Еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕЛІКТЕУІШ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУІШ СӨЗДЕРДІҢ
ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ, ПРАГМАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
050210 – “Шетел филологиясы” мамандығы
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш
және бейнелеуіш сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 45 бет.
Зерттеу пәні: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздердің ерекшеліктері.
Зерттеудің нысаны: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш
және бейнелеуіш сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық
ерекшеліктерін қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсатына орай төмендегі
міндеттер қамтылды:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелерін қарастыру;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктерін анықтау;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипатын көрсету;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін сипаттау.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 54.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Еліктеуіш сөз,
еліктеу, бейнелеуіш сөз, прагматика, лексико-семантикалық мағына,
прагматикалық ерекшелік.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Сипаттау, жинақтау, байқау,
салыстыру, талдау.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде
көпшілікке белгілі қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер алынды (әр түрлі көркем шығармалар негізінде).
Материал көздері ретінде еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің теориялық
мәселелеріне арналған әр түрлі ғылыми әдебиеттер, монографиялық зерттеулер,
интернет желісінен алынған мақалалар алынды.
Диплом жұмысының мазмұны. Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда еліктеуіш және бейнелеуіш cөздерге анықтама беріледі және еліктеуіш
пен бейнелеуіш сөздерге арналған теориялық материалдарға шолу жасалды
(қазақ, орыс және ағылшы тілдеріндегі материалар бойынша). Жұмыстың екінші
тарауында қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшеліктері қарастырылып,
үш тілдегі еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш сөздердің ұқсастықтары мен
ерекшеліктеріне талдау жасалынды.
Диплом жұмысының нәтижелері. Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелері қарастырылды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктері анықталды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипаты көрсетілді;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктері сипатталды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1.1 Еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер
Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және 9
бейнелеуіш сөздер
1.2 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш 21
сөздерді топтастыру
2 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшеліктері
2.1 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық ерекшеліктері
2.2 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
Қорытсөздердің прагматикалық сипаты
ынды Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері
2.3
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
ГЛОССАРИЙ
Тіл – адамзат қоғамының ең негізгі қатынас құралы. Тіл атауы екі түрлі
мағынада анатомиялық атау және дыбысты тіл, сөйлеу деген мағынада
қолданылады [1].
Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, сонымен қатар
Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия жəне т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана
тілі. Қазақ тілі түркі тілдердің қыпшақ тобына жатады, соның ішіндегі
қарақалпақ, ноғай, қарағаш тілдерімен бірге кыпшақ-ноғай топшасын құрады.
Тағы да татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қарай, қырымлы (қырым-татар)
тілдеріне жақын [1].
Орыс тілі – шығыс славян тілдеріне жататын Еуропаның ең ірі, кең
тараған тілдерінің бірі, жағрапиялық та, сөйлеушілерінің саны жағынан да
(дегенмен, орыс тілділердің ареалының басымы Азияда жатыр). Қазақстанда
орыс тіліне ресми, ұлт-аралық тіл деген атақ берілген, бірақ іс жүзінде заң
шығару, т.б. мемлекеттік мекемелерде орыс тілі басым келеді, сондықтан орыс
тілін мәз біреулер "мемлекеттік" болып кеткен деген сөздің жаны бар [1].
Ағылшын тілі – Үнді-Еуропалық тілдер жанұясының батыс герман тобына
жататын тілі. Герман тобына ағылшын тілінен басқа неміс, норуег, швед,
недерланд т.б. тілдері жатады. Ағылшын тілі ежелгі тіл болып есептеледі, ол
қазіргі Ұлыбритания аумағын ежелде басып алған Англо-Саксондардың тілі,
бірақ жауланған келттердің тілдері әсерін тигізген. Ағылшын тілі –
халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық
саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка
Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия және басқа елдерде ана тілі болып
есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады.
Ағылшын тілі – БҰҰ-ның алты тілінің бірі болып саналады [1].
Сөз – ағыл. word, фр. mot, нем. Wort – заттың, құбылыстың, олардың
өзіндік қасиеттерінің аталуы ретінде қолданылатын тілдің негізгі единицасы;
фонетикалық, семантикалық, грамматикалық белгілері бар, соңғысының
негізінде белгілі бір сөз табына жатқызылады да, синтаксистік қызмет
атқарады [1].
Сөз табы – ағыл. parts of speech, фр. parties du discours, нем.
Redeteile (сөздердің лексикалық-грамматикалық топтары, грамматикалық
кластары, лексикалық-грамматикалық топтары, грамматикалық кластары,
лексикалық-грамматикалық категориялары парадигматикалық кластары,
функционалдық-семантикалық кластары) – сөздердің лексика-семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктеріне қарай бөлінетін негізгі топтары
[1].
Еліктеуіш сөз – деп табиғатта ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен
заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-
ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды
есіту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ретінде қабылдаудан болған
және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан сөздерді айтамыз [1].
Бейнелеуіш сөз – табиғатта кездесетін белгілі-белгілі елес,
құбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын
білдіреді [1].
Прагматика (грек. pragma – іс, әрекет) – Тілдік таңбалардың қолданылуын
(әрекет, ықпал ету) зерттейтін Семиотика мен Тіл білімінің бір саласы.
Прагматика терминін ХХ-ғ. 30 жж. Ч.У. Моррис енгізген.
Лексика – белгілі бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы, сол тілдің
сөздік құрамы.
Семантика – (грек. semantikos – таңбалаушы) ағыл. semantics, фр.
sйmantique, нем. Semantik, Bedeutungslehre – 1. Тіл арқылы немесе оның
басқа бір формалары (Сөз, Сөз формасы, Сөйлем, Мәтін). 2. Осы мазмұнды
зерттейтін Тіл білімінің саласы. 3. Семиотиканың бір саласы.
КІРІСПЕ
Туыс емес тілдерді сол тілдің өздеріне тән тілдік заңдылықтарға сүйене
отырып, өзара салғастыра зерттеу, әсіресе, қазіргі заманда өзекті мәселенің
бірі болып отыр. Өйткені ғаламдану құбылысы барысында алуан түрлі тілдерді
сөйлейтін адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, әлем халықтарының бір-
бірінің өнері мен мәдениетіне, тарихы мен әдебиетіне, тіл мен салт-
дәстүріне деген қызығушылығы өсіп келеді. Ал мұндай мақсаттың тек тіл
арқылы ғана жүзеге асатыны мәлім.
Тілдің экспрессивті-эмоциональды лексикасына саналатын еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер – тіл біліміндегі белгілі дәрежеде зерттелген мәселе,
алайда олардың сан алуан тілдерде зерттелуі әр қилы. Бұған себеп –
еліктеуіш сөздердің өздеріне ғана тән тілдік ерекшеліктері мен олардың
алуан түрлі тілдердегі қолданысының әр түрлілігі. Мәселен, көптеген
ғалымдар бұл сөздерді жан-жақты зерттеп, бір қатар түркі тілдерінде дербес
сөз табы ретінде қарастырса, үндіеуропалық тілдерде бұл сөз негізінен
одағайлардың құрамында сипатталады. Көптеген ғалымдар тілдегі атқаратын
ролі жоғары, негізгі сөз таптарына жататын сөздермен салыстырғанда
одағайлар мен еліктеуіш сөздер аса бір маңызды тілдік феномен болып
табылмайды деген пікірді ұсынатын еді. Алайда тілді және оның бірліктерін
тілдік таңбалардың қатынасы емес, сөйлеуші мен тыңдаушының қатынасы аясында
қарастыратын прагматикалық лингвистикалық дамуымен бірге бұл сөздерге деген
жаңа көзқарастар қалыптаса бастады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тілдің негізгі қызметтерінің бірі болып
табылатын экспрессивтік-эмоционалдықты жүзеге асыруда таптырмас құрал, ал
коммуниканттар арасындағы қарым-қатынаста маңызды тілдік бірліктер болып
табылатын еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің лексико-семантикалық және
коммуникативті-прагматикалық сипаты қазақ, орыс, ағылшын тілдері негізінде
салғастырмалы түрде зерттеліп отыр.
Тақырыптың өзектілігі қазақ, орыс, ағылшын тілдерндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздерді салғастыра зерттеумен анықталады, жұмыста қазақ, орыс,
ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің лексико-
семантикалық, прагматикалық сипаттары қарастырылады.
Еліктеу сөздер табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың
бip-бірімен қақтығысу, соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ неше түрлі жан-
жануардың дыбыстау мүшелерінен шығатын, әр түрлі әрекет қимылдарынан
туатын, түрлі дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктердің білдіреді.
Еліктеу сөздер мағынасы жағынан айналадағы әр түрлі дыбысқа және жеке
қимылға, ic-әрекетке еліктеуді білдіруіне байланысты дыбыстық еліктеуіш
сөздер және бейнелеуіш сөздер болып eкіге бөлінеді.
Дыбысқа еліктеу сөздер – жанды-жансыз табиғат дыбыстары мен
дыбыстауларын түрлі дәрежеде білдіретін, бірақ түрленбейтін сөздер. Оған
адамдар, жануарлар, құстар шығаратын дыбыстар және түрлі заттардан, табиғат
құбылыстарынан естілетін дыбыстар жатады.
Зерттеу пәні: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздердің ерекшеліктері.
Зерттеудің нысаны: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты қазақ, орыс,
ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің лексика-
семантикалық, прагматикалық ерекшеліктерін қарастыру. Зерттеу жұмысының
мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелерін қарастыру;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктерін анықтау;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипатын көрсету;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін сипаттау.
Зерттеуде қолданылған әдістер (тәсілдер): Зерттеу барысында әр түрлі
ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда сипаттау, жинақтау,
салғастыру, компоненттік талдау әдістері.
Диплом жұмысының мазмұны. Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда еліктеуіш және бейнелеуіш cөздерге анықтама беріледі және еліктеуіш
пен бейнелеуіш сөздерге арналған теориялық материалдарға шолу жасалды
(қазақ, орыс және ағылшы тілдеріндегі материалар бойынша). Жұмыстың екінші
тарауында қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшеліктері қарастырылып,
үш тілдегі еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш сөздердің ұқсастықтары мен
ерекшеліктеріне талдау жасалынды.
Диплом жұмысының нәтижелері. Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып, зерттеу барысында төмендегідей нәтижелер
алынды:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелері қарастырылды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктері анықталды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипаты көрсетілді;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктері сипатталды.
1. ЕЛІКТЕУІШ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУІШ СӨЗДЕР
1.1 Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздер
Тілдің бүкіл даму тарихындағы морфологияның негізгі мәселелерінің бірі
– сөздерді сөз таптарына бөлу дәстүрі өте ерте, б.э.б. VI-V ғ. басталғаны
мәлім. Ертедегі гректің ұлы ойшылдары Аристотель мен Платон барлық сөздерді
есімдер мен етістіктер деп екі топқа бөлді. Ал грек грамматисі Дионис
Фракийскийден (б.э.б. I ғ.) бастау алған 8 сөз табынан тұратын сөз
таптарының ең алғашқы грамматикалық үлгісін алдымен еуропалықтар, одан
кейінірек басқа елдер алып қолданды және сөз таптарының осы 8 саны Еуропада
орта ғасыра дейін ұзақ уақыт бойы сақталды. Бірақ одан бері қаншама уақыт
өтсе де, сөз таптары мәселесі қазірге дейін әлі толық шешімін таппаған
мәселе болып саналады.
Адам тіліндегі сөздердің дыбыстық тұлғасы мен олардың мағынасы
арасындағы байланыс мәселесі лингвистерді өте ерте заманнан бері қызықтырып
келе жатқаны белгілі. Көне грек философы Гераклит пен Демокрит дыбысталған
сөз бен оның мағынасы арасындағы байланысы жөнінде пікірталас жүргізген.
Платон жекелеген дыбыстар мен аталған заттардың сипаттары арасында
ассоциация, яғни байланыс бар деп есептеген.
Осы сөз таптары категориясына жататын, тілдік емес акустикалық түйсікті
адамға тән артикуляциялық органдардың көмегі арқылы тілдік дыбыстармен
беруге тырысу – қазақ тілінде еліктеуіш сөздер терминімен мәлім категория.
Еліктеуіш сөздер – лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тұрғыдан
алып қарағанда, тілдің басқа сөздерінен бөлек ерекше сөздер. Олар табиғат
пен күнделікті тіршілікте кездесетін сан алуан дыбыстарды тілде соларға
еліктеп, алуан түрлі күй-сипатты, қимыл-қозғалыстарды тілде бейнелеп
көрсетеді. Бұл сөздер 1980 жылдары С.В.Воронин негізін қалаған
фоносемантика ілімінің нысаны болып табылады. Еліктеуіш сөздер тілдердің
фонетикалық және морфологиялық құрылыстарының әр қилылығына қарамастан
қандай да бір белгілі дыбысқа немесе қозғалысқа негізделетіндіктен олардың
әр түрлі тілдердегі фонетикалық құрылымы өзара ұқсас, универсалды болып
келеді. Сондықтан да бұл тілдік категория Фердинанд де Соссюрдің тілдік
таңбаның екі жағы, олардың арасындағы байланыстың еркін екендігі жөніндегі
белгілі іліміне қайшы келетін құбылыс.
Еліктеуіш сөздер бүгінгі таңға дейін әр түрлі тілдерде белгілі дәрежеде
зерттелсе де, тіл білімінің әлі күнге дейін толық шешімін таппаған көптеген
даулы, демек, әлі де жан-жақты зерттеуді талап ететін мәселелерінің бірі
ретінде қарастырылады. Бұл сөздер лингвистикада ономатопея (грек.
onomatopoica – сөз жасау, мұндағы onoma – атау, есім, poesis – жасау)
терминімен белгілі.
XVIII ғ. ғылым адамзат тілінің ең алғаш осы еліктеуіш сөздерден шығып,
одан ары дамығанын айтып, олардың тілдің тууы туралы теориядағы теңдесі жоқ
маңызын атап көрсеткен болса, қазіргі таңда батыс лингвистері оларды тілдің
басқа сөздерімен салыстырғанда одағайлар тәрізді анық, нақты лексикалық
мағынасы жоқ деп тауып, оларды тілдегі сөз жүйесінен тыс қалдырғылары
келеді. Алайда еліктеуіш сөздерде лексикалық мағына жоқ деп кесіп айтуға
келмейді. Олардың лексикалық тұрғыдан алып қарағанда басқа сөздерден
ерекшеліктері, атауының айтып тұрғанындай, қандай да бір дыбысқа
еліктеуіштік қасиетінде және қандай да бір қозғалысты, қимыл-әрекетті тілде
мәнерлі түрде дәлме-дәл бейнелеп беретіндігінде.
А.М.Щербак еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің нақты лексикалық
мағынасының жоқтығы оларды „тілге, яғни сөз жүйесіне жатқызуға болмайды”
деген тезистің дұрыстығы үшін жеткілікті дәлел бола алмайтындығын алға
тарта отырып, У изобразительных слов – совершенно особый тип значения,
подражательный, образный. Следовательно, и изобразительные слова наряду с
самостоятельными и служебными входят в систему средств языкового общения
деп көрсетеді [2, 123 б.].
Еліктеуіш сөздердің тіл біліміндегі жалпы зерттелу дәрежесі жөнінде
К.Құсайынов былай деп тұжырымдайды: В целом же, исходя из исследований
ранних и позднейших исследований звукоизобразительности, можно заключить,
что к настоящему времени собран значительный фактический материал,
разработана классификация подражательных слов, различными методами
исследования доказано существование звукосимволизма в ряде языков мира,
определены закономерности в характере соотношения между
звукоизобразительным словом и его денотатом, доказана системность
подражательных слов, начато изучение типологии звукоизобразительных систем
и фоносемантических универсалий [3, 37-38 б.].
Еліктеуіш сөздер ХХ ғ. 50-60 жылдарынан бастап қазақ, қырғыз, түркімен,
шуаш, ұйғыр т.б. түркі тілдерінде дербес сөз табы ретінде қарастырылып
келеді және ауызекі тілде де, көркем әдебиетте де кеңінен қолданылады. Ал
неміс тілінде басқа да үндіеуропалық тілдердегідей одағайлардың құрамында
қарастырылады. Бұған себеп – үндіеуропалық тілдерде еліктеуіш сөздердің
сөйлемдегі орны мен қолданылуы жағынан одағайларға ұқсас келетіндігі.
Мәселен, еліктеуіш сөздер негізінен одағайлар сияқты голофрастикалық
сипатта болады, яғни өзі ғана тұрып, бүтін бір сөйлемнің қызметін атқара
алады. Бұл сөздер неміс тілінде саны жағынан аз, әрі көркем әдебиетте те
қазақ тіліндегідей кеңінен қолданылмайды. Еліктеуіш сөздердің тілдің басқа
бірліктеріне қарағанда ғылыми тұрғыдан жеткілікті назар аударылмайтын
одағайлардың бір тобы ретінде саралануы олардың өзара ұқсас жақтарының азды-
көпті атап көрсетілгенімен, өзіндік ерекшеліктерінің көлеңкеде қалып қоюына
әкеліп соғады.
Айналамызға мұқият қарап зер салар болсақ, табиғаттағы барлық жанды-
жансыз заттар мен құбылыстардың сан алуан дыбысын естіп, әр қилы бейнесін
тамашалаған болар едік. Болмыстағы әрекеттер – сан түрлі. Осы табиғи
дыбыстар әлемі адам тілінде бейнеленіп, еліктеуіш сөздер жиынтығын құрайды.
Дыбыстық символика құбылысы әлемнің барлық тілдерінде кездеседі және
лингвистикалық әмбебап қатарына жатады. Сондықтан да болуы керек осы мәселе
көрнекті лингвистер назарында болып келді.
Дыбыс бейнелеуіш сөздер құбылысы Э.Сепир, Н.И.Ашмарин, И.М.Коржинек,
В.Скуличка, Х.Марчанд, Р.Якобсон, А.А.Леонтьев, В.В.Левицкий, А.М.Газов-
Гинзберг, А.П.Журавлев, И.Н.Горелов, Ж.М.Петерфальви, С.В.Воронин,
А.М.Шахнарович, Б.М.Журковский, А.Н.Журинский, Е.А.Гурджиева, Г.Е.Корнилов
т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылды.
Дыбыс бейнелеуіш сөздер біршама түркі, тұңғыс – манжұр, палеоазит,
финно-угор, кушит, чад, корей, хинди, жапон, эстон, славян т.б. тілдер
материалдары негізінде М.Ф.Фазылжановтың, Г.А.Пактың, А.Ц.Германовичтың,
М.Худайкулиевтың, К.Е.Черевко , В.А.Горцевскаяның, А.Йоханессонның,
А.М.Газов – Гизбергтың, З.К.Иилмухаметовтың, Э.А.Вельдидың,
В.А.Чернышевтың, Н.И.Ашмаринның, Л.В.Шагдаровтың, В.В.Левицкийдың,
В.И.Гореловтың, А.П.Журавлевтың, Г.Е.Корниловтың т.б. ғылыми еңбектерінде
зерттелді.
Тіл білімінде ХХ – ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап пайда болған
фоносемантика бағыты С.В.Ворониннің есімімен байланысты. С.В.Воронин
ұсынған фоносемантикалық талдау (сараптау) әдісі түрлі тілдер негізінде
И.В.Братусьтың, О.А.Казакевичтың, Т.Х.Койбаеваның, А.Ю.Афанасьевтың,
Е.И.Кузнецованың, Э.А.Вельдидің, И.А.Мазанаевтың, Л.Ф.Лихоманованың,
К.Ш.Хусаиновтың және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қолданылды.
Қазақ тіл білімінде дыбыс еліктеуіш сөздер А.И.Ысқақов, Ш.Ш.Сарыбаев,
А.Т.Қайдар, Б.Ш.Қатембаева, С.Р.Ибраев еңбектерінде зерттелді. Осы
ғалымдардың зерттеулерінде дыбыс еліктеуіш сөздер лексика-семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік тұрғысынан, яғни сөз тобы ретінде қарастырылды.
Дыбыс бейнелеуіш (дыбыс еліктеуіш) сөздердің зерттелу тарихының екінші
кезеңі К.Ш.Хұсайынның еңбектерінен бастау алады. Профессор К.Ш.Хұсайынның
зерттеулерінде бұл мәселе бүгінгі тіл білімінің жаңа талаптарына сай, озық
әдістемелер негізінде жаңа қырынан зерттелді. Атап айтсақ: К.Ш.Хұсайын
еңбектерінде қазақ тілінің бейнелеуіш сөздері фоносемантиканың теориялық
қағидалары мен әдістемелері негізінде 9500-ден астам бейнелеуіш түбір және
негіз дериватив сөздерді, қырықтан астам туыс және туыс емес тілдердің
(түркі, тұңғыс-манчжур, үндіеуропалық, семиттік тілдер) негізінде олардың
экстралингвистикалық сипаты ескеріле отырып, салыстырмалы типологиялық
түрде зерделенген. Нәтижесінде, тіларалық генетикалық және типологиялық
сәйкестіктер айқындалып, дыбыстардың астарлы табиғаты психолингвистика
теориясы қағидалары негізінде сарапталған [3,16].
Еліктеуіш сөздер – әлемдегі барлық тілдерге ортақ әмбебап құбылыс, олар
жалпы тіл білімінде имитативтер деп аталып, имитатив теориясы тұрғысынан
зерттеледі. Еліктеуіштер тілжасампаздық рөлі ерекше, жалпы адамзат
баласының сонау балаң дәуірінің өзінде-ақ болмыстағы барлық заттардың, тірі
тіршіліктің дыбысы мен дауысын сол қалпында немесе еліктей отырып қайталап,
дыбыстық тілдің бір нұсқалық қабілетін туғызған. Дыбыстық тілдің
қалыптасуының басты негіздерінің бірі саналатын еліктеуіш сөздердің
дамуының ұзақ тарихы бар. Адам санасына әсер етіп, одан өзінің жаңғырған,
сәулеленген таңбалық символына ие болған еліктеуіш сөздердің күнделікті
қарым-қатынаста белгілі бір құбылысты көрсету, нұсқау, қайталау, дауыстап
айту қажеттілігінен пайда болғаны даусыз.
Қазақ тіл білімінде еліктеуіш сөздерді жеке сөз табы ретінде ерекше
бөліп, көрсетіп, оның семантикалық, фонетика-морфологиялық сипатын анықтап,
ғылыми анықтамасын алғаш жазған ғалым А.Ысқақов [4, 344 б.].
Ғалым еліктеу сөздер деген термин сөзді қолданды, ал еліктеуішті
тек дыбыстық еліктеуіштерге қатысты пайдаланды. Тілімізде семантикалық
ерекшелігі жағынан да, грамматикалық сыр-сипаты жағынан да, фонетика-
морфологиялық құрылымы жағынан да өзге сөз таптарынан оқшауланып тұратын,
оған сәйкес, өз алдына дербес сөз табы ретінде қаралатын бір алуан сөздер
сөз теліктеу сөздер деп аталады дей келіп, семантикалық сипаты жағынан
еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер деп бөледі. Осы бөліс қазақ тіл
білімінде қалыптасты деуге толық болады.
Еліктеуіш сөздерге қатысты Ә.Т.Қайдаров өзінің Имитатив теориясына
қатысты жаңаша көзқарас атты мақаласында былай деп жазады: Ал Адам өсу
дәуірінің ертедегі балаң кезінде өз табиғатын да, табиғаттын сан-сапалы
құпия сырын да түгел білеге тырысқаны рас. Ол жаратылысынан қалыптасқан
дене мүшелері мен ағзалары арқылы аспан әлемін ( күн, жұлдыз, ай) табиғат
құбылыстарын (жауын-шашын, жел-боран, құйын) жер бетін (тау, орман, көл,
дария, теңіз, құм, даланы т.б.), жан-жануарлар дүниесін жорғалаған құрт-
құмырсқа, бақа-шаяннан бастап, ұшқан құс, жүгірген ан, хайуан, мал т.б.)
жалпы 18 мың ғалымнығ баршасын түгел білуге, олар шығаратын сан түрлі дыбыс-
сыбыс, үн-әуездер мен жарық сауле, жарқыл-жұрқылдарды, іс-әрекет, қимыл-
қозғалыс, неше түрлі динамикалық процестерді, жас баланың тіліне, адамның
өзіне тән өзіндік құбылыстарға еліктеу арқылы дәл өзіндей болмаса да,
соларға ұқсап қайталау нәтижесінде қалыптасқан алғашқы дыбыстық бейне
символдарды біз еліктеуіш сөздер деп атап жүрміз. Бұл – имитатив
теориясына сәйкес анықтама [5, 128 б.].
Г.Е.Корниловтың имитативика теориясына сай барлық тілдердің байырғы
түбірлері өздерінің жаратылысында сөздер емес имитативтер болған, ал
имитативтер тілдің (сөйлеудің) басқа күйін, сапасын көрсетеді: ... по
нашей теории все исконные корни всех языков по происхождению не слова, а
имитативы, единицы качественно иного состояния речи [6, 67 б.].
Имитатив тілдің алғашқы пайда болған кезіндегі адамның бастапқы сөйлеу
тілінің материалдық көрінісі. Тілдің бірлігі ретінде ол мүлдем басқа күйде
болған. Г.Е.Корнилов имитатив туралы мынандай түсінік береді: Сонымен, осы
монографияның авторы имитатив термині ретінде дыбыстардың көмегімен жанды
және жансыз табиғат нысандарына, сондай-ақ олардың қасиеттері мен сапасына,
оқиғалар мне құбылыстарға еліктеуді түсінеді; имитативтер мағына бірлігін
білдіретін идеофондардан құралады; егер қазіргі кезеңдегі постимитативтік
тілдерде имитативтер сөз таптарының біріндегі сөздердің мәртебесіне дейін
төмендетілген болса, ал алдыңғы имитативтік дәуірде олар предикативтілік,
модальдылық пен шақ категорияларының тұлымдық жағдайын өз бойында
тасымалдайтын сөздің мүмкін болған бірден - бір ең көп үзіндісі болып
келеді.
Имитатив дегеніміз – бұл бейнелеуші нәрсеге тән белгі (қасиет), сапа
туралы ұғымнан құралған музыкалық образ; бұл нысанды немесе құбылысты бір
мезгілде ойлау арқылы және көркем – эмоцоиналды қабылдаудың нәтижесі [6,
60 б.].
Тілдің (тілдердің) пайда болуы, шығу дәуірі тілдің (тілдердің)
имитативтер түріндегі күйімен байланысты болған. Сол себептен, имитативтік
табиғаты бар өте көне, бір-біріне тіптен ұқсамайтын, ешқандай туысқандығы
жоқ тілдерде консервіленген түрде сақталған географиялық терминдер бір-
біріне ұқсас немесе бір болып келеді. Тілші ғалымдар ондай ұқсастықты
тілдер арасындағы туыстықпен, алмасу процестерімен түсіндіреді, бірақ осы
көне, алғашқы географиялық сөздер арасындағы түпкі, түбегейлі ұқсастықтар
олардың имитативтік табиғатында жатқан көрінеді. Басқаша айтқанда, қазіргі
дәуірде әртүрлі алуан тілдерде белгілі болып отырған бір-біріне жақын,
мағынасы өте ұқсас және құрылымы жақын географиялық терминдер бәріне ортақ
бір имитативтен (имитативикалық түбірден) өрбіген болуы керек.
Бастапқы немесе алғашқы сөздер дыбыс бейнелеуіш сөздер болғаны
жайында академик Ә.Қайдар былай жазады: Бағзы заманда дыбысты елестетудің
өте көне ең қарапайым түрі әрбір тілде тек бір ғана дауысты дыбыстың
көмегімен жүзеге асса керек және осылай болуы күмәнсіз де. Демек, о баста
ата-бабаларымыздың қоршаған ортадағы дыбысты елестету қабілеті өте бір
жақты, жалпылама, яғни сөйлеу тіліндегі а, ә, о, ө, е, ұ, ы,
і секілді дауысты дыбыстар негізінде дүниеге келген. Мысалы, ы дыбыс
символикасы қоршаған ортадағы кез келген ұқсас дауысты дыбысқа – адам
ауызды жартылай ашқанда айтылатын фонемаға сәйкес келген. Өз кезінде бұл
дыбысты елестету нені білдірді? Ол туралы тек қазақ тіліндегі ы-дан пайда
болған туынды негіздерді зерттеу арқылы ғана жорамал жасай аламыз [7, 170-
171 б.].
Өте көне географиялық терминдердің құрамында ілкі еліктеуіш түбір
сақталғанымен, тілдің эволюция барысында ол түбір – дыбыс бейнелеуіш тұлға
дербес қолданудан қалады, себебі құбылысқа еліктеудің мәні мен мағынасына,
табиғатына қарай, дауысты дыбысқа үнемі дауыссыздар үстемеленіп жалғанып
отырған [7, 174 б.]. Еліктеуіш негіздердің құрамдық дамуы бірнеше тарихи
сатыдан өтіп, ұзақ кезеңдерді өткізгенін ескерсек, қазақ тіліндегі көне деп
саналатын географиялық терминдердің тілдік тұлғасынан ілкі еліктеуіш
түбірді тауып алып, оны фонемотип немесе идеофон, имитатив сипатында
қарастырып, фоносемантикалық сипаттамасын бере аламыз. Басқаша айтқанда,
тілдің пайда болған кезеңде туындаған алғашқы сөздер ретінде географиялық
терминдер таза, дербес күйінде күні бүгінге жетпеуі мүмкін, бірақ ілкі
бейнелеуіш түбірді сондай көне терминдер өз морфемдік (морфологиялық)
құрамында сақтап қалған.
Академик Ә.Қайдардың пікірінше, дыбыс бейнелеуіш сөздік қоры ... оның
дамуындағы едәуір ежелгі кезеңі өнімдеріне қатысты болып келеді. Мұнда
адамның образды түсініктері, сезімдік түсініктері мен сезімдері,
психологиялық және өзіне де қабылдауларының алуан түрлерін қоса алғандығы
дыбыстық символдары туралы нақты немесе жалпылама білдіру тәсілдері,
дүниетанымы мен ойлау образдарының ерекшеліктері, табиғаттағы көру, есту,
түс-түстік, қозғалыс құбылыстары, сондай-ақ адамның өз әрекеттері көрініс
тапқан [7, 169 б.].
Ә.Қайдар монографиясында берілген сөздікте бір буынды ілкі түбірлер
құрамында жетпіске жуық географиялық апеллятивтер, топонимдер санатында
кездесетін мағынасы күңгірттенген түбір элементтері ұшырасады.
Тілдің пайда болу дәуіріндегі алғашқы сөздердің, бүгінгі қазақ
халықтық географиялық терминдердің сол тіл шығу кезеңіндегі күйі, өмір сүру
формасы имитатив теориясы (Г.Е.Корнилов) және фоносемантика теориясы
(С.В.Воронин) тұрғысынан қарастырылып отыр. Имитатив және фоносемантика
теориялары глоттогенез, ностратикалық тілдер мәселелерінің жаңа қырларын
ашуда өз септігін тигізері анық.
Соңғы жылдары жүргізілген фоносемантикалық зерттеулердің барысында
анықталғандай, дыбыс бейнелеуіштік (әсіресе, дыбыс символикалық) сөздер
тілде аса көп, бірақ олардың басым көпшілігі бірден танылмайтын, бетперде
киген тілдік құрылымдар, ал олардың бастапқы дыбыс бейнелеуіштік табиғаты
тек талмай-шаршамай инемен құдық қазғандай ізденістер, талдау арқылы ғана
ашылады [8, 70 б.].
Дыбыс еліктеуіш (звукоподражательные) сөздер дыбыстық уәжділікке ие
өзара байланысты сөздер тобын қамтиды, яғни бұл топта нысан (денотант)
тарапынан дыбысталатын фонетикалық құрылымдарға еліктеуден туындаған сөздер
жатады; мәселен, көкек, тарс, күрс, тарсылдау, шиқылдау т.б. Ал дыбыстық
символикаға негізделген атаулардың көзге көрініп тұрған дыбыстық белгілері
жоқ, сол себепті олардың уәждік аясын анықтау қиынға соғады.
Қазақ тілінде бейнелеуіш сөздер көру мүмкіндігі арқылы қабылданатын
заттың жағдайын, сыртқы көрінісін, түрін, солармен қатар қозғалыс, жарық
құбылыстарын, заттың формасын білдіреді [4].
Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің уәждік негіздері әртүрлі болып келеді,
бірақ дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс символикалық сөздердің арасында
айтарлықтай айырмашылықтар бар. Дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс
символикалық сөздердің басты айырмашылығы: дыбыс еліктеуіш сөздер жүйесінің
пайда болып қалыптасуы дыбыстық уәжділікке негізделген болса, дыбыс
символикалы сөздер жүйесі уәжі дыбыстық емес болып келеді. Ол жөнінде
С.В.Воронин былай дейді: ... представляется оправданным определить (с
некоторой неизбежной долей условностей) сферу мотивации (и первоначальной
денотации) звукосимволических слов в целом как не звук [9, 88 б.].
Қазақ тіліндегі географиялық апеллятивтер негізінен дыбыстық сипаты,
қасиеті жоқ денотаттарды (нысандарды) белгілейді, сол себепті фонетикалық
(дыбыстық) уәжділікке негізделмейді, яғни нысан – денотатты атайтын сөз,
сол аталған нысанның дыбысына еліктемейді. Осыған орай географиялық
апеллятивтердің дыбыстық символикасы қандай, сол дыбыстық символиканы
тудыратын негізгі себептер қандай болып келеді? деген сұрақтар туындайды.
Осы сұрақтарға С.В.Воронин ұсынған фоносемантикалық талдаудың қорытынды
нәтижелері жауап беретін сияқты. С.В.Ворониннің фоносемантикалық талдау
тәсілі алты операциядан тұрады, сол жүргізілетін алты операцияның
нәтижесінде белгілі бір сөздің дыбыс бейнелеуіштік қасиеті бар ма, я жоқ
па, сол қаситеттің ерекшелігі, табиғаты қандай деген сауалдарға жауап
беріледі.
Бірінші операция: Семантика. Талданып отырған сөзде дыбыстық мағына
бар ма, әлде жоқ па?, егер сөз семантикасында бір ғана болса да дыбыстық
мағына болатын болса, бұл сөз дыбыс бейнелеуіш (онаматоп) сөзі болғаны.
Екінші операция: Критерийлер. Семантикалық критерийлер – 1)
экспрессивтік және сезімділік (эмоциональность); 2) семантиканың
бейнелілігі; 3) семантиканың нақтылылығы; 4) адамның психофизиологиялық
универсумының қарапайым элементтерінің белгіленуі; грамматикалық критерий –
5) морфологиялық гипераномальдылығы; сөзжасамдық критерий – 6)редупликация;
құрылымдық-фонетикалық критерийлер – 7) фонетикалық гипераномальдылық; 8)
тұлғаның (форманың) шартты түрдегі біркелкілігі; 9) фонетикалық
гипервариативтік қосымша дыбысты (практикалық) сонант (сонорный), метатеза,
дауыстылардың алмасуы, дауыссыздардың алмасуы; функциональдік критерий
– 10) стилистикалық шектеулік.
Үшінші операция: Этимология. Сөздің этимологиясын жасау – барынша түп-
төркінін барлау, түбіне жету және де фонетика-семантикалық корелляттарын
туыстас тілдерден табу.
Төртінші операция: Экстралингвистика. Акустикалық жәненемесе
артикуляторлық сипаттамаларын (этимонның дыбыстық тұлғасының) денонаттың
сенсорлық-эмоциональдық сипаттамаларына теңеп салыстыру. Соның нәтижесінде
уәждің мотиві, дыбыс бейнелеуіштік сөздің уәжділігі анықталады.
Бесінші операция: Типология. Туыстас емес тілдер құрамында талданып
жатқан сөзбен фонетикалық тұлғасы және семантикасы (фонемотиптері) сәйкес,
ұқсас сөздерді табу.
Алтыншы операция: Summa summarum. Фоносемантикалық талдаудың финалдық
кезеңі. І – V операцияларда алынған кешенді нәтижелерге баға беру. Осы
операцияда сөздің дыбыс бейнелеуіштік қасиеті, табиғаты жөнінде қорытынды
тұжырым жасалады. [8, 68-69 б.].
Тіл білімінде ХХ-ғасырдың 80-жылдарынан бастап пайда болған
фоносемантика бағыты С.В.Ворониннің есімімен тығыз байланысты.
С.В.Ворониннің еңбектерінде тілдің пайда болуы мен дамуындағы дыбыс
бейнелеуіш құбылысының рөлі жөнінде де сөз етіледі.
Ғалым тілдегі дыбыс бейнелеуіш жүйесін екіге бөліп қарастырады:
1) дыбыс еліктеуіш сөздер жүйесі;
2) дыбыс символикалы сөздер жүйесі [8, 22 б.].
Қазақ халықтық географиялық терминдердің құрамында дыбыс еліктеуіш және
дыбыс символикалық сөздер кездеседі, сол сөздердің біразын алғашқы сөздер
ретінде тануға болады, себебі осы сөздерге жататын табиғи нысан атауларының
тұлғаларында (формаларында) фонемотип (С.В.Воронин) немесе имитативтерден
үлкен семантикалық жүк бар екенін көреміз.
Ежелгі Грекия философы Платонның еңбегінде жеке дыбыс пен заттардың
қасиеттері арасындағы ұқсастық идеясы бар екендігі туралы айтылған.
Платонның пікірінше: r дыбысы – қозғалысты, І – жұмсақтықты, і –
жіңішкелікті, а – үлкендікті, е – ұзақтық пен шексіздікті бейнелеуге
икемделген.
Сократтың пікірінше, алғашқы сөздерде дыбыстар заттың сипаттарын
бейнелеген: Ең алдымен rein “ағу” сөзінен туындайтын өзен, ағысты жер
(roe) есім сөздері r дыбысының арқасында ұмтылысқа, қарқынға еліктейді;
соңынан діріл (tromos), жүгіріп өту (treichen), сондай-ақ ұсақтау
(kroyein), қирату (trayein), жырту (ereikein) сияқты етістіктер де –
бұлардың барлығы r дыбысына орай мәнерлі, бейнелеуіш сипатқа ие болып
отыр.
Көне заманнан бері қазіргі тілтанымға дейін және қазіргі кезеңде
фоносемантика бағыты өркендей бастаған жағдайда сөздегі дыбыс пен мағына
байланысы көптеген ғалымдарды толғандырды. Дыбыстағы заттың (аталған
нысанның) символикалық немесе еліктеуіш көрінісі кейбір ғалымдар тарапынан
тілдің пайда болу мәселесімен байланысты қаралды. Осы тұрғыдан алғанда,
қазақ тілінің негізгі сөздік қорында сақталып қалған кейбір географиялық
терминдерді еліктеуіш және де дыбыс символикалық сөздер ретінде алғашқы
сөздер қатарына жатқызуымызға болады.
Дыбыс еліктеуіш (звукоподражательные) сөздер дыбыстық уәжділікке ие
өзара байланысты сөздер тобын қамтиды, яғни бұл топта нысан (детонат)
тарапынан дыбысталатын фонетикалық құрылымдарға еліктеуден туындаған сөздер
жатады; мәселен, көкек, тарс, күрс, тарсылдау, шиқылдау т.б. Ал дыбыстық
символикаға негізделген атаулардың көзге көрініп тұрған дыбыстық белгілері
жоқ, сол себепті олардың уәждік аясын анықтау қиынға соғады.
Қазақ тілінде бейнелеуіш сөздер көру мүмкіндігі арқылы қабылданатын
заттың жағдайын, сыртқы көрінісін, түрін, солармен қатар қозғалыс, жарық
құбылыстарын, заттың формасын білдіреді.
Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің уәждік негіздері әртүрлі болып келеді,
бірақ дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс символикалық сөздердің арасында
айтарлықтай айырмашылықтар бар. Дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс
символикалық сөздердің басты айырмашылығы: дыбыс еліктеуіш сөздер жүйесінің
пайда болып қалыптасуы дыбыстық уәжділікке негізделген болса, дыбыс
символикалы сөздер жүйесі уәжі дыбыстық емес болып келеді. Ол жөнінде
С.В.Воронин былай дейді: ... представляется оправданным определить (с
некоторой неизбежной долей условностей) сферу мотивации (и первоначальной
денотации) звукосимволических слов в целом как не звук [8, 88 б.].
Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің тілдік тұлғасында міндетті түрде
фонемотип (С.В. Ворониннің термині) бар. Фонемотипте аталған заттың кем
деген бір сипатына қатысты фонема болуы тиіс – фонемотиптер акустикалық
(дыбысқа еліктеуіш сөздерде) болып екі түрге бөлінеді [8, 67 б.]. Мысалы,
“томпақ”, “домалақ”, “үрлеген” заттардың сипатына сәйкес келетін дәл сондай
сипаттар еріндік (лабиалды немесе лабиальданған) дауысты, дауыссыздарда
бар. Сол себепті осы аталған артикуляциялық фонемотип “томпақ”, “домалақ”,
“үрленген” заттарды атайтын сөздерде қолданылады.
Кез келген тілдің дыбыс бейнелеуіш лексикасын екі түрге: дыбысқа
еліктеуіш (звукоизобразительный) және дыбыстық символика (звукосимво-
лический) түрлеріне бөлуге болатын сияқты, қазақ тіліндегі топонимиялық
лексиканы (топонимдерді) осы аталған екі түрге бөліп қарастырамыз.
Дыбыс бейнелеуіш сөздерді осы екі түрге бөлудің өз негізі бар. Қазақ
тіліндегі дыбыстық символика құбылысын зерттеген С.А.Өткелбаева былай деп
жазады: “Зерттеу жұмысымызда сыртқы дүниенің дыбыстық құбылыс-тарына
еліктеуді білдіретін сөздер дыбыс еліктеуіш сөздер, ал дыбыстық емес
құбылыстарды білдіретін сөздер дыбыс символикалы сөздер деген атаулармен
беріледі. Себебі, алғашқы аталған сөздер дыбыстарға, шуға дыбыстық тұрғыдан
еліктеуіді білдірсе, екіншілері оларға символдық түрде ғана еліктеуді
білдіреді”.
Дыбыс бейнелеуіш сөздердің фоносемантикалық сипаты, әсіресе, дыбыс
еліктеуіш сөздерде айқын көрінеді. Дыбыс символикалы сөздердің имитативтік
табиғатын анықтаудың өз қиыншылықтары бар, себебі сол аталған сөздердегі
дыбыстар табиғи нысандардың дыбыстарын емес, дыбыстан бөтен түрлі
сипаттарына еліктейді. “Үндемейтін”, “тіс жармайтын” сенсорлық, тактилдік,
түстік (визуальдік) т.б. сипаттардың дыбыс символикалы сөздер құрамындағы
дыбыстарға айналуын анықтау әрине, өте күрделі, оңай жұмыс емес.
Ал енді дыбыс еліктеуіш сөздердің фоносемантикалық сипатын ашу
барысында біз аталған сөздер құрамындағы дыбыстардың тілде белгіленіп
отырған нысан шығаратын (дыбыстайтын) дыбыстарға сәйкестігін табуымыз
қажет. Ол сәйкестік дыбыстар арасындағы жай сәйкестік емес,
фоносемантикалық этимологияның басты мақсаты – фоносемантикалық эти-монды
табу, яғни фонемотиптің я фоносемантикалық модельдің дыбыстық тұлғасын
айқындау болып табылады: “Целью этимологического анализа является выявление
фоносемантического этимона, который в соответствии с общей теории
звукоизобразительности может выступать как обобщенный фонемотип или как
унифицированная фоносемантическая модель”.
Дыбыс еліктеуіш сөздер өзара екі түрге бөлінуі мүмкін: 1. Жанды
нысандар шығаратын дыбыстарға еліктейтін, 2. Жансыз табиғи нысандар
дыбыстарына еліктейтін сөздер.
Мысалы, Даңғырлақ топонимінің фоносемантикалық тұлғасын біз дыбыс
еліктеуіш сөздердің екінші түріне жатқызамыз.
Белгілі топонимист – ғалым проф. Т. Жанұзақов Даңғырлақ атауының дыбыс
еліктеуіш сипатын Б. Нұржекеевтің мәліметіне сүйене атап кеткен: Даңғырлақ
– өзен, Панфилов ауданы. Жазушы Б. Нұржекеевтің айтуынша: “Өсек өзені
Жаркент қаласының бас жағынан екіге бөліне ағады, батысқа қарай аққан
тармағы тастақты жермен сарқырай аққандықтан, Даңғырлақ аталыпты” (Б.
Нұржекеев. Өзендер өрнектеген..).
К.Ш. Хұсайын осы дыбыс еліктеуіш топонимді тиянақты түрде
фоносемантикалық тұрғыдан қарастырған: Даңғырлақ - название горного склона
(К. Койчубаев – автор словарной статьи о топониме Даңғырлақ не указывает
место расположения горного склона – К.Ш.Х.) букв. ‘грохочу-щий’. ср. каз.
даң ‘шум, гам, гомон, грохот’, даңғыза ‘шум, галдёж’; даңғыр ‘звон, шум,
громыхание, даңғыра’ вид ударного музыкального инструмента; громыхать,
звенеть, звякать, дандақ пустая, бессодержательная речь, даңдама ‘шумное
веселье’, многоголосный шум; др – тюрк. daŋ - duŋ подр. грохоту, грому;
кирг. даң подр. звуку удара о металический предмет, сильному и четко
повторяющемуся звуку (напр., барабана); ‘веселый шум, оживление’; як. даң
подр. звуку колокола, гулкому звону; узб. доңғилла – ‘издавать звон,
звенеть, звонить (о колоколе)’ и.т.д. Звукоизобразительное происхождение
данного названия совершенно очевидно.
Академик Ә. Қайдардың сөздігінде даң бір буынды түбір – негіздің
мағынасы былай берілген: “подр. шуму, голосу, звону жестяных предметов,
больших колоколов, ударных инструментов; даңғыр дағ + ғыр громыхание
(металического предмета)”.
Даңғырлақ топонимінің және сол қатардағы сөздердің фонемотипі немесе
фоносемантикалық этимоны (фоносемантикалық моделі) даң түбірі болмақ. Осы
фоносемантикалық (дыбыс бейнелеуіш) түбірден қазақ тілінде бірталай сөздер
пайда болып, қалыптасқан (осы сөздер арасында туынды, ауыспалы мағыналары
бар сөздер де кездеседі): даң - айғай – ұйғай, у-шу; даңғаза -даурықпа,
лепірме; даңғой - есер, әулекі, мақтаншақ, даңғылан даурығу, желігу,
есерсоқтану; даңғыр ішкі қуыс заттың басқа нәрсеге соғылуынан шығатын
қаңғыр – күңгір дыбыс; даңғыра муз. қазақтың қағып ойнайтын дыбысы күшті
музыкалық аспабы; даңғыра - күмбірлеу, саңғырлау; даңғырақ - даңғыр –
дүңгір, даңғырлаған; даңғыр – дұңғыр - даң – дұң, қаңғыр – күңгір; даңғырла
1. даңғыр – дұңғыр; салдыр – гүлдір ету; даңғырлақ даңғыр – дұңғыр еткен,
қаңғырлақ, даңғырлақ; даң – дұң - қаңғыр-күңгір, шаң – шұң; даңк абырой –
атақ; абырой; даңққой даңқшыл, атақ – құмар; даңққойлық даңққұмырлық,
атаққұмырлық, мансапқорлық; даңқты - көпке аты жайылған, атақты, әйгілі;
даңылда - даңғырлап қатты дауыс шығару.
Қоршаған ортадағы табиғи (адами емес) дыбыстарды имитациялайтын
сөздердің анлауттағы (басқа позициядағы) дауыссызының еліктеудегі рөлі өте
зор. Еліктеудің басты сипатын берудегі осы шешуші, маңызды рөлі анлауттағы
дауыссыз дыбыстың артикуляциялық ерекшеліктерінде деп айтуымызға болады.
Осы заңдылық жөнінде ағылшын тіліндегі дыбыс еліктеуіш сөздерді зерттеген
Г. Марчен былай деп жазды: “в английских словах, обозначающих звук,
имитационный принцип играет большую роль в развитии начальных символов, как
в b и p , которые демонстрируют дыхательный взрыв при помощи
внезапного разделения губ и поэтому, кажется, явлются наиболее натуральной
передачей того, что ухо воспринимают как взрыв вовне. Мы имитируем в
инстиктивном параллелизме звуковой взрыв во внешним мире при помощи
движения наших органов речи, дающего сходный результат. Символы t и d
часты в словах, обозначающих удар или стук по чему – либо. Они могут быть
имитированы благодаря движению языка: кончик ударяет о зубы или альвеолы и
отнимается со взрывом”.
Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысын зерттеген жас ғалым
С.А.Өткелбаева ...дыбыстық емес құбылыстарды білдіретін сөздер дыбыс
символикалы сөздер деген атаулармен беріледі. Себебі, алғашқы аталған
сөздер (дыбыс еліктеуіш сөздер – М.А.) дыбыстарға, шуға дыбыстық тұрғыдан
еліктеуді білдірсе, екіншілері оларға символдық түрде ғана еліктеуді
білдіреді.
Қазақ тілі фонетикалық жүйесінің символикалық қасиеттері К.Ш.Хұсайынның
Звукоизобразительность в казахском языке атты еңбегінде жекелеген
фонемотиптердің символикалық мәнін айқындауға байланысты нақты деректер
ретінде зерттелді. Сонымен қатар, аталған еңбекте қазақ тілі орнитоним,
зооним, топоним және гидронимдерінің дыбыс бейнелеуіш қасиеті қарастырылды.
К.Ш.Хұсайын Даңғырлақ, Жаңғырық, Қорс, Күркіреуік сынды топонимдерді дыбыс
еліктеуіш атаулардың қатарына жатқызады. Балқаш гидронимін зерттеуші дыбыс
символика гидронимі есебінде танып дәйекті түрде фоносемантикалық талдау
жасады.
Дыбыс бейнелеуіштік табиғаты бар сондай сөздерді (түбірлерді) бірден
тану өте қиын, себебі алғашқы фонетикалық уәждің ізі қалғанымен, сол ізді
табу үшін арнайы фоносемантикалық талдау жүргізу қажет. Осы жәйт жөнінде
С.В.Воронин былай дейді: звукоизобразительными являются не только те
слова, которые ощущаются современными носителями языка как обладающие
фонетически мотивированной связью между звуком и значением, но и все те
слова, в которых эта связь в ходе языковой эволюции оказалась затемненной,
ослабленной и даже на первый взгляд полностью утраченной, но в которых с
помощью этимологического анализа (подкрепленного внешними данными
типологии) эта связь выявляется. Следовательно, звукоизобразительное слово
– это и слово, изобразительное в своей основе, по происхождению [8, 66-67
б.].
Сонымен, дыбыс арқылы денонатты бейнелейтін сөздер ататегінен
фоносемантикалық (имитативтік) сипатқа ие, демек, пайда болған, туындаған
кезінде барлық тілдерде бірдей немесе өте ұқсас дыбыстық тұлғаны және
семантикалық ортақтықты иемдеген және әдетте бір дыбыс немесе бір буынды
дыбыстар тіркесі (гс, ег, гес, сгс, сгсс) болып келген. Академик
Ә.Қайдардың пікірінше: ...қайсыбір тілдегі есту, көру, акустикалық,
қимылдық, біразды және басқа да қабылдаулардың өте ежелгі дыбыстық
символдары ретінде Г және сГ моносилабтары: *а, *ә, *е, *о, *ө, *ұ, *у, *ы,
*і, сондай-ақ *ты, *ды, *пы, *шы, *сы тағы басқа да дыбыс тіркестері
танылды.
Что означали эти гласные и звукосочетания в свое время – трудно
сказать. Ясно одно – они послужили основой для образования целого ряда
односложных производных основ подражаний и о них можно судить теперь только
по значениям этих основ [10, 17 б.].
Академик Ә.Т. Қайдардың пікірінше, ең алғашқы дыбыс бейнелеуіш түбір
бір дауысты, яғни бір буынды одан кейін екі дауысты (дауыссыз + дауысты
немесе дауысты + дауыссыз) бірақ бір буынды болған [5, 171-172 б.]. Дыбыс
бейнелеуіш алғашқы тілдік таңбаның бір буынды болатындығын жөнінде басқа
ғалымдар да өз пікірін білдіріп отырған.
Мысалы, Ц.Б. Цыдендамбаевтің пікірінше,: “Дыбыс бейнелеуіш сөздердің
шығу тегі көне: біріншіден, олардың көпшілігі бір буынды, құрылымдық жағы
онша жетілмеген” [11, 149 б.]. Л.Н. Харитоновтың мәлімдеуінше: “Адамның
сөйлеу тілі дыбыстарымен неғұрлым қысқа, қарапайым немесе ұзақ болғанымен,
біртектес дыбыстарды дәл беруге болады. Дыбыс күрделеніп, түрленіп, яғни
ұзара түскен сайын, оны бейнелеу де қиындай түседі. Сондықтан тілде
ұшырасатын алғашқы дыбыстық еліктеуіш түбірлер түгел дерлік бір буынды
құрылымға ие” [12, 49 б.].
Л.Н. Харитоновтың осы пікірі дыбысқа, еліктеуіш (звукоподражательные)
түбірлерге қатысты айтылғанымен, оның тұжырымын көптеген мысалдар
көрсеткендей дыбыс символикалық түбірлерге де қатысты жасауға болады.
Қазақ тілінің еліктеуіш сөздер жүйесін дыбыстық символизм құбылысы,
фоносемантиканың теориялық қағидалары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕЛІКТЕУІШ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУІШ СӨЗДЕРДІҢ
ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ, ПРАГМАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
050210 – “Шетел филологиясы” мамандығы
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш
және бейнелеуіш сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 45 бет.
Зерттеу пәні: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздердің ерекшеліктері.
Зерттеудің нысаны: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш
және бейнелеуіш сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық
ерекшеліктерін қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсатына орай төмендегі
міндеттер қамтылды:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелерін қарастыру;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктерін анықтау;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипатын көрсету;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін сипаттау.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 54.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Еліктеуіш сөз,
еліктеу, бейнелеуіш сөз, прагматика, лексико-семантикалық мағына,
прагматикалық ерекшелік.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Сипаттау, жинақтау, байқау,
салыстыру, талдау.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде
көпшілікке белгілі қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер алынды (әр түрлі көркем шығармалар негізінде).
Материал көздері ретінде еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің теориялық
мәселелеріне арналған әр түрлі ғылыми әдебиеттер, монографиялық зерттеулер,
интернет желісінен алынған мақалалар алынды.
Диплом жұмысының мазмұны. Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда еліктеуіш және бейнелеуіш cөздерге анықтама беріледі және еліктеуіш
пен бейнелеуіш сөздерге арналған теориялық материалдарға шолу жасалды
(қазақ, орыс және ағылшы тілдеріндегі материалар бойынша). Жұмыстың екінші
тарауында қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшеліктері қарастырылып,
үш тілдегі еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш сөздердің ұқсастықтары мен
ерекшеліктеріне талдау жасалынды.
Диплом жұмысының нәтижелері. Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелері қарастырылды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктері анықталды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипаты көрсетілді;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктері сипатталды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1.1 Еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер
Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және 9
бейнелеуіш сөздер
1.2 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш 21
сөздерді топтастыру
2 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшеліктері
2.1 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық ерекшеліктері
2.2 Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
Қорытсөздердің прагматикалық сипаты
ынды Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері
2.3
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
ГЛОССАРИЙ
Тіл – адамзат қоғамының ең негізгі қатынас құралы. Тіл атауы екі түрлі
мағынада анатомиялық атау және дыбысты тіл, сөйлеу деген мағынада
қолданылады [1].
Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, сонымен қатар
Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия жəне т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана
тілі. Қазақ тілі түркі тілдердің қыпшақ тобына жатады, соның ішіндегі
қарақалпақ, ноғай, қарағаш тілдерімен бірге кыпшақ-ноғай топшасын құрады.
Тағы да татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қарай, қырымлы (қырым-татар)
тілдеріне жақын [1].
Орыс тілі – шығыс славян тілдеріне жататын Еуропаның ең ірі, кең
тараған тілдерінің бірі, жағрапиялық та, сөйлеушілерінің саны жағынан да
(дегенмен, орыс тілділердің ареалының басымы Азияда жатыр). Қазақстанда
орыс тіліне ресми, ұлт-аралық тіл деген атақ берілген, бірақ іс жүзінде заң
шығару, т.б. мемлекеттік мекемелерде орыс тілі басым келеді, сондықтан орыс
тілін мәз біреулер "мемлекеттік" болып кеткен деген сөздің жаны бар [1].
Ағылшын тілі – Үнді-Еуропалық тілдер жанұясының батыс герман тобына
жататын тілі. Герман тобына ағылшын тілінен басқа неміс, норуег, швед,
недерланд т.б. тілдері жатады. Ағылшын тілі ежелгі тіл болып есептеледі, ол
қазіргі Ұлыбритания аумағын ежелде басып алған Англо-Саксондардың тілі,
бірақ жауланған келттердің тілдері әсерін тигізген. Ағылшын тілі –
халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық
саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка
Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия және басқа елдерде ана тілі болып
есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады.
Ағылшын тілі – БҰҰ-ның алты тілінің бірі болып саналады [1].
Сөз – ағыл. word, фр. mot, нем. Wort – заттың, құбылыстың, олардың
өзіндік қасиеттерінің аталуы ретінде қолданылатын тілдің негізгі единицасы;
фонетикалық, семантикалық, грамматикалық белгілері бар, соңғысының
негізінде белгілі бір сөз табына жатқызылады да, синтаксистік қызмет
атқарады [1].
Сөз табы – ағыл. parts of speech, фр. parties du discours, нем.
Redeteile (сөздердің лексикалық-грамматикалық топтары, грамматикалық
кластары, лексикалық-грамматикалық топтары, грамматикалық кластары,
лексикалық-грамматикалық категориялары парадигматикалық кластары,
функционалдық-семантикалық кластары) – сөздердің лексика-семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктеріне қарай бөлінетін негізгі топтары
[1].
Еліктеуіш сөз – деп табиғатта ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен
заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-
ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды
есіту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ретінде қабылдаудан болған
және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан сөздерді айтамыз [1].
Бейнелеуіш сөз – табиғатта кездесетін белгілі-белгілі елес,
құбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын
білдіреді [1].
Прагматика (грек. pragma – іс, әрекет) – Тілдік таңбалардың қолданылуын
(әрекет, ықпал ету) зерттейтін Семиотика мен Тіл білімінің бір саласы.
Прагматика терминін ХХ-ғ. 30 жж. Ч.У. Моррис енгізген.
Лексика – белгілі бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы, сол тілдің
сөздік құрамы.
Семантика – (грек. semantikos – таңбалаушы) ағыл. semantics, фр.
sйmantique, нем. Semantik, Bedeutungslehre – 1. Тіл арқылы немесе оның
басқа бір формалары (Сөз, Сөз формасы, Сөйлем, Мәтін). 2. Осы мазмұнды
зерттейтін Тіл білімінің саласы. 3. Семиотиканың бір саласы.
КІРІСПЕ
Туыс емес тілдерді сол тілдің өздеріне тән тілдік заңдылықтарға сүйене
отырып, өзара салғастыра зерттеу, әсіресе, қазіргі заманда өзекті мәселенің
бірі болып отыр. Өйткені ғаламдану құбылысы барысында алуан түрлі тілдерді
сөйлейтін адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, әлем халықтарының бір-
бірінің өнері мен мәдениетіне, тарихы мен әдебиетіне, тіл мен салт-
дәстүріне деген қызығушылығы өсіп келеді. Ал мұндай мақсаттың тек тіл
арқылы ғана жүзеге асатыны мәлім.
Тілдің экспрессивті-эмоциональды лексикасына саналатын еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер – тіл біліміндегі белгілі дәрежеде зерттелген мәселе,
алайда олардың сан алуан тілдерде зерттелуі әр қилы. Бұған себеп –
еліктеуіш сөздердің өздеріне ғана тән тілдік ерекшеліктері мен олардың
алуан түрлі тілдердегі қолданысының әр түрлілігі. Мәселен, көптеген
ғалымдар бұл сөздерді жан-жақты зерттеп, бір қатар түркі тілдерінде дербес
сөз табы ретінде қарастырса, үндіеуропалық тілдерде бұл сөз негізінен
одағайлардың құрамында сипатталады. Көптеген ғалымдар тілдегі атқаратын
ролі жоғары, негізгі сөз таптарына жататын сөздермен салыстырғанда
одағайлар мен еліктеуіш сөздер аса бір маңызды тілдік феномен болып
табылмайды деген пікірді ұсынатын еді. Алайда тілді және оның бірліктерін
тілдік таңбалардың қатынасы емес, сөйлеуші мен тыңдаушының қатынасы аясында
қарастыратын прагматикалық лингвистикалық дамуымен бірге бұл сөздерге деген
жаңа көзқарастар қалыптаса бастады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тілдің негізгі қызметтерінің бірі болып
табылатын экспрессивтік-эмоционалдықты жүзеге асыруда таптырмас құрал, ал
коммуниканттар арасындағы қарым-қатынаста маңызды тілдік бірліктер болып
табылатын еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің лексико-семантикалық және
коммуникативті-прагматикалық сипаты қазақ, орыс, ағылшын тілдері негізінде
салғастырмалы түрде зерттеліп отыр.
Тақырыптың өзектілігі қазақ, орыс, ағылшын тілдерндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздерді салғастыра зерттеумен анықталады, жұмыста қазақ, орыс,
ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің лексико-
семантикалық, прагматикалық сипаттары қарастырылады.
Еліктеу сөздер табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың
бip-бірімен қақтығысу, соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ неше түрлі жан-
жануардың дыбыстау мүшелерінен шығатын, әр түрлі әрекет қимылдарынан
туатын, түрлі дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктердің білдіреді.
Еліктеу сөздер мағынасы жағынан айналадағы әр түрлі дыбысқа және жеке
қимылға, ic-әрекетке еліктеуді білдіруіне байланысты дыбыстық еліктеуіш
сөздер және бейнелеуіш сөздер болып eкіге бөлінеді.
Дыбысқа еліктеу сөздер – жанды-жансыз табиғат дыбыстары мен
дыбыстауларын түрлі дәрежеде білдіретін, бірақ түрленбейтін сөздер. Оған
адамдар, жануарлар, құстар шығаратын дыбыстар және түрлі заттардан, табиғат
құбылыстарынан естілетін дыбыстар жатады.
Зерттеу пәні: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздердің ерекшеліктері.
Зерттеудің нысаны: Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және
бейнелеуіш сөздер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты қазақ, орыс,
ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің лексика-
семантикалық, прагматикалық ерекшеліктерін қарастыру. Зерттеу жұмысының
мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелерін қарастыру;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктерін анықтау;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипатын көрсету;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін сипаттау.
Зерттеуде қолданылған әдістер (тәсілдер): Зерттеу барысында әр түрлі
ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда сипаттау, жинақтау,
салғастыру, компоненттік талдау әдістері.
Диплом жұмысының мазмұны. Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда еліктеуіш және бейнелеуіш cөздерге анықтама беріледі және еліктеуіш
пен бейнелеуіш сөздерге арналған теориялық материалдарға шолу жасалды
(қазақ, орыс және ағылшы тілдеріндегі материалар бойынша). Жұмыстың екінші
тарауында қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздердің лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшеліктері қарастырылып,
үш тілдегі еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш сөздердің ұқсастықтары мен
ерекшеліктеріне талдау жасалынды.
Диплом жұмысының нәтижелері. Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып, зерттеу барысында төмендегідей нәтижелер
алынды:
– Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
теориялық мәселелері қарастырылды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
лексика-семантикалық ерекшеліктері анықталды;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
прагматикалық сипаты көрсетілді;
– қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің
ұқсастықтары мен ерекшеліктері сипатталды.
1. ЕЛІКТЕУІШ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУІШ СӨЗДЕР
1.1 Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш
сөздер
Тілдің бүкіл даму тарихындағы морфологияның негізгі мәселелерінің бірі
– сөздерді сөз таптарына бөлу дәстүрі өте ерте, б.э.б. VI-V ғ. басталғаны
мәлім. Ертедегі гректің ұлы ойшылдары Аристотель мен Платон барлық сөздерді
есімдер мен етістіктер деп екі топқа бөлді. Ал грек грамматисі Дионис
Фракийскийден (б.э.б. I ғ.) бастау алған 8 сөз табынан тұратын сөз
таптарының ең алғашқы грамматикалық үлгісін алдымен еуропалықтар, одан
кейінірек басқа елдер алып қолданды және сөз таптарының осы 8 саны Еуропада
орта ғасыра дейін ұзақ уақыт бойы сақталды. Бірақ одан бері қаншама уақыт
өтсе де, сөз таптары мәселесі қазірге дейін әлі толық шешімін таппаған
мәселе болып саналады.
Адам тіліндегі сөздердің дыбыстық тұлғасы мен олардың мағынасы
арасындағы байланыс мәселесі лингвистерді өте ерте заманнан бері қызықтырып
келе жатқаны белгілі. Көне грек философы Гераклит пен Демокрит дыбысталған
сөз бен оның мағынасы арасындағы байланысы жөнінде пікірталас жүргізген.
Платон жекелеген дыбыстар мен аталған заттардың сипаттары арасында
ассоциация, яғни байланыс бар деп есептеген.
Осы сөз таптары категориясына жататын, тілдік емес акустикалық түйсікті
адамға тән артикуляциялық органдардың көмегі арқылы тілдік дыбыстармен
беруге тырысу – қазақ тілінде еліктеуіш сөздер терминімен мәлім категория.
Еліктеуіш сөздер – лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тұрғыдан
алып қарағанда, тілдің басқа сөздерінен бөлек ерекше сөздер. Олар табиғат
пен күнделікті тіршілікте кездесетін сан алуан дыбыстарды тілде соларға
еліктеп, алуан түрлі күй-сипатты, қимыл-қозғалыстарды тілде бейнелеп
көрсетеді. Бұл сөздер 1980 жылдары С.В.Воронин негізін қалаған
фоносемантика ілімінің нысаны болып табылады. Еліктеуіш сөздер тілдердің
фонетикалық және морфологиялық құрылыстарының әр қилылығына қарамастан
қандай да бір белгілі дыбысқа немесе қозғалысқа негізделетіндіктен олардың
әр түрлі тілдердегі фонетикалық құрылымы өзара ұқсас, универсалды болып
келеді. Сондықтан да бұл тілдік категория Фердинанд де Соссюрдің тілдік
таңбаның екі жағы, олардың арасындағы байланыстың еркін екендігі жөніндегі
белгілі іліміне қайшы келетін құбылыс.
Еліктеуіш сөздер бүгінгі таңға дейін әр түрлі тілдерде белгілі дәрежеде
зерттелсе де, тіл білімінің әлі күнге дейін толық шешімін таппаған көптеген
даулы, демек, әлі де жан-жақты зерттеуді талап ететін мәселелерінің бірі
ретінде қарастырылады. Бұл сөздер лингвистикада ономатопея (грек.
onomatopoica – сөз жасау, мұндағы onoma – атау, есім, poesis – жасау)
терминімен белгілі.
XVIII ғ. ғылым адамзат тілінің ең алғаш осы еліктеуіш сөздерден шығып,
одан ары дамығанын айтып, олардың тілдің тууы туралы теориядағы теңдесі жоқ
маңызын атап көрсеткен болса, қазіргі таңда батыс лингвистері оларды тілдің
басқа сөздерімен салыстырғанда одағайлар тәрізді анық, нақты лексикалық
мағынасы жоқ деп тауып, оларды тілдегі сөз жүйесінен тыс қалдырғылары
келеді. Алайда еліктеуіш сөздерде лексикалық мағына жоқ деп кесіп айтуға
келмейді. Олардың лексикалық тұрғыдан алып қарағанда басқа сөздерден
ерекшеліктері, атауының айтып тұрғанындай, қандай да бір дыбысқа
еліктеуіштік қасиетінде және қандай да бір қозғалысты, қимыл-әрекетті тілде
мәнерлі түрде дәлме-дәл бейнелеп беретіндігінде.
А.М.Щербак еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің нақты лексикалық
мағынасының жоқтығы оларды „тілге, яғни сөз жүйесіне жатқызуға болмайды”
деген тезистің дұрыстығы үшін жеткілікті дәлел бола алмайтындығын алға
тарта отырып, У изобразительных слов – совершенно особый тип значения,
подражательный, образный. Следовательно, и изобразительные слова наряду с
самостоятельными и служебными входят в систему средств языкового общения
деп көрсетеді [2, 123 б.].
Еліктеуіш сөздердің тіл біліміндегі жалпы зерттелу дәрежесі жөнінде
К.Құсайынов былай деп тұжырымдайды: В целом же, исходя из исследований
ранних и позднейших исследований звукоизобразительности, можно заключить,
что к настоящему времени собран значительный фактический материал,
разработана классификация подражательных слов, различными методами
исследования доказано существование звукосимволизма в ряде языков мира,
определены закономерности в характере соотношения между
звукоизобразительным словом и его денотатом, доказана системность
подражательных слов, начато изучение типологии звукоизобразительных систем
и фоносемантических универсалий [3, 37-38 б.].
Еліктеуіш сөздер ХХ ғ. 50-60 жылдарынан бастап қазақ, қырғыз, түркімен,
шуаш, ұйғыр т.б. түркі тілдерінде дербес сөз табы ретінде қарастырылып
келеді және ауызекі тілде де, көркем әдебиетте де кеңінен қолданылады. Ал
неміс тілінде басқа да үндіеуропалық тілдердегідей одағайлардың құрамында
қарастырылады. Бұған себеп – үндіеуропалық тілдерде еліктеуіш сөздердің
сөйлемдегі орны мен қолданылуы жағынан одағайларға ұқсас келетіндігі.
Мәселен, еліктеуіш сөздер негізінен одағайлар сияқты голофрастикалық
сипатта болады, яғни өзі ғана тұрып, бүтін бір сөйлемнің қызметін атқара
алады. Бұл сөздер неміс тілінде саны жағынан аз, әрі көркем әдебиетте те
қазақ тіліндегідей кеңінен қолданылмайды. Еліктеуіш сөздердің тілдің басқа
бірліктеріне қарағанда ғылыми тұрғыдан жеткілікті назар аударылмайтын
одағайлардың бір тобы ретінде саралануы олардың өзара ұқсас жақтарының азды-
көпті атап көрсетілгенімен, өзіндік ерекшеліктерінің көлеңкеде қалып қоюына
әкеліп соғады.
Айналамызға мұқият қарап зер салар болсақ, табиғаттағы барлық жанды-
жансыз заттар мен құбылыстардың сан алуан дыбысын естіп, әр қилы бейнесін
тамашалаған болар едік. Болмыстағы әрекеттер – сан түрлі. Осы табиғи
дыбыстар әлемі адам тілінде бейнеленіп, еліктеуіш сөздер жиынтығын құрайды.
Дыбыстық символика құбылысы әлемнің барлық тілдерінде кездеседі және
лингвистикалық әмбебап қатарына жатады. Сондықтан да болуы керек осы мәселе
көрнекті лингвистер назарында болып келді.
Дыбыс бейнелеуіш сөздер құбылысы Э.Сепир, Н.И.Ашмарин, И.М.Коржинек,
В.Скуличка, Х.Марчанд, Р.Якобсон, А.А.Леонтьев, В.В.Левицкий, А.М.Газов-
Гинзберг, А.П.Журавлев, И.Н.Горелов, Ж.М.Петерфальви, С.В.Воронин,
А.М.Шахнарович, Б.М.Журковский, А.Н.Журинский, Е.А.Гурджиева, Г.Е.Корнилов
т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылды.
Дыбыс бейнелеуіш сөздер біршама түркі, тұңғыс – манжұр, палеоазит,
финно-угор, кушит, чад, корей, хинди, жапон, эстон, славян т.б. тілдер
материалдары негізінде М.Ф.Фазылжановтың, Г.А.Пактың, А.Ц.Германовичтың,
М.Худайкулиевтың, К.Е.Черевко , В.А.Горцевскаяның, А.Йоханессонның,
А.М.Газов – Гизбергтың, З.К.Иилмухаметовтың, Э.А.Вельдидың,
В.А.Чернышевтың, Н.И.Ашмаринның, Л.В.Шагдаровтың, В.В.Левицкийдың,
В.И.Гореловтың, А.П.Журавлевтың, Г.Е.Корниловтың т.б. ғылыми еңбектерінде
зерттелді.
Тіл білімінде ХХ – ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап пайда болған
фоносемантика бағыты С.В.Ворониннің есімімен байланысты. С.В.Воронин
ұсынған фоносемантикалық талдау (сараптау) әдісі түрлі тілдер негізінде
И.В.Братусьтың, О.А.Казакевичтың, Т.Х.Койбаеваның, А.Ю.Афанасьевтың,
Е.И.Кузнецованың, Э.А.Вельдидің, И.А.Мазанаевтың, Л.Ф.Лихоманованың,
К.Ш.Хусаиновтың және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қолданылды.
Қазақ тіл білімінде дыбыс еліктеуіш сөздер А.И.Ысқақов, Ш.Ш.Сарыбаев,
А.Т.Қайдар, Б.Ш.Қатембаева, С.Р.Ибраев еңбектерінде зерттелді. Осы
ғалымдардың зерттеулерінде дыбыс еліктеуіш сөздер лексика-семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік тұрғысынан, яғни сөз тобы ретінде қарастырылды.
Дыбыс бейнелеуіш (дыбыс еліктеуіш) сөздердің зерттелу тарихының екінші
кезеңі К.Ш.Хұсайынның еңбектерінен бастау алады. Профессор К.Ш.Хұсайынның
зерттеулерінде бұл мәселе бүгінгі тіл білімінің жаңа талаптарына сай, озық
әдістемелер негізінде жаңа қырынан зерттелді. Атап айтсақ: К.Ш.Хұсайын
еңбектерінде қазақ тілінің бейнелеуіш сөздері фоносемантиканың теориялық
қағидалары мен әдістемелері негізінде 9500-ден астам бейнелеуіш түбір және
негіз дериватив сөздерді, қырықтан астам туыс және туыс емес тілдердің
(түркі, тұңғыс-манчжур, үндіеуропалық, семиттік тілдер) негізінде олардың
экстралингвистикалық сипаты ескеріле отырып, салыстырмалы типологиялық
түрде зерделенген. Нәтижесінде, тіларалық генетикалық және типологиялық
сәйкестіктер айқындалып, дыбыстардың астарлы табиғаты психолингвистика
теориясы қағидалары негізінде сарапталған [3,16].
Еліктеуіш сөздер – әлемдегі барлық тілдерге ортақ әмбебап құбылыс, олар
жалпы тіл білімінде имитативтер деп аталып, имитатив теориясы тұрғысынан
зерттеледі. Еліктеуіштер тілжасампаздық рөлі ерекше, жалпы адамзат
баласының сонау балаң дәуірінің өзінде-ақ болмыстағы барлық заттардың, тірі
тіршіліктің дыбысы мен дауысын сол қалпында немесе еліктей отырып қайталап,
дыбыстық тілдің бір нұсқалық қабілетін туғызған. Дыбыстық тілдің
қалыптасуының басты негіздерінің бірі саналатын еліктеуіш сөздердің
дамуының ұзақ тарихы бар. Адам санасына әсер етіп, одан өзінің жаңғырған,
сәулеленген таңбалық символына ие болған еліктеуіш сөздердің күнделікті
қарым-қатынаста белгілі бір құбылысты көрсету, нұсқау, қайталау, дауыстап
айту қажеттілігінен пайда болғаны даусыз.
Қазақ тіл білімінде еліктеуіш сөздерді жеке сөз табы ретінде ерекше
бөліп, көрсетіп, оның семантикалық, фонетика-морфологиялық сипатын анықтап,
ғылыми анықтамасын алғаш жазған ғалым А.Ысқақов [4, 344 б.].
Ғалым еліктеу сөздер деген термин сөзді қолданды, ал еліктеуішті
тек дыбыстық еліктеуіштерге қатысты пайдаланды. Тілімізде семантикалық
ерекшелігі жағынан да, грамматикалық сыр-сипаты жағынан да, фонетика-
морфологиялық құрылымы жағынан да өзге сөз таптарынан оқшауланып тұратын,
оған сәйкес, өз алдына дербес сөз табы ретінде қаралатын бір алуан сөздер
сөз теліктеу сөздер деп аталады дей келіп, семантикалық сипаты жағынан
еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер деп бөледі. Осы бөліс қазақ тіл
білімінде қалыптасты деуге толық болады.
Еліктеуіш сөздерге қатысты Ә.Т.Қайдаров өзінің Имитатив теориясына
қатысты жаңаша көзқарас атты мақаласында былай деп жазады: Ал Адам өсу
дәуірінің ертедегі балаң кезінде өз табиғатын да, табиғаттын сан-сапалы
құпия сырын да түгел білеге тырысқаны рас. Ол жаратылысынан қалыптасқан
дене мүшелері мен ағзалары арқылы аспан әлемін ( күн, жұлдыз, ай) табиғат
құбылыстарын (жауын-шашын, жел-боран, құйын) жер бетін (тау, орман, көл,
дария, теңіз, құм, даланы т.б.), жан-жануарлар дүниесін жорғалаған құрт-
құмырсқа, бақа-шаяннан бастап, ұшқан құс, жүгірген ан, хайуан, мал т.б.)
жалпы 18 мың ғалымнығ баршасын түгел білуге, олар шығаратын сан түрлі дыбыс-
сыбыс, үн-әуездер мен жарық сауле, жарқыл-жұрқылдарды, іс-әрекет, қимыл-
қозғалыс, неше түрлі динамикалық процестерді, жас баланың тіліне, адамның
өзіне тән өзіндік құбылыстарға еліктеу арқылы дәл өзіндей болмаса да,
соларға ұқсап қайталау нәтижесінде қалыптасқан алғашқы дыбыстық бейне
символдарды біз еліктеуіш сөздер деп атап жүрміз. Бұл – имитатив
теориясына сәйкес анықтама [5, 128 б.].
Г.Е.Корниловтың имитативика теориясына сай барлық тілдердің байырғы
түбірлері өздерінің жаратылысында сөздер емес имитативтер болған, ал
имитативтер тілдің (сөйлеудің) басқа күйін, сапасын көрсетеді: ... по
нашей теории все исконные корни всех языков по происхождению не слова, а
имитативы, единицы качественно иного состояния речи [6, 67 б.].
Имитатив тілдің алғашқы пайда болған кезіндегі адамның бастапқы сөйлеу
тілінің материалдық көрінісі. Тілдің бірлігі ретінде ол мүлдем басқа күйде
болған. Г.Е.Корнилов имитатив туралы мынандай түсінік береді: Сонымен, осы
монографияның авторы имитатив термині ретінде дыбыстардың көмегімен жанды
және жансыз табиғат нысандарына, сондай-ақ олардың қасиеттері мен сапасына,
оқиғалар мне құбылыстарға еліктеуді түсінеді; имитативтер мағына бірлігін
білдіретін идеофондардан құралады; егер қазіргі кезеңдегі постимитативтік
тілдерде имитативтер сөз таптарының біріндегі сөздердің мәртебесіне дейін
төмендетілген болса, ал алдыңғы имитативтік дәуірде олар предикативтілік,
модальдылық пен шақ категорияларының тұлымдық жағдайын өз бойында
тасымалдайтын сөздің мүмкін болған бірден - бір ең көп үзіндісі болып
келеді.
Имитатив дегеніміз – бұл бейнелеуші нәрсеге тән белгі (қасиет), сапа
туралы ұғымнан құралған музыкалық образ; бұл нысанды немесе құбылысты бір
мезгілде ойлау арқылы және көркем – эмоцоиналды қабылдаудың нәтижесі [6,
60 б.].
Тілдің (тілдердің) пайда болуы, шығу дәуірі тілдің (тілдердің)
имитативтер түріндегі күйімен байланысты болған. Сол себептен, имитативтік
табиғаты бар өте көне, бір-біріне тіптен ұқсамайтын, ешқандай туысқандығы
жоқ тілдерде консервіленген түрде сақталған географиялық терминдер бір-
біріне ұқсас немесе бір болып келеді. Тілші ғалымдар ондай ұқсастықты
тілдер арасындағы туыстықпен, алмасу процестерімен түсіндіреді, бірақ осы
көне, алғашқы географиялық сөздер арасындағы түпкі, түбегейлі ұқсастықтар
олардың имитативтік табиғатында жатқан көрінеді. Басқаша айтқанда, қазіргі
дәуірде әртүрлі алуан тілдерде белгілі болып отырған бір-біріне жақын,
мағынасы өте ұқсас және құрылымы жақын географиялық терминдер бәріне ортақ
бір имитативтен (имитативикалық түбірден) өрбіген болуы керек.
Бастапқы немесе алғашқы сөздер дыбыс бейнелеуіш сөздер болғаны
жайында академик Ә.Қайдар былай жазады: Бағзы заманда дыбысты елестетудің
өте көне ең қарапайым түрі әрбір тілде тек бір ғана дауысты дыбыстың
көмегімен жүзеге асса керек және осылай болуы күмәнсіз де. Демек, о баста
ата-бабаларымыздың қоршаған ортадағы дыбысты елестету қабілеті өте бір
жақты, жалпылама, яғни сөйлеу тіліндегі а, ә, о, ө, е, ұ, ы,
і секілді дауысты дыбыстар негізінде дүниеге келген. Мысалы, ы дыбыс
символикасы қоршаған ортадағы кез келген ұқсас дауысты дыбысқа – адам
ауызды жартылай ашқанда айтылатын фонемаға сәйкес келген. Өз кезінде бұл
дыбысты елестету нені білдірді? Ол туралы тек қазақ тіліндегі ы-дан пайда
болған туынды негіздерді зерттеу арқылы ғана жорамал жасай аламыз [7, 170-
171 б.].
Өте көне географиялық терминдердің құрамында ілкі еліктеуіш түбір
сақталғанымен, тілдің эволюция барысында ол түбір – дыбыс бейнелеуіш тұлға
дербес қолданудан қалады, себебі құбылысқа еліктеудің мәні мен мағынасына,
табиғатына қарай, дауысты дыбысқа үнемі дауыссыздар үстемеленіп жалғанып
отырған [7, 174 б.]. Еліктеуіш негіздердің құрамдық дамуы бірнеше тарихи
сатыдан өтіп, ұзақ кезеңдерді өткізгенін ескерсек, қазақ тіліндегі көне деп
саналатын географиялық терминдердің тілдік тұлғасынан ілкі еліктеуіш
түбірді тауып алып, оны фонемотип немесе идеофон, имитатив сипатында
қарастырып, фоносемантикалық сипаттамасын бере аламыз. Басқаша айтқанда,
тілдің пайда болған кезеңде туындаған алғашқы сөздер ретінде географиялық
терминдер таза, дербес күйінде күні бүгінге жетпеуі мүмкін, бірақ ілкі
бейнелеуіш түбірді сондай көне терминдер өз морфемдік (морфологиялық)
құрамында сақтап қалған.
Академик Ә.Қайдардың пікірінше, дыбыс бейнелеуіш сөздік қоры ... оның
дамуындағы едәуір ежелгі кезеңі өнімдеріне қатысты болып келеді. Мұнда
адамның образды түсініктері, сезімдік түсініктері мен сезімдері,
психологиялық және өзіне де қабылдауларының алуан түрлерін қоса алғандығы
дыбыстық символдары туралы нақты немесе жалпылама білдіру тәсілдері,
дүниетанымы мен ойлау образдарының ерекшеліктері, табиғаттағы көру, есту,
түс-түстік, қозғалыс құбылыстары, сондай-ақ адамның өз әрекеттері көрініс
тапқан [7, 169 б.].
Ә.Қайдар монографиясында берілген сөздікте бір буынды ілкі түбірлер
құрамында жетпіске жуық географиялық апеллятивтер, топонимдер санатында
кездесетін мағынасы күңгірттенген түбір элементтері ұшырасады.
Тілдің пайда болу дәуіріндегі алғашқы сөздердің, бүгінгі қазақ
халықтық географиялық терминдердің сол тіл шығу кезеңіндегі күйі, өмір сүру
формасы имитатив теориясы (Г.Е.Корнилов) және фоносемантика теориясы
(С.В.Воронин) тұрғысынан қарастырылып отыр. Имитатив және фоносемантика
теориялары глоттогенез, ностратикалық тілдер мәселелерінің жаңа қырларын
ашуда өз септігін тигізері анық.
Соңғы жылдары жүргізілген фоносемантикалық зерттеулердің барысында
анықталғандай, дыбыс бейнелеуіштік (әсіресе, дыбыс символикалық) сөздер
тілде аса көп, бірақ олардың басым көпшілігі бірден танылмайтын, бетперде
киген тілдік құрылымдар, ал олардың бастапқы дыбыс бейнелеуіштік табиғаты
тек талмай-шаршамай инемен құдық қазғандай ізденістер, талдау арқылы ғана
ашылады [8, 70 б.].
Дыбыс еліктеуіш (звукоподражательные) сөздер дыбыстық уәжділікке ие
өзара байланысты сөздер тобын қамтиды, яғни бұл топта нысан (денотант)
тарапынан дыбысталатын фонетикалық құрылымдарға еліктеуден туындаған сөздер
жатады; мәселен, көкек, тарс, күрс, тарсылдау, шиқылдау т.б. Ал дыбыстық
символикаға негізделген атаулардың көзге көрініп тұрған дыбыстық белгілері
жоқ, сол себепті олардың уәждік аясын анықтау қиынға соғады.
Қазақ тілінде бейнелеуіш сөздер көру мүмкіндігі арқылы қабылданатын
заттың жағдайын, сыртқы көрінісін, түрін, солармен қатар қозғалыс, жарық
құбылыстарын, заттың формасын білдіреді [4].
Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің уәждік негіздері әртүрлі болып келеді,
бірақ дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс символикалық сөздердің арасында
айтарлықтай айырмашылықтар бар. Дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс
символикалық сөздердің басты айырмашылығы: дыбыс еліктеуіш сөздер жүйесінің
пайда болып қалыптасуы дыбыстық уәжділікке негізделген болса, дыбыс
символикалы сөздер жүйесі уәжі дыбыстық емес болып келеді. Ол жөнінде
С.В.Воронин былай дейді: ... представляется оправданным определить (с
некоторой неизбежной долей условностей) сферу мотивации (и первоначальной
денотации) звукосимволических слов в целом как не звук [9, 88 б.].
Қазақ тіліндегі географиялық апеллятивтер негізінен дыбыстық сипаты,
қасиеті жоқ денотаттарды (нысандарды) белгілейді, сол себепті фонетикалық
(дыбыстық) уәжділікке негізделмейді, яғни нысан – денотатты атайтын сөз,
сол аталған нысанның дыбысына еліктемейді. Осыған орай географиялық
апеллятивтердің дыбыстық символикасы қандай, сол дыбыстық символиканы
тудыратын негізгі себептер қандай болып келеді? деген сұрақтар туындайды.
Осы сұрақтарға С.В.Воронин ұсынған фоносемантикалық талдаудың қорытынды
нәтижелері жауап беретін сияқты. С.В.Ворониннің фоносемантикалық талдау
тәсілі алты операциядан тұрады, сол жүргізілетін алты операцияның
нәтижесінде белгілі бір сөздің дыбыс бейнелеуіштік қасиеті бар ма, я жоқ
па, сол қаситеттің ерекшелігі, табиғаты қандай деген сауалдарға жауап
беріледі.
Бірінші операция: Семантика. Талданып отырған сөзде дыбыстық мағына
бар ма, әлде жоқ па?, егер сөз семантикасында бір ғана болса да дыбыстық
мағына болатын болса, бұл сөз дыбыс бейнелеуіш (онаматоп) сөзі болғаны.
Екінші операция: Критерийлер. Семантикалық критерийлер – 1)
экспрессивтік және сезімділік (эмоциональность); 2) семантиканың
бейнелілігі; 3) семантиканың нақтылылығы; 4) адамның психофизиологиялық
универсумының қарапайым элементтерінің белгіленуі; грамматикалық критерий –
5) морфологиялық гипераномальдылығы; сөзжасамдық критерий – 6)редупликация;
құрылымдық-фонетикалық критерийлер – 7) фонетикалық гипераномальдылық; 8)
тұлғаның (форманың) шартты түрдегі біркелкілігі; 9) фонетикалық
гипервариативтік қосымша дыбысты (практикалық) сонант (сонорный), метатеза,
дауыстылардың алмасуы, дауыссыздардың алмасуы; функциональдік критерий
– 10) стилистикалық шектеулік.
Үшінші операция: Этимология. Сөздің этимологиясын жасау – барынша түп-
төркінін барлау, түбіне жету және де фонетика-семантикалық корелляттарын
туыстас тілдерден табу.
Төртінші операция: Экстралингвистика. Акустикалық жәненемесе
артикуляторлық сипаттамаларын (этимонның дыбыстық тұлғасының) денонаттың
сенсорлық-эмоциональдық сипаттамаларына теңеп салыстыру. Соның нәтижесінде
уәждің мотиві, дыбыс бейнелеуіштік сөздің уәжділігі анықталады.
Бесінші операция: Типология. Туыстас емес тілдер құрамында талданып
жатқан сөзбен фонетикалық тұлғасы және семантикасы (фонемотиптері) сәйкес,
ұқсас сөздерді табу.
Алтыншы операция: Summa summarum. Фоносемантикалық талдаудың финалдық
кезеңі. І – V операцияларда алынған кешенді нәтижелерге баға беру. Осы
операцияда сөздің дыбыс бейнелеуіштік қасиеті, табиғаты жөнінде қорытынды
тұжырым жасалады. [8, 68-69 б.].
Тіл білімінде ХХ-ғасырдың 80-жылдарынан бастап пайда болған
фоносемантика бағыты С.В.Ворониннің есімімен тығыз байланысты.
С.В.Ворониннің еңбектерінде тілдің пайда болуы мен дамуындағы дыбыс
бейнелеуіш құбылысының рөлі жөнінде де сөз етіледі.
Ғалым тілдегі дыбыс бейнелеуіш жүйесін екіге бөліп қарастырады:
1) дыбыс еліктеуіш сөздер жүйесі;
2) дыбыс символикалы сөздер жүйесі [8, 22 б.].
Қазақ халықтық географиялық терминдердің құрамында дыбыс еліктеуіш және
дыбыс символикалық сөздер кездеседі, сол сөздердің біразын алғашқы сөздер
ретінде тануға болады, себебі осы сөздерге жататын табиғи нысан атауларының
тұлғаларында (формаларында) фонемотип (С.В.Воронин) немесе имитативтерден
үлкен семантикалық жүк бар екенін көреміз.
Ежелгі Грекия философы Платонның еңбегінде жеке дыбыс пен заттардың
қасиеттері арасындағы ұқсастық идеясы бар екендігі туралы айтылған.
Платонның пікірінше: r дыбысы – қозғалысты, І – жұмсақтықты, і –
жіңішкелікті, а – үлкендікті, е – ұзақтық пен шексіздікті бейнелеуге
икемделген.
Сократтың пікірінше, алғашқы сөздерде дыбыстар заттың сипаттарын
бейнелеген: Ең алдымен rein “ағу” сөзінен туындайтын өзен, ағысты жер
(roe) есім сөздері r дыбысының арқасында ұмтылысқа, қарқынға еліктейді;
соңынан діріл (tromos), жүгіріп өту (treichen), сондай-ақ ұсақтау
(kroyein), қирату (trayein), жырту (ereikein) сияқты етістіктер де –
бұлардың барлығы r дыбысына орай мәнерлі, бейнелеуіш сипатқа ие болып
отыр.
Көне заманнан бері қазіргі тілтанымға дейін және қазіргі кезеңде
фоносемантика бағыты өркендей бастаған жағдайда сөздегі дыбыс пен мағына
байланысы көптеген ғалымдарды толғандырды. Дыбыстағы заттың (аталған
нысанның) символикалық немесе еліктеуіш көрінісі кейбір ғалымдар тарапынан
тілдің пайда болу мәселесімен байланысты қаралды. Осы тұрғыдан алғанда,
қазақ тілінің негізгі сөздік қорында сақталып қалған кейбір географиялық
терминдерді еліктеуіш және де дыбыс символикалық сөздер ретінде алғашқы
сөздер қатарына жатқызуымызға болады.
Дыбыс еліктеуіш (звукоподражательные) сөздер дыбыстық уәжділікке ие
өзара байланысты сөздер тобын қамтиды, яғни бұл топта нысан (детонат)
тарапынан дыбысталатын фонетикалық құрылымдарға еліктеуден туындаған сөздер
жатады; мәселен, көкек, тарс, күрс, тарсылдау, шиқылдау т.б. Ал дыбыстық
символикаға негізделген атаулардың көзге көрініп тұрған дыбыстық белгілері
жоқ, сол себепті олардың уәждік аясын анықтау қиынға соғады.
Қазақ тілінде бейнелеуіш сөздер көру мүмкіндігі арқылы қабылданатын
заттың жағдайын, сыртқы көрінісін, түрін, солармен қатар қозғалыс, жарық
құбылыстарын, заттың формасын білдіреді.
Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің уәждік негіздері әртүрлі болып келеді,
бірақ дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс символикалық сөздердің арасында
айтарлықтай айырмашылықтар бар. Дыбыс еліктеуіш сөздер мен дыбыс
символикалық сөздердің басты айырмашылығы: дыбыс еліктеуіш сөздер жүйесінің
пайда болып қалыптасуы дыбыстық уәжділікке негізделген болса, дыбыс
символикалы сөздер жүйесі уәжі дыбыстық емес болып келеді. Ол жөнінде
С.В.Воронин былай дейді: ... представляется оправданным определить (с
некоторой неизбежной долей условностей) сферу мотивации (и первоначальной
денотации) звукосимволических слов в целом как не звук [8, 88 б.].
Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің тілдік тұлғасында міндетті түрде
фонемотип (С.В. Ворониннің термині) бар. Фонемотипте аталған заттың кем
деген бір сипатына қатысты фонема болуы тиіс – фонемотиптер акустикалық
(дыбысқа еліктеуіш сөздерде) болып екі түрге бөлінеді [8, 67 б.]. Мысалы,
“томпақ”, “домалақ”, “үрлеген” заттардың сипатына сәйкес келетін дәл сондай
сипаттар еріндік (лабиалды немесе лабиальданған) дауысты, дауыссыздарда
бар. Сол себепті осы аталған артикуляциялық фонемотип “томпақ”, “домалақ”,
“үрленген” заттарды атайтын сөздерде қолданылады.
Кез келген тілдің дыбыс бейнелеуіш лексикасын екі түрге: дыбысқа
еліктеуіш (звукоизобразительный) және дыбыстық символика (звукосимво-
лический) түрлеріне бөлуге болатын сияқты, қазақ тіліндегі топонимиялық
лексиканы (топонимдерді) осы аталған екі түрге бөліп қарастырамыз.
Дыбыс бейнелеуіш сөздерді осы екі түрге бөлудің өз негізі бар. Қазақ
тіліндегі дыбыстық символика құбылысын зерттеген С.А.Өткелбаева былай деп
жазады: “Зерттеу жұмысымызда сыртқы дүниенің дыбыстық құбылыс-тарына
еліктеуді білдіретін сөздер дыбыс еліктеуіш сөздер, ал дыбыстық емес
құбылыстарды білдіретін сөздер дыбыс символикалы сөздер деген атаулармен
беріледі. Себебі, алғашқы аталған сөздер дыбыстарға, шуға дыбыстық тұрғыдан
еліктеуіді білдірсе, екіншілері оларға символдық түрде ғана еліктеуді
білдіреді”.
Дыбыс бейнелеуіш сөздердің фоносемантикалық сипаты, әсіресе, дыбыс
еліктеуіш сөздерде айқын көрінеді. Дыбыс символикалы сөздердің имитативтік
табиғатын анықтаудың өз қиыншылықтары бар, себебі сол аталған сөздердегі
дыбыстар табиғи нысандардың дыбыстарын емес, дыбыстан бөтен түрлі
сипаттарына еліктейді. “Үндемейтін”, “тіс жармайтын” сенсорлық, тактилдік,
түстік (визуальдік) т.б. сипаттардың дыбыс символикалы сөздер құрамындағы
дыбыстарға айналуын анықтау әрине, өте күрделі, оңай жұмыс емес.
Ал енді дыбыс еліктеуіш сөздердің фоносемантикалық сипатын ашу
барысында біз аталған сөздер құрамындағы дыбыстардың тілде белгіленіп
отырған нысан шығаратын (дыбыстайтын) дыбыстарға сәйкестігін табуымыз
қажет. Ол сәйкестік дыбыстар арасындағы жай сәйкестік емес,
фоносемантикалық этимологияның басты мақсаты – фоносемантикалық эти-монды
табу, яғни фонемотиптің я фоносемантикалық модельдің дыбыстық тұлғасын
айқындау болып табылады: “Целью этимологического анализа является выявление
фоносемантического этимона, который в соответствии с общей теории
звукоизобразительности может выступать как обобщенный фонемотип или как
унифицированная фоносемантическая модель”.
Дыбыс еліктеуіш сөздер өзара екі түрге бөлінуі мүмкін: 1. Жанды
нысандар шығаратын дыбыстарға еліктейтін, 2. Жансыз табиғи нысандар
дыбыстарына еліктейтін сөздер.
Мысалы, Даңғырлақ топонимінің фоносемантикалық тұлғасын біз дыбыс
еліктеуіш сөздердің екінші түріне жатқызамыз.
Белгілі топонимист – ғалым проф. Т. Жанұзақов Даңғырлақ атауының дыбыс
еліктеуіш сипатын Б. Нұржекеевтің мәліметіне сүйене атап кеткен: Даңғырлақ
– өзен, Панфилов ауданы. Жазушы Б. Нұржекеевтің айтуынша: “Өсек өзені
Жаркент қаласының бас жағынан екіге бөліне ағады, батысқа қарай аққан
тармағы тастақты жермен сарқырай аққандықтан, Даңғырлақ аталыпты” (Б.
Нұржекеев. Өзендер өрнектеген..).
К.Ш. Хұсайын осы дыбыс еліктеуіш топонимді тиянақты түрде
фоносемантикалық тұрғыдан қарастырған: Даңғырлақ - название горного склона
(К. Койчубаев – автор словарной статьи о топониме Даңғырлақ не указывает
место расположения горного склона – К.Ш.Х.) букв. ‘грохочу-щий’. ср. каз.
даң ‘шум, гам, гомон, грохот’, даңғыза ‘шум, галдёж’; даңғыр ‘звон, шум,
громыхание, даңғыра’ вид ударного музыкального инструмента; громыхать,
звенеть, звякать, дандақ пустая, бессодержательная речь, даңдама ‘шумное
веселье’, многоголосный шум; др – тюрк. daŋ - duŋ подр. грохоту, грому;
кирг. даң подр. звуку удара о металический предмет, сильному и четко
повторяющемуся звуку (напр., барабана); ‘веселый шум, оживление’; як. даң
подр. звуку колокола, гулкому звону; узб. доңғилла – ‘издавать звон,
звенеть, звонить (о колоколе)’ и.т.д. Звукоизобразительное происхождение
данного названия совершенно очевидно.
Академик Ә. Қайдардың сөздігінде даң бір буынды түбір – негіздің
мағынасы былай берілген: “подр. шуму, голосу, звону жестяных предметов,
больших колоколов, ударных инструментов; даңғыр дағ + ғыр громыхание
(металического предмета)”.
Даңғырлақ топонимінің және сол қатардағы сөздердің фонемотипі немесе
фоносемантикалық этимоны (фоносемантикалық моделі) даң түбірі болмақ. Осы
фоносемантикалық (дыбыс бейнелеуіш) түбірден қазақ тілінде бірталай сөздер
пайда болып, қалыптасқан (осы сөздер арасында туынды, ауыспалы мағыналары
бар сөздер де кездеседі): даң - айғай – ұйғай, у-шу; даңғаза -даурықпа,
лепірме; даңғой - есер, әулекі, мақтаншақ, даңғылан даурығу, желігу,
есерсоқтану; даңғыр ішкі қуыс заттың басқа нәрсеге соғылуынан шығатын
қаңғыр – күңгір дыбыс; даңғыра муз. қазақтың қағып ойнайтын дыбысы күшті
музыкалық аспабы; даңғыра - күмбірлеу, саңғырлау; даңғырақ - даңғыр –
дүңгір, даңғырлаған; даңғыр – дұңғыр - даң – дұң, қаңғыр – күңгір; даңғырла
1. даңғыр – дұңғыр; салдыр – гүлдір ету; даңғырлақ даңғыр – дұңғыр еткен,
қаңғырлақ, даңғырлақ; даң – дұң - қаңғыр-күңгір, шаң – шұң; даңк абырой –
атақ; абырой; даңққой даңқшыл, атақ – құмар; даңққойлық даңққұмырлық,
атаққұмырлық, мансапқорлық; даңқты - көпке аты жайылған, атақты, әйгілі;
даңылда - даңғырлап қатты дауыс шығару.
Қоршаған ортадағы табиғи (адами емес) дыбыстарды имитациялайтын
сөздердің анлауттағы (басқа позициядағы) дауыссызының еліктеудегі рөлі өте
зор. Еліктеудің басты сипатын берудегі осы шешуші, маңызды рөлі анлауттағы
дауыссыз дыбыстың артикуляциялық ерекшеліктерінде деп айтуымызға болады.
Осы заңдылық жөнінде ағылшын тіліндегі дыбыс еліктеуіш сөздерді зерттеген
Г. Марчен былай деп жазды: “в английских словах, обозначающих звук,
имитационный принцип играет большую роль в развитии начальных символов, как
в b и p , которые демонстрируют дыхательный взрыв при помощи
внезапного разделения губ и поэтому, кажется, явлются наиболее натуральной
передачей того, что ухо воспринимают как взрыв вовне. Мы имитируем в
инстиктивном параллелизме звуковой взрыв во внешним мире при помощи
движения наших органов речи, дающего сходный результат. Символы t и d
часты в словах, обозначающих удар или стук по чему – либо. Они могут быть
имитированы благодаря движению языка: кончик ударяет о зубы или альвеолы и
отнимается со взрывом”.
Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысын зерттеген жас ғалым
С.А.Өткелбаева ...дыбыстық емес құбылыстарды білдіретін сөздер дыбыс
символикалы сөздер деген атаулармен беріледі. Себебі, алғашқы аталған
сөздер (дыбыс еліктеуіш сөздер – М.А.) дыбыстарға, шуға дыбыстық тұрғыдан
еліктеуді білдірсе, екіншілері оларға символдық түрде ғана еліктеуді
білдіреді.
Қазақ тілі фонетикалық жүйесінің символикалық қасиеттері К.Ш.Хұсайынның
Звукоизобразительность в казахском языке атты еңбегінде жекелеген
фонемотиптердің символикалық мәнін айқындауға байланысты нақты деректер
ретінде зерттелді. Сонымен қатар, аталған еңбекте қазақ тілі орнитоним,
зооним, топоним және гидронимдерінің дыбыс бейнелеуіш қасиеті қарастырылды.
К.Ш.Хұсайын Даңғырлақ, Жаңғырық, Қорс, Күркіреуік сынды топонимдерді дыбыс
еліктеуіш атаулардың қатарына жатқызады. Балқаш гидронимін зерттеуші дыбыс
символика гидронимі есебінде танып дәйекті түрде фоносемантикалық талдау
жасады.
Дыбыс бейнелеуіштік табиғаты бар сондай сөздерді (түбірлерді) бірден
тану өте қиын, себебі алғашқы фонетикалық уәждің ізі қалғанымен, сол ізді
табу үшін арнайы фоносемантикалық талдау жүргізу қажет. Осы жәйт жөнінде
С.В.Воронин былай дейді: звукоизобразительными являются не только те
слова, которые ощущаются современными носителями языка как обладающие
фонетически мотивированной связью между звуком и значением, но и все те
слова, в которых эта связь в ходе языковой эволюции оказалась затемненной,
ослабленной и даже на первый взгляд полностью утраченной, но в которых с
помощью этимологического анализа (подкрепленного внешними данными
типологии) эта связь выявляется. Следовательно, звукоизобразительное слово
– это и слово, изобразительное в своей основе, по происхождению [8, 66-67
б.].
Сонымен, дыбыс арқылы денонатты бейнелейтін сөздер ататегінен
фоносемантикалық (имитативтік) сипатқа ие, демек, пайда болған, туындаған
кезінде барлық тілдерде бірдей немесе өте ұқсас дыбыстық тұлғаны және
семантикалық ортақтықты иемдеген және әдетте бір дыбыс немесе бір буынды
дыбыстар тіркесі (гс, ег, гес, сгс, сгсс) болып келген. Академик
Ә.Қайдардың пікірінше: ...қайсыбір тілдегі есту, көру, акустикалық,
қимылдық, біразды және басқа да қабылдаулардың өте ежелгі дыбыстық
символдары ретінде Г және сГ моносилабтары: *а, *ә, *е, *о, *ө, *ұ, *у, *ы,
*і, сондай-ақ *ты, *ды, *пы, *шы, *сы тағы басқа да дыбыс тіркестері
танылды.
Что означали эти гласные и звукосочетания в свое время – трудно
сказать. Ясно одно – они послужили основой для образования целого ряда
односложных производных основ подражаний и о них можно судить теперь только
по значениям этих основ [10, 17 б.].
Академик Ә.Т. Қайдардың пікірінше, ең алғашқы дыбыс бейнелеуіш түбір
бір дауысты, яғни бір буынды одан кейін екі дауысты (дауыссыз + дауысты
немесе дауысты + дауыссыз) бірақ бір буынды болған [5, 171-172 б.]. Дыбыс
бейнелеуіш алғашқы тілдік таңбаның бір буынды болатындығын жөнінде басқа
ғалымдар да өз пікірін білдіріп отырған.
Мысалы, Ц.Б. Цыдендамбаевтің пікірінше,: “Дыбыс бейнелеуіш сөздердің
шығу тегі көне: біріншіден, олардың көпшілігі бір буынды, құрылымдық жағы
онша жетілмеген” [11, 149 б.]. Л.Н. Харитоновтың мәлімдеуінше: “Адамның
сөйлеу тілі дыбыстарымен неғұрлым қысқа, қарапайым немесе ұзақ болғанымен,
біртектес дыбыстарды дәл беруге болады. Дыбыс күрделеніп, түрленіп, яғни
ұзара түскен сайын, оны бейнелеу де қиындай түседі. Сондықтан тілде
ұшырасатын алғашқы дыбыстық еліктеуіш түбірлер түгел дерлік бір буынды
құрылымға ие” [12, 49 б.].
Л.Н. Харитоновтың осы пікірі дыбысқа, еліктеуіш (звукоподражательные)
түбірлерге қатысты айтылғанымен, оның тұжырымын көптеген мысалдар
көрсеткендей дыбыс символикалық түбірлерге де қатысты жасауға болады.
Қазақ тілінің еліктеуіш сөздер жүйесін дыбыстық символизм құбылысы,
фоносемантиканың теориялық қағидалары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz