Тұрақты сөз тіркестері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Тәуелді-тәуелсіз концептісінің ағылшын және қазақ тілдеріндегі контрастивті зерттелуі»

5B011900 - «Шет тілі: екі шет тілі» мамандығы бойынша

Мазмұны

Кіріспе

Кіріспе: 1

3: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі концепт ұғымы

Кіріспе: 1. 1

3: Лингвистика саласындағы контрастивті зерттеулер

Кіріспе: 1. 2

3: Тіл білімі саласында фразеологиялық бірлік түсінігі және классификациясы

Кіріспе: 1. 3

3: Салыстырмалы фразеология

Кіріспе:

Кіріспе: 2

3: «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі «тәуелсіздік-тәуелділік» концептісінің контрастивті зерттелуі»

Кіріспе: 2. 1

Фразеологиялық бірліктерді модельдеу және фразеологиялық

модельдің фразеологиялық бірліктердің ішкі формасымен байланысы

Кіріспе: 2. 2

3: «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі «тәуелсіздік-тәуелділік» фразеологиялық бірліктердің мағыналық ерекшеліктері және фразеологиялық сәйкестіктер

Кіріспе: 2. 3

3: «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі «тәуелсіздік-тәуелділік»концептісінің негізгі модельдері

Кіріспе: Қорытынды

3: 56

Кіріспе: Әдебиеттер тізімі

3: 58

Кіріспе:

Кіріспе

Тәуелсіздік жағымды концепт ретінде тіл білімінде салыстырмалы және контрастивті лингвистикада әр түрлі құрылымды тілдердің бірліктерін зерттеуде маңызды орын алады. Қоғамда болып жатқан өзгерістер адам өміріндегі көптеген қиыншылықтардың өсуіне әкелуде. Қиыншылықтармен күресуде адамдар оның оңай жолын табуға тырысады. Оңай жолдың, оңай олжаның соңына түсу, адам бойындағы әлсіздікті, тәуелділікті көрсетеді. Кейде адам баласы қалаған мақсатына жету жолында да әуесқойлығының шектен асқанын, өз іс-әрекетінің құлы болғанын байқамайды. Соңғы кезде әдебиеттерде ағылшын тіліндегі «аддикция терминін» - бір нәрсеге құмарту, тәуелді болу мағынасында жиі кездестіруге болады. Тарихқа үңілсек, бұл терминнің тамыры тереңде екеніне көз жеткізуге болады.

Тіл арқылы қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, мәдени, рухани өзгерістері көрінеді. Осының нәтижесінде бүгінгі таңда тіл білімі өзге ғылым салаларымен тығыз байланыс құрай отырып қоғамдық, психологиялық ұғымдарды тілдік ізденіске арқау етуде.

Тіл ғылымының, яғни лингвистиканың дамуының жаңа кезеңі өзінің жан-жақтылығымен, кең жайылғандығымен, тек тілмен ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі аспектілерімен: құрылымды-жүйелік, қызметтік, лингвомәдени, прагматикалық, коммуникативті, когнитивті, типологиялық аспектілерімен және лексикалық өрістерімен де анықталады.

Концепт термині қазіргі тіл біліміне лексикалық топтарға немесе парадигмаларға қатысты қолданылып жүр. Концепті зерттеуге арналған ғылыми еңбектерде оның бірнеше қолданысын байқаймыз. Сөздің концептісі оның мағыналық және ассоциативтік өрісі арқылы анықталады. Концепт сөзбен де, сөз тіркесімен де, фразеологиялық бірліктер арқылы да беріле алады. Концептілік зерттеу этностың лексикасы мен фразеологиясында сақталған әлемнің мәдени-ұлттық бейнесін ашуға мүмкіндік береді.

Берілген дипломдық жұмыстың тақырыбы: «тәуелді-тәуелсіз концептісінің ағылшын және қазақ тілдеріндегі контрастивті зерттелуі».

Зерттеу жұмысының нысаны - әртүрлі сөздіктерден алынған «тәуелді-тәуелсіз» концептісіне қатысты ағылшын және қазақ тілдерінің 500-ден аса фразеологиялық бірліктері.

Зерттеу жұмысының пәні - «тәуелді-тәуелсіз» түсінігі аясында фразеологиялық бірліктердің ішкі формасының құрылымындағы семантикалық қарым-қатынастардың ерекшеліктері және оларды топтастыру модельдері.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - «тәуелді-тәуелсіз» концептісінің ағылшын және қазақ тіліндегі ортақ баламаларын анықтау. Алдыға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:

«тәуелді-тәуелсіз» концептісін тіл ғылымдары тұрғысынан зерттеу.
Фразеологиялық бірлік ұғымын ашу.
Фразеологиялық бірліктердің ішкі формасын фразеология теориясы тұрғысында зерттеу.
ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердің ішкі формасының модельдер типологиясын анықтау.
ағылшын және қазақ тілі сөздіктерінен «тәуелді-тәуелсіз» семантикасына қатысты фразеологиялық бірліктердің ауқымын, сандық құрамын анықтау.

Жұмыс барысында келесі әдіс-тәсілдер қолданылды: салыстырмалы және контрастивті анализ, фразеологизмдердің қалыптасуын модельдеу, жалпылама талдау әдісі, типологиялық тәсіл, мағлұматтарға статистикалық сараптама жүргізу әдісі, теориялық әдебиетті зерделеу.

Жұмыстың жаңашылдығы - «тәуелді-тәуелсіз концептісінің тіл білімінде өріс аясында зерттелуі. Концептің контрастивті тіл білімі аясында зерттелуі.

Дипломдық жұмыстың теориялық құндылығы - «тәуелді-тәуелсіз» концептісін тек психология, әлеуметтану, медицина саласында ғана емес, концепт мағынасын ашатын контрастивті тіл білімі тұрғысынан түсіну.

Зерттеу тақырыбының теориялық материалдарын жүйелеу, фразеологиялық бірліктердің құрылымындағы логикалық-семантикалық қарым-қатынастар түрлерін анықтау және олардың модельдерін құрастыру. Бұл қазіргі заманғы көкейкесті мәселені басқа салада, яғни тіл саласында қарастыруға, тілдер мен мәдениеттердің өзара шынайы әрекеттестігін байқауға мүмкіндік береді.

Жұмыстың практикалық құндылығы - сөздіктер мен анықтамалар құрастыруда, «академиялық мақсатқа арналған тіл» және «лексикология» пәндерінде қолдану.

Фразеологиялық бірліктерді зерттеуде Исабеков С. Е., Салжанова Л. Е., Кеңесбаев І, Ахметжанова З. К., Виноградов В. В., Шанский Н. М., Кунин А. В., Логан П. Смит, Амосова В. Л., Телия В. Н., Бинович Л. Э. сияқты зерттеушілердің еңбектері біздің жұмыстың теориялық негізін құрайды.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі айқындалады, зерттеудің нысаны мен пәні анықталады, мақсат пен міндеттер қалыптастырылады, берілген зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы айқындалады.

Зерттеудің «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі концепт ұғымы» деп аталатын бірінші бөлімінде концепт түсінігі, фразеологиялық бірлік түсінігі айқындалады, фразеологизмдерің нақты классификациясы беріледі, «тәуелсіздік-тәуелділік» концептісінің түсінігі және түрлері анықталады.

Жұмыстың «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі «тәуелсіздік-тәуелділік» концептісінің контрастивті зерттелуі» атты екінші бөлімінде фразеологиялық бірліктерді модельдеу және фразеологиялық модель мен фразеологиялық бірліктің ішкі формасы арасындағы байланыс қарастырылады, салыстыруға логикалық-философиялық және лингвистикалық тұрғыдан мағлұмат беріліп, ағылшын және қазақ тілдеріндегі «тәуелсіздік-тәуелділік» концептісіне қатысты фразеологиялық бірліктердің мағына қалыптасу негіздері және мағыналық-тақырыптық топтары анықталып, фразеологиялық бірліктердің концептілік құрылымы, концептісінің түрлері топталып қарастырылып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, әр тілге тән ерекшеліктері айқындалды.

Қортындыда зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері берілген.

1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі концепт ұғымы

1. 1 Лингвистика саласындағы контрастивті зерттеулер

Фразеологияның дамуының қарқындылығы оның зерттеу пәнінің, зерттеу әдістерінің дифференциациясымен және теориялық негізінде пайда болған көптеген жаңа қиындықтармен айқындалады. Әр түрлі тілдерді салыстыра зерттеу жасау арқылы салыстырмалы фразеология жаңа ғылыми бөлім ретінде пайда болды. Тілдегі фразеологиялық бірліктердің ерекшелігі оларды тек басқа тілдің фразеологиялық бірліктерімен салыстыру ғана емес, сонымен қатар лексемалармен, сөздердің бірқалыпты тіркесуімен, құрылымды-синтаксистік схемалармен, басқаша айтқанда, басқа деңгейдегі құрылымдармен салыстыру болып табылады. Райхштейннің ойынша, тілдердің ішінде салыстыру жүргізгенде мынадай негізгі шарттарды есепке алу қажет: салыстыру базаларының, белгілі принципиалды тепе-теңдіктердің болуы және бұларда көбінде салыстыратын нысандардың жеке ұқсастықтарына қарай қарастырылса, солай айырмашылықтары да қарастырылады. Сонымен қатар салыстыратын нысандарды бейнелеуде біркелкі әдіс, бірдей теория және біркелкі ұғымды терминологиялық аппарат қолдану қажет. Осы аумақтағы жүргізілген зерттеу жұмыстарының арасында әрі қарай жұмыс істеп, заңдылықтары мен міндеттерін айқындау да көптеген қиыншылықтар артта қалды.

Салыстырмалы зерттеу аумағында жетістікке жеткен еңбектердің бірі -С. Е. Исабековтың еңбектері. Ол өз еңбегінде фразеологияны салыстыра зерттеудің негізгі бағыттарын бірінші тәжірибелік кеңейту арқылы мына бағыттар бойынша қарастырады:

Салыстыратын тілдердің санына байланысты;
Салыстыратын фразеологиялық бірліктердің сипаты бойынша;
Салыстыратын құбылыстарға байланысты.

Бұл бағыттардағы жұмыстарды сыннан өткізу авторға өз заманындағы салыстырмалы-фразеологиялық зерттеудің кейбір ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Бұл зерттеулерге фразеологиялық бірліктердің тіларалық баламаларын, синонимдерін, нұсқаларын, құрылымды-семантикалық, лексикалық-грамматикалық, семантикалық дәрежелерін және топтарын салыстыру және де фразеологиялық бірліктердің формальды, формальды-мағыналы, семантикалық мінездемелерін салыстыру жатады.

Фразеологияның дамуының классикалық және постклассикалық кезеңдеріндегі туыстас және туыстас емес фразеологиялық бірліктерді салыстыра зерттеуде салыстырмалы анализдеудің фразеологиялық нысандары пайда болды. Бұлар фразеологияның аумағында зерттелінбеген компаративті және семантикалық фразеологиялық бірліктер.

С. Е. Исабеков атап өткендей, салыстырмалы зерттеулер тілдің барлық фразеологиялық жүйесіне қатысты. Басқаша айтқанда, әр түрлі тілдерде топтардың, фразеологиялық бірліктердің дәрежелерінің, жеке тілдердің тепе-теңдігі мен ұқсастықтары айқындалады, бірақ бұл түгелдей фразеологиялық жүйеге қатысы жоқ. С. Е. Исабеков осы туыстас тілдердің фразеологиясын салыстырмалы зерттеудегі осы жағындағы кемшіліктерімен жұмыс істеуді алдына мақсат етіп қойды. Ол фразеологияны салыстыра зерттеудегі бұл түрінің негізгі сәттерін белгіледі. Бұлар келесі сұрақтардан тұрады:

1) екі немесе одан да көп тілдердің фразеологиялық жүйесінің арасындағы қалыптасқан және тереңдетілген айырмашылықтары мен ұқсастықтары неден тұрады;

2) олар тілдің фунционалды, семантикалық, формалы-мағыналы және құрылымдық сияқты негізгі аспектілерінде қалай белгіленеді;

3) олар қандай тілішілік және экстралингвистикалық факторлармен шартталған.

С. Е. Исабековтің еңбегінде фразеологияны салыстыра зерттеу үш деңгеде өтеді: 1) нақты фразеологиялық бірліктер; 2) фразеологиялық топтар; 3) фразеологиялық жүйелер деңгейінде.

Бірінші деңгейде ұлтаралық тілдік ұқсастықтар туралы сұрақтарға басты назар аударылады. Тіл қалыптасуындағы әр түрлі аспектілердегі, яғни форма-мағыналық (құрылымды-синтаксистік және лексикалық), жиынтықтың құрамындағы (сигнификативті-коннотативті және салыстырмалы-прагматикалық) фразеологиялық бірліктердің толық емес ұқсастықтары мен айырмашылықтары.

Екінші деңгейдегі салыстырмалы зерттеудің нысанына екі тілдегі жеке, нақты фразеологиялық бірліктер емес, керісінше, фразеологиялық бірліктердің топтары, парадигматикалық бірігулер, әсіресе ортақ мағынаға ие болған фразеологиялық реттер, топтар, өрістер, дәрежелер жатады. Бұл салыстырмалы анализдеудің басты мақсаты фразеологиялық бірліктер прототиптерінің арасындағы бір-бірімен байланысы мен бір-біріне әсерінің заңдылықтарын және құрылымды-семантикалық моделдерді синхронияды қалай айқындаса, диахронияда да солай айқындау.

Үшінші деңгейде екі тілдегі барлық фразеологиялық жүйелердің ұйымдастырылуларының ерекшеліктерін салыстыра зерттеу қарастырылады. С. Е. Исабеков зерттеудің ортақ тілдік жүйесіндегі фразеологияның тілдік статусына, генетикалық қайталануына және құрылымдық жасалуына, фразеологиялық бірліктердің тілдік статусына және олардың сөз бен сөз тіркестері арасынан орын алуына байланысты екеніне көп көңіл бөледі. [18, 6] .

Әр тілдің фразеология саласында сол тілдің лексикасы мен грамматикасындағы ерекшеліктер айқын бейнеленеді. Бір тілде белгілі бір грамматикалық құбылыстар бар, ал басқа тілде олар мүлдем жоқ. Әр түрлі фразеологиялық жүйелерді салыстырғанда, тіл жүйесінде тілдің ұқсас категориялары, формалары және басқа да тілдегі ұқсастықтары ерекше болады. Зерттеген кезде ұқсастық деп тапқан нәрсе айырмашылық болуы мүмкін, немесе керісінше.

Лингвистика ғылымының қазіргі дамуы тілдің жүйелік қасиеттерін зерттеуді өзекті мәселе етіп қойып отыр. Фразеология саласында жүйеліліктің мәнін ашуға Ройзензонның семантикалық өріс әдісімен тілдің фразеологиялық құрамын зерттеу тәсілі ықпал етуде [1, б. 117] .

«Өріс» тарихы лингвистикаға философиядан келді. «Өріс» ұғымы қазіргі психологияның да міндетті компонентін құрайды. Лингвистикадағы семантикалық өріс дегеніміз - бұл сөздер мен айтылудың жиынтығы, ол тақырыптық қатарды құрап, белгілі бір мағынаны білдіреді. «Семантикалық өріс - лексикалық бірліктердің тақырыпқа біріккен жиынтығы түрінде сәйкестікте болатын құбылыстар мен шындықтың жиынтығы. Семантикалық өрістерді зерттеуге отандық және шетелдік әдебиеттерде өте көп материалдар арналған. «Өрістік құрылымдау - өнімді және символикалық жүйелердің бірі, ал символикалық жүйе - адамның тілі. Өріс анықтамасы тілдік жүйедегі аралық құбылыстардың барлық түрлерін қамтуға, мәнін түсіндіруге қабілетті бола алатын тілдік жасалымның жүйесін тануға талпынысты білдіреді» [2, б. 233] .

Қазіргі заманғы тіл білімі саласында кеңінен қолданылып жүрген өріс әдісі тілді бір жүйе ретінде қарастыруға және тілдегі жүйелілікті анықтауға мүмкіндік беретін бірден-бір әдіс болып табылады. Алғаш рет семасиологияда қолданылған өріс атауының пайда болуы неміс ғалымдары Г. Ипсен, И. Трир есімдерімен тығыз байланысты. Жалпы бірыңғай мағына беретін сөздерді бір топқа топтастырған Г. Ипсеннің еңбегінен кейін өріс туралы түсінік қалыптаса бастады. “Лексикалық” және “ұғымдық” өріс деген ұғымдарды жіктеп, мағынасын толық ашып тіл ғылымына енгізген И. Трир осы жүйелілікті атауға сәйкес келетін термин атауын көп уақытқа дейін таба алмады. Кейінірек Г. Ипсен қолданған “семантикалық өріс” деген атау осы терминге лайық деп табылды.

«Өріс» термині тіл білімінде ең алғаш лексика саласында лексика-семантикалық немесе тақырыптық топ терминдерімен мәндес қолданыла бастаған болатын. Мәселен, кейбір лингвистикалық әдебиеттерде түрлі лексикалық топтар өрістік құрылымдар деп танылып, оларға етістіктің түрлі семантикалық топтары, туыстық атаулар, түсті білдіретін сөздер және т. б. жатқызылады. Бір өріске кіретін лексикалық бірліктер, ұғымдық, заттық не жұмсалымдық ортақтығына, тіпті тұлғалық (формалды) ұқсастықтарына қарай да біріктіріле береді. Бір өрістегі сөздердің басын біріктіретін жалпы ортақ мағынасы мен өзге лексикалық топтардан ерекшелейтін де мағынасы болуы шарт.

«Өріс - мағына ортақтығына негізделген, білдіретін құбылыстарының ұғымдық, заттық және қызметтік ұқсастығы бар тіл бірліктерінің (негізінен лексикалық бірліктердің жиынтығы) » [3, б. 242] .

Өріс теориясының дамуына үлесін қосқан А. В. Бондарконың түсіндіруі бойынша, белгілі бір мазмұнды жеткізуге қатысатын түрлі тіл деңгейіне жататын құралдардың жиынтығы деп анықталатын өріс ұғымы деңгейаралық құбылыс ретінде сипатталады. Бұл термин өзіндік бір сипаты бар құрылым ретінде анықталып, алғашқыда тек лексикология, кейін тілдің барлық саласында қолданыс тапты.

Одан кейінгі уақытта өріс туралы ілім Л. Вайсгербер (Wortfeld) В. Порциг (синтаксистік және паратактикалық өріс), К. Бюлер (екі өріс туралы ілім- Zweіfelderlehre), В. Г. Адмони (грамматикалық өріс) . Г. Мюллер (Grammatіsche Felder), Х. Бринкманн (Modalfekd) тәрізді ғалымдардың еңбектерінен көрініс тауып, ары қарай дами береді [4, б. 9] .

Отандық тіл білімінде Б. Қапалбековтың «Грамматикалық және семантикалық категориялардың тілдегі көрінісі» тақырыбындағы мақаласын, С. Құлмановтың «Қазақ тіліндегі мүмкіндік модалділігінің функционалды-семантикалық өрісі» тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын, М. Жолшаеваның қазақ тіліндегі аспектуалды семантиканы форма және мазмұн тұрғысынан зерттеген докторлық диссертациясын, О. Жұбаеваның «Предикативті өрістің субъектілі-предикатты бірліктері» тақырыбындағы, А. Жаңабекованың «Құрылымдық және функционалды грамматиканың зерттеу бағыты мен зерттеу әдістері» тақырыбындағы еңбектерін атап өткен жөн болар.

Тіл білімінің дамуы барысында өрісті және өріс әдісін зерттеумен айналысып жүрген тіл мамандары өрістің методологиялық және теориялық маңызына ерекше көңіл бөліп, өрістің жаңа қырларын ашуда. Қазіргі таңда тіл білімінде сөздік құрамды сипаттауда негізге алынатын нәтижелі тәсілдердің бірі, «өрістік» тәсіл, себебі бұл тәсіл семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың жүйелілігін басшылыққа алады. Тілдің семантикалық жүйесі семантикалық өріс, лексика-семантикалық топ, лексика-семантикалық вариант деген жүйелі йерархиялық бірліктерден тұрады. Лексика-семантикалық вариант дегеніміз - көп мағыналы сөздің бойындағы бір мағынаның қарым-қатынас үрдісінде іске асырылуы. Лексика-семантикалық вариант тілдегі сөздердің бір-бірімен мазмұндық байланысын анықтайтын ең кіші бірлік, басқаша айтқанда, Лексика-семантикалық вариант - тіл лексикасының жүйе жасаушы элементтерінің жиынтығы. Бір текті, ұқсас салыстырылатын Лексика-семантикалық вариант жиынтығы лексикалық-семантикалық топ деп аталады. Мәселен, мерзім-, уақыт -, кеңістік -, түр-түс лексика-семантикалық вариант. Лексика-семантикалық вариант белгілі бір сөз табына ғана жататын сөздерден жасалады. Лексика-семантикалық вариант жалпы семантикалық компоненттері бар, яғни оны ортақ архисемалы сөздер құрайды. Сөздерді бір лексика-семантикалық топқа біріктіру олардың лексикалық мағынасының негізінде жүзеге асады. Тілдегі семантикалық жүйенің иерархиясын төмендегідей модельде көрнекілеуге болады:

семантикалық жүйе;
семантикалық өріс;
лексика-семантикалық топ;
лексика-семантикалық вариант.

Сөздерді лексикалық-тақырыптық топтарға бөлу заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қызметтеріне негізделеді. Мәселен, жиһаз атаулары, киім-кешек атаулары, дене-мүше атаулары және т. б. Сөздерге тақырыптық классификация жасау заттар мен құбылыстардың тектік (гипероним), топтық (гипоним), түрлік (эквоним) қатынастарына негізделеді. Лексика-семантикалық және лексика-тақырыптық топтардың жалпы ұқсас белгілері де бар. Себебі екеуі де танылған объективті шындықты бейнелейді. Лексика-семантикалық топтың тақырыбы, тақырыптық топтың семантикасы болады. Сондықтан семантикалық топ тақырыптық топқа, тақырыптық топ семантикалық топқа кіреді. Өрістік тәсіл негізінде тіл құбылыстарын жүйелеуде зерттеудің әдіс-тәсіліне қарай лексика-семантикалық өрістер, лексика-семантикалық топтар, грамматика-лексикалық өрістер, сөз жасаушы өрістер, функционалды-семантикалық өрістер, интеграционалды-семантикалық өрістер, лексика-фразеологиялық өрістер ретінде зерттелуде. Тіл жүйесі - жүйенің қарапайым элементтерінің өзара қатынастарының сипаттарымен анықталатын және осы жүйенің құрылымын білдіретін белгілі бір құрылғыдан, ұйымдардан, реттіліктен тұрады. Жүйе құрылымы жүйеаралық байланыстың жиынтығы ретінде анықталады. Лексика жүйесін лексика-семантикалық өріс тәсілі арқылы зерттегенде, алдымен өрістің құрылымын анықтау және оны айқындап алу негізгі мәселе болып табылады. Ю. Н. Караулов семантикалық өрісті екі жолмен: ұғым арқылы (ономасиологиялық тұрғыда) және сөз мағынасы арқылы (семасиологиялық тұрғыда) анықтауға болатынын атап өтеді [5, б. 57] .

Өріс мәнін анықтауда ғалымдардың көзқарасының әртүрлілігі өрістің жете зерттелмегендігінен және өріске ортақ теорияның жоқтығынан емес, барлық тілдік бірліктердің семантикалық қызметі қамтылған зерттеу объектісінің күрделілігінде [7, б. 89] . Л. А. Новиковтің айтуынша, семантикалық өрістер элементтерінің түсініктік біртектілігімен сипатталады, сондықтан оның бірліктері көп мағыналы сөздер мен бір мағыналы сөздердің лесика-семантикалық нұсқалары (ЛСН) болып табылады. Семантикалық өрістерде тілдік бірліктердің жүйелік қатынастарын семасиология зерттейді, өйткені суреттеу сөзден ұғымға апарады. Егер сөз ішкі байланыстар жағынан қарастырылса және суреттеу ұғымнан сөзге бағытталса, онда бұл ономасиологияның зерттеу аймағы. О. С. Ахманованың сөздігінде семантикалық өріске мынадай анықтама берілген: «Семантикалық өріс - тематикалық қатарды түзейтін сөз бен сөз тіркестерінің жиынтығы, сол жиынтық арқылы белгілі бір саланы қамтитын сөздер мен сөз тіркестері [8, б. 334] . Ғалымдардың өріске анықтама берудегі пікірлеріндегі ортақтық - лексика-семантикалық өрістің мағыналық құрылымындағы ортақ бір семантикалық компоненттің негізінде біріккен қандай да бір тақырыпты қамтитын сөздердің жиынтығынан тұруы. И. М. Кобозева «семантикалық өріс деп айқындалатын құбылыстың ұғымдық, заттық және қызметтік ұқсастықтары мен мазмұнының жалпы болуымен біріктірілген тілдік бірліктер жиынтығын» айтады. Автордың пікірінше семантикалық өріс төмендегі қасиеттерге ие:

1) сөздердің белгілі бір семантикалық қатынастарға түсуі;

2) осы қатынастардың жүйелілігі;

3) лексикалық бірліктердің өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділігі;

4) өрістің дербестігі;

5) өрістің ұғымдық сипатын таңбалаудың тұрақтылығы;

6) семантикалық өрістің бүкіл лексикалық жүйедегі өзара байланыстылығы [9, б. 99] .

Тілдік өрісті кейбір ғалымдар (Л. Вейсгербер, Г. Ипсен, А. А. Уфимцева, В . И. Кодухов және тағы басқалары) лексика-семантикалық топ түрінде түсіндіреді, бірақ олардың бәрі өрісті ЛСТ деп атамайды.

Лексика-семантикалық өрістің қасиеттерін толық ашып көрсеткен И. И. Чумак болып табылады. Ол өрістің төмендегідей қасиеттерін ажыратады:

1) Семантикалық өріс ең аз дегенде бір ортақ компоненті (ортақ семантикалық нышаны) бар көптеген мағыналар жиынтығынан жасалады. Бұл компонент негізінен архилексема (гиперлексема), яғни, жалпыланған мағынасы бар лексемамен белгіленеді;

2) Лексика-семантикалық өрісте микроөрістер, семантикалық бірлестіктер бөлініп шығады, олардың мүшелері жалпы (интегралды) нышандармен байланысқан және микроөрістің тірек сөзімен (доминанта) белгіленеді. Микроөрістің сыртқы құрылымын өріс ортасы (өзегі) және өріс ортасына жақын аймақтар құрайды, ал қалғандары микроөрістің шеткері аймағында орналасуы мүмкін;

3) Өрістің ішкі құрылымы семантикалық бірліктерді байланыстыратын корреляциялар жиынтығы ретінде түсіндіріледі;

4) Өріске элементтердің өзара бірін-бірі анықтауы тән, кейде олар бірін-бірі ауыстыруы да мүмкін;

5) Тілдегі әрбір сөз белгілі бір ЛСӨ-ке кіреді, оған қоса, жиі, көп мағыналылығының нәтижесінде бірнеше өріске кіреді;

6) Бір семантикалық өріс өзінен жоғары деңгейдегі екінші бір семантикалық өріске кіруі мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.