық облыстарда 100% асып кетеді. Бірақ, жағымды беталыстармен қатар өңірлердің табыстарындағы алшақтық едәуір болып қалуда. Мысалы, 2010 жылғы көрсеткіш бойынша Астана мен Алматы қалаларындағы және Маңғыстау мен Атырау облыстарындағы орташа айлық атаулы жалақы мөлшерлерінің деңгейі республикалық орташа деңгейден 1,5 - 1,8 есеге асқан болса, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарының табыстары орта есеппен 60,7% - тен 68,8% мөлшерін ғана құрайды;
Көрсетілген уақыттар ішінде орташа айлық атаулы жалақы ғана көтеріліп қоймай, сонымен бірге тағайындалған зейнетақының орташа мөлшері 55,5% жас бойынша зейнетақының ең аз мөлшері 36,2% өскен. Сол сияқты халықтың орташа айлық ең төменгі күнкөріс деңгейі де жоғарлады, яғни 5427 теңгеден 2011 жылы 12364 теңгеге дейін, 2010 жылы немесе 2,3 есеге артқан.
Осы аталғандарды қорытындылай келіп, халықтың тұрмыстық деңгейін жоғарылату үшін Үкіметтің істеген әлеуметтік - экономикалық іс - шараларының жемісі деген ұғым туындайды.
Жалпы алғанда халықтың атаулы ақшалай табыстары әртүрлі көздерден құралады. Соның ішінде еңбек қызметінен түскен табыстың үлесі үлкен орын алуда. Бұл жалдамалы және өз бетінше жұмыспен қамтылудан түскен табыстар. Оны үй шаруашылықтарын ішінара зерттеу деректерінен көруге болады. Мысалы, 2012 жылы халықтың ақшалай табыстарының құрылымында еңбек қызметінен түскен табыстың үлесі 77% құраса, 2010 жылы бұл көрсеткіштің үлесі 82% дейін өскен, яғни 5% артқандығы көрінуде. Бұл дегеніміз экономикадағы жүйелі шаралардың жүргізілуі, жағдайды тұрақтандыру және еңбекақыны реттеу саласындағы оң беталыстар, ақырғы жылдары жаңа жұмыс орындарын құру, жұмысқа орналастыру, шағын бизнесті дамыту және жеңілдікпен несиелендіру, жұмыссыздарды қайта оқыту, қоғамдық жұмыстарды дамыту жолдары арқылы, жұмыспен қамтылған белсенді халық құрылымында да өзгерістер болуда. Соның салдарынан жұмыспен қамтылғандардың ішінде жалдамалы қызметкерлердің елеулі үстемділігі және олардың жалақысының тұрақты өсуі халықтың жалпы ақшалай табысының артуына алып келді. Демек, жалдамалы еңбек табыстарының басымды рөлінің сақталуына мүмкіндік туғызады.
Халықтың ақшалай табыстарының құрылымында әлеуметтік трансферттердің үлесі де едәуір өсуде, яғни 17% жеткендігі, ал басқа ақшалай түсімдердің үлесі керісінше, 2012 жылы 5%, 2010 жылы 1% дейін төмендеді.
Егер халықтың орташа айлық атаулы жалақысын экономикалық қызмет түрлері бойынша қарастыратын болсақ, онда ең жоғарғы айлық алатынға қаржы қызметіндегілер, ал ең төменгі -балық аулау және оны өсіру, агроөнеркәсіп кешенімен айналысатын қызметкерлердің еңбекақылары жатады. Оны 2- кесте көрсеткіштерінен көруге болады.
Кесте 2
Экономикалық қызмет түрлері бойынша қызметкерлердің орташа айлық атаулы жалақысы, теңге
Қызмет түрлері
2012
2007
2008
2009
2010
Қызмет түрлері бойынша- барлығы
28329
34060
40790
52479
60805
Ауыл - шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы
11978
14981
18811
24676
31407
Балық аулау, балық өсіру
10999
14585
18332
25304
28894
Өнеркәсіп
35465
41755
50223
61249
74805
Құрылыс
38622
47921
55672
70778
81573
Сауда
27595
33478
40221
49277
59330
Қонақ үйлер мен мейрамханалар
44925
47433
48744
56848
64382
Көлік және байланыс
41637
49048
58861
70422
83012
Қаржы қызметі
64532
79520
97505
121568
138544
Жылжымайтын мүлік пен операциялар
40628
50662
60482
78154
93557
Кесте 2-нің жалғасы
Мемлекеттік басқару
26031
21160
35614
45599
47276
Білім беру
17964
20326
23959
31934
34454
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету
15195
18043
21311
33059
35775
Коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызмет көрсету
29510
39058
43082
52349
61369
1993 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының ұсынысы бойынша халықтың табысын зерттеу және есепке алу кезінде, мына көрсеткіштер көрсетілуі тиіс:
* бастапқы табыс;
* қолдағы табыс;
* жиынтықты табыс;
Енді осы аталған табыстың түрлеріне қысқаша түсініктеме берелік:
Бастапқы табыс (БТ) - оны анықтау үшін үй шаруашылығы мүшелерінің материалдық игіліктері үшін өндіріс процесіне тікелей қатысуы арқылы алған ақшалай табыстарын айтады. Оның құрамына қосымша құнды бастапқы бөлу арқылы алынған табыстар жатады, яғни еңбекке ақы төлеу, аралас табыс, меншіктен түскен таза табыс, пайда мен халықтың тұрғын үйден алған табысы.
Қолдағы табыс (ҚТ) - мемлекеттік бюджетті қайта бөлу арқылы салықты төлеу, тұтыну қорынан жеңілдіктерді төлеу, материалдық көмек беру, жеңілдікпен және ақысыз қызметтер көрсету және т.б. жан басына шаққандағы келетін табыс мөлшері.
Қолдағы табыс бір-біріне қайшы келетін екі көрсеткіштен құралады:бірінші жағынан, ағымдағы салықтар мен меншіктерден, әлеуметтік сақтандыру аударымынан, айыптардан, ерікті жарналардан және т.б. табыстан төленетін төлемдер, екінші жағынан, үй шаруашылығының ағымдағы трансферттері мен басқа секторлар тасқынының кездесуі, яғни әлеуметтік төлемдер(зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы) сақтандыру сыйақысы мен өтемі, жеңілдікпен қызметтер көрсету және т.б.
Үй шаруашылықтарының қолдағы табыстарын былай анықтауға болады:
ҚТ= БТ + АТ ,
мұнда БТ - бастапқы табыстар ;
АТ - ағымдағы трансферттер қалдығы.
Ағымдағы трансферттер қалдығы деп басқа экономика секторларынан алынған және төленген ағымдағы трансферттер арасындағы айырмашылықты айтады .
Халықтың тұрмыс деңгейі мен еліміздің экономикалық жағдайына кешенді талдау жүргізілген болса, онда қолдағы ұлттық табысты макроэкономикалық көрсеткіш ретінде қолдануымыз тиіс. Оны анықтау үшін ұлттық табыс пен ағымдағы трансферттер қалдығының қосындысы арқылы есептеледі.
Ағымдағы трансферттер тек ақшалай ғана емес, сонымен бірге заттай түрінде де келіп түсетіндігі . Оны статистикада үй шаруашылығының және жан басына шаққандағы жиынтықты табысы деп атайды . Үй шаруашылығының жиынтықты табысының құрамына ақшалай және заттай нысанында төленген төлемдер жатады, яғни үй шаруашылық мүшелерінің жалақы түрінде алған ақшалай қаражаттарының сомасы, жеке кәсіпкерліктен түскен табыстар, әлеуметтік төлемдер, меншіктен түскен дивиденттер, салым проценттері мен басқа да табыстардан тұрады[9].
Жиынтықты табысты есептеу үшін мына формуланы қолдануға болады:
ЖТ = ҚТ + ӘТ ,
мұнда ЖТ - жиынтықты табыс;
ҚТ - қолдағы табыс;
ӘТ - заттай нысандағы әлеуметтік трансферттер.
Халықтың тұрмыс деңгейін зерттеу кезінде ақпараттар алудың ең маңызды көзі үй шаруашылықтарын ішінара зерттеу және халықтың ақшалай табыстары мен шығыстарының балансы болып табылады.
Тұжырымдаманың мақсаты өмір сүру сапасын арттырудың және елдің ұзақ мерзімді келешекте бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің негізі ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық даму аспектілерінің теңгеріміне қол жеткізу болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін орнықты даму саласында мынадай міндеттерді іске асыру қажет[8].
1. РПТ көрсеткішін 2012 жылға қарай 37 %-ға , 2018 жылға қарай 43 %-ға және 2024 жылға қарай 53 %-ға дейін арттыру
Бірінші міндетті іске асыру:
oo экономиканы әртараптандыруға, жоғары технологиялық және шикізаттық емес салалардың, сондай-ақ экологиялық қауіпсіз технологиялардың экономикалық өсімдегі үлесін ұлғайтуға;
oo елді дамытудың негізгі макроэкономикалық өлшемдерін реттеудегі мемлекеттің рөлін күшейтуге;
oo ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыра, ғылыми және білім беру ұйымдары нысандарының алуан түрлерін кеңейте, зияткер қауымның беделін арттыра, инновацияларды мемлекеттік қолдай отырып, оның ішінде экономика салаларын кластерлік дамыту, материалдық-техникалық базаны түбегейлі жаңарту және ғылым-білім беру саласын ресурстық қамтамасыз етуді жақсарту, кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесінің тиімділігін арттыру және осының негізінде отандық тауар өндірушілердің бәсекелес тұғырларға қол жеткізуі, елдің экспорттық әлеуетін дамыту аясында ғылым мен білім беруді басымдықпен дамыту есебінен технологиялық озуды қамтамасыз етуге;
oo табиғи ресурстарды өндіру мен экспорттау және өзге де салалар арасындағы теңгерімді сақтауға;
oo өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін енгізуге;
oo көліктің орнықты жүйелерін дамытуға;
oo елдің тиімді инфрақұрылымын құруға негізделетін болады.
2. 1000 адамға шаққанда өмірге келетін 18-22 баладан төмен болмайтын деңгейде ұстаған жағдайда халық өмірінің орташа ұзақтығын 2012 жылға қарай 68 жасқа, 2018 жылға қарай 70 жасқа, 2024 жылға қарай 73 жасқа дейін ұлғайту
Өмір сүру сапасын арттырудың екінші міндетін іске асыру[9]:
oo әлеуметтік қауіпсіздік деңгейін арттыруға және қауіпсіз мінез-құлық мәдениетін енгізуге;
oo халықты қолайлы физиологиялық өлшемдерге сәйкес келетін сапалы ауыз сумен толық қамтамасыз етуге;
oo халықтың денсаулығына төнетін экологиялық қауіп-қатердің алдын алу мен оны азайтуға;
oo кедейшілікпен күреске, Джини индексінің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге;
oo жолдағы, тұрмыстағы және өндірістегі жарақаттануды азайту жөніндегі шараларға;
oo кенеулі тамақтану стандарттарын ынталандыруға, нутриционалдық тапшылықты жоюға (кальций, йод, селен және өзге де бағалы микроэлементтер);
oo отбасын нығайтуға, бала тууға деген экономикалық ынталандыру жасауға, әйелді босандыру, ана мен баланы қорғау жүйесін түбегейлі жақсартуға негізделетін болады.
1.3 Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік модельдері
Әлеуметтік қорғаудың дамыған жүйесі фундаментальді компания пен нарықтық басқарудың сурапалық модемнің ерекшелігін көрсетеді. Керекті инститтар демографиялық және экономикалық қозғамті резінде туындайтын әлеуметтік шиеленісті басуда маңызды роль атқарады.
Бір қарағанда, Еуроодак елдерідегі әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйесінде ұқсастықтарға қарағанда айырмашылықтары көбірек. Себебі, әр мемлекет әлеуметтік саясатты қалыптастыруда өзі таңдаған жолмен жүрді.
Әлеуметтік қорғаудың моделі әлеуметтік қамту бағдарламасының қалыптасуы мен ұйымдар ұстанымын түсіндеру негізінде жасалған сурапалық комиссияның 1995 ж. есебіне қарағанда Еуроодақ елдерінде негізгі төрт модель бар: континентальдық, англосаксондық, скандинавиялық және оңтүстік еуропалық.
Бисмарктық деп аталатын континентальдық модель әлеуметтік қорғаудың деңгейі мен кәсіби қызметтің ұзақтығының арасындағы байланысты анықтайды. Қаштылғандардың төлемі есебінен қаржыланатын әлеуметтік сақтандың оның негізі болып саналады. Бұл модельдің негізі принциптері XІX ғ. Германияда қалыптасты. Канцлер О. Бисмарк кейіннен басқа индустриялды елдергі үлгі болған сол кезеңдегі әлеуметтік қорғаудың прогрессивті негізін жасады. Германияда күні бүгінге дейін қолданылтын әлеуметтік саласында үш саласы сол кезде пайда болды. Олар қартықта, мүгедектікті және өндірістегі оқыс жағдайлардан туындаған ауруларуын қамсыздандыру. Аталған модельдің негізгі принциптері Австрия, Франция, Бенилюкс елдерінде де қолдыналады [10].
Оның негізгі принциптерінің бірі - жаодамалы жұмысшылар мен кәсіпкерлер басқаратын фондтарын қадағалайтын кәсібге сақтандыру фондар сақтандыру төлемдерін жүзеге асыратын жолақыдан алыналатын әлеуметтік бөлуді шоғырландырады.
Бұндай сақтандыру жүйелерін мемлекет бюджеті қаржыландырмайды. Әлеуметтік қамтудың бұл моделіне бюджеттің әмбебептығы уйкес келмейді. Еуропа мемлекеттерінде қолданылатын бұл қорғау моделі бір ғана принципке негізделмеген. Сондықтан ынтымақтастық әлеуметтік көмек беріледі.
Әлеуметтік сақтандырудың миндеттеріне қарамастан (Германияда ол заңмен бекетілген) ол толық сақталмайды. Бұл жалақы деңгейнің өсуіне байланысты болатын ерукті сақтандыру мен бөленген қаражаты жүзеге асады.
Аталған модель негізінде сақтандыру салымдарының деңгейіне қарай сақтандыруға бөленген сана (қаржы Анықталатын каммутативті әділдік принципі жатыр. XІX ғ.а. Германияда пайда болғанда да осыған сәйкес болатын. Бүгінде әлеуметтік көмек жүйесінің дамуы әлеуметтік қорғаудың фискалды қаржылануы үлесінің өсуіне әкелді.
ФРГ-ның әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру айрықша маңызға ие. Бұнда көптеген батыс Еуропа елдеріндегі сияқты әлеуметтік сақтандыру міндетті және жеке сақтандыру жүйесіне бөлінеді. Оның негізгі болыттары: медициналық және зейнеткерлік сақтандыру, мүлдектік, жұмыссыздық сәтсіз оқиғалардан сақтандыру. Неміс зерттеу еңбектерінде әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі принциптері ретінде мыналарды атайды.
1) Сақтандыру қағидасы. Аталған көмекті қаржыландыру сақтандыру ұйвшы мүшелерінің төлемдері есібінен жүзеге асады. Жеке салымдар негізінде әлеуметтік көмек ретінде беріледі. Жаласының белгілі бір мөлшерін сақтандыру фондына берген адамның бұрынғы жалақының көлеміне сай көмек алуға құқығы бар. Әлеуметтік сақтандыру принципі эквиваленттілік ережесімен қатар бөлудің элементтері де кіреді.
2) Қамтамасыз ету қағидасы. Әлеуметтік көмек бұрынғы салымдарына қарамастан беріледі және бюджетке түсетін салық есебінен жүзеге асады. Бұл принцип бойынша әлеуметтік көмек алатындар бұрын ешқандай салым төлемегендер, бірақ мемлекет алдындағы еңбектері үшін осындай құқыққа ие. Бюджет есебінен қаржыландыру бюджет жағдайы мен экономиканың тиімділігіне тікелеі байланысты. Бұл принципті сақтандыру принципін қолдануға болмайтын кезде жүзеге асыру керек.
3) Қамқарлық қағидасы. Әлеуметтік көмекті әрбір қажет адам қиын жағдайдан шығу үщін өзіне керекті көлемде алады. Қамтамасыз ету принципі сияқты бұл да мемлекеттік бюджет жағдайына тікелей байланысты. Қамкорлық принципі ФРГ экономикасындағы әлеуметтік қамту жүйесінің ажыпамас бөлігі. Себебі сақтандыру және қамтамысыз ету принципі барлық қауіпті қашта алмайды [12].
ФРГ-дағы әлеуметтік қорғау жүйесі өзін өзі басқару принципіне негізделген. Бірақ мемлекеттің сақтандыру ұйымдары жұмысына араласуына кедергі келтірмейді. Мемлекет әлеуметтік қорғау ұйымдарының заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz