Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ ЖОҒАРЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ

Қазақ тілі және әдебиеті бөлімі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері

Студент: Елеуова Ботагөз
Қ-18 тобы
Жетекші: Тойымбекова Ж.Б.
Қазақ тілі және әдебиеті
пәндерінің оқытушысы

Қарағанды, 2022

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны - сан-салалы
білімдерді қамтыған терең философиялық шығарма ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Құтты білік дастанының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Құтты білік дастанының құрылымы мен сюжеті ... ... ... ... ... ... ... . ... .
ІІ тарау. Құтты білік дастанының жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.2. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанын оқытудың тиімді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ

Ислам дәуірі әдебиетінің ең көрнекті туындысы - Жүсіп Баласағұнның Құтадғу біліг (Құтты білік) дастаны. Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн - ХІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі күллі Шығыс елдеріне мәшһүр болған данышпан-ойшылы, энциклопедист-ғалымы, белгілі қоғам қайраткері. Жүсіп Баласағұнның есімін әлемдік әдебиет тарихына мәңгілік өшпестей етіп жазып қалдырған бірден-бір әдеби мұрасы - Құтты білік дастаны. Бұл дастан - қазіргі түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы тарихи, қоғамдық саяси-өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет-ғұрпы, наным-сенімі жөнінде аса қызықты әрі қыруар мол деректер беретін көркем туынды. Ақын Құтты білік дастанын хижра есебі бойынша 1070 жылы жазып бітірген. Жүсіп Баласағұн сол жылы өз дастанын Тамғаш қағанға - хандардың ханына тарту етеді. Бұған риза болған Бограхан ақынға ұлы Хас Хажыб (ұлы уәзір, бас кеңесші) деген жоғары атақ береді. Этикалық-дидактикалық сарында жазылып, ғибрат-уағыздарды бейнелі көркем тілмен жырлайтын бұл дастанда қарапайым халықтан бастап, Бограханға дейінгі түрлі дәрежедегі әлеуметтік топтардың, түрлі кәсіп иелерінің мінез-құлық нормалары қандай болуы керек, олардың әрқайсысының қоғамнан алатын орны қандай болуы тиіс екені баяндалады. Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанын жазу барысында түркі тілдес халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар бұлағынан еркін сусындады. Сол арқылы ақын халық фольклорының қыруар мол мүмкіндіктерін (көріктеу құралдарын, мақал-мәтелдерін, қанатты сөздерін, фразеологиялық сөз тіркестерін т.б.) жазба әдебиеттің тәжірибесімен ұштастыра білді. Жүсіп Баласағұн ойшыл ақын ретінде түркі тектес халықтардың тағдырын табиғаттың осындай көктемгі жандану кезіндегі көріністеріне астарлап, меңзеп теңейді. Дастанда мал бағумен айналысатын ру-тайпалардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қатысты афоризмдер, бейнелі сөздер, теңеулер жиі ұшырайды. Жүсіп Баласағұн ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі барлық хан сарайы қызметкерлерінің түр-сипаты, мінез-құлқы, ақыл-парасаты, міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады. Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында кедейлер, аш-жалаңаштар, жетім-жесірлер, кемтар жандар туралы айта келіп, ел билеген әкімдерді шапағатты, мейірімді, жомарт, ынсапты болуға, мал-дүниесін мұқтаж жандарға үлестіріп беруге үндейді. Дастанда автор ерекше мән беріп, зор шабытпен жазған аса маңызды мәселелердің бірі - адамдардың бірін-бірі құрметтеуі, ізет көрсетуі, сыйлауы болып табылады.
Ғұлама-ақын Жүсіп Баласағұн бұл өмірдегі барлық нәрседен де білімді жоғары қояды, адам бойындағы жақсы-жаман қасиеттерді өзара байланыстырып қарайды. Құтты білік дастаны адамшылық ізгі армандардың біршама ғылыми, саяси-әлеуметтік тұжырым, бағдар үлгісі іспеттес.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Жүсіп Баласағұнның өмірі мен қоғамдық қызметін, дастанның зерттелуін, Х-ХІ ғасырлардың өзінде Орта Азия, қазақ елі аумағын мекендеген халықтардың мәдени даму биіктерінің бірі болған философиялық поэмаға арқау болған тарихи шындықты тану, шығармадағы басты идеялардың адам бойында қалыптасуын, композициялық құрылысының ерекшелігін, көлемін және кейіпкерлердің сұрақ-жауап барысындағы әңгімелері, хаттары арқылы ақынның өз ойларын жеткізуін, тілінің байлығы мен дастандағы мақал-мәтелдер мен афоризмдердің қолданылуы, дастанның көркемдік ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанның идеялық-көркемдік ерекшелігін жан-жақты ашу, ақынның терең ойлары мен ақындық шеберлігін көрсету және мектеп тәжірибесінде дастанды оқытудың тиімді жолдарын ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанының идеялық-көркемдік
ерекшелігін жан-жақты ашу;
Дастанның идеясы арқылы көзі ашық, көкірегі ояу ұрпаққа адамдық,
азаматтық қасиеттерді, əдеп-адалдық дəстүрін сіңіру;
Жүсіп Баласағұнның шығармасына байланысты зерттеулермен танысу;
Шығармаға арқау болған тарихи фактілер мен аңыздардың себептерін
танып-білу;
Жүсіп Баласағұнның ақындық шеберлігін, шығармасының стильдік
ерекшелігін айқындау.
Зерттеудің ғылымилығы:
Зерттеу барысында ақынның өзіндік шеберлігі мен шығармадағы тақырыптық маңызы айқындалды. Ақынның идеялық ойларына, шығармасының стильдік ерекшелігіне талдау жасалынды. Дастанның идеялық-көркемдік ерекшелігі мен композициялық құрылымын ашуға жіті көңіл бөлінді.
Зерттеу әдістері: Жүйелі сипаттау, баяндау, салыстырмалы талдау;
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша бөлімнен тұрады.

І тарау. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны - сан-салалы
білімдерді қамтыған терең философиялық шығарма.
1.1. Құтты білік дастанының зерттелуі

ХІ ғасырдың түркі халықтары тарихындағы қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ақыны, есімі күллі Шығыс елдеріне мəшһүр болған данышпан-ойшыл, белгілі қоғам қайраткері Жүсіп Баласағұн замандастары мен өзінен кейінгі ұрпақтарға тек дарынды ақын ғана емес, сондай-ақ Орта ғасырдың атақты ғалымы, дəлірек айтсақ, табиғаттану, риезиет (математика), фəлəкият (астрономия), тарих, араб-парсы тіл білімі, тағы басқа толып жатқан ғылым салаларын жете меңгерген ғұлама-ғалым ретінде жақсы мəлім болған. Әйтсе де, Жүсіп Баласағұнның есімін әлемге танытып, әдебиет тарихына мәңгілік өшпестей жазып қалдырған бірден-бір әдеби туындысы - Құтты білік дастаны.
Жүсіп Баласағұн бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазіргі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды хандардың ханы - Қарахандар әулеті мемлекетінің (910-1210) негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908-955) тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұнға хас хажиб - бас уазір немесе ұлы кеңесші деген лауазым берген. Белгілі мәліметтерге сүйенсек, ақын қазіргі уақытқа дейін нақты орны нақтыланбаған Балсағұн қаласында дүниеге келген.
Жүсіп Баласағұн өз заманындағы Отырар, Фараб, Шаш, Ташкент, Тараз, Шу өңірі, Ыстықкөл жағалауы, Ферғана, Қашқар секілді нақты бір мәдени және саяси аймақтан шыққан. Тіл мәдениетіне келетін болсақ, ақын тамыры түркі тілдес халықтан болған.
Жүсіп Баласағұн білімін сол кездегі атақты мәдени орталықтар Фараб, Қашқар және Бұқара қалаларында алып, араб және парсы тілдерін жетік меңгерген. Жүсіп Баласағұн ғылымның әр саласы бойынша ғылыми және философиялық еңбектер жазды. Жүсіп Баласағұн ақсүйектер отбасынан болғандықтан, Қашқарда атақты ғалымдар секілді Сажи, Нұршашқан медресесінде білім алды. Кейбір ғалымдар Жүсіп Баласағұн, сонымен қатар, Саясат туралы кітап, Энциклопедия туралы кітап жазған деп пайымдайды.
Академик Ə.Нысанбаевтың ғылыми зерттеулеріне [6] сүйеніп айтсақ, Құтты біліктің үш нұсқасы бар: Веналық нұсқа (1439 ж.), Каирлық нұсқа (1895 ж.) жəне Наманган нұсқасы (1913 ж.). Ғалымдар осы үш нұсқаның əрқайсысына тəн өзіндік ерекшеліктерді жинақтай келе, Құтты білік дастанының ғылыми негізделген толық мəтінін жасап шықты. Дастанның көне қолжазбасы табылғанын алғаш əлемге хабарлап, 1823 ж. Парижде шығатын Азия журналында Вена нұсқасынан үзінді жариялаған француз ғалымы Жауберт Амадес. Венгер ғалымы Германи Вамбери (1832 - 1913) дастанның бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 ж. Инсбрук қаласында кітап етіп шығарды. Алайда Құтты біліктің түпнұсқасы бізге жетпеген.
(6. Нысанбаев Ə. Құтты білік сол заманда Қарахан мемлекетінің Ата Заңының орнында жүрді Жүсіп Баласағұн (ХІ ғ.). -- Аңыз адам: Жұлдыздар отбасы. -- 2013. -- № 18 (78). -- 28-б.)
1439 жылы Герата ұйғыр әрпімен көшірілген нұсқасын елшілік қызметте жүрген австриялық шығыстанушы ғалым И.Хаммер Пургшталь 1796 жылы табады. Ол дастанды Венадағы Король сарайының кітапханасына тапсырады. Дастан туралы қысқаша сипаттама жазып, кітаптар катологіне ендіреді. Қолжазба туралы алғашқы мақаланы Париждегі колледждің оқытушы ғалымы, араб, парсы, түркі тілдері кафедрасының меңгерушісі П.А.Жобер Заметки о турецкой рукописи уйгурскими буквами деген атпен 1825 жылы Азиятану журналында жариялайды. 1857, 1861 жылдары И.Н.Березин мен Н.И.Ильминский дастанның алғы сөзінен алған үзіндіні өз кітаптарында бастырады. 1870 жылы венгр ғалымы Герман Вамбери басылымы толық жарияланып болмаса да, дастанды зерттеу жұмыстарының жаңа мүмкіндіктерін аша түседі.
Құтты біліктің жариялануы мен зерттелу тарихының жаңа кезеңі В.В.Радлов есімімен байланысты. Ол Құтты білікке өз өмірінің жиырма бес жылын арнайды. Оның дастанды зерттеу ісі жолсапарынан басталады. Құтты біліктің араб әрпімен жазылған екінші нұсқасын неміс зерттеушісі Б.Мориц 1896 жылы Каир кітапханасынан табады. В.В.Радлов осы нұсқаның көшірмесін 1898 жылдың орта кезінде толық түрде қолға түсіріп, өз тарапынан қайта қарап, Шығыстану институтының Ленинград бөліміндегі қолжазба қорына тапсырады. Вена, Каир екі қолжазбаның негізінде жасалған дастанның толық транскрипциясымен неміс тіліндегі аудармасын В.В.Радлов 1910 жылы жариялайды. Құтты білікті жариялау, аудару, зерттеу ісіне жиырма бес жыл өмірін жұмсаған. В.В.Радлов ұйғыр тілінің грамматикалық құрылымы туралы очеркі мен Құтты біліктің сөздік индексін құрастыру жұмыстарын ойға алған болатын, бірақ ол ойын іске асырып үлгермейді.С.Е.Малов, В.В.Радловтың аудармасын поражает мастерством и глубоким проникновением в звук языка деп өте жоғары бағалайды.
Үшінші нұсқасын Наманган қаласындағы жеке кісінің кітапханасынан 1913 жылы А.З.Валидов тапқан.Бұл дастан нұсқаларының ең сапалысы саналады.Осы нұсқаны 1925 жылы өзбек ғалымы Фитрат қайта тауып, ол туралы мақала жазады, дастан үзіндісін жинақта жариялайды.
Құтты білік туралы елуінші жылдарға дейін біршама зерттеулер жинақталады. 1951 жылы С.Е.Маловтың атақты Көне түркі жазба ескерткіштері жарық көреді. Мұнда дастан туралы қысқаша зерттеу беріледі, шығарма үзіндісі жарияланады, соңында дастанның зерттелу тарихын танытатын әдебиеттер тізімі көрсетілген. Құтты білік дастаны туралы жан-жақты зерттеу нәтижелерімен А.А.Валитова, С.Е.Малов, Р.Р.Арат, Ділашар, С.Бамер, К.Кримов, И.В.Стеблева, И.В.Баролина, Д.М.Насилов, А.Егеубаев еңбектері мен Советская туркология журналындағы мақалалардан танысуға болады. Белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметовтың Құтадғу біліг және Абай атты мақаласы ерекше танылған.
Құтты білік жайын әңгімелегенде, әсіресе ақын әрі ғалым Асқар Егеубаевтың еңбегін ерекше атаған жөн. Бұрынырақта баспасөз беттерінен әртүрлі тақырыптағы үзінділерін оқығаны болмаса, қазақ оқырманы Жүсіп Баласағұнның Құтты білігімен қауышып кете алған жоқ еді.Көпшілікке беймәлімдеу бұл дүние А.Егеубаевтың аударуымен 1986 жылы қазақ тілінде кітап болып шығып, қолымызға тиген.
Құтты білік белгілі-белгісіз себептермен қазіргі ұрпаққа кешігіп жетсе де, оның халық арасындағы қадір-қасиеті бұрыннан-ақ жоғары болған, тіпті таң қаларлық. Бұл ойымызға А.Н.Самойловичтің мәліметіне сүйенген В.В.Бартольдтың пікірі дәлел бола алады: Кутадгу билиг, несмотря на небольшое число известных до сих пор рукописей, пользовалась в свое время некоторой популярностью, видно из того, что в Сарайчике, был найден глиняный сосуд с подписью содержавщий стихи из Кутадгу билиг.
Асқар Егеубаев Құтты білікті 1986 жылы қазақ тілінде сөйлетумен бірге 1989 жылы дастанның қазақ әдебиетіне тигізген идеялық-көркемдік ықпалы жайында кандидаттық диссертация қорғайды. Оның Құтты білік жайындағы зерттеу мақалалары мерзімді баспасөз беттерінде бүгінге дейін жарияланып келеді. Асқар Егеубаев Құтты білік пен Абай шығармаларындағы ой-пікір үндестігі мен сабақтастығын ашық көрсетіп берген.
2001 жылы жарық көрген Асқар Егеубаевтың Құлабыз атты еңбегінде дастанның көркемдік ерекшеліктерін айқын көрсетіп берген. Құтты білік жайындағы ой-пікірлерін Х.Сүйінішәлиев Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері атты кітабында бастап Ғасырлар поэзиясы деген зерттеу еңбегінде дамытып, толықтыра түседі. Сондай кітабындағы мақаласында дастаннан көптеген үзінділер келтіре отырып, Құтты біліктің мазмұнында қазіргі қазақ түсінігіне қонымды жолдар аз емес деген қорытынды жасайды. Ол Жүсіп Баласағұн мен Абай шығармаларындағы ой-пікірдің тұтастығы мен үндестігін танытатын бірнеше тақырыпты әңгімелейді.
Құтты білік дастаны Ә.Қоңыратбаев пен Н.Келімбетов тарапынан да әжептәуір әңгіме болған. М.Әліпханұлының еңбектері де Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері мен Абай шығармаларының ұқсастығына арналып жазылған.
А.Х.Қасымжанов пен М.Орынбековтер дастанның философиялық мазмұнын танытып келеді. Құтты білікті баршамыздың таныған үстіне тани түскеніміз аса игілікті іс болар еді. Р.Бердібаев айтқандай, аталмыш дастанның алуан сипаттары жөніндегі әңгіменің көбі әлі алда.

1.2. ҚҰТТЫ БІЛІК ДАСТАНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН СЮЖЕТІ

Ежелгі Шығыс ілімі бойынша, əлемді төрт нəрсе ұстайды: жер, су, ауа, от. Осы төрт нəрседен əлемнің үйлесімі жасалады. Құтты білікте қоғамдағы, өмірдегі үйлесім осы төрт нəрседен тұрады. Дастанның басты идеясы мынадай төрт принципке негізделіп жазылған [8; 161]:
Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды нақ жаратындай əділ заңның болуы. Автор əділдіктің бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді.
Екіншісі, бақ-дəулет, яғни елге құт қонсын, деген тілек. Бақ-дəулет мəселесі дастанда патшаның уəзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық ролі уəзірдің баласы Ұғдүлміш (Өгдүлміш) бейнесінде жырланады.
Төртіншісі, қанағат-ынсап мəселесі. Бұл мəселе дастанда уəзірдің туысы, дəруіш Одгүрміш (Одғұрмыш) бейнесі арқылы əңгіме болады: Кітабында талай жайды айтады ол,
Бұл төрт ұлық сөздерінен байқалар.
Бірі оның-шындық жолы-әділет,
Екіншісі-құт пен ырыс, дәулет.
Үшіншісі-ақыл менен парасат,
Төртіншісі-ұстамдылық, қанағат
Композициялық құрылысы жағынан дастан 6520 бəйіттен (екі жолдық өлең) тұрады. Бұл - 13000 өлең жолы деген сөз.
Дастан қара сөз бен өлең түріндегі кіріспеден, сексен бес бөлімнен жəне қорытындыдан тұрады. Алғашқы төрт бөлімі діни мақтауларға, бесіншісі -- жеті ғаламшар мен шоқжұлдыздардың белгілерін суреттеуге арналған, ал алтыншы - он бірінші бөлімдер негізгі бөліміне кіріспе болып табылады. Шығарманың сюжетті бөлігі он екінші бөлімнен басталады. Ол бас кейіпкерлердің əңгімелері мен хат жазысуларынан тұрады. Туындының негізгі бөлімдері екі жолдық месневи түрінде жазылған.
Құтты білік дастанының сюжеті де автор алға қойған этикалық-моральдық, дидактикалық міндеттерге, яғни шығарманың әділдікті, бақ-дәулетті, парасатты, қанағатты бейнелейтін төрт қаһарманның іс-әрекетіне тікелей байланысты етіп құрылған.
Дастанның сюжеттік желісі мейлінше қарапайым болып келеді.
Күнтуды деген патша өзінің әділ саясатымен жер-жаһанға есімі мәшһүр болады. Құдіретті де әділ патшаның атақ-даңқын естіп, оған іштей тәнті болған Айтолды деген данышпан сол патшаны іздеп, алыс жолға аттанады. Ұзақ сапарда көп қиыншылықтарға ұшырап, ақыры Күнтудыны іздеп табады. Патша алдымен Айтолдыны жан-жақты әбден сынап көреді.Ақыры, патша оны өзіне уәзір етіп алады. Патша енді мемлекеттің барлық істерін уәзіріне сеніп тапсырады. Айтолды уәзір кезінде ел-жұрттың жағдайы жақсарып, бақ-дәулеті арта түседі. Жазылмас дертке шалдыққан Айтолды күндердің күнінде жарық дүниемен қоштасады. Уәзір ажал төсегінде жатып, Күнтуды патшаға және жастай қалып бара жатқан баласы Өгдүлмішке өсиет-уағыз айтады. Арада талай жылдар өтеді. Өгдүлміш ер жетіп, Күнтуды патшаның қарамағына қызметке кіреді. Ол жас та болса, аз уақыттың ішінде-ақ өзінің іскерлігімен, білгірлігімен, адамгершілігімен көзге түседі. Бірте-бірте ол әкесінің орнын басып, патшаның ең жақын сенімді адамы болады. Патша енді мемлекет істерін соған тапсырады. Өгдүлміш ел басқару ісін әкесінен де жақсы жүргізеді. Ел-жұрттың бақ-дәулеті еселеп артып, ол басқарған мемлекет жайқалған гүлстанға айналады.
Бір күні патша онымен әңгімелесіп отырып, Өгдүлмішке көмекші болатындай білгір, іскер адам керектігін айтады. Сонда Өгдүлміш іске әбден лайықты бір туысқаны бар екенін ескертеді. Ол адамның аты - Одғұрмыш екен. Патша Өгдүлмішке қалай да сол кісіні тауып, маған ертіп әкел деп өтініш жасайды. Өгдүлміш көп іздеп, ақыры Одғүрмышты табады. Бірақ ол бұл өмірдің бар қызығынан безіп, тәркі дүние жолына түскен дәруіш болып, тау кезіп кеткен екен. Дана-дәруіш бес күндік пәни өмірдің күйбең тіршілігіне қайтып оралғысы келмейтінін айтып, патша сарайындағы жоғары лауазымнан, абырой-атақтан, дүние-мүліктен бас тартады.
Патша Өгдүлмішті үш рет жұмсап, Одғұрмышты сарайға қайта-қайта шақырады. Бірақ дәруіш патша сарайына бармайды. Күнтуды үшінші мәрте шақырғанда дана-дәруішті қызметке емес, менімен жай әңгімелесіп, қонақ болып кетсін, бізге өсиет-ғибрат айтсын деп сәлем айтады. Сонда ғана ол патшаға келеді. Екеуі ұзақ сұхбат құрады.Бір-біріне сұрақ қойып, оған жауап береді. Содан кейін қайтадан дана-дәруіш дорбасын асынып, тауға қарай кете барады.
Ақылы көл-көсір дәруіштің бұл қылығы Өгдүлмішті ауыр ойға салады. Адам жасы келіп, таяқ ұстанғанда бұл өмірдің күнделікті күйбең істерінен безіп, арғы дүниелік дәруіш болып кетуі керек пе? Әлде әркім өзінің ғұмыр бойы жасап келген жұмысын өле-өлгенше істей бергені жөн бе? Өгдүлміш осы сауалға жауап таппай, дел-сал болады. Ақыры ол таудың үңгірін мекен еткен дәріш-Одғұрмышке барады. Дәруіш оған: Бұл өмірде адамдар үшін еңбек ету-сауап іс, сондықтан өз міндетіңді бұрынғыша адал атқара бер,-деп кеңес береді. Өгдүлміш оған ризалығын білдіріп, өз қызметіне қайтып оралады.
Жылдар жылжып өте береді. Бір күні Одғұрмыш ауыр науқасқа шалдығып, Өгдүлмішті шақыртады. Ол келеді. Дәруіштің жазылмас кеселге ұшырағанына Өгдүлміш қатты қайғырып, өзегі өртене күйіп піседі. Ақыры дәруіш дүниеден өтеді. Ал Өгдүлміш өз ісін одан әрі жалғастыра береді. Дастанның хикаясы осымен бітеді.
Құтты білік дастанының сюжеті автор алға қойған дидактикалық міндеттерге, яғни шығарманың əділдікті, бақ-дəулетті, парасатты, қанағатты бейнелейтін төрт қаһарманның іс-əрекетіне тікелей байланысты етіп құрылған. Дастанның сюжеттік желісі қарапайым болып келеді. Әрине, Құтты білік дастанының мән-мағынасы бұл қарапайым сюжетінде емес. Мұндай сюжет дидактикалық шығармаларда көмекші қызметін атқарады. Басқаша айтқанда, бұл дастанда көтерілген басты мәселе - шығарма қаһармандарының басынан өткізген оқиғаларында емес, сол қаһармандар арқылы айтылатын автордың өсиет-уағыздары мен ғибрат сөздерінде, сұрақ-жауаптарында жатыр.
Кітаптың сұрақ-жауап, диалог түрінде жазылуы Авестадан бері келе жатқан дəстүр болатын. Ж.Баласағұни сол дəстүрді жалғастыра келіп, ақыл-білімге, кемелдікке деген ізденісін кейіпкерлердің өзіне жинақтайды. Адам мүмкіндігі шексіз екендігін, адамның əділетке жете алатындығын, мұсылмандардың қырқыншы парызы - ғылымның таным процесіндегі рөлі туралы айтады. Бала тəрбиесі, адамгершілік, т.б. көптеген мəселелер қамтылған [2; 90]. (Қыраубаева А. Ежелгі əдебиет. 5-томдық шығармалар жин. 2-т. Томды баспаға əзірлегендер: Г.Асқарова, Н.Мəтбек. -- Алматы: Өнер, 2008. -- 216 б.)
Туындыда кейіпкерлер дүниелік қызықтардың жалғандығы, маза бермейтін игіліктердің тұрақты еместігі, ізгілікті, əділеттілікті, ақыл мен білімді, ұстамдылықты, мырзалықты бағалау керектігі туралы сыр бөліседі. Кітапта еңбектің жəне кəсіптің қай түрі болмасын маңызды деген ой білдіреді. Тек соны адал істей білген адам ғана өз еңбегінің жемісін көреді.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында елді басқарған әкімнің басты міндеті - халыққа құт, бақыт, дәулет әкелу, кедей халықты бай ету екендігі ерекше атап көрсетіледі. Дастанда айтылатын осы ой-пікірлер мен идеялардың түп-төркіні, қайнар бастаулары Күлтегін жырларында жатқанын аңғару қиын емес.
Құтты білік дастаны түркі тіліндегі жазба әдебиет әлі бай тәжірибе жинай қоймаған дәуірде жазылды. Әрине, бұл кезде Жүсіп Баласағұнға өз шығармасын араб яки парсы тілінде жазу әлдеқайда жеңіл болар еді. Өйткені, осы кезде араб-парсы тіліндегі Шығыстың классикалық әдебиеті мейлінше дамып, көркем образдар жасаудың ғажайып үлгілерін көрсетіп жатты. Оның үстіне Құтты біліктің авторы араб және парсы тілдерін ғана емес, бұл тілдерде жазылған поэзиялық, прозалық туындылармен жан-жақты таныс болды. Алайда, Жүсіп Баласағұн араб-парсы поэзиясының дәстүрінен бас тартты. Ол өзінің ана тілінде, яғни түркі тілінде күрделі, көркем шығарма жазып, өзінше жаңа соқпақ жол салып, жаңа дәстүр тудырды:
Кітаптар көп арабша да, тәжікше,
Біздің тілде бұл жалғыз-ақ әзірше.
Тек білікті білер мұның түйінін,
Ақылды ұзақ ақыл-ойдың қиынын.
Біл, түрікше жырмен жазып арнадым,
Дұға қылсаң, мені ұмытып қалмағын. (44,45)

ІІ тарау. Құтты білік дастанының жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұны
2.1. Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері

Құтты білік 1069 - 1070 жж. жазылған адамгершілік пен имандылыққа, білімділік пен біліктілікке, əділдік пен еңбекке үндеген түркі тіліндегі философиялық, дидактикалық шығармалардың көшбасшысы. Баласағұнидің бұл еңбегі кезіндегі ел билеуші хан-қаһандарға əділдік пен парасатты биліктің шешен шежіресі ретінде, ақылымен іс қыла білудің заң ережесі ретінде ұсынылған:
Зорлық-жалын, өртеп кетер бәрін де,
Заң - игілік, жанды судай нәр берер.
Елді ұзақ билегің келсе,
Халықты заң жолымен басқар.
Құтты білік дастанының негізгі идеясы этикалық-дидактикалық бағыт-бағдарда екенін автор шығарманың басты қаһармандарымен оқушысын таныстыру арқылы аңғартады.
Бүкіл мемлекетті басқарып отырған патшаның есімі Күнтуды болып, мұның өзі аллегориялық тұрғыдан әділдікті, шындықты бейнелеп көрсетеді. Ал, патшаның уәзірі Айтолды бақыттың, дәулеттің символы ретінде көрінеді. Дастанда аспандағы айдың дөңгеленіп толуы елдің бақ-дәулетінің кемеліне келгенін аңғартады. Өгдүлміш Мақтауға тұрарлық - ақыл-парасаттың бейнесі ретінде алынған. Ол уәзірдің баласы.Одғұрмыш Оятушы бейнесі әрбір адам қолда барға қанағат ете білу керек деген қарапайым қағиданы білдіреді. Сондай-ақ, Одғұрмыш болашақтағы өмір о дүниедегі тіршілікті аңғартатын дәруіш бейнесінде алынған.
Дастанның мораль, әдептілік, тәлім-тәрбие мәселесін арнайы сөз ететін тараулар бар.Соның өзінде, дастанның өн бойындағы барлық оқиғаларды автор этикалық-дидактикалық мәселелермен тікелей байланыстыра отырып жырлайды. Сонымен, Құтты білік дастанының сюжеттік желісі негізінен шығарманың төрт қаһарманының өзара әңгімесінен, сұрақ-жауаптарынан, олардың бір-біріне жазған хаттарынан тұрады. Айталық, дастанның 14-20 тараулары Күнтуды мен Айтолдының өзара әңгімесі болып келеді.Ал, Айтолды мен Одғұрмыш арасындағы сұхбат шығарманың 21-22 тарауларында баяндалады. Күнтуды мен Өгдүлміштің диалогіне автор дастанның 24-38 және 72 тарауларын арнаған.Бұдан кейін Өғдүлміш пен Одғұрмыш (40-44, 46-67 тараулар), Күнтуды мен Одғұрмыш әңгімелері (70-71 тараулар), Айтолдының Күнтуды жазған хаты (23 тарау), Күнтудының Одғұрмышқа жолдаған екі хаты (39,45 тараулар), Одғұрмыштың Күнтудыға арнаған сәлем хаты (44 тарау) болып келеді.
Жүсіп Баласағұн ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі барлық хан сарайы қызметкерлерінің түр-сипаты, мінез-құлқы, ақыл-парасаты, міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады.Ақын әңгімені әмірші-патшаның өзінен бастайды.Ел жұртты басқаратын адам-ақыл парасаты ұшан-теңіз, ниеті түзу, сөзі шырын, өнер мен білімге жетік, қолы ашық, пейілі кең, кек сақтамайтын болуы шарт.
Білім мен өнерден құралақан жандар әділ билік жүргізе алмайтынын айтады.
Жүсіп Баласағұн ел басқаратын әміршіге, бекке мейлінше жоғары талаптар қояды.
Бүкіл елге билік жүргізетін адам ақыл-парасаты ұшан-теңіз, ниеті түзу, сөзі шырын, өнер мен білімге жетік, қолы ашық, пейілі кең, кек сақтамайтын болуы шарт.Білім мен өнерден құралақан жандар әділ билік жүргізе алмайтынын айтады.
Жүсіп Баласағұн ел басқаратын әміршіге, бекке (әкімге) мейлінше жоғары талаптар қояды.Бүкіл елге билік жүргізетін адам ақыл-парасаты мол, білімі терең, өнер мен білімді жоғары бағалайтын, кішіпейіл, ақкөңіл, жомарт, қарапайым халықтың қамын ойлайтын, көзі-тоқ, сөзі-шоқ, тілі майда жан болуы тиіс.Сонда ғана мемлекет гүлденіп, қазынасы алтын-күміске толады, халқы бақытты болады деген пікір айтады:
Елді гүлдендіріп, халықты байытса,
Даңқы артып, халық санын көбейтсе.(1925)
Қазынаны байытып, алтынға толтырса,
Дұшпанның өзі де бізге мойнын бұрар еді. (1926)
Бек дегеніміз білім деп тегін айтылмаған.
Білім кетсе бектік құры бос желік болып қалады.(1953)
Білімді, парасатты боп халықты қолдаса,
Жомарт, көзі тоқ-көңілі тоқ жан болса.(1964)
Жүсіп Баласағұн елді басқаратын әміршінің қадір-қасиетіне, мінез-құлқына, қоғамдағы роліне қатысты бұлардан басқа да көптеген талаптар қояды. Алайда ел басқарған адам қанша зерек, қанша іскер болса да күллі мемлекетті, барша істі жалғыз өзі ойдағыдай басқара алмайды. Мемлекеттің күш-қуатын нығайтып, ұлыстар мен кенттерді гүлдендіре түсу үшін әкімшілік нығайып, ел дәулеті еселеп артуы үшін патшаға істің көзін білетін адал, білімді көмекшілер керек. Ақын мұндай көмекшілердің бірі-әміршінің кеңесшісі, оның көрер көзі, естір құлағы саналатын адамы, елдегі барлық істі қадағалап отыратын уәзір екендігі айтылады. Ең бастысы - уәзір мемлекет басшысының жарлығын-халыққа, ал халықтың талап-тілегін әміршіге жеткізіп отырады. Әмірші мен қарапайым халық арасындағы қайшылықты да дер кезінде үйлестіріп, кілтін тауып шешіп отыратын да сол уәзір:
Өгдүлміш айтты: О, елік (әмірші),
Әміршінің тірегі уәзір болады.
Әміршінің ауыр жүгін уәзір көтереді,
Елдің іргесін уәзір бекітеді.
Бектен кейінгі елдің иесі сол
Әміршіге оның еңбегі мен кеңесі керек.
Жүсіп Хас-Хажыб әдебиетте әділетті, ырысты елдің, құтты мемлекеттің үлгісін жасаған өз өмірі, күйініш-сүйініші жайлы, өмірдегі өкініші, кәрілік пен жастық жайлы, халықтың салт-дәстүріндегі ерекшеліктерді де, тұрмыс ерекшеліктерін де астастыра отырып, өзі тамаша білетін түркі фольклорының маржандарын таланттылықпен сіңіре өрбітіп, өз дәуірінің барынша кемел суреттерін түсірген. Экспрессивті, эмоционалдық әсері күшті риторикалық, сұрақ-жауап үлгісі ауқымды дидактикалық дастанды ширатып, тілге жеңіл, жүрекке жақын оралымды мәнерге жеткізген. Дастанның бірнеше тарауы ұйқас жағынан да, өлшем жағынан да классикалық қазақ поэзиясында бертінге дейін, әлі де ұшырасып қалатын бір бітімде шыққан.
Қаз ПУ профессоры А.Көшербаева өзінің зерттеу еңбегінде былай дейді: Бұл еңбектің назар аударған ерекшелігі - адам психологиясының түрлі жақтарын көрсететін қызғылықты деректердің, адамның көңіл-күйі, қайғы-қасіреті, қуаныш-күйініші, ерік тағы басқа мәселелердің молдығы,-деп атап көрсеткен.
Дастанда дүниені құрайтын төрт түрлі элемент жайлы, адам темпераменттері туралы, денсаулық сақтау, ауру-сырқау және оның себептері, бұлардың жас өзгешелігі мен ауа-райына тәуелділігі, тамақтану гигиенасы, ауру адамды емдеудің тәсілдері, адамдарды тәрбиелеу-мемлекет көздейтін негізгі шаралардың бірі, зұлымдық-барып тұрған әлеуметтік ауру, оны оқу-тәрбие арқылы ғана жоюға болады деген ағартушылық идеялары аз емес. Мәселен, ел билеушіден әділет, дәулет, қанағат парасат сияқты төрт қасиет түгел табылса, онда мұндай басшысы бар елдің қойының үстіне бозторғай жұмыртқалайтын болады, оның әділдігі тек барша жұртты ғана бақытқа жеткізбейді, сонымен бірге әкімнің өзін де бақытты етеді, атын бүкіл әлемге жаяды.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларсыз әділ заң шығаруға болмайды.Ақыл әр кез қанағатын да реттеп отырады. Құтты біліктің он бес тарауы түгелдей дерлік тәлім-тәрбиелік мәселелерді әр қырынан сөз етеді. Бұлардың бірінде адамға білім мен ғылымның не үшін қажет екендігі (6,10, 28) тарау айтылса, енді бір тарауларда бақытқа жеткізудің жолдары, адамның жақсы-жаман қылықтарын (9, 16) тарау сөз етеді.
Жүсіп Баласағұн бүкіл шығармашылық өмірін адамгершілік қалып-қасиеттің кемеліне келіп, жетілуіне жұмсайды. Ол қай тақырыпты сөз етсе де, түпкі ой-түйінін, негізгі мұратын адамгершілікке алып келеді. Ол адамдық қалып қасиеттің негізін ізгілік пен танымда тапқанымен, кісілердегі осы қасиеттерді өзге амалы таусылғанда әрі арнайы түрде сақтап қалуға тырысады. Осы өлім жайы Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында жүйелі сөз болады. Ақынның ойынша, адам өзінің тегі, қасиетімен бірге өмірінің өтерін, ертеңгі күні өлерін, өлімін де ұмытпай жүруі керек екен.Ақын өзіңді ұмытпа, адамдығынды сақта деп қанша қайталаса, өтпелі өмір мен өлім жайында соншалық жиі айтады.
Өлеңмен жазылған бұл философиялық трактаттың жанрлық ерекшелігі, поэтикасы автордың ақындық талантын, үздік дарыны мен білімділігін де, сол кездегі жазу өнерінің қаншалықты дәрежеде дамығанын да көрсетеді.

2.1. ҚҰТТЫ БІЛІК ДАСТАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Құтты біліктің авторы түркі тілдес халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар бұлағынан еркін сусындады. Сол арқылы ақын халық фольклорының қыруар мол мүмкіндіктерін (көріктеу құралдарын, мақал-мәтелдерін, қанатты сөздерін, фразеологиялық сөз тіркестерін, т.б.) жазба әдебиеттің тәжірибесімен ұштастыра білді.
Дастанның басты қаһармандарының есімі Күнтуды, Айтолды деп аталуы да халықтың ежелгі наным-сеніміне байланысты болып келеді.Ислам діні тарағанға дейін түркі тілдес елдердің күнге, айға табынғаны мәлім.
Сондықтан, мұндай атаулар көне дәуірде өмірге келген ауыз әдебиеті туындыларында жиі ұшырайды.Жүсіп Баласағұн ғұлама-ақын ретінде ауыз әдебиетінің сан қилы жетістіктерін зор шеберлікпен пайдаланған.
Құтты біліктің тілі ежелгі қарлұқ, ұйғыр, үйсін, оғыз тілдерінің үлгісіне жақын келеді.Дастанның тілінде оғыз, ұйғыр тілдеріне сай келетін барыс, табыс, тәуелдеу жалғаулары көбірек кездеседі.Жалғыз-ақ ж орнына и, с орнына ш, з дыбыстары көбірек қолданылады.
Құтты білікті оқып отырып, автордың Шығыс классикалық поэзиясының таңдаулы үлгілерімен, әсіресе ұлы Фирдоусидің Шахнаме дастанымен жақсы таныс екенін, одан үлгі-өнеге алғанын аңғару қиын емес.Мәселен, Жүсіп Баласағұн жырдағы әрбір сөздің мағынасын құбылтып, ойнатып пайдалануды, әрбір лексикалық элементті ажарлап, айшықтап беруді ұлы ұстазынан үйренген секілді.
Құтты білік дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеп яки астарлап сөйлеу сияқты көріктеу құралдарын зор шеберлікпен, білгірлікпен пайдаланып отырады.
Сондықтан жырдағы сан қилы адам бейнелері, табиғат көріністері, қаһармандардың көңіл-күйі мейлінше айқын, әсерлі шыққан.
Ақын табиғаттың кейбір сиқырлы құбылыстарын, жан-жануарлардың кейбір қасиеттерін адам мінез-құлқына ұқсата отырып, қаһарманның көркем бейнесін айқындай түседі.
Сондай-ақ ол адамға тән қасиеттерді табиғат көріністеріне теңеу арқылы далаларды, асқар тауларды тілсіз өзен-көлдерді кәдімгідей жандандырып, құбылтып, адамның өзіне ұқсатып бейнелейді. Мұның бәрін ол зор ақындық шабытпен, өз қаһармандарының ішкі жан дүниесіне терең поэтикалық барлау жасау арқылы суреттейді. Бұған Құтты білік дастанының көркем көріністерін жырлайтын өлең жолдарынан мысал келтірейік:
Қара жер ағы кетіп, жұпар шашты,
Безенбек болып дүние көркін ашты.
Қаһарлы қысты қуды көктем лебі,
Жарқын жаз дәулет құрды, өктемдеді.
Қу ағаштар жасыл тонын жамылды,
Безеніп, көк, жасыл, сары тағынды.
Қаз, үйрек, шіл, аққулар қалықтады,
Қиқулап, биік-төмен шарықтады.
Қайсысы ұшып, қайсыбірі қонады.
Бірі ойнаса, бірі суға қанады.
Ақын көгілдір көктем көріністерін осылайша жырлай отырып, көктемнің жер бетін тегіс әлем-жәлем киіндіру үшін келгенін, көктем самалы адамдарды әбден мезі еткен қысты әп-сәтте қуып шыққанын, кең жазира даланың қызыл-жасыл гүлге оранғанын, аспандағы бұлттар от шашып ойнағанын, нөсер жаңбыр жерге нәр беріп жауғанын нағыз сөз зергері ретінде шеберлікпен суреттейді.
Жүсіп Баласағұн ойшыл ақын ретінде түркі тектес халықтардың тағдырын табиғаттың осындай көктемгі жандану, ояну, қайта түлеу кезіндегі көріністеріне астарлап, меңзеп теңейді.Сол арқылы автор ен даланы дүрліктірген, жандандырған, безендірген бұл көктемгі өзгерістер-түркі елінің қайта оянуы деген пікір айтпақ болады.
Дастанда әсіресе мал бағумен айналысатын ру-тайпалардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қатысты афоризмдер, бейнелі сөздер, теңеулер, бейнелер көп ұшырайды.Мінез-құлқы әр-түрлі адамның бейнесін жасау кезінде ақын қой, қасқыр, жылқы, сұңқар секілді жан-жануарларды, жайлаулар мен шөлдерді көбірек ауызға алады.
Құтты білік дастаны аруздың ықшамдалған мутакариб деп аталатын өлшем түрімен жазылған. Орта ғасырдың аса көрнекті ақыны, ғажайып сөз зергері, энциклопедист-ғалымы, көрнекті мемлекет қайраткері Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның Құтты білік дастанының әдеби, мәдени, тарихи, ғылыми мәні ерекше зор. Бұл көркем шығарма бертін келе қазақ халқының этностық құрамына енген ру-тайпалардың ежелгі дәуірдегі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, мәдениетін, әдебиетін, тілін т.б. зерттеп білу үшін аса қажетті, құнды мұра болып табылады.
Құтты білік дастаны түркі тіліндегі жазба әдебиет әлі бай тәжірибе жинай қоймаған дәуірде жазылды. Әрине, бұл кезде Жүсіп Баласағұнға өз шығармасын араб яки парсы тілінде жазу әлде қайда жеңіл болар еді. Өйткені осы кезде араб-парсы тіліндегі шығыстың классикалық әдебиеті мейлінше дамып, көркем образдар жасаудың ғажайып үлгілерін көрсетіп жатты.Оның үстіне, Құтты біліктің авторы араб және парсы тілдерін ғана емес, бұл тілдерде жазылған поэзиялық, прозалық туындылармен жан-жақты таныс болды.Алайда Жүсіп Баласағұн араб-парсы поэзиясының дәстүрінен бас тартты.Ол өзінің ана тілінде, яғни түркі тілінде күрделі, көркем шығарма жазып, өзінше жаңа соқпақ салып, жаңа дәстүр тудырды.
Құтты біліктің авторы түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар бұлағынан еркін сусындады.Сол арқылы ақын халық фольклорының қыруар мол мүмкіндіктерін жазба әдебиеттің тәжірибесімен өзара ұштастыра білді.
Дастанның басты хаһармандарының есімі Айтолды, Күнтуды деп аталуы да халықтың ежелгі наным-сеніміне байланысты болып келеді.Ислам діні тарағанға дейін түркі тектес елдердің күнге, айға табынғаны мәлім.Сондықтан мұндай атаулар көне дәуірде өмірге келген ауыз әдебиеті туындыларында жиі ұшырайды.Жүсіп Баласағұн ғұлама ақын ретінде ауыз әдебиетінің сан қилы жетістіктерін зор шеберлікпен пайдаланған.
Құтты білікті оқи отырып, автордың классикалық поэзиясының таңдаулы үлгілерімен, әсіресе, ұлы Фирдоусидің Шахнаме дастанымен жақсы таныс екенін, одан үлгі-өнеге алғанын аңғару қиын емес.Мәселен, Жүсіп Баласағұн жырдағы әрбір сөздің мағынасын құбылтып, ойнатып пайдалануды, әрбір лексикалық элементті ажарлап, айқындап беруді ұлы ұстазынан үйренген секілді.
Дастанда әсіресе мал бағумен айналысатын ру-тайпалардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қатысты афоризмдер, бейнелі сөздер, теңеулер, бейнелер көп ұшырайды.Мінез-құлқы әртүрлі адамдардың бейнесін жасау кезінде ақын қой, қасқыр, жылқы, сұңқар секілді жан-жануарларды, жайлаулар мен шөлдерді көбірек сөз етеді:
Адамның көңіл-күйі бейне бір ат секілді,
Бірде семіреді, бірде азады.
Қатардағы жауынгер-бектің қанаты мен қауырсыны,
Әй, бектердің бегі, құс қанатсыз ұша алмайды ғой.
Мұндай мысалдарды дастаннан көптеп келтіруге болар еді.Ақын өз шығармасында малшылар тіршілігіне қатысты қайталанбас, оригиналды көркем бейнелер жасайды.
Құтты білік дастаны аруздың ықшамдалған мутакариб деп аталатын өлшем түрімен жазылған.Е.Э.Бертельстің айтуына қарағанда, феодализмнің енді ғана өріс алып келе жатқан алғашқы кезеңінде жыр дастандардың басым көпшілігі осы өлшеммен жазылған.Өйткені мұның өзі халық ауыз әдебиеті өмірге әкелген он бір буынды бармақ өлшеміне мейлінше жақын болып келеді.Ақын ойларын сол кездегі астрономия, геометрия, математика, медицина, философия тағы басқа ілімдер саласындағы мағлұматтармен безендіріп отырады.Оларға қатысты тараулар да бар.Белгілі бір ойды айтқаннан кейін оны бір дананың, қарияның, не елбасының, не ғалымның сөздерін келтіріп, дәлелдейді.Кейіпкерлердің атының күн, ай сынды аспан денелеріне орайластырып қойылуының өзінде мәні бар.Бұл тәңіріні пір тұтқан түркі жұртының космологиялық наным-танымына қатысты есімдер.Түркі атаулар мен қоса араб, парсы, иран есімдері де кездеседі.Күллі шығыс елдеріне мәлім Нұшырбан, Фаридун, Заххақ, Афрасиаб есімдер қазаққа да мағлұм.Бірақ бұлар өте аз қолданған.Кейіпкерлері мен қоса бір рет те болса аталып қалатын адам аттарының ұзын саны отыз екі, ал соның жиырмасы (ішінде Құраннан келтірілген де есімдер бар) араб-иран есімдері.Жер, су, ел аттары аталады.Бірқатар ғұлама-ғалымдардың, жиһанкез батырлардың, билеушілердің аттары немесе мифтер мен аңыздардағы кең тараған белгі қасиеттері арқылы меңзеледі. (4710, 4718, 6547, 6548, 6550 тағы басқа бәйіттер).Демек поэзия туындысы, философиялық туынды дегенмен, осындай нақты деректілік белгілері ғылыми, ақындық ой-толғамның негізділігін күшейте түскен.Жалпы дастанда шамамен төрт жүздей ғана кірме сөздер кездесті.
Шығарманың образдар жүйесі, көркемдігі жөнінде сөз еткенде қанатты, бейнелі сөздердің, мақал-мәтелдердің жиі ұшырасатынын айтудың артықшылығы жоқ. Троптардың басым көпшілігі ежелгі түркілердің нанымына, дәстүріне, көшпенді жұрттың тіршілік санасына жақын ұғымдардан туындайды. Заман бояуларын қанық түсіреді. Бәйіттердің структуралық тізілімдері, ырғақ-сазы қанатты сөздерге, мақал-мәтелдердің поэтикалық бітіміне іш тартып тұрады.Ішкі ұйқастар мен үндестік үйлесімі, сөздің поэтикалық трансформациясына, жалпы ой-үлгілерінің ұшқырлығы және қанатты сөздердің , шешендік сөздердің бітіміне, философиялық түйіндеулеріне жақын келуі шығарманың тұтас стиліне, бейнелеу жүйесіне ерекшелік, белгілі бір поэтикалық тұтастық, заңдылық береді. Ұйқастары берік, теңеулері де дәл де нақты. Бұл түркі өлеңінің тарихи қағидасы. Мақал, нақыл сөздер көбінесе ауыспалы келер шақпен айтылып, әр уақытқа да тән әрекет, ой-тұжырымды білдіріп тұрады. Бәйіттерде баяндауыштар әманда бастауыштан кейін түсіп отырса да, ішкі үндестік тәртібіне қарай инверсияға түскен шумақтар да баршылық.
Поэма ассонанс, аллитерация, анафора, символика, эпифора, қала берді полиптотон сынды суреткерлік айшықтарға бай ақын ішкі ұйқасқа, ішкі үндестікке жиі барады. Бәйіттің басындағы ассонанс, аллитерация ауық-ауық сөз арасындағы, сөз ішіндегі аллитерацияға ұласып кетеді:
Сеңә сөзлә дім мен сөзім ай оқұл,
Сеңә берді бұ өзім ай оқұл...
Алдыңғы,әрі соңғы сөздерді, бунақтарды тұтас, қаусыра ұйқастырады.Өлең техникасы аса жетік, әрі еркін барынша табиғи таланттылықпен түрлендіреді.Алғашқы тармақтың басында қайыра қайталау арқылы поэтикалық экспрессия тудыру үлгісін де кездестіреміз.
Аллегория, гипербола, контраст, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.