Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролі ... ... ... ...
13
1.2
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
1.3
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы шет елдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2
КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ БОЙЫНША АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1
Қазақстан Республикасы бойынша кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдардың қазіргі жағдайының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
2.2
Алматы облысы бойынша кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдар қызметінің динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
2.3
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3
КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ БОЙЫНША АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
3.2
Балаларды әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін дамытудың тетіктер мен жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
92
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Кәмелеттік жасқа толмағандар қашанда кез-келген қоғамның бүгіні мен болашағын айқындаушы басты фактор. Ол - қоғамды ілгері дамытушы локомотив, үздіксіз жаңартушы инновациялық әлеует. Елдің тәуелсіздігін тұғырландырып, ұлттық қауіпсіздігін қамтамасызет етін алғышарт. Жас ұрпақтың мұндай әлеуметтік сапаға қол жеткізуі қоғамдағы оларды әлеуметтік қорғауға жауапты атқарушы органдардың қажетті мүмкіндіктер мен дамытушы әлеуметтік орта ұйымдастыру деңгейіне тәуелді. Алайда қазақстандық қоғамның жас ұрпақты әлеуметтік қорғауға байланысты міндеті әлі де жеткілікті шешімін таппай келе жатқан күрделі мәселе болып қалуда.
Әр мемлекеттің ең қымбаттысы - балалар. Кез келген ұлттың, халықтың, мемлекеттің болашағы көбіне балаларға, олардың тәрбиесі мен тұлғалық және психологиялық денсаулығының сапасына байланысты. Сондықтан да, әр бір мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық даму деңгейін көтерудегі басты міндеттердің бірі - кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауды жетілдіру.
Болашақта Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты дамыған, мықты, бәсекеге қабілетті мемлекет болу. Осы қойылған мақсатқа жету үшін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынға халыққа жолдауы Қазақстан - 2050 стратегиясында:
- ана мен баланы қорғау, сондай-ақ, отбасы және неке саласында заңнаманы түбегейлі қайта қарауды;
- ана мен балаға қарсы бағытталған қылмыс үшін, сондай-ақ, осы саладағы ең ұсақ деген заң бұзушылықтар үшін жазаны күшейтуді;
- туу мен көп балалы болуды ынталандыру жүйесін реформалауды;
- жеңілдетілген салық, медициналық және әлеуметтік қызмет, еңбек нарығында жаңа мүмкіндіктер беру және сол сияқты материалдық және материалдық емес ынталандыруларды қамтитын шаралар кешенін әзірлеуді тапсырып отыр [1].
Балалар мен жастар (кәмелетке толмағандар) әрбір қоғамның ең бағалы капиталы. Бала құқығы туралы Конвенцияның 1-бабында Әрбір адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады деп жазылған [2]. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңының 1 бабында бала - он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам делінген. Барлық әлем балаларының ең қасиетті құқығы - өмір сүру құқығы. Мемлекеттер баланың максималды мүмкін дәрежедегі өміршеңдігін және денсаулығын қамтамасыз етуге міндетті - деген норма бала құқықтары туралы Конвенцияның 6-бабында тікелей бекітілген. Осыған байланысты кез-келген үкіметтің, мемлекеттің қасиетті парызы және міндеті - балалардың өміріне, аман саулығына қамқорлық жасау [3]. Сондықтан да, кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдіру диссертациялық жұмысының тақырыбының өзекті екендігін көрсетеді.
Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысы кәмелеттік жасқа толмағандары әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін жетілдіру мәселелерін қарастырады. Алайда кәмелетке толмағандарды өзінің зерттеу құбылысы ретінде айқындап, өз тұрғысынан қарастыратын қоғамтанушы және жаратылыстану ғылымдарының қатары кең. Олар: педагогика, психология, физиология, медицина, тарих, экономика, заң, саясаттану, т.б.
Зерттеу шеңберінде қойылған мақсатқа сапалық деңгейде қол жеткізу үшін ғылымаралық байланыс пен сабақтастық басшылыққа алынып, соның негізінде зерттеу назарындағы мәселені әртүрлі ғылымдардың және ондағы авторлардың көзқарастары мен қойылымдары негізіндегі тұжырымдарға талдау жасау арқылы мол әрі құнды ақпарат жинақталды.
Диссертациялық жұмыста кәмелетке толмағандар ретінде қарастырылған әлеуметтік топ кең ауқымды авторлардың еңбектерінде әртүрлі ғылыми тұрғыдан және түрлі (жастар,бозбала-бойжеткен, жасөспірім, бала, т.б.) ұғымдар шеңберінде талданған.
К.Манхейм, И.Ильинский, С.Иконникова, М.Титма, Н.Ищенко, Л.Зайниева, Г.Абдырайымова, А.Тесленко, Қ.Симтиков, Ш.Омаров, С.Левикова, Г.Джамалиева кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-биологиялық болмысын жастар мәселесінің шеңберінде қарастырған. Ал Л.Божович, Д.Эльконин, И.Бестужев-Лада, А.Арсеньев, В.Звягинцев, К.Левин, А.Бодалева, Л.Выготский сияқты авторлар оларды жасөспірімдік аясында зерттеген [4].
Балалықты зерттеген бірқатар авторлардың еңбектерінде де кәмелетке толмағандар әртүрлі көзқарастан қарастырылған. А.Макаренко, А.Амельков оларға әлеуметтік-педагогикалық талдау жасаса, Н.Калашникова әлеуметтік- құқықтық қорғалуы мәселесін негіздеуге басымдық берген. А.Миронов, Е.Бреева сияқты ғалымдар әлеуметтік-психологиялық тұрғыны алға шығарады. Ал А.Шибаеваның еңбегінде аталған жастық кезеңнің физиологиялық ерекшеліктері жан-жақты ашылған [5].
Зерттеу назарындағы жастық категория білім саласын зерттеген Э.Дюркгейм, Ф.Шереги, Ф.Филиппов, Т.Қалдыбаева, В.Нечаев, А.Құсайынов, Г.Ягодин мен А.Асмолов, А.Қайдарова мен Р.Масырова, Л.Гуревич сияқты авторлардың еңбектерінде де кеңінен талданған. Аталған авторлар жас ұрпақты әлеуметтік қорғау үрдісінің нысаны ретінде айқындап, оларды ғылымаралық сабақтастықта әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан қарайды.
Кәмелетке толмағандардың девианттық мінез-құлықтын қарастырған Ш.Жаманбалаеваның, Б.Жетпісбаев пен А.Айтпаеваның, Р.Орсаеваның, әлеуметтік қорғау саласындағы Л.Қожамқұлованың, К.Биекенов пен З.Жаназарованың еңбектерінде түрлі аспектіде кеңінен талданған.
Әсіресе, отандық тәжірибедегі балалықты әлеуметтік қорғаудың өзектілігін кеңінен талдап, оның тиімді тұжырымдық және тәжірибелік әдіснамасын ұсына білген Л.Қожамқұлованың [6] еңбегі зерттеу проблематикасына жақындата түсті.
Р.Салықжанов, С.Жунушова, Э.Столярова, Ж.Жүнісова, Қ.Сұлтанов, А.Садуақасова, С.Дьяченко, т.б. авторлар кәмелетке толмағандардың саяси әлеуметтенуі мәселесін қарастырса, олардың тұлғалық әлеуметтенуі И.Кон, В.Ядов, Г.Абдикерова, А.Артьемов пен Б.Бейсенов, М.Пузиков сияқты ғалымдардың еңбектерінде терең зерттелген. Ал М.Әженов пен Д.Бейсенбаев, М.Садырова, К.Ғабдуллина, А.Забирова, т.б. отандық ғалымдар кәмелеттік жасқа толмағандар мәселесіне әлеуметтік құрылым тұрғысынан тоқталған [7].
Кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестігінің әлеуметтендіруші құрылым ретіндегі болмысын ғылыми негіздеу үшін институттық тұрғы басшылыққа алынып, Г.Спенсер, Т.Веблен, Э.Гидденс, Н.Смелзер, Липсет, Блау, Ланберг, М.Вебер, Э.Дюркгейм, т.б. батыс ғалымдарының және ресейлік А.Кравченко, С.Фролов, Ю.Левада сияқты белгілі әлеуметтанушылардың әлеуметтік институт жөніндегі іргелі тұжырымдары негізге алынды.
Зерттеу назарындағы кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін негіздеу үшін бірқатар отандық және ресейлік авторлардың қоғамдық ұйымдарды, олардың функциялық қызметін түрлі аспектіде қарастырған зерттеулері де жан- жақты талданды. Айталық, А.Орлов, Ц.Ямпольская, Ю.Соболева, С.Юрьев, С.Богина, А.Птушенко, В.Лысенко, О.Коршунова, Г.Черемных, С.Қорабай, С.Ищенко сияқты достастық елдерінің бірқатар авторлары кәмелеттік жасқа толмағандардың әлеуметтік қорғауда құқықтық ерекшеліктері мен белгілерін кеңінен сипаттаса, И.Городецкая мен В.Хухлинаның еңбектері аталған ұйымдардың экономикалық қырларын таныстырады [8].
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың мәртебесі мен қызметіне, әлеуметтік-тарихи дамуына түрлі қырынан талдау жасаған Л.Зайниева, Е.Көшербаев, Д.Қалетаев, Ж.Симтиков, Н.Калашникова, Н.Саханов, О.Коршунова, Г.Иренов, Қ.Құнантаева, А.Масалов, О.Родина, Е.Батталханов, С.Жунушова, Ж.Қыдыралина, Б.Сайлан, И.Сундиев, Е.Тукачева, В.Решетов, т.с.с отандық және ресейлік авторлардың зерттеулері де ақпарат алуға мүмкіндікті кеңейтті [9].
Әсіресе, балалар мен жастардың қоғамдық бірлестіктерін азаматтық қоғамның субъектісі ретінде қарастыра отырып, оның әлеуметтік қорғау қызметіне ерекше баға берген Л.Зайниева, Н.Калашникова, Д.Қалетаев, Ш.Омаров, А.Масалов сияқты отандық саясаттанушы ғалымдардың зерттеулерінің құндылығы жоғары. Сондай-ақ ресейлік ғалымдар О.Родина, С.Тетерский және Л.Алиеваның да ұйымның негізгі қызметін әлеуметтену үрдісімен байланыстырған тұжырымдары зерттеу тақырыбының мақсатына жақындатты [10].
Диссертациялық жұмыста басшылыққа алынған мәселелер.
кәмелетке толмағандардың ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретіндегі әлеуметтік-биологиялық ерекшеліктері және оларды әлеуметтік дамытумен байланысты қоғамның әлеуметтік-мәдени сұранысы отандық әлеуметтану ғылымы тұрғысынан жеткілікті деңгейде негізделмеген;
әлеуметтік-психофизиологиялық дамудың ерекше кезеңіндегі кәмелетке толмағандарды әлеуметтік дамытумен байланысты қоғамның әлеуметтік-мәдени сұранысын толыққанды қамтамасыз етуге кедергі келтіріп отырған факторлар бар. Олар: билік органдары тарапынан жүйелі іс- шаралардың жеткілікті деңгейде ұйымдастырылмай отыруы, отбасы институтының тәрбиелеуші рөлінің әлсіреуі, білім мекемелерінің әлеуметтендіру қызметіндегі олқылықтар, мәдени-ағарту ұйымдарының жеткіліксіздігі, бұқаралық ақпарат құралдарының тәрбиелеуші функциясының төмендігі және т.б.
қоғамның жас ұрпақты әлеуметтендірумен байланысты сұранысы негізінде пайда болған кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің институттануына жүйелі әлеуметтік-тарихи талдау жасалмаған;
кәмелеткетолмағандардыңқоғамдық бірлестіктері әлеуметтендіруші институт ретінде ғылыми тұжырымдық және праксеологиялық толық негізделмеген және сол себепті олардың әлеуметтік рөлі мен мүмкіндіктері қоғам тарапынан әлі де жеткілікті деңгейде бағаланбағандықтан, қоғамның әлеуметтендіру жүйесіндегі лайықты орнын белгілей алмай отыр;
кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін ғылыми тұжырымдық және практикалық негіздеуде басшылыққа алу тиімді нәтиже береді.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің теориялық және практикалық ұсыныстарын негіздеу.
Қойылған мақсаттарға байланысты келесі міндеттер айқындалды:
кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролін анықтау;
кәмелетке толмағандардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қорғауды қарастыру, атап айтқанда: жетімдер және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; көп балалы отбасындағы кәмелетке толмағандар; аз қамтылған отбасындағым балалар және мүгедек балалар;
кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдардың қызметіне талдау жасау;
кәмілеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің әдістерін көрсету;
кәмілеттік жасқа толамағандарды әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін дамытудың тетіктермен жолдарын ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың нысаны - кәмелетке толмағандардыәлеуметтік қорғайтын атқарушы қызмет органдары.
Диссертациялық жұмыстың пәні - кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауын реттейтінатқарушы органдар қызметінің қарым-қатынастары.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңыздылығы. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудың жағдайына жан-жақты талдау жасай отырып, ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді:
кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролі анықталды;
кәмелетке толмағандардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қорғау қарастырылып, атап айтқанда: жетімдер және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар көп балалы отбасындағы кәмелетке толмағандар, аз қамтылған отбасындағым балалар және мүгедек балалардың жағдайы жан-жақты зерттелді;
кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдардың қызметіне талдау жасалды;
кәмілеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің әдістері көрсетілді;
кәмілеттік жасқа толамағандарды әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін дамытудың тетіктермен жолдары ұсынылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
Кәмелетке толмағандар ұғымы әлеуметтік-биологиялық ерекшеліктерін әлеуметтану ғылымы тұрғысынан айқындауға толық мүмкіндігі бар әлеуметтік категория. Ол ғылымдағы жастық ұғымдық атаулардың көптігімен байланысты жас ұрпақты әлеуметтендіруге байланысты тұжырымдардың жүйесіздігі мен шашыраңқылығының алдын алып, бірізділікке де жол ашады.
Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-биологиялық болмысын және соған сай келетін тұлғалық тәрбиені әлеуметтанымдық негіздеуде ғылымаралық таным мен сабақтастықтағы әлеуметтік-психофизиологиялық әдіснамалық тұрғыны пайдалану арқылы жүйелі әрі кешенді талдауға қол жеткізуге болады.
Кәмелетке толмағандар - әлеуметтендіруге сұранысы ерекше жоғары әлеуметтік-демографиялық құрылым ретінде айқындалады. Олардың әлеуметтік-мәдени сұранысының тиісінше қанағаттандырылмауы қоғамдағы бірқатар әлеуметтік жағымсыз құбылыстардың орын алуымен көрініс береді. Сәйкесінше, қоғамның әлеуметтік жүйесінің қатарында бой көтерген кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің пайда болуына ықпал еткен негізгі фактор - жас ұрпақты әлеуметтендіру қызметінің тапшылығымен байланысты әлеуметтік-мәдени сұраныс.
Кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің пайда болуы мен институттануының ерекшеліктері мен заңдылықтарын сипаттау үшін олардың белгілі бір әлеуметтік кеңістік пен уақытта жүріп өткен жолына әлеуметтік-тарихи талдау жасау - шынайы ақпаратқа қол жеткізудегі маңызды алғышарт. Мұндай талдау негізінде аталған ұйымдардың өткені мен бүгінін сараптаумен ғана шектелмей, қоғамның негізгі даму заңдылықтарын басшылыққа ала отырып, олардың ертеңгі әлеуметтік кеңістіктегі орны мен рөліне де ғылыми негізделген әлеуметтік болжам жасауға мүмкіндік туады.
Кәмелетке толмағандар қоғамдық бірлестігі - әлеуметтендіруші институттық құрылым: тәрбиелеуші, білімдендіруші, дамытушы орта; әлеуметтік жатымды қарым-қатынас кеңістігі; әлеуметтік қорғаушы орта. Алайда қазақстандық қоғамның әлеуметтік кеңістігінде оның әлеуметтендіруші функциясының толыққанды жүзеге асуына қажетті алғышарттар мен жағдайлар тиісінше қалыптаспаған.
Кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің әлеуметтік қызметінің теориялық-әдіснамалық және праксеологиялық негізделуі ғылым және қоғам тарапынан әлі де дұрыс жолға қойылмаған. Сол себепті жекелеген ұйымдардың өзіндік шығармашылық қызметі мен ғылыми-практикалық ізденісі негізіндегі өзіндік іс-әрекеті қажетті әлеуметтік тәжірибе ретінде ерекше маңызды.
Диссертациялық жұмыстың практикалық маңыздылығы кәмелеттік жасқа толмағандарды қорғау, әлеуметтік саясат әлеумметтік қорғау салаларында кеңінен қолданылу мүмкіндігі бар. Ең бастысы кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін оңтайландыруда үлгі ретінде пайдалануға болады
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін отандық және шетелдік экономистердің еңбектері, халықаралық қаржы ұйымдарының жекелеген әзірлемелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнама актілері, мемлекеттік органдардың мәліметтері жәненормативтік құжаттары қаралады.
Зерттеу процесінде монографиялық және статистикалық материал, экономикалық, ғылыми-техникалық және бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдары пайдаланылды.
Зерттеудің статистикалық және ақпараттар базасы ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғау бойынша жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, графиктік сараптамалық, статистикалық және болжамдау әдістерін қолдану көмегімен алынды.
Диссертациялық жұмыстың эмпирикалық базасын 2013-2016 жылдары Қазақстан Республикасы және Алматы облысы бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетініңкәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғау туралы мәліметтері құрады. Сонымен қатар диссертациялық жұмыстыңэмпирикалықбазасы басқа салалардағы мамандардың соңғы жылдарда жүргізген, басылымдарда жарияланған әлеуметтік зерттеулерінің нәтижелерін де қамтиды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы.
Диссертацияның көлемі 95 бет. Оның құрылымын кіріспе, үш тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі құрайды.
1 КӘМІЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәмілетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролі
Кез келген ұлттың, халықтың, мемлекеттің болашағы көбіне балаларға, олардың тәрбиесі мен тұлғалық және психологиялық денсаулығының сапасына байланысты. Сондықтан да, әр бір мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық даму деңгейін көтерудегі басты міндеттердің бірі - балаларды әлеуметтік қорғауды жетілдіру деп ойлаймын.
Болашақта Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты дамыған, мықты, бәсекеге қабілетті мемлекет болу. Осы қойылған мақсатқа жету үшін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынға халыққа жолдауы Қазақстан - 2050 стратегиясында:
- ана мен баланы қорғау, сондай-ақ, отбасы және неке саласында заңнаманы түбегейлі қайта қарауды;
- ана мен балаға қарсы бағытталған қылмыс үшін, сондай-ақ, осы саладағы ең ұсақ деген заң бұзушылықтар үшін жазаны күшейтуді;
- туу мен көп балалы болуды ынталандыру жүйесін реформалауды;
- жеңілдетілген салық, медициналық және әлеуметтік қызмет, еңбек нарығында жаңа мүмкіндіктер беру және сол сияқты материалдық және материалдық емес ынталандыруларды қамтитын шаралар кешенін әзірлеуді тапсырып отыр [1].
Балалар мен жастар (ертеңгі үлкендер) әрбір қоғамның ең бағалы капиталы. Бала құқығы туралы Конвенцияның 1-бабында Әрбір адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады деп жазылған.[2]. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңының 1 бабында бала - он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам делінген.[3]. Барлық әлем балаларының ең қасиетті құқығы - өмір сүру құқығы. Мемлекеттер баланың максималды мүмкін дәрежедегі өміршеңдігін және денсаулығын қамтамасыз етуге міндетті - деген норма бала құқықтары туралы Конвенцияның 6-бабында тікелей бекітілген. [2]. Осыған байланысты кез-келген үкіметтің, мемлекеттің қасиетті парызы және міндеті - балалардың өміріне, аман саулығына қамқорлық жасау.
Балалардың өміріне, аман саулығына қамқорлық жасау негізіндеқоғамда маңызды ізгілікті институтың яғни, балаларды әлеуметтік қорғау институтының бар болуын талап етеді. Қазіргі заманғы әлемде балаларды әлеуметтік қорғау, сол сияқты Қазақстанда да, мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізін көрсететін ең маңызды, негізгі қоғам дамуының мәдени, әлеуметтік, экономикалық факторлардың бірі болып отыр. Әлеуметтік қорғауды алу құқығы бала кұқығы статусының ең маңызды элементі болып табылады. Оның барлығы халықаралық құқықтық стандарттарда және көптеген дамушы елдердің конституцияларында бекітілген. Мысалы: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы) бала құқықтары Конвенциясының Преамбуласында (1989 ж.). Заңдық және ғылыми әдебиеттерде балаларды қорғау түсінігін оған туыс түрлікатегориялармен теңдестіреді: баланы құқықтық қорғау, бала құқықтарын сақтау, балаларды әлеуметтік қорғау.
Жалпы әлеуметтік қорғау ұғымына сипаттама беретін болсақ,бұл терминнің әртүрлі мағынасы бар. Ол жаңа экономикалық жағдайларда кеңес экономикасында қолданылған, тікелей мемлекетпен жүзеге асырылатын әлеуметтік қорғаудың ерекше ұйымдастырушылық-құқықтық нысанын сипаттайтын әлеуметтік қамтамасыз ету немесе әлеуметтік қамсыздандыру терминдерінің орнын алмастырды.
Жалпы, әлеуметтік қорғау санатына қосылатын ұғымдардың айырмашылықтары бар.
Әлеуметтік қамсыздандыру - таратушылық қарым-қатынас процесінде ұлттық табыстың бір бөлігі есебінен азаматтарды материалдық қамтамасыз ету және қызмет көрсету үшін ақшалай қаражаттардың қоғамдық қорларын құру және пайдалану жүйесі.
Кең мағынада әлеуметтік қамсыздандыру қордың құрулы көздерінен және қамтамасыз етуді ұйымдастырудан тәуелсіз қоғамның барлық мүшелерін сәйкес қамсыздандыру.
Егер әлеуметтік қамсыздандыру ұғымын зерттеуде бірқатар ғалымдардың пікірі әртүрлі бағытта қалыптасқан екен.
Е.Е.Мачульская өзінің еңбегінде, әлеуметтік қамсыздандыру - жұмсалған табысты қалпына келтіру мақсатында еңбекшілердің, кәсіпкерлердің жарналары мен мемлекеттің дотациясы есебінен, сондай-ақ табыстарын тексергеннен кейін балалы отбасыларын, мұқтаждығы бар азаматтарға көмек беру үшін мемлекеттік бюджет бөлігін қайта таратумен байланысты құрылатын сақтандыру қорларын тарату процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар жүйесі деп ұсынады [11].
Ал Л.П. Якушев әлеуметтік қамсыздандыруды мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен қамсыздандырудың жеке түрлерін ұсынумен байланысты әлеуметтік қорғау саласындағы қатынастар жүйесінің неғұрлым тар категориясын анықтау үшін пайдаланылды [12].
Неғұрлым терең зерттеу Р.И.Ивановамен жүргізіле отырып, әлеуметтік қамсыздандыруды қоғамдық ұйымдар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорының еңбек ұжымының қатысуымен мемлекетпен әділетті, тегін және қайтымсыз негізде тарата отырып, азаматтардың әлеуметтік мәні бар жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру нысаны ретінде анықталды [ 13].
Ал осы сауал бағытында зерттеу жүргізген В.Ш.Шайхатдинов өзінің зерттеуінде келесідей түйіндеме жасайды: Әлеуметтік қамсыздандыру - азаматтардың өмірлік маңызды мұқтаждықтарын еңбек бойынша ақының орнына, оны алмастыруға немесе оған қосымша ретінде заңмен бекітілген жағдайларға ақысыз түрде, не азаматтың жеке еңбек үлесін есепке ала отырып, қоғамның қаражаты есебінен мемлекетпен құрылған тұтынудың қоғамдық қорларынан қанағаттандырудан туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі [14].
Алайда кейбір ғалымдар әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғауды ұқсастыра отырып, олардың арасында айырмашылық жоқ деп пайымдайды. Сонымен, И.Г.Шанин әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғау екі компоненттен тұрады: әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек..., әлеуметтік қорғаудың екі нысанға бөлінуі ... ең алдымен олар әртүрлі қайнар көздерден қаржыландырылатындығына байланысты деп тұжырымдайды [15].
Әлеуметтік қамсыздандыру термині кең мағынада қаржылық қаражаттардың барлық түрлері есебінен әлеуметтік қолдау жасау мағынасында болса, тар мағынада тек бюджеттік қаражаттар есебінен әлеуметтік көмек көрсету ретінде саналады [16].
Ресей сөздіктерінде әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттің қаражаты есебінен қамсыздандыру ретінде ұсынылады [17].
Қазіргі жағдайларға сәйкес халықтың неғұрлым әлсіз категориясын әлеуметтік қорғаудың басқа да ұйымдастырушылық - құқықтық нысандарын дамыту қажеттілігі туындап, әлемдік тәжірибеде ежелден пайдаланылатын әлеуметтік қорғау термині қолданысқа енгізілді.
Сонымен бірге, әлеуметтік қорғау өзінің функционалдық сипаты бойынша дербес әлеуметтік институтты білдіретін біртұтас жүйе бола отырып, онымен көрсетілетін қызметтердің технологиясымен байланысты айрықшаланған ерекшеліктерге ие болады. Зейнетақыны ұсыну технологиясы медициналық көмек, әлеуметтік-реабилитациялық технологиялар және жұмыссыз азаматтарды қамсыздандыру технологиясынан айтарлықтай ерекшеленеді.
Сонымен бір уақытта, әлеуметтік қамтамасыз ету ұғымы тар мағынада мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен қамтамасыз етудің жеке түрлерін ұсынумен байланысты әлеуметтік қорғау саласында қатынастар жүйесін анықтауда қолданылды.
Нарықтық экономикасы дамыған жолға түскен елде шаруашылықтың орталықтан жоспарланатын жүйесінде әлеуметтік қорғауды ұйымдастырудың ерекшелігін бейнелейтін әлеуметтік қамтамасыз ету термині әлеуметтік қорғау саласында әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығының барлығын, әкімшілік құрылымды оның жаңа функцияларын анықтау үшін қолданылуы мүмкін емес. Сондықтан әлеуметтік қамтамасыз ету термині айтарлықтай дәрежеде тәжірибелік салада әлеуметтік қорғау терминімен ығыстырылып тасталды.
Әлеуметтік қорғау термині әлеуметтік қамтамасыз ету термині әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы ретінде әрекет етіп жалғасып отырса да, айтарлықтай шамада әлеуметтік институттың мәнінен сәйкес келеді.
Әлеуметтік қорғау, сонымен бірге, бір жан басына шаққанда төмен табысты жанұяларға қатысты өмір сүруге немесе өмірлік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді (реабилитация қаражаттары, тұрғын үй мен емделу ақылары) төлеуге қаражаттың жоқтығы нәтижесі болып табылатын қоғамдық қажетті өмір сүру минимумын қамтамасыз етпеуші ретінде қарастырылады. Әлеуметтік қорғау зейнетақы мен жәрдемақы түрінде ақшалай нысанда, заттай нысанда, сонымен қатар әлеуметтік қорғаудың объектілері болып табылатын тұлғаларға әртүрлі қызметтер көрсету жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Ол компенсациялық, сондай-ақ ескертуші профилактикалық сипатта бола алады.
Әлеуметтікқорғаудыңмемлекеттік құқықтық нысандарының бірі болып еңбекке қабілетсіз тұлғаларды тікелей мемлекеттік қамтамасыз ету табылады. Тікелей мемлекеттік қамтамасыз етудің негізгі белгілері болып - мемлекеттік бюджетесебінен шығындарды қаржыландыру, мемлекеттік үкімет органдарымен анықталатын басымдықтарға сәйкес қамтамасыз етілетін тұлғалар категорияларын және олардың қамтылу дәрежелерін бекіту.
Сонымен әлеуметтік қорғау (әлеуметтік қауіпсіздік) термині өз кезегінде қарттарға, еңбекке қабілетсіз тұлғаларға және жұмыссыздарға көмек беру бағдарламасын дайындауды ынталандыратын АҚШ-тың Әлеуметтік қауіпсіздік Заңы деп аталатын заңдық актісінде алғаш рет 1935 жылы қолданылды. Уақыт өте келе бұл дефиницияның шеңбері жұмыс істейтін азаматтарға еңбекке қабілетсіздік жағдайы туындаған кезде, сонымен қатар еңбекті қорғау және жалақы саласында төменгі еңбекақыға кепілдік беру, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру бойынша Халықаралық еңбек ұйымы, Халықаралық еңбек ұйымы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, Халықаралық әлеуметтік қамсыздандыру ассоциациясының конвенциялары мен ұсыныстарын дайындауда және қабылдауда айтарлықтай кеңейе түсті. Онда қартаю, қайтыс болу, мүгедектік және жұмыссыздық жағдайларында АҚШ үшін жаңа міндетті сақтандыру институты ретінде құқықтық негіздеме берілді.
Бұл терминнің түсініктемесі посткеңестік кеңістікте де өз дамуына ие болды. Аздаған отандық баспаларда әлеуметтік қорғау категориясы әртүрлі түсінікке ие екендігін атап өтуге болады.
Бұл проблема бойынша шетелдік тәжірибе біздің елімізде соңғы уақытта ғана жариялана бастады. Бізге келетіндей аспектілердің бір бөлігін тәжірибе жүзінде тексеріп, оның негізінде нақты анықтамалар қалыптастыратындай оны миға қонымдырақтай талқылау үшін уақыттың көп өте қоймағандығы да бар. Сондықтан, кейбір авторлар әлеуметтік қорғауды әлеуметтік саясатпен, әлеуметтік кепілдікпен және әлеуметтік әділеттілікпен жалпылама түрде байланыстырады. Шындығында да, бұл берілген түсініктердің ортақ байланысы болғанымен, олар синоним емес. Түсініктерді өте тығыз байланыстыру олардың әрқайсысының жалпы қабылданған трактовкаларының жоқтығымен белгілі бір шамада байланысты.
Мысалы, В.И.Патрушев әлеуметтік кепілдікті білім беруге, мәдениет, медициналық қызмет көрсету және тұрғын үй, қарттар, ана және бала туралы қамқорлыққа қол жетімділік ретінде қарастыратын болса [18] Л.Э.Кунельский әлеуметтік кепілдікті ақысыз негізде бірқатар қызметтерді көрсетуге мемлекет тарапынан кепілдендіру ретінде түсінеді.
Әлеуметтік қорғау дефинициясында елдің экономикасының тиімділік деңгейі, сонымен қатар қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық және психологиялық тұрақтылық байланыстары есепке алынады [19].
Мысалға, С.Баккулов келесідей анықтама келтіреді: Әлеуметтік қорғау - бұл қоғамдық дамудың нақты шарттарына сәйкес әлеуметтік қорғаудың белгілі бір деңгейін қамтамасыз ететін басымдықтар мен оларды жүзеге асыру механизмдерінің, мемлекеттік және басқа да институттар жүйесі.
Ал С.Шеденков әлеуметтік қорғауды адамды қиын өмірлік жағдайда қолдап қана емес, сонымен қатар соған ұқсас жағдайлардың туындауының қайнар көздерін болдырмауға бағытталған әрекеттер жүйесі ретінде қарастырады [20].
В. Кравченконың пікірінше, әлеуметтік қорғау қолайлы өмір сүру деңгейіне қол жеткізу және маңызды әлеуметтік құқықтарды қадағалауды қамтамасыз ететін заңдық, экономикалық, әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық кепілдіктер жүйесі [21].
Кез келген мемлекеттегі әлеуметтік қорғау - еңбекке қабілетсіз және шектеулі еңбекке қабілетті тұлғаларға әртүрлі көмектер көрсету үшін, сонымен қатар еңбекке қабілетті мүшелерінің табыстары отбасының қоғамдық қажетті өмір сүру деңгейін қамтамасыз етпейтін отбасыларына арналған әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кешенді жүйесі [22].
Бұл жағдайда кепілдік халықты әлеуметтік қорғау саласында мемлекеттің өз міндеттемелерін орындауының әдістерінің бірі ретінде болады.
Берілген анықтамалар берілген категорияның мазмұнын толық көрсетеді, өйткені, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі тұтқасы - адрестілік, яғни қоғамның нақты азаматтарын шынайы қолдау болып табылады. Біздің елімізде әлеуметтік қорғау термині нарықтық трансформацияның басталуымен салыстармалы кейінірек қолданыла бастады: ол өзін материалдық тұрғыда қамтамасыз етуге қабілеті жоқ азаматтарға көмек беру мақсатында туындады.
Тиімді әлеуметтік саясат жүйесін қалыптастыруда негізгі үш бағытты бөліп көрсетуге болады [23].
Бірінші бағыт - халықтың кедей топтарын қолдау (науқастар, мүгедектер, қарттар, көпбалалы отбасылар). Екінші бағыт - еңбекке құқықты қамтамасыз ету. Мемлекет еңбек нарығында субъектілердің тең құқықтылығы мен мамандықты таңдау еркіндігіне кепілдік беруі керек. Үшінші бағыт - халықтың жұмыспен қамтылуын реттеу. Оған экономиканың мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларына жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру бойынша бағдарламаларды дайындау және іске асыру, мүгедектерді жұмыспен қамту бағдарламалары жатады.
Әлеуметтік қорғау ұғымы отандық әдебиетте 90 жылдардың басында пайда болды. Бастапқыда бұл ұғымның мағынасы халықтың кейбір санаттарына атаулы әлеуметтік көмек көрсету деп танылды. Шетел сөзінің social security аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік деп анықталғанымен, бұл түсінік басқаша аударылып, оңтайлы түрде қолданылып отыр.
Қазіргі жағдайда әлеуметтік қорғау категориясының мазмұны әлі де түсініксіз болып отыр. Бұл мәселеге арналған әдебиеттерде кейбір авторлар әлеуметтік қорғау деп мұқтаж топтарды қамтамасыз ететін мемлекеттік қызмет деп қарастырса, басқалары адамның арнайы өмір деңгейін қамтамасыз ететін кепілдік жүйесі деп атайды. Үшіншілері - өз азаматтарына материалдық көмек ретінде қоғамның қолданатын нысандары мен әдістерінің жиынтығы деп қарастырады. Өте жиі кездесетін түсініктің бірі әлеуметтік қорғау категория ретінде халықты әлеуметтік қорғаудың нысандарын, мазмұнын және жиынтығын қарастырады [24].
Әлеуметтік қорғау термині қорғап қалу категориясымен тығыз байланысты. Жалпы қорғап қалу түсінігінің қолданылатын мағынасы: қорғау, сақтау, орына отыру, жәбір көрсетпеу деген мағынаны білдіреді. Құқық теориясында қорғау бұл - жеке тұлғаның өмір сүруіне қажетті жағдайлар жасауға бағытталған, ұйымдастырушылық, саяси, экономикалык құқықтарын жүзеге асырудың қалыпты барысын қамтамасыз ететін шаралардың жиынтығы деп тусіндіріледі. Балаларды әлеуметтік қорғаудың мәні баланың қызығушылықтарын және қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында, оған қолдау мен көмек көрсетуді, ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-психолого-педагогикалық құралдар, формалар мен әдістердің көмегімен жүзеге асыру дегенді білдіреді. Бұл ұстанымда балаларды әлеумеітік қорғау ұғымы баланы құқықтық қорғау, бала құқықтарын сақтау ұғымдарынан әлдеқайда кең, өйткені бала құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, психоло-педагогикалық кепілдіктердің барлық жиынтығын қамтиды. Басқаша айтқанда, балаларды әлеуметтік қорғау жүйе ретінде түсіндіріледі.
Жүйе (грек. тілінен systета - бүтін, бөліктерден құралған; бірігу) - белгілі бір тұтастықты, бірігуді құрайтын, бір-бірімен байланыста болатын. көптеген элементтерді айтамыз [25]. Әрбір жүйенің келесідей негізгі белгілері бар:
- оның қызмет ету құрамдарын, формаларын, міндеттерін және мазмұнын анықтайтын, жалпы мақсаттық бағыттылығы;
- өзара байланысқан және өзара әрекеттесетін элементтердің белгілі бір, құрылымның бар болуы;
- оның элементтерінің функционалды құзіреттілігінің белгілі бір сатылылығы (үйлестірушілік, бақылаушы, ұйымдастырушылық).
Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесі түрлі деңгейлі, баланың тұлғалық әлеуметтену процесінің барлық институттарында өтеді және сол процестің көбінесе тиімділігін анықтайды. Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасуын О.В. Степанов [26.] келесі сәттерін бақылап шыкты:
- балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы қоғамнын барлық институттарының дамуымен үздіксіз байланысында болады;
- ұлттың өмір сүруін, адамзаттық потенциалды жаңадан өндіруді қамтамасыз ету, қоғамдағы әлеуметтік институттардың дамуы қоғамның қажеттіліктерін анықтайды;
- балаларды әлеуметтік қорғаудың құрылымы, әдістері, формаларының қалыптасуы қоғам дамуының социомәдени ерекшеліктерімен, дамудың әлеуметтік-экономикалық деңгейімен айқындалады.
Балаларды әлеуметтік қорғауды жүйе ретінде қарастыру кезінде жалпы мағынада, келесі құрамдас жиынтықтардан шығады:
- заңмен қамтамасыз ету және құқықтық нормативтік өрісінің ұйымдастыру дәрежесі;
- басқару тетіктері, мекемелер мен органдардың құзіретті өзараәрекеттесу тәртібі, ведомствоаралық өзара байланыс, мекемелердің іс-әрекеттерінің ұйымдастырылған формалары;
- атқару тәртібі;
- қаржылы-экономикалықжәне материалдық-техникалық қамтамасыз ету;
- ғылыми-әдістемелік және кадрлық қамтамасыз ету.
Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесі дегенде балалардың қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында. баланың үйлесімді дамуы мен өмірлік қамсыздандыруды қолдау, өмірдің кепілдендірілген жағдайлары бойынша ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-психоло-педагогикалық шараларды қоғам және оның ресми құрылымдарымен жүзеге асыратын жүйе деп түсіну қажет. Бірақ балаларды әлеуметтік қорғау және балалардың әлеуметтік қорғалуы ұғымдарын ажырата білу керек.
Балалардың әлеуметтік қорғалуы балаларды әлеуметтік қорғау бойынша шаралардың тиімділігінің көрсеткіші ретінде қарастырылады (балалардың физикалык, материалдық және рухани саулылығы). Балалардың әлеуметтік қорғалуының негізгі көрсеткіштері объективті (сол қоғамда бекітілген тағамдық, тұрмыстық, құқықтық қорғалу және т.б. нормаларға балалардың әлеуметтік-экономикалық, материалдық-тұрмыстык өмірлік жағдайларына сәйкес болуы) және субъективті (балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы шаралардың балаларды қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын индикаторлар) болып бөлінеді. Қазақстан Республикасында балалардың жағдайларын жақсарту бойынша мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары келесідей:
балаларды құқықтық қорғауды нығайту;
балаларды өмірлік қамтамасыз етудің табиғи ортасы ретіндегі отбасын қолдау;
ана мен бала денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету;
балалардың тамақтануын жақсарту;
балаларды тәрбиелеу, білім алу және дамуын қамтамасыз ету;
ерекше қиын жағдайға түскен балаларға қолдау көрсету.
Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі құрылымдық компоненттеріне оны жүзеге асырудың әдістері мен формалары жатады. Балаларды әлеуметтік қорғаудың әдістері мен формаларына толық сипаттама берген В.А. Варывдинов және И.П. Клемантович болды [27]. Олардың позицияларына сәйкес балаларды әлеуметтік қорғаудың формаларына келесілер жатады:
Құзіретті органдардың шешімдері мен үкімдері. Балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы органдарға балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы заңдар, заңдар мен Жарлықтарға қол қоятын Президент, балаларды әлеуметтік қорғау мәселесі бойынша үкімдерді шығаратын Үкімет; балаларды әлеуметтік қорғау саласында проблемалық және даулық жағдайларды қарастыратын соттар; балаларды әлеуметтік қорғаудың нақты аспектілерін қарастыратын министрліктер; жергілікті өзін-өзі басқару органдары; балаларды әлеуметтік қорғау мәселесі бойнша құқықтық актілерді құрастыратын кәсіпорындар мен мекемелердің жетекшілері.
Бағдарламалар. Бұл форма балаларды әлеуметтік қорғаумен айналысатын мемлекеттік билік органдарына тән.
Балаларды әлеуметтік қорғау бойынша шаралар жоспарлары. Оған балалардың жағдайларын жақсартуға бағытталған жоспарлар жатады.
Балаларды әлеуметтік қорғау үшін материалдық базаны құрастыру мен дамуы. Ол үшін мемлекеттік және мемлекеттік емес ресурстарды мобилизациялау, қаражатты шығындалуды бақылау жасау қажет. Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің қажетті элементтеріне материалдық база жатады және ол келесі құрамдастардан тұрады:
- қаржылық база (бюджеттік қаражаттар, бюджеттен тыс қаражаттар, демеушілердің бөлетін қаражаттары, және т.б. қайнар көздер);
- көпсандық ғимараттар, құрал-саймандар. Бұл мектептер, мектептен тыс және мектепке дейінгі кешендер, бала бақшалар, санаторийлер, демалыс орындары, лагерьлер және т.б. объектілер;
- балаларға төленетін мемлекеттік жәрдемақылар жүйесі:
- әйелдерге төленетін бір жолғы жәрдемақылар, жүктілігі мен тууына байланысты жәрдемақылар, баланың бір жасқа толғанға дейін төленетін жәрдемақылар және т.б.
Қазіргі таңда балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы объектілері мен субъектілері мәселесіне қатысты бір көзқарас жоқ. Сондықтан балаларды әлеуметтік қорғау саласы бойынша (В.А. Варывдинов және И.П. Клемантович) және әлеуметтік жұмыс (П.Д. Павленок, Е.И. Холостова) мамандарының өңдеген жұмыстарын ескере отырып, бір жеке объектілер мен субъектілердің түсінігін қарастырамыз.
Объект бұл - пәндік-практикалык және танымдық іс-әрекетінде субъектіге қарама-қайшы келетін ұғым ретінде баяндалады.
Субъект бұл - объектіге бағытталған, белсенділіктің қайнар көзі, пәндік-практикалык және танымдық іс-әрекеттің (индивид, әлеуметтік топ) тасушысы.
Балаларды әлеуметтік қорғаудың объектісі кең мағынада алғанда бұл барлық балалар, яғни 1959 ж. бала құқықтары Декларациясына сәйкес арнайы қолдау мен қамқорлықты қажет ететін кәмелетке толмағандар болып табылады. Қазақстан Республикасының Отбасы және неке туралы Заңына сәйкес әр балаға өмір сүруге, отбасында тәрбие алуға, қорғалуға құқылы болуға, аты-тегін алуға құқылы, өзінің көзқарасын білдіруге және басқа құқықтарына кепіл берілген. Бірақ, әр баланың өзінің өмірінің әртүрлі кезеңдерінде және әлеуметтік жағдайларына байланысты, бала белгісіз бір себептерге байланыссыз түрлі дәрежедегі әлеуметтік қорғауды қажетсінетін болады. Сондыктан балалық шақтың дефинициясын кешенді әлеумегтік құбылыс ретінде қарастыра отырып, оның біртекті еместілігін, оның дифференциациясын ескеру қажет. Соған байланысты балаларды әлеуметтік қорғаудың объектілерін келесідей жіктеуге болады:
- денсаулығына байланысты: мүгедек балалар, психикалық стрестерге ұшыраған, суицидке бейім, психикалық ауытқуы бар балалар;
- көмек көрсету бағыттарына сәйкес (қиын өмірлік жағдайға байланысты): зорлық-зомбылықты бастан кешірген, жетім балалар, ата-ананың қарауынсыз қалған балалар, көпбалалы отбасының балалары, толық емес отбасылардың балалары, жас отбасылардың балалары, аз қамтылған отбасылардың балалары және т.б.;
- девиантты мінез-құлықтағы балалар: кәмелетке толмаған немесе құқық бұзушы балалар, алкоголь және наркотикалық заттарды қолданатын балалар, кішкентай жастағы жезөкшелер және қаңғыбастықпен айналысатын балалар.
Осы орайда әлеуметтік қорғаудың кейбір санаттарына жіктеп қарастыратын болсақ.
Жетім бала - ата-анасының екеуі де немесе жалғыз басты ата-анасы қайтыс болған бала. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала - ата-ана құқықтарының шектелуіне немесе олардан айрылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кетті деп танылуына, олардың қайтыс болды деп жариялануына, әрекетке қабілетсіз (әрекет қабілеті шектеулі) деп танылуына, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуіне, ата- анасының баласын тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруына, оның ішінде ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе емдеу мекемелерінен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты ата-анасының немесе екеуінің де қамқорлығынсыз қалған бала деп көрсетілген [28].
Сыртқы әлеуметтік факторларды бөлек қойғанда, жетім және ата - ана қамқорлығынан айырылған балалардың психикалық жағдайлары өте күрделі. Кез - келген балаға ата - ана тарапынан берілетін махаббат пен сүйіспеншіліктің орны ерекше, осындай назардың жетіспеушілігі, олардың әлеуметтік ортада өз орындарын табуына, әлеуметтік байланыстарды орнатуына көп кедергісін келтіреді.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемалары ғылым мен іс-тәжірибенің ең әртүрлі салаларындағы көптеген зерттеушілердің: дәрігерлердің, психологтардың, педагогтардың, философтардың, социологтардың назарын аударып келді және аударуда. Жетім балалар мен ата- аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемаларын зерттеуді қарастыруға болады [29].
Жеке алғандағы балалар үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған бірқатар жұмыстар пайда болды (Г. Ананьева, А. Андреева, Н. Анохина) [30, 31, 32].
Балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары белсенді түрде зерделенуде. Шетелдік психологтардың арасында жабық үлгідегі мекеме жағдайларындағы баланың жеке тұлғасы дамуының проблемаларын, аналық жылу мен аялаушылықтың жоқтығы салдарларын жою мүмкіндіктерін А. Адлер, А. Фрейд, Й. Лангмейер, З. Матейчик зерттеді [33, 34, 35].
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация проблемаларына И.В. Ежовтың, Ю.А. Евдокимовтың, И.В. Дубровинаның, А.М. Прихожанның, Н.Н. Толстыхтың, Т. Войтенконың еңбектері арналды. Және жетім балалар мен ата- аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтену проблемаларын өз еңбектерінде И.С. Кон, Л.М. Шипицына, А.Г. Харчев зерттеді.
Социолог А.Г. Харчев [36] отбасының мынадай әлеуметтік қызметтерін бөліп көрсетеді:
:: қалпына келтірушілік - жеке тұлғалық тұрғыда балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, биологиялық қалпына келтіру;
:: тәрбиелік - жас ұрпақты тәрбиелеп, әлеуметтендіру;
:: шаруашылық-тұрмыстық - қоғам мүшелерінің тән саулығын қолдау, отбасындағы балалар мен қартаң мүшелерді күту;
:: экономикалық-кәмелет жасына толмағандар мен отбасының еңбекке қабілетсіз мүшелеріне қаржылық қолдау жасау;
:: бастапқы әлеуметтік бақылау - өмірлік қызметтің әр түрлі салаларында отбасы мүшелерінің мінез-құлықтарын моральдық жағынан реттеу, сондай-ақ жұбайлардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қатынастағы жауапкершіліктер мен міндеттемелерді реттеу;
:: рухани қарым-қатынас - отбасы мүшелері жеке тұлғаларының дамуы, рухани жағынан өзара байытылу;
::әлеуметтік-мәртебелік - отбасы мүшелеріне белгілі бір әлеуметтік мәртебе беру; қоғамның әлеуметтік құрылымын қабылдау;
::бос уақыттық - бос уақытты ұтымды ұйымдастыру, қызығушылықтардың өзара байытылуы;
::эмоциялық-психологиялық қорғанысқа, эмоциялық қолдауға ие болу.
Егер отбасының бұл функцияларын балалар үйіне түсіретін болсақ, онда балалар үйі баланың әлеуметтік өмірге араласуының аса маңызды функциясын орындауы тиіс. Бұл функцияның басымдығына балалар үйінде тәрбиеленетін жетім балаларда аса маңызды әлеуметтік құрылым - отбасының ықпалы жоқтығы жағдай жасайды.
Тәрбиеленушілер үшін балалар үйі уақытша болатын жер, оқу аяқталған соң балалар өздігінен өмір сүру үшін ашық әлеуметтік ортаға шығарылады. Балалар үйінің тәрбиеленушілерді бұл дербес өмірге қаншалықты дайындағаны олардың одан кейінгі өмір жолдарының ойдағыдай болуына жағдай жасайды [37].
Елім деген азаматты тәрбиелеп, оның ұлттық санасын қалыптастыру үшін балалардың сапалы өмір сүру керек екендігі де барімізге мәлім. Осы бағытта мемлекет тарапынан көрсетілетін нақты көмектердің бірі жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз қалған балаларды кешенді әлеуметтік қорғау болып табылады.
Қазіргі таңда біздің өмір сүріп отырған қоғамымызда мүгедек балалардың жағдайы елімізді алаңдататыны белгілі. Десекте, бұл аталған жандарда өз тіршілігі үшін тағдыр тауқыметімен алысып өмір сүріп жатыр.
Жалпы айтқанда, мүгедектік сөзі латынның invalidus сөзінен туындаған, ол әлсіз, күші жоқ деген мағынаны білдіреді. Ресейдің лингвисты С.Т. Ожеговтың сөздігінде аурудың, жарақаттың салдарынан еңбекке қабілетін жоғалтқан адам деп анықталған. Мүгедектік дегеніміз - организм функциялары тұрақты бұзылып, денсаулығы бұзылуы салдарынан адамның тіршілік тынысының бұзылу дәрежесі.
Медициналық әдебиеттерде мүгедектік ретінде еңбекке қабілеттің созылмал аурудың, жарақаттың немесе патологиялық жағдайдың салдарынан бұзылуы немесе мардымсыз шектелуі деп түсіндіріледі. Яғни медицина өкілдерінің пікірінше, созылмалы аурудың, жарақаттың немесе патологиялық жағдайдың салдарынан адам толығымен немесе ішінара еңбекке жарамсыз болуы мүмкін [38].
Мүгедектік мәселесіне қатысты дүниежүзілік қауымдастықтың негізгі құжаттарында айқындалған: Адам құқықтары туралы дүниежүзілік Декларациясы (1948), Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт (1966), Әлеуметтік прогресс және даму Декларациясы (1969), Мүгедектер құқықтары туралы Декларация (1971), Бала құқықтары туралы Конвенция (1989), Балалардың өмір сүруін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролі ... ... ... ...
13
1.2
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
1.3
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы шет елдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2
КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ БОЙЫНША АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1
Қазақстан Республикасы бойынша кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдардың қазіргі жағдайының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
2.2
Алматы облысы бойынша кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдар қызметінің динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
2.3
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3
КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ БОЙЫНША АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
3.2
Балаларды әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін дамытудың тетіктер мен жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
92
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Кәмелеттік жасқа толмағандар қашанда кез-келген қоғамның бүгіні мен болашағын айқындаушы басты фактор. Ол - қоғамды ілгері дамытушы локомотив, үздіксіз жаңартушы инновациялық әлеует. Елдің тәуелсіздігін тұғырландырып, ұлттық қауіпсіздігін қамтамасызет етін алғышарт. Жас ұрпақтың мұндай әлеуметтік сапаға қол жеткізуі қоғамдағы оларды әлеуметтік қорғауға жауапты атқарушы органдардың қажетті мүмкіндіктер мен дамытушы әлеуметтік орта ұйымдастыру деңгейіне тәуелді. Алайда қазақстандық қоғамның жас ұрпақты әлеуметтік қорғауға байланысты міндеті әлі де жеткілікті шешімін таппай келе жатқан күрделі мәселе болып қалуда.
Әр мемлекеттің ең қымбаттысы - балалар. Кез келген ұлттың, халықтың, мемлекеттің болашағы көбіне балаларға, олардың тәрбиесі мен тұлғалық және психологиялық денсаулығының сапасына байланысты. Сондықтан да, әр бір мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық даму деңгейін көтерудегі басты міндеттердің бірі - кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауды жетілдіру.
Болашақта Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты дамыған, мықты, бәсекеге қабілетті мемлекет болу. Осы қойылған мақсатқа жету үшін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынға халыққа жолдауы Қазақстан - 2050 стратегиясында:
- ана мен баланы қорғау, сондай-ақ, отбасы және неке саласында заңнаманы түбегейлі қайта қарауды;
- ана мен балаға қарсы бағытталған қылмыс үшін, сондай-ақ, осы саладағы ең ұсақ деген заң бұзушылықтар үшін жазаны күшейтуді;
- туу мен көп балалы болуды ынталандыру жүйесін реформалауды;
- жеңілдетілген салық, медициналық және әлеуметтік қызмет, еңбек нарығында жаңа мүмкіндіктер беру және сол сияқты материалдық және материалдық емес ынталандыруларды қамтитын шаралар кешенін әзірлеуді тапсырып отыр [1].
Балалар мен жастар (кәмелетке толмағандар) әрбір қоғамның ең бағалы капиталы. Бала құқығы туралы Конвенцияның 1-бабында Әрбір адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады деп жазылған [2]. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңының 1 бабында бала - он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам делінген. Барлық әлем балаларының ең қасиетті құқығы - өмір сүру құқығы. Мемлекеттер баланың максималды мүмкін дәрежедегі өміршеңдігін және денсаулығын қамтамасыз етуге міндетті - деген норма бала құқықтары туралы Конвенцияның 6-бабында тікелей бекітілген. Осыған байланысты кез-келген үкіметтің, мемлекеттің қасиетті парызы және міндеті - балалардың өміріне, аман саулығына қамқорлық жасау [3]. Сондықтан да, кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдіру диссертациялық жұмысының тақырыбының өзекті екендігін көрсетеді.
Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысы кәмелеттік жасқа толмағандары әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін жетілдіру мәселелерін қарастырады. Алайда кәмелетке толмағандарды өзінің зерттеу құбылысы ретінде айқындап, өз тұрғысынан қарастыратын қоғамтанушы және жаратылыстану ғылымдарының қатары кең. Олар: педагогика, психология, физиология, медицина, тарих, экономика, заң, саясаттану, т.б.
Зерттеу шеңберінде қойылған мақсатқа сапалық деңгейде қол жеткізу үшін ғылымаралық байланыс пен сабақтастық басшылыққа алынып, соның негізінде зерттеу назарындағы мәселені әртүрлі ғылымдардың және ондағы авторлардың көзқарастары мен қойылымдары негізіндегі тұжырымдарға талдау жасау арқылы мол әрі құнды ақпарат жинақталды.
Диссертациялық жұмыста кәмелетке толмағандар ретінде қарастырылған әлеуметтік топ кең ауқымды авторлардың еңбектерінде әртүрлі ғылыми тұрғыдан және түрлі (жастар,бозбала-бойжеткен, жасөспірім, бала, т.б.) ұғымдар шеңберінде талданған.
К.Манхейм, И.Ильинский, С.Иконникова, М.Титма, Н.Ищенко, Л.Зайниева, Г.Абдырайымова, А.Тесленко, Қ.Симтиков, Ш.Омаров, С.Левикова, Г.Джамалиева кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-биологиялық болмысын жастар мәселесінің шеңберінде қарастырған. Ал Л.Божович, Д.Эльконин, И.Бестужев-Лада, А.Арсеньев, В.Звягинцев, К.Левин, А.Бодалева, Л.Выготский сияқты авторлар оларды жасөспірімдік аясында зерттеген [4].
Балалықты зерттеген бірқатар авторлардың еңбектерінде де кәмелетке толмағандар әртүрлі көзқарастан қарастырылған. А.Макаренко, А.Амельков оларға әлеуметтік-педагогикалық талдау жасаса, Н.Калашникова әлеуметтік- құқықтық қорғалуы мәселесін негіздеуге басымдық берген. А.Миронов, Е.Бреева сияқты ғалымдар әлеуметтік-психологиялық тұрғыны алға шығарады. Ал А.Шибаеваның еңбегінде аталған жастық кезеңнің физиологиялық ерекшеліктері жан-жақты ашылған [5].
Зерттеу назарындағы жастық категория білім саласын зерттеген Э.Дюркгейм, Ф.Шереги, Ф.Филиппов, Т.Қалдыбаева, В.Нечаев, А.Құсайынов, Г.Ягодин мен А.Асмолов, А.Қайдарова мен Р.Масырова, Л.Гуревич сияқты авторлардың еңбектерінде де кеңінен талданған. Аталған авторлар жас ұрпақты әлеуметтік қорғау үрдісінің нысаны ретінде айқындап, оларды ғылымаралық сабақтастықта әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан қарайды.
Кәмелетке толмағандардың девианттық мінез-құлықтын қарастырған Ш.Жаманбалаеваның, Б.Жетпісбаев пен А.Айтпаеваның, Р.Орсаеваның, әлеуметтік қорғау саласындағы Л.Қожамқұлованың, К.Биекенов пен З.Жаназарованың еңбектерінде түрлі аспектіде кеңінен талданған.
Әсіресе, отандық тәжірибедегі балалықты әлеуметтік қорғаудың өзектілігін кеңінен талдап, оның тиімді тұжырымдық және тәжірибелік әдіснамасын ұсына білген Л.Қожамқұлованың [6] еңбегі зерттеу проблематикасына жақындата түсті.
Р.Салықжанов, С.Жунушова, Э.Столярова, Ж.Жүнісова, Қ.Сұлтанов, А.Садуақасова, С.Дьяченко, т.б. авторлар кәмелетке толмағандардың саяси әлеуметтенуі мәселесін қарастырса, олардың тұлғалық әлеуметтенуі И.Кон, В.Ядов, Г.Абдикерова, А.Артьемов пен Б.Бейсенов, М.Пузиков сияқты ғалымдардың еңбектерінде терең зерттелген. Ал М.Әженов пен Д.Бейсенбаев, М.Садырова, К.Ғабдуллина, А.Забирова, т.б. отандық ғалымдар кәмелеттік жасқа толмағандар мәселесіне әлеуметтік құрылым тұрғысынан тоқталған [7].
Кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестігінің әлеуметтендіруші құрылым ретіндегі болмысын ғылыми негіздеу үшін институттық тұрғы басшылыққа алынып, Г.Спенсер, Т.Веблен, Э.Гидденс, Н.Смелзер, Липсет, Блау, Ланберг, М.Вебер, Э.Дюркгейм, т.б. батыс ғалымдарының және ресейлік А.Кравченко, С.Фролов, Ю.Левада сияқты белгілі әлеуметтанушылардың әлеуметтік институт жөніндегі іргелі тұжырымдары негізге алынды.
Зерттеу назарындағы кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін негіздеу үшін бірқатар отандық және ресейлік авторлардың қоғамдық ұйымдарды, олардың функциялық қызметін түрлі аспектіде қарастырған зерттеулері де жан- жақты талданды. Айталық, А.Орлов, Ц.Ямпольская, Ю.Соболева, С.Юрьев, С.Богина, А.Птушенко, В.Лысенко, О.Коршунова, Г.Черемных, С.Қорабай, С.Ищенко сияқты достастық елдерінің бірқатар авторлары кәмелеттік жасқа толмағандардың әлеуметтік қорғауда құқықтық ерекшеліктері мен белгілерін кеңінен сипаттаса, И.Городецкая мен В.Хухлинаның еңбектері аталған ұйымдардың экономикалық қырларын таныстырады [8].
Кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың мәртебесі мен қызметіне, әлеуметтік-тарихи дамуына түрлі қырынан талдау жасаған Л.Зайниева, Е.Көшербаев, Д.Қалетаев, Ж.Симтиков, Н.Калашникова, Н.Саханов, О.Коршунова, Г.Иренов, Қ.Құнантаева, А.Масалов, О.Родина, Е.Батталханов, С.Жунушова, Ж.Қыдыралина, Б.Сайлан, И.Сундиев, Е.Тукачева, В.Решетов, т.с.с отандық және ресейлік авторлардың зерттеулері де ақпарат алуға мүмкіндікті кеңейтті [9].
Әсіресе, балалар мен жастардың қоғамдық бірлестіктерін азаматтық қоғамның субъектісі ретінде қарастыра отырып, оның әлеуметтік қорғау қызметіне ерекше баға берген Л.Зайниева, Н.Калашникова, Д.Қалетаев, Ш.Омаров, А.Масалов сияқты отандық саясаттанушы ғалымдардың зерттеулерінің құндылығы жоғары. Сондай-ақ ресейлік ғалымдар О.Родина, С.Тетерский және Л.Алиеваның да ұйымның негізгі қызметін әлеуметтену үрдісімен байланыстырған тұжырымдары зерттеу тақырыбының мақсатына жақындатты [10].
Диссертациялық жұмыста басшылыққа алынған мәселелер.
кәмелетке толмағандардың ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретіндегі әлеуметтік-биологиялық ерекшеліктері және оларды әлеуметтік дамытумен байланысты қоғамның әлеуметтік-мәдени сұранысы отандық әлеуметтану ғылымы тұрғысынан жеткілікті деңгейде негізделмеген;
әлеуметтік-психофизиологиялық дамудың ерекше кезеңіндегі кәмелетке толмағандарды әлеуметтік дамытумен байланысты қоғамның әлеуметтік-мәдени сұранысын толыққанды қамтамасыз етуге кедергі келтіріп отырған факторлар бар. Олар: билік органдары тарапынан жүйелі іс- шаралардың жеткілікті деңгейде ұйымдастырылмай отыруы, отбасы институтының тәрбиелеуші рөлінің әлсіреуі, білім мекемелерінің әлеуметтендіру қызметіндегі олқылықтар, мәдени-ағарту ұйымдарының жеткіліксіздігі, бұқаралық ақпарат құралдарының тәрбиелеуші функциясының төмендігі және т.б.
қоғамның жас ұрпақты әлеуметтендірумен байланысты сұранысы негізінде пайда болған кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің институттануына жүйелі әлеуметтік-тарихи талдау жасалмаған;
кәмелеткетолмағандардыңқоғамдық бірлестіктері әлеуметтендіруші институт ретінде ғылыми тұжырымдық және праксеологиялық толық негізделмеген және сол себепті олардың әлеуметтік рөлі мен мүмкіндіктері қоғам тарапынан әлі де жеткілікті деңгейде бағаланбағандықтан, қоғамның әлеуметтендіру жүйесіндегі лайықты орнын белгілей алмай отыр;
кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін ғылыми тұжырымдық және практикалық негіздеуде басшылыққа алу тиімді нәтиже береді.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің теориялық және практикалық ұсыныстарын негіздеу.
Қойылған мақсаттарға байланысты келесі міндеттер айқындалды:
кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролін анықтау;
кәмелетке толмағандардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қорғауды қарастыру, атап айтқанда: жетімдер және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; көп балалы отбасындағы кәмелетке толмағандар; аз қамтылған отбасындағым балалар және мүгедек балалар;
кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдардың қызметіне талдау жасау;
кәмілеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің әдістерін көрсету;
кәмілеттік жасқа толамағандарды әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін дамытудың тетіктермен жолдарын ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың нысаны - кәмелетке толмағандардыәлеуметтік қорғайтын атқарушы қызмет органдары.
Диссертациялық жұмыстың пәні - кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауын реттейтінатқарушы органдар қызметінің қарым-қатынастары.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңыздылығы. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудың жағдайына жан-жақты талдау жасай отырып, ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді:
кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролі анықталды;
кәмелетке толмағандардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қорғау қарастырылып, атап айтқанда: жетімдер және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар көп балалы отбасындағы кәмелетке толмағандар, аз қамтылған отбасындағым балалар және мүгедек балалардың жағдайы жан-жақты зерттелді;
кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғаудағы атқарушы органдардың қызметіне талдау жасалды;
кәмілеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін жетілдірудің әдістері көрсетілді;
кәмілеттік жасқа толамағандарды әлеуметтік қорғау бойынша атқарушы органдардың қызметін дамытудың тетіктермен жолдары ұсынылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
Кәмелетке толмағандар ұғымы әлеуметтік-биологиялық ерекшеліктерін әлеуметтану ғылымы тұрғысынан айқындауға толық мүмкіндігі бар әлеуметтік категория. Ол ғылымдағы жастық ұғымдық атаулардың көптігімен байланысты жас ұрпақты әлеуметтендіруге байланысты тұжырымдардың жүйесіздігі мен шашыраңқылығының алдын алып, бірізділікке де жол ашады.
Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-биологиялық болмысын және соған сай келетін тұлғалық тәрбиені әлеуметтанымдық негіздеуде ғылымаралық таным мен сабақтастықтағы әлеуметтік-психофизиологиялық әдіснамалық тұрғыны пайдалану арқылы жүйелі әрі кешенді талдауға қол жеткізуге болады.
Кәмелетке толмағандар - әлеуметтендіруге сұранысы ерекше жоғары әлеуметтік-демографиялық құрылым ретінде айқындалады. Олардың әлеуметтік-мәдени сұранысының тиісінше қанағаттандырылмауы қоғамдағы бірқатар әлеуметтік жағымсыз құбылыстардың орын алуымен көрініс береді. Сәйкесінше, қоғамның әлеуметтік жүйесінің қатарында бой көтерген кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің пайда болуына ықпал еткен негізгі фактор - жас ұрпақты әлеуметтендіру қызметінің тапшылығымен байланысты әлеуметтік-мәдени сұраныс.
Кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің пайда болуы мен институттануының ерекшеліктері мен заңдылықтарын сипаттау үшін олардың белгілі бір әлеуметтік кеңістік пен уақытта жүріп өткен жолына әлеуметтік-тарихи талдау жасау - шынайы ақпаратқа қол жеткізудегі маңызды алғышарт. Мұндай талдау негізінде аталған ұйымдардың өткені мен бүгінін сараптаумен ғана шектелмей, қоғамның негізгі даму заңдылықтарын басшылыққа ала отырып, олардың ертеңгі әлеуметтік кеңістіктегі орны мен рөліне де ғылыми негізделген әлеуметтік болжам жасауға мүмкіндік туады.
Кәмелетке толмағандар қоғамдық бірлестігі - әлеуметтендіруші институттық құрылым: тәрбиелеуші, білімдендіруші, дамытушы орта; әлеуметтік жатымды қарым-қатынас кеңістігі; әлеуметтік қорғаушы орта. Алайда қазақстандық қоғамның әлеуметтік кеңістігінде оның әлеуметтендіруші функциясының толыққанды жүзеге асуына қажетті алғышарттар мен жағдайлар тиісінше қалыптаспаған.
Кәмелетке толмағандардың қоғамдық бірлестіктерінің әлеуметтік қызметінің теориялық-әдіснамалық және праксеологиялық негізделуі ғылым және қоғам тарапынан әлі де дұрыс жолға қойылмаған. Сол себепті жекелеген ұйымдардың өзіндік шығармашылық қызметі мен ғылыми-практикалық ізденісі негізіндегі өзіндік іс-әрекеті қажетті әлеуметтік тәжірибе ретінде ерекше маңызды.
Диссертациялық жұмыстың практикалық маңыздылығы кәмелеттік жасқа толмағандарды қорғау, әлеуметтік саясат әлеумметтік қорғау салаларында кеңінен қолданылу мүмкіндігі бар. Ең бастысы кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғауда атқарушы органдардың қызметін оңтайландыруда үлгі ретінде пайдалануға болады
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін отандық және шетелдік экономистердің еңбектері, халықаралық қаржы ұйымдарының жекелеген әзірлемелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнама актілері, мемлекеттік органдардың мәліметтері жәненормативтік құжаттары қаралады.
Зерттеу процесінде монографиялық және статистикалық материал, экономикалық, ғылыми-техникалық және бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдары пайдаланылды.
Зерттеудің статистикалық және ақпараттар базасы ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ кәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғау бойынша жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, графиктік сараптамалық, статистикалық және болжамдау әдістерін қолдану көмегімен алынды.
Диссертациялық жұмыстың эмпирикалық базасын 2013-2016 жылдары Қазақстан Республикасы және Алматы облысы бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетініңкәмелеттік жасқа толмағандарды әлеуметтік қорғау туралы мәліметтері құрады. Сонымен қатар диссертациялық жұмыстыңэмпирикалықбазасы басқа салалардағы мамандардың соңғы жылдарда жүргізген, басылымдарда жарияланған әлеуметтік зерттеулерінің нәтижелерін де қамтиды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы.
Диссертацияның көлемі 95 бет. Оның құрылымын кіріспе, үш тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі құрайды.
1 КӘМІЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәмілетке толмағандарды әлеуметтік қорғаудың мәні мен ролі
Кез келген ұлттың, халықтың, мемлекеттің болашағы көбіне балаларға, олардың тәрбиесі мен тұлғалық және психологиялық денсаулығының сапасына байланысты. Сондықтан да, әр бір мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық даму деңгейін көтерудегі басты міндеттердің бірі - балаларды әлеуметтік қорғауды жетілдіру деп ойлаймын.
Болашақта Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты дамыған, мықты, бәсекеге қабілетті мемлекет болу. Осы қойылған мақсатқа жету үшін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынға халыққа жолдауы Қазақстан - 2050 стратегиясында:
- ана мен баланы қорғау, сондай-ақ, отбасы және неке саласында заңнаманы түбегейлі қайта қарауды;
- ана мен балаға қарсы бағытталған қылмыс үшін, сондай-ақ, осы саладағы ең ұсақ деген заң бұзушылықтар үшін жазаны күшейтуді;
- туу мен көп балалы болуды ынталандыру жүйесін реформалауды;
- жеңілдетілген салық, медициналық және әлеуметтік қызмет, еңбек нарығында жаңа мүмкіндіктер беру және сол сияқты материалдық және материалдық емес ынталандыруларды қамтитын шаралар кешенін әзірлеуді тапсырып отыр [1].
Балалар мен жастар (ертеңгі үлкендер) әрбір қоғамның ең бағалы капиталы. Бала құқығы туралы Конвенцияның 1-бабында Әрбір адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады деп жазылған.[2]. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңының 1 бабында бала - он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам делінген.[3]. Барлық әлем балаларының ең қасиетті құқығы - өмір сүру құқығы. Мемлекеттер баланың максималды мүмкін дәрежедегі өміршеңдігін және денсаулығын қамтамасыз етуге міндетті - деген норма бала құқықтары туралы Конвенцияның 6-бабында тікелей бекітілген. [2]. Осыған байланысты кез-келген үкіметтің, мемлекеттің қасиетті парызы және міндеті - балалардың өміріне, аман саулығына қамқорлық жасау.
Балалардың өміріне, аман саулығына қамқорлық жасау негізіндеқоғамда маңызды ізгілікті институтың яғни, балаларды әлеуметтік қорғау институтының бар болуын талап етеді. Қазіргі заманғы әлемде балаларды әлеуметтік қорғау, сол сияқты Қазақстанда да, мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізін көрсететін ең маңызды, негізгі қоғам дамуының мәдени, әлеуметтік, экономикалық факторлардың бірі болып отыр. Әлеуметтік қорғауды алу құқығы бала кұқығы статусының ең маңызды элементі болып табылады. Оның барлығы халықаралық құқықтық стандарттарда және көптеген дамушы елдердің конституцияларында бекітілген. Мысалы: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы) бала құқықтары Конвенциясының Преамбуласында (1989 ж.). Заңдық және ғылыми әдебиеттерде балаларды қорғау түсінігін оған туыс түрлікатегориялармен теңдестіреді: баланы құқықтық қорғау, бала құқықтарын сақтау, балаларды әлеуметтік қорғау.
Жалпы әлеуметтік қорғау ұғымына сипаттама беретін болсақ,бұл терминнің әртүрлі мағынасы бар. Ол жаңа экономикалық жағдайларда кеңес экономикасында қолданылған, тікелей мемлекетпен жүзеге асырылатын әлеуметтік қорғаудың ерекше ұйымдастырушылық-құқықтық нысанын сипаттайтын әлеуметтік қамтамасыз ету немесе әлеуметтік қамсыздандыру терминдерінің орнын алмастырды.
Жалпы, әлеуметтік қорғау санатына қосылатын ұғымдардың айырмашылықтары бар.
Әлеуметтік қамсыздандыру - таратушылық қарым-қатынас процесінде ұлттық табыстың бір бөлігі есебінен азаматтарды материалдық қамтамасыз ету және қызмет көрсету үшін ақшалай қаражаттардың қоғамдық қорларын құру және пайдалану жүйесі.
Кең мағынада әлеуметтік қамсыздандыру қордың құрулы көздерінен және қамтамасыз етуді ұйымдастырудан тәуелсіз қоғамның барлық мүшелерін сәйкес қамсыздандыру.
Егер әлеуметтік қамсыздандыру ұғымын зерттеуде бірқатар ғалымдардың пікірі әртүрлі бағытта қалыптасқан екен.
Е.Е.Мачульская өзінің еңбегінде, әлеуметтік қамсыздандыру - жұмсалған табысты қалпына келтіру мақсатында еңбекшілердің, кәсіпкерлердің жарналары мен мемлекеттің дотациясы есебінен, сондай-ақ табыстарын тексергеннен кейін балалы отбасыларын, мұқтаждығы бар азаматтарға көмек беру үшін мемлекеттік бюджет бөлігін қайта таратумен байланысты құрылатын сақтандыру қорларын тарату процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар жүйесі деп ұсынады [11].
Ал Л.П. Якушев әлеуметтік қамсыздандыруды мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен қамсыздандырудың жеке түрлерін ұсынумен байланысты әлеуметтік қорғау саласындағы қатынастар жүйесінің неғұрлым тар категориясын анықтау үшін пайдаланылды [12].
Неғұрлым терең зерттеу Р.И.Ивановамен жүргізіле отырып, әлеуметтік қамсыздандыруды қоғамдық ұйымдар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорының еңбек ұжымының қатысуымен мемлекетпен әділетті, тегін және қайтымсыз негізде тарата отырып, азаматтардың әлеуметтік мәні бар жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру нысаны ретінде анықталды [ 13].
Ал осы сауал бағытында зерттеу жүргізген В.Ш.Шайхатдинов өзінің зерттеуінде келесідей түйіндеме жасайды: Әлеуметтік қамсыздандыру - азаматтардың өмірлік маңызды мұқтаждықтарын еңбек бойынша ақының орнына, оны алмастыруға немесе оған қосымша ретінде заңмен бекітілген жағдайларға ақысыз түрде, не азаматтың жеке еңбек үлесін есепке ала отырып, қоғамның қаражаты есебінен мемлекетпен құрылған тұтынудың қоғамдық қорларынан қанағаттандырудан туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі [14].
Алайда кейбір ғалымдар әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғауды ұқсастыра отырып, олардың арасында айырмашылық жоқ деп пайымдайды. Сонымен, И.Г.Шанин әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғау екі компоненттен тұрады: әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек..., әлеуметтік қорғаудың екі нысанға бөлінуі ... ең алдымен олар әртүрлі қайнар көздерден қаржыландырылатындығына байланысты деп тұжырымдайды [15].
Әлеуметтік қамсыздандыру термині кең мағынада қаржылық қаражаттардың барлық түрлері есебінен әлеуметтік қолдау жасау мағынасында болса, тар мағынада тек бюджеттік қаражаттар есебінен әлеуметтік көмек көрсету ретінде саналады [16].
Ресей сөздіктерінде әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттің қаражаты есебінен қамсыздандыру ретінде ұсынылады [17].
Қазіргі жағдайларға сәйкес халықтың неғұрлым әлсіз категориясын әлеуметтік қорғаудың басқа да ұйымдастырушылық - құқықтық нысандарын дамыту қажеттілігі туындап, әлемдік тәжірибеде ежелден пайдаланылатын әлеуметтік қорғау термині қолданысқа енгізілді.
Сонымен бірге, әлеуметтік қорғау өзінің функционалдық сипаты бойынша дербес әлеуметтік институтты білдіретін біртұтас жүйе бола отырып, онымен көрсетілетін қызметтердің технологиясымен байланысты айрықшаланған ерекшеліктерге ие болады. Зейнетақыны ұсыну технологиясы медициналық көмек, әлеуметтік-реабилитациялық технологиялар және жұмыссыз азаматтарды қамсыздандыру технологиясынан айтарлықтай ерекшеленеді.
Сонымен бір уақытта, әлеуметтік қамтамасыз ету ұғымы тар мағынада мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен қамтамасыз етудің жеке түрлерін ұсынумен байланысты әлеуметтік қорғау саласында қатынастар жүйесін анықтауда қолданылды.
Нарықтық экономикасы дамыған жолға түскен елде шаруашылықтың орталықтан жоспарланатын жүйесінде әлеуметтік қорғауды ұйымдастырудың ерекшелігін бейнелейтін әлеуметтік қамтамасыз ету термині әлеуметтік қорғау саласында әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығының барлығын, әкімшілік құрылымды оның жаңа функцияларын анықтау үшін қолданылуы мүмкін емес. Сондықтан әлеуметтік қамтамасыз ету термині айтарлықтай дәрежеде тәжірибелік салада әлеуметтік қорғау терминімен ығыстырылып тасталды.
Әлеуметтік қорғау термині әлеуметтік қамтамасыз ету термині әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы ретінде әрекет етіп жалғасып отырса да, айтарлықтай шамада әлеуметтік институттың мәнінен сәйкес келеді.
Әлеуметтік қорғау, сонымен бірге, бір жан басына шаққанда төмен табысты жанұяларға қатысты өмір сүруге немесе өмірлік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді (реабилитация қаражаттары, тұрғын үй мен емделу ақылары) төлеуге қаражаттың жоқтығы нәтижесі болып табылатын қоғамдық қажетті өмір сүру минимумын қамтамасыз етпеуші ретінде қарастырылады. Әлеуметтік қорғау зейнетақы мен жәрдемақы түрінде ақшалай нысанда, заттай нысанда, сонымен қатар әлеуметтік қорғаудың объектілері болып табылатын тұлғаларға әртүрлі қызметтер көрсету жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Ол компенсациялық, сондай-ақ ескертуші профилактикалық сипатта бола алады.
Әлеуметтікқорғаудыңмемлекеттік құқықтық нысандарының бірі болып еңбекке қабілетсіз тұлғаларды тікелей мемлекеттік қамтамасыз ету табылады. Тікелей мемлекеттік қамтамасыз етудің негізгі белгілері болып - мемлекеттік бюджетесебінен шығындарды қаржыландыру, мемлекеттік үкімет органдарымен анықталатын басымдықтарға сәйкес қамтамасыз етілетін тұлғалар категорияларын және олардың қамтылу дәрежелерін бекіту.
Сонымен әлеуметтік қорғау (әлеуметтік қауіпсіздік) термині өз кезегінде қарттарға, еңбекке қабілетсіз тұлғаларға және жұмыссыздарға көмек беру бағдарламасын дайындауды ынталандыратын АҚШ-тың Әлеуметтік қауіпсіздік Заңы деп аталатын заңдық актісінде алғаш рет 1935 жылы қолданылды. Уақыт өте келе бұл дефиницияның шеңбері жұмыс істейтін азаматтарға еңбекке қабілетсіздік жағдайы туындаған кезде, сонымен қатар еңбекті қорғау және жалақы саласында төменгі еңбекақыға кепілдік беру, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру бойынша Халықаралық еңбек ұйымы, Халықаралық еңбек ұйымы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, Халықаралық әлеуметтік қамсыздандыру ассоциациясының конвенциялары мен ұсыныстарын дайындауда және қабылдауда айтарлықтай кеңейе түсті. Онда қартаю, қайтыс болу, мүгедектік және жұмыссыздық жағдайларында АҚШ үшін жаңа міндетті сақтандыру институты ретінде құқықтық негіздеме берілді.
Бұл терминнің түсініктемесі посткеңестік кеңістікте де өз дамуына ие болды. Аздаған отандық баспаларда әлеуметтік қорғау категориясы әртүрлі түсінікке ие екендігін атап өтуге болады.
Бұл проблема бойынша шетелдік тәжірибе біздің елімізде соңғы уақытта ғана жариялана бастады. Бізге келетіндей аспектілердің бір бөлігін тәжірибе жүзінде тексеріп, оның негізінде нақты анықтамалар қалыптастыратындай оны миға қонымдырақтай талқылау үшін уақыттың көп өте қоймағандығы да бар. Сондықтан, кейбір авторлар әлеуметтік қорғауды әлеуметтік саясатпен, әлеуметтік кепілдікпен және әлеуметтік әділеттілікпен жалпылама түрде байланыстырады. Шындығында да, бұл берілген түсініктердің ортақ байланысы болғанымен, олар синоним емес. Түсініктерді өте тығыз байланыстыру олардың әрқайсысының жалпы қабылданған трактовкаларының жоқтығымен белгілі бір шамада байланысты.
Мысалы, В.И.Патрушев әлеуметтік кепілдікті білім беруге, мәдениет, медициналық қызмет көрсету және тұрғын үй, қарттар, ана және бала туралы қамқорлыққа қол жетімділік ретінде қарастыратын болса [18] Л.Э.Кунельский әлеуметтік кепілдікті ақысыз негізде бірқатар қызметтерді көрсетуге мемлекет тарапынан кепілдендіру ретінде түсінеді.
Әлеуметтік қорғау дефинициясында елдің экономикасының тиімділік деңгейі, сонымен қатар қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық және психологиялық тұрақтылық байланыстары есепке алынады [19].
Мысалға, С.Баккулов келесідей анықтама келтіреді: Әлеуметтік қорғау - бұл қоғамдық дамудың нақты шарттарына сәйкес әлеуметтік қорғаудың белгілі бір деңгейін қамтамасыз ететін басымдықтар мен оларды жүзеге асыру механизмдерінің, мемлекеттік және басқа да институттар жүйесі.
Ал С.Шеденков әлеуметтік қорғауды адамды қиын өмірлік жағдайда қолдап қана емес, сонымен қатар соған ұқсас жағдайлардың туындауының қайнар көздерін болдырмауға бағытталған әрекеттер жүйесі ретінде қарастырады [20].
В. Кравченконың пікірінше, әлеуметтік қорғау қолайлы өмір сүру деңгейіне қол жеткізу және маңызды әлеуметтік құқықтарды қадағалауды қамтамасыз ететін заңдық, экономикалық, әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық кепілдіктер жүйесі [21].
Кез келген мемлекеттегі әлеуметтік қорғау - еңбекке қабілетсіз және шектеулі еңбекке қабілетті тұлғаларға әртүрлі көмектер көрсету үшін, сонымен қатар еңбекке қабілетті мүшелерінің табыстары отбасының қоғамдық қажетті өмір сүру деңгейін қамтамасыз етпейтін отбасыларына арналған әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кешенді жүйесі [22].
Бұл жағдайда кепілдік халықты әлеуметтік қорғау саласында мемлекеттің өз міндеттемелерін орындауының әдістерінің бірі ретінде болады.
Берілген анықтамалар берілген категорияның мазмұнын толық көрсетеді, өйткені, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі тұтқасы - адрестілік, яғни қоғамның нақты азаматтарын шынайы қолдау болып табылады. Біздің елімізде әлеуметтік қорғау термині нарықтық трансформацияның басталуымен салыстармалы кейінірек қолданыла бастады: ол өзін материалдық тұрғыда қамтамасыз етуге қабілеті жоқ азаматтарға көмек беру мақсатында туындады.
Тиімді әлеуметтік саясат жүйесін қалыптастыруда негізгі үш бағытты бөліп көрсетуге болады [23].
Бірінші бағыт - халықтың кедей топтарын қолдау (науқастар, мүгедектер, қарттар, көпбалалы отбасылар). Екінші бағыт - еңбекке құқықты қамтамасыз ету. Мемлекет еңбек нарығында субъектілердің тең құқықтылығы мен мамандықты таңдау еркіндігіне кепілдік беруі керек. Үшінші бағыт - халықтың жұмыспен қамтылуын реттеу. Оған экономиканың мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларына жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру бойынша бағдарламаларды дайындау және іске асыру, мүгедектерді жұмыспен қамту бағдарламалары жатады.
Әлеуметтік қорғау ұғымы отандық әдебиетте 90 жылдардың басында пайда болды. Бастапқыда бұл ұғымның мағынасы халықтың кейбір санаттарына атаулы әлеуметтік көмек көрсету деп танылды. Шетел сөзінің social security аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік деп анықталғанымен, бұл түсінік басқаша аударылып, оңтайлы түрде қолданылып отыр.
Қазіргі жағдайда әлеуметтік қорғау категориясының мазмұны әлі де түсініксіз болып отыр. Бұл мәселеге арналған әдебиеттерде кейбір авторлар әлеуметтік қорғау деп мұқтаж топтарды қамтамасыз ететін мемлекеттік қызмет деп қарастырса, басқалары адамның арнайы өмір деңгейін қамтамасыз ететін кепілдік жүйесі деп атайды. Үшіншілері - өз азаматтарына материалдық көмек ретінде қоғамның қолданатын нысандары мен әдістерінің жиынтығы деп қарастырады. Өте жиі кездесетін түсініктің бірі әлеуметтік қорғау категория ретінде халықты әлеуметтік қорғаудың нысандарын, мазмұнын және жиынтығын қарастырады [24].
Әлеуметтік қорғау термині қорғап қалу категориясымен тығыз байланысты. Жалпы қорғап қалу түсінігінің қолданылатын мағынасы: қорғау, сақтау, орына отыру, жәбір көрсетпеу деген мағынаны білдіреді. Құқық теориясында қорғау бұл - жеке тұлғаның өмір сүруіне қажетті жағдайлар жасауға бағытталған, ұйымдастырушылық, саяси, экономикалык құқықтарын жүзеге асырудың қалыпты барысын қамтамасыз ететін шаралардың жиынтығы деп тусіндіріледі. Балаларды әлеуметтік қорғаудың мәні баланың қызығушылықтарын және қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында, оған қолдау мен көмек көрсетуді, ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-психолого-педагогикалық құралдар, формалар мен әдістердің көмегімен жүзеге асыру дегенді білдіреді. Бұл ұстанымда балаларды әлеумеітік қорғау ұғымы баланы құқықтық қорғау, бала құқықтарын сақтау ұғымдарынан әлдеқайда кең, өйткені бала құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, психоло-педагогикалық кепілдіктердің барлық жиынтығын қамтиды. Басқаша айтқанда, балаларды әлеуметтік қорғау жүйе ретінде түсіндіріледі.
Жүйе (грек. тілінен systета - бүтін, бөліктерден құралған; бірігу) - белгілі бір тұтастықты, бірігуді құрайтын, бір-бірімен байланыста болатын. көптеген элементтерді айтамыз [25]. Әрбір жүйенің келесідей негізгі белгілері бар:
- оның қызмет ету құрамдарын, формаларын, міндеттерін және мазмұнын анықтайтын, жалпы мақсаттық бағыттылығы;
- өзара байланысқан және өзара әрекеттесетін элементтердің белгілі бір, құрылымның бар болуы;
- оның элементтерінің функционалды құзіреттілігінің белгілі бір сатылылығы (үйлестірушілік, бақылаушы, ұйымдастырушылық).
Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесі түрлі деңгейлі, баланың тұлғалық әлеуметтену процесінің барлық институттарында өтеді және сол процестің көбінесе тиімділігін анықтайды. Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасуын О.В. Степанов [26.] келесі сәттерін бақылап шыкты:
- балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы қоғамнын барлық институттарының дамуымен үздіксіз байланысында болады;
- ұлттың өмір сүруін, адамзаттық потенциалды жаңадан өндіруді қамтамасыз ету, қоғамдағы әлеуметтік институттардың дамуы қоғамның қажеттіліктерін анықтайды;
- балаларды әлеуметтік қорғаудың құрылымы, әдістері, формаларының қалыптасуы қоғам дамуының социомәдени ерекшеліктерімен, дамудың әлеуметтік-экономикалық деңгейімен айқындалады.
Балаларды әлеуметтік қорғауды жүйе ретінде қарастыру кезінде жалпы мағынада, келесі құрамдас жиынтықтардан шығады:
- заңмен қамтамасыз ету және құқықтық нормативтік өрісінің ұйымдастыру дәрежесі;
- басқару тетіктері, мекемелер мен органдардың құзіретті өзараәрекеттесу тәртібі, ведомствоаралық өзара байланыс, мекемелердің іс-әрекеттерінің ұйымдастырылған формалары;
- атқару тәртібі;
- қаржылы-экономикалықжәне материалдық-техникалық қамтамасыз ету;
- ғылыми-әдістемелік және кадрлық қамтамасыз ету.
Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесі дегенде балалардың қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында. баланың үйлесімді дамуы мен өмірлік қамсыздандыруды қолдау, өмірдің кепілдендірілген жағдайлары бойынша ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-психоло-педагогикалық шараларды қоғам және оның ресми құрылымдарымен жүзеге асыратын жүйе деп түсіну қажет. Бірақ балаларды әлеуметтік қорғау және балалардың әлеуметтік қорғалуы ұғымдарын ажырата білу керек.
Балалардың әлеуметтік қорғалуы балаларды әлеуметтік қорғау бойынша шаралардың тиімділігінің көрсеткіші ретінде қарастырылады (балалардың физикалык, материалдық және рухани саулылығы). Балалардың әлеуметтік қорғалуының негізгі көрсеткіштері объективті (сол қоғамда бекітілген тағамдық, тұрмыстық, құқықтық қорғалу және т.б. нормаларға балалардың әлеуметтік-экономикалық, материалдық-тұрмыстык өмірлік жағдайларына сәйкес болуы) және субъективті (балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы шаралардың балаларды қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын индикаторлар) болып бөлінеді. Қазақстан Республикасында балалардың жағдайларын жақсарту бойынша мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары келесідей:
балаларды құқықтық қорғауды нығайту;
балаларды өмірлік қамтамасыз етудің табиғи ортасы ретіндегі отбасын қолдау;
ана мен бала денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету;
балалардың тамақтануын жақсарту;
балаларды тәрбиелеу, білім алу және дамуын қамтамасыз ету;
ерекше қиын жағдайға түскен балаларға қолдау көрсету.
Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі құрылымдық компоненттеріне оны жүзеге асырудың әдістері мен формалары жатады. Балаларды әлеуметтік қорғаудың әдістері мен формаларына толық сипаттама берген В.А. Варывдинов және И.П. Клемантович болды [27]. Олардың позицияларына сәйкес балаларды әлеуметтік қорғаудың формаларына келесілер жатады:
Құзіретті органдардың шешімдері мен үкімдері. Балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы органдарға балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы заңдар, заңдар мен Жарлықтарға қол қоятын Президент, балаларды әлеуметтік қорғау мәселесі бойынша үкімдерді шығаратын Үкімет; балаларды әлеуметтік қорғау саласында проблемалық және даулық жағдайларды қарастыратын соттар; балаларды әлеуметтік қорғаудың нақты аспектілерін қарастыратын министрліктер; жергілікті өзін-өзі басқару органдары; балаларды әлеуметтік қорғау мәселесі бойнша құқықтық актілерді құрастыратын кәсіпорындар мен мекемелердің жетекшілері.
Бағдарламалар. Бұл форма балаларды әлеуметтік қорғаумен айналысатын мемлекеттік билік органдарына тән.
Балаларды әлеуметтік қорғау бойынша шаралар жоспарлары. Оған балалардың жағдайларын жақсартуға бағытталған жоспарлар жатады.
Балаларды әлеуметтік қорғау үшін материалдық базаны құрастыру мен дамуы. Ол үшін мемлекеттік және мемлекеттік емес ресурстарды мобилизациялау, қаражатты шығындалуды бақылау жасау қажет. Балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің қажетті элементтеріне материалдық база жатады және ол келесі құрамдастардан тұрады:
- қаржылық база (бюджеттік қаражаттар, бюджеттен тыс қаражаттар, демеушілердің бөлетін қаражаттары, және т.б. қайнар көздер);
- көпсандық ғимараттар, құрал-саймандар. Бұл мектептер, мектептен тыс және мектепке дейінгі кешендер, бала бақшалар, санаторийлер, демалыс орындары, лагерьлер және т.б. объектілер;
- балаларға төленетін мемлекеттік жәрдемақылар жүйесі:
- әйелдерге төленетін бір жолғы жәрдемақылар, жүктілігі мен тууына байланысты жәрдемақылар, баланың бір жасқа толғанға дейін төленетін жәрдемақылар және т.б.
Қазіргі таңда балаларды әлеуметтік қорғау саласындағы объектілері мен субъектілері мәселесіне қатысты бір көзқарас жоқ. Сондықтан балаларды әлеуметтік қорғау саласы бойынша (В.А. Варывдинов және И.П. Клемантович) және әлеуметтік жұмыс (П.Д. Павленок, Е.И. Холостова) мамандарының өңдеген жұмыстарын ескере отырып, бір жеке объектілер мен субъектілердің түсінігін қарастырамыз.
Объект бұл - пәндік-практикалык және танымдық іс-әрекетінде субъектіге қарама-қайшы келетін ұғым ретінде баяндалады.
Субъект бұл - объектіге бағытталған, белсенділіктің қайнар көзі, пәндік-практикалык және танымдық іс-әрекеттің (индивид, әлеуметтік топ) тасушысы.
Балаларды әлеуметтік қорғаудың объектісі кең мағынада алғанда бұл барлық балалар, яғни 1959 ж. бала құқықтары Декларациясына сәйкес арнайы қолдау мен қамқорлықты қажет ететін кәмелетке толмағандар болып табылады. Қазақстан Республикасының Отбасы және неке туралы Заңына сәйкес әр балаға өмір сүруге, отбасында тәрбие алуға, қорғалуға құқылы болуға, аты-тегін алуға құқылы, өзінің көзқарасын білдіруге және басқа құқықтарына кепіл берілген. Бірақ, әр баланың өзінің өмірінің әртүрлі кезеңдерінде және әлеуметтік жағдайларына байланысты, бала белгісіз бір себептерге байланыссыз түрлі дәрежедегі әлеуметтік қорғауды қажетсінетін болады. Сондыктан балалық шақтың дефинициясын кешенді әлеумегтік құбылыс ретінде қарастыра отырып, оның біртекті еместілігін, оның дифференциациясын ескеру қажет. Соған байланысты балаларды әлеуметтік қорғаудың объектілерін келесідей жіктеуге болады:
- денсаулығына байланысты: мүгедек балалар, психикалық стрестерге ұшыраған, суицидке бейім, психикалық ауытқуы бар балалар;
- көмек көрсету бағыттарына сәйкес (қиын өмірлік жағдайға байланысты): зорлық-зомбылықты бастан кешірген, жетім балалар, ата-ананың қарауынсыз қалған балалар, көпбалалы отбасының балалары, толық емес отбасылардың балалары, жас отбасылардың балалары, аз қамтылған отбасылардың балалары және т.б.;
- девиантты мінез-құлықтағы балалар: кәмелетке толмаған немесе құқық бұзушы балалар, алкоголь және наркотикалық заттарды қолданатын балалар, кішкентай жастағы жезөкшелер және қаңғыбастықпен айналысатын балалар.
Осы орайда әлеуметтік қорғаудың кейбір санаттарына жіктеп қарастыратын болсақ.
Жетім бала - ата-анасының екеуі де немесе жалғыз басты ата-анасы қайтыс болған бала. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала - ата-ана құқықтарының шектелуіне немесе олардан айрылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кетті деп танылуына, олардың қайтыс болды деп жариялануына, әрекетке қабілетсіз (әрекет қабілеті шектеулі) деп танылуына, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуіне, ата- анасының баласын тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруына, оның ішінде ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе емдеу мекемелерінен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты ата-анасының немесе екеуінің де қамқорлығынсыз қалған бала деп көрсетілген [28].
Сыртқы әлеуметтік факторларды бөлек қойғанда, жетім және ата - ана қамқорлығынан айырылған балалардың психикалық жағдайлары өте күрделі. Кез - келген балаға ата - ана тарапынан берілетін махаббат пен сүйіспеншіліктің орны ерекше, осындай назардың жетіспеушілігі, олардың әлеуметтік ортада өз орындарын табуына, әлеуметтік байланыстарды орнатуына көп кедергісін келтіреді.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемалары ғылым мен іс-тәжірибенің ең әртүрлі салаларындағы көптеген зерттеушілердің: дәрігерлердің, психологтардың, педагогтардың, философтардың, социологтардың назарын аударып келді және аударуда. Жетім балалар мен ата- аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемаларын зерттеуді қарастыруға болады [29].
Жеке алғандағы балалар үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған бірқатар жұмыстар пайда болды (Г. Ананьева, А. Андреева, Н. Анохина) [30, 31, 32].
Балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары белсенді түрде зерделенуде. Шетелдік психологтардың арасында жабық үлгідегі мекеме жағдайларындағы баланың жеке тұлғасы дамуының проблемаларын, аналық жылу мен аялаушылықтың жоқтығы салдарларын жою мүмкіндіктерін А. Адлер, А. Фрейд, Й. Лангмейер, З. Матейчик зерттеді [33, 34, 35].
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация проблемаларына И.В. Ежовтың, Ю.А. Евдокимовтың, И.В. Дубровинаның, А.М. Прихожанның, Н.Н. Толстыхтың, Т. Войтенконың еңбектері арналды. Және жетім балалар мен ата- аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтену проблемаларын өз еңбектерінде И.С. Кон, Л.М. Шипицына, А.Г. Харчев зерттеді.
Социолог А.Г. Харчев [36] отбасының мынадай әлеуметтік қызметтерін бөліп көрсетеді:
:: қалпына келтірушілік - жеке тұлғалық тұрғыда балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, биологиялық қалпына келтіру;
:: тәрбиелік - жас ұрпақты тәрбиелеп, әлеуметтендіру;
:: шаруашылық-тұрмыстық - қоғам мүшелерінің тән саулығын қолдау, отбасындағы балалар мен қартаң мүшелерді күту;
:: экономикалық-кәмелет жасына толмағандар мен отбасының еңбекке қабілетсіз мүшелеріне қаржылық қолдау жасау;
:: бастапқы әлеуметтік бақылау - өмірлік қызметтің әр түрлі салаларында отбасы мүшелерінің мінез-құлықтарын моральдық жағынан реттеу, сондай-ақ жұбайлардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қатынастағы жауапкершіліктер мен міндеттемелерді реттеу;
:: рухани қарым-қатынас - отбасы мүшелері жеке тұлғаларының дамуы, рухани жағынан өзара байытылу;
::әлеуметтік-мәртебелік - отбасы мүшелеріне белгілі бір әлеуметтік мәртебе беру; қоғамның әлеуметтік құрылымын қабылдау;
::бос уақыттық - бос уақытты ұтымды ұйымдастыру, қызығушылықтардың өзара байытылуы;
::эмоциялық-психологиялық қорғанысқа, эмоциялық қолдауға ие болу.
Егер отбасының бұл функцияларын балалар үйіне түсіретін болсақ, онда балалар үйі баланың әлеуметтік өмірге араласуының аса маңызды функциясын орындауы тиіс. Бұл функцияның басымдығына балалар үйінде тәрбиеленетін жетім балаларда аса маңызды әлеуметтік құрылым - отбасының ықпалы жоқтығы жағдай жасайды.
Тәрбиеленушілер үшін балалар үйі уақытша болатын жер, оқу аяқталған соң балалар өздігінен өмір сүру үшін ашық әлеуметтік ортаға шығарылады. Балалар үйінің тәрбиеленушілерді бұл дербес өмірге қаншалықты дайындағаны олардың одан кейінгі өмір жолдарының ойдағыдай болуына жағдай жасайды [37].
Елім деген азаматты тәрбиелеп, оның ұлттық санасын қалыптастыру үшін балалардың сапалы өмір сүру керек екендігі де барімізге мәлім. Осы бағытта мемлекет тарапынан көрсетілетін нақты көмектердің бірі жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз қалған балаларды кешенді әлеуметтік қорғау болып табылады.
Қазіргі таңда біздің өмір сүріп отырған қоғамымызда мүгедек балалардың жағдайы елімізді алаңдататыны белгілі. Десекте, бұл аталған жандарда өз тіршілігі үшін тағдыр тауқыметімен алысып өмір сүріп жатыр.
Жалпы айтқанда, мүгедектік сөзі латынның invalidus сөзінен туындаған, ол әлсіз, күші жоқ деген мағынаны білдіреді. Ресейдің лингвисты С.Т. Ожеговтың сөздігінде аурудың, жарақаттың салдарынан еңбекке қабілетін жоғалтқан адам деп анықталған. Мүгедектік дегеніміз - организм функциялары тұрақты бұзылып, денсаулығы бұзылуы салдарынан адамның тіршілік тынысының бұзылу дәрежесі.
Медициналық әдебиеттерде мүгедектік ретінде еңбекке қабілеттің созылмал аурудың, жарақаттың немесе патологиялық жағдайдың салдарынан бұзылуы немесе мардымсыз шектелуі деп түсіндіріледі. Яғни медицина өкілдерінің пікірінше, созылмалы аурудың, жарақаттың немесе патологиялық жағдайдың салдарынан адам толығымен немесе ішінара еңбекке жарамсыз болуы мүмкін [38].
Мүгедектік мәселесіне қатысты дүниежүзілік қауымдастықтың негізгі құжаттарында айқындалған: Адам құқықтары туралы дүниежүзілік Декларациясы (1948), Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт (1966), Әлеуметтік прогресс және даму Декларациясы (1969), Мүгедектер құқықтары туралы Декларация (1971), Бала құқықтары туралы Конвенция (1989), Балалардың өмір сүруін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz