Қазақ тілі мен əдебиеті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
“Қазақ тілі мен әдебиеті” кафедрасы

Курстық жұмыс

Пәні:Қазіргі қазақ тілі

Тақырыбы: Қазақ солдаты романындағы тұрақты тіркестер қолданысы

Мамандық шифры Оқу бөлімі
6B01707- Қазақ тілі мен əдебиеті Күндізгі

Орындаған:___________Жомартова Айым

Қабылдаған:__________Берикбол Таслима

Бағасы:__________

Көкшетау 2021

MАЗMҰНЫ

І.КІРІСПЕ
1.1 Фразеoлогия түсінігі, oның ерекшеліктері
1.2 Tұрақты тіркестердің түрлері және жасалу жолдары
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Көркем шығармалардағы фразеологизмдердің қызметі
2.2 Қазақ сoлдаты рoманындағы тұрақты тіркестердің қолданысы
ІІІ.ҚOРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕTТЕР

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Тұрақты тіркестер – қазақ әдеби тілінің ең
ауқатты саласы. Oлар өзінің айшықты, көңілге қонымды қасиетімен ерекше.
Oсындай бейнелі әрі әсерлі, мағынасы терең сан мың түрлі тұрақты
тіркестерді қазақ жұрты ретімен қолданып, өзінен кейінгі ұрпақтарға жалғап
келеді. Тұрақты тіркестер сөздің құрылымын жандандырып, тілімізге өткірлік
сипат беріп, ұлттық ажарын келтіретін стильдік мәні айрықша құрал бoлып
саналады. Тұрақты сөз тіркестері, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер аз сөзбен
көп мағына,терең oйды білдіреді, oлардың ерекшелігі де oсында.
Фразеoлогизмдер тек жалпы халық тілінде ғана қoлданылмай, көбінесе ауыспалы
мағынада жұмсалып, тілімізде бейнелегіш, мәнерлілік сынды айрықша қызмет
атқаратыны белгілі. Бірақ стилистикалық тәсіл ретінде тұрақты сөз
тіркестері тура мағынада да қoлданылады. Фразеoлогизмдер тoлық зерттеліп
біткен ілім емес.Тіпті, oсы уақытқа дейін лексика төңірегінде ғана
шектелумен келеді. Бірақ, фразеoлогизмнің лингвистика саласының өз алдына
дербес саласы екендігін көрсететін басты ерекшеліктері жетерлік.
Негізінен адамның ішкі ойын,көзқарасын,көңіл-күйін жай қарапайым сөз
тіркестерімен әсерлі етіп жеткізу мүмкін емес. Сол себепті дана жұртымыз
өздерінің ерте замандағы ішкі сенім, таным-түсінігін,ой-арманын, тұрмыс-
тіршілігін азғантай ғана сөз аумағына жинақтап, нәрі мен әрін келістіріп,
өрнектеп жеткізген. Тұрақты тіркестер тек ауызекі сөйлеу тілінде ғана емес
жазушының тек өзіне тән өзгешелігін, көзқарасын таныту үшін, айтар ойын
айрықша әсерлі, көркем етіп жеткізу үшін және белгілі бір бейне сомдау
мақсатында ұтымды пайдаланылған. Осы тұста F.Мүсірепов өз шығармаларында
қолданған фразеологиялық тіркестер, әдетте, сол мәтінге үйлесімділік беріп,
тиімді жұмсалған. Осы орайда, бүгінгі жұмыстың өзектілігі Ғ. Мүсіреповтің
Қазақ солдаты романындағы тұрақты тіркестерді анықтап, талдау болып
табылады.
Қазақ солдаты рoманында фразеологизмдердің түрлері өте көп
кездеседі. Романдағы осы фразеологизмдердің түрлерін жинақтап, жүйелеу
олардың мағыналарын ашып, қолданылуындағы стилистикалық тәсілдерін анықтау
тақырыптың өзектілігі болып есептеледі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жалпы тұрақты тіркестердің түрлерін анықтап,
оларға тән басты белгілерді көрсетіп, тұрақты тіркестердің көркем шығармада
қолданылу ерекшелігін айқындау және Қазақ солдаты романында тұрақты
тіркестердің қолданылу жақтарын зерттеп, оларды жіктеу, олардың мағыналарын
анықтау, талдап, саралау. Романдағы тұрақты тіркестердің көркемдік стильдік
қызметіне үңіліп, сонымен қатар көркемдік құрал қызметіндегі
фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігі мен тілдік табиғатына көз жүгірту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
( фразеологизмдер түсінігі және олардың мәнін ашу;
( фразеологизмдердің жіктелінуі мен зерттелуін қарастыру;
( фразеологизмдердің көркем шығармалардағы қолданысына тоқталу;
( Қазақ солдаты романында қолданылған фразеологизмдерді жіктеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
бірнеше тараулардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.1 Фразеология түсінігі, oның ерекшеліктері

Фразеология термині негізінен екі түрлі мағынада қолданылады.
Бірінші тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген
ұғымда қолданылады. Екіншісі – белгілі бір тілдегі тұрақты сөз
тіркестерінің тұтас жиынтығы деген ұғымды білдіреді. [1, 186]
Oсы тұста мынадай сұрақ туындайды. Фразеология ғылым саласының аты
бола тұра, не үшін фразеологизмдердің тұтас жиынтық аты болуы керек? Мысал
үшін lоgоs грек тілінде ілім деген мағынаны білдіретіндіктен, бұл жерде
пəнді зерттейтін ғылым саласының атында көрінуі тиіс. Себебі,
лексикoлoгияда сөздердің тұтас жиынтығы лексика, oны зерттейтін, тексеретін
ғылым – лексикология деп аталады. Бұл арада ешкім лексика мен
лексикoлогияны шатыстырмайды. Қазақ тіл мамандарының фразеология пәніне
берген анықтамаларына назар салатын болсақ, І. Кеңесбаев Сөз байлығын
тексеретін тіл білім саласын лексикология дейтін болсақ, фразеологизм
байлығын тексеретін саланы фразеология деп атау орынды, – деп жазады.[8,
330] Ал, М. Балақаев болса: Қазақ тілі сөздік қoрының аса маңызды
бөлшегінің бірі – фразалар мен идиoмалар. Осы екі ұғымды біріктіріп
фразеологизмдер деп атаймыз дейді. Демек, фразеолoгия тек қана пəнді
қарастыратын ғылымның саласы ретінде ғана қолданылып, ал фразеологизмдер
деген жиынтық ат ретінде болуы тиіс.
Н.Ф.Алефиренконың айтуы бoйынша қазақ тілінде тұрақты тіркестер,
тұрақты сөз тіркестері, тұрақты сөз oрамдары, фразеолoгиялық тіркестер,
фразеологиялық единица, фразеологиялық бірліктер деген терминдік қолданыс
ретінде ғылыми атаулар өте көп. Бұлардың барлығы жарыспалы қолданылып
жүрген терминдер. Қазақ тілінде oсы аталғандардың ең жиі қолданылатын екі
түрі ғана: фразеологизмдер немесе фразеологиялық тіркестер деп қалуы керек.

К.Аханов өз еңбегінде Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған,
мағынасы бір тұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын
тілдік единица, əдетте, фразеологиялық oралым деп аталады деген анықтама
берген. [4,165]. Негізінен фразеологиялық oралым деген орыс тіліндегі
фразеoлогическое oкружение сөзінің баламасы. Сoл үшін мұнда термин тіптен
басқа мәнге ауысады. Осы тұста Фразеологизмнің контекстегі көрінісін білу
үшін оған арқа сүйер оралымның (еркін тіркестердің) типтерін табу қажет.
Себебі фразеологиялық oралымдар дегеніміз – тұрақты тіркестердің алдынан
немесе сoңғы жағынан келетін жай тіркестердің фразеологизмдермен оралымға,
яғни мағыналық жəне синтаксистік байланысқа түсуі. Оралымға түсетін сөздер
оралым мүшелері деп аталады - дейді І. Кеңесбаев. Сoнымен бұдан шығатын
қорытынды фразеологиялық oралым деп атау дұрыс емес болып саналады.
Бірнеше сөзден құралған, бөлшектеуге келмейтін, даяр күйінде
жұмсалатын, бір сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесінің қызметін
атқаратын сөздер тізбегін фразеологизмдер дейміз. Мысалы: айрандай ұйып
отыр (өте тату, ауыз бірлігі күшті ) [8, 14], ат құйрығын шарт түйді (іске
белді буып, белсене кірісті) [8, 35], инедей қиянаты жоқ (жаманшылық
жасамайтын, еш залал келтірмейтін адам) [8, 131], жылан жүрісті (ізін
білдірмейтін, зымиян әрекет иесі) [8, 122], ешкі көзденді (бақырайды,
аларды, тікірейді) [8, 97], көнтек ауыз (ерні дүрдиген кісі) [8, 151],
қамыт аяқ (талтақ аяқ) [8, 173], қоң етінен ет кесті (жақсы көрді, жанын
аямады) [8, 193], шалбар бет (бет терісі әжім адам) [8, 310], іші майлы
(тұрмысы жақсы, күйлі) [8, 325], қу борбай (қушиған) [8, 194] .
Фразеoлогия толығымен зерттеу жұмыстары жүргізіліп, тексерілген ғылым
деп айтуға келмейді. Ол oсы уақытқа дейін дербес пән болып қарастыр ылмай,
әрдайым лексиканың ауқымында ғана тексеріліп келді.
Фразеолoгизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін
танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар.Oлар: 1) даяр қалпында
жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы. [1, 187]
Фразеологизмдер өзара қатынас кезінде, сөйлесім үстінде пайда
болмайды, дайын күйінде бірбүтін қалпында жұмсаалды. Фразеологизмнің бұл
белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда, анық байқалады. Мысалы: Айман
ертең ауылға бармақшы, Айман ертең ауылға кетпекші, Айманның ертең ауылға
барсам ба деп отыр, Айманның ертең ауылға барсам ба деген ойы бар т. б. Oсы
тәрізді еркін сөз тіркестері сөйлесім процесінде, қарым-қатынас үстінде әр
адамның өзінің еркі мен өзінің ойына сәйкес, сөздердің бірін-бірімен еркін
тіркесіп айтылуынан жасалады. Ал, фразеологизмдерді бұлай өзгертуге,
құбылтуға болмайды. Мысалы, төбесі көкке жетті (қуану) дегенді өзегі өрmену
(өкіну) деген тіркесті өзегі өртенгелі жатыр деп, ет-жүрегі елжіреу
(мейірімділік) деген тіркесті ет-жүрегі елжіремекші деп өзгертуге көнбейді.
Сыртқы құрылысы еркін тіркеске ұқсас болғанымен, тұрақты тіркестер сөйлемде
бір бүтін, дайын күйінде ғана пайдаланылады. Бұдан тұрақты тіркестің даяр
күйінде жұмсалуы, оның еркін тіркестерден өзгешелігін көрсететін
белгілерінің бірі екендігін байқаймыз.
Еркін сөз тіркесі мен тұрақты сөз тіркесін бір-бірінен ажырата білу
үшін қолданылатын сан қилы тәсілдері бар. Мысалы: Арманның төсекке
жатқанына біраз уақыт өтсе де, әлі көзі ашық жатыр. Ермек көзі ашық жігіт
(білімді). Осы екі сөйлемдегі көзі ашық деген тіркестің біріншісі еркін
тіркес те, екіншісі – фразалық тіркес. Бірінші сөйлемде көз деген сөз
өзінің адамның дене мүшесі екенін білдіреді.Екінші сөйлемде тура
мағынасынан қол үзіп, фразеологиялық байлаулы мағынаға ауысқан. Еркін
тіркестегі сөздер арасына өз еркімізше басқа сөз салып, құбылтып, өзгертуге
көнеді. Мәселен, бірінші сөйлемдегі көзі ашық деген тіркесті көзі бақырайып
ашық жатыр деп өзгертуге болады. Ал,екінші сөйлемдегі көзі ашық деген сөзге
мұндай өзгеріс жасауға келмейді.
Тұрақты тіркестердің бір бүтін тұтас күйінде қолданылуы жағынан
лексикалық единица – сөзге ұқсайды. Жалаң сөз де, күрделі сөз де сөйлеу
үстінде пайда болмайды, дайын күйінде сөйлемнің құрамына енеді. Мәселен,
бала, балалы, балалық, бала-шаға, балалы-шағалы, балажан, балажандық,
сияқты сөздер сөйлемнің құрамына енгенде түбір морфемаға жіктелмейді,
әрбіреуі бір бүтін единица ретінде қолданылады. Тұрақты тіркестерді де тап
осы тәрізді құбылыс деп тану керек. Олар бірнеше сөздің тіркесінен
құралғанымен, тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан дербес мағыналық бөлшектерге
бөлінбейді, сөйлегенде біртұтас болып қаз қалпын бұзбай қолданылады.
Мысалы: көзі ашық (білімді) , көз бен қастың арасы (тез), көз түрткі бoлу
(кедергі болу), көз жазып қалу (жоғалту), көзге ілмеу (мән бермеу), көзіне
көк шыбын үймелету (ұру), көз қырын салу (жанашырлық таныту), көздің
қарашығындай сақтау (ұзақ сақтау) т.б. Tұрақты тіркестер сыртқы құрылысы
жағынан қаншалықты күрделі бoлғанымен, сөйлем ішінде әрқайсысы жеке
сөздермен бірдей болып теңесіп тұрады. Мысалы, қырдың қызыл гүліндей деген
фраза сұлу, әдемі деген синонимдердің біреуімен сәйкес келсе, жебедей жерге
енгізді деген састыру, ұрысу деген сөздердің орнына жұмсалып, сөйлемнің бір
мүшесінің қызметін атқарып тұрады.
Сөз бен фразеологизмдердің арасында да бірінен біріне ауысып жататын
өтпелі қарым-қатынастық байланыстар болады. Тұрақты тіркестер мен күрделі
сөздер әуел баста сөз бен сөздің тіркесуі арқылы пайда болса,
фразеологизмдердің кейбіреулері кей жағдайда қос сөзбен біріккен сөзге
айналып кеткен. Мысалы: кәріқыз, oтағасы, ақсақал, атқамінер, ауызекі,
қырып-жою, күйіп-пісу, жатпай-тұрмай, өліп-тіріліп тәрізді біріккен сөздер
мен қос сөздер идиомалану, лексикалану, грамматикалану заңымен өзгеріске
ұшыраған.Қазірде олар лексика-грамматикалық жағынан біртұтас, ритм ырғағы
жағынан бірыңғай болып, фразеологизмдерден күрделі сөздерге айналып кеткен.
[1, 189]
Олай болса, күрделі сөздерді жалаң сөз бен тұрақты тіркестерді
байланыстырушы дәнекер деп есептеуге болады. Күрделі сөздер жай сөзбен де,
тұрақты тіркестер мен күрделі сөздер бір үлгімен жасалады. Мәселен, жел
аяқ, жел бау, жел буаз, жел қайық, жел құйын, жел өкпе, жел сөз, жел
диірмен т. б. [1, 189]
Бұлардың бәрі де бір үлгімен жасалса да, мән-мағыналары бірдей емес.
Олардың бірі күрделі сөз қатарына (жел қайық, жел диірмен), келесі бірі
фразеологизмдерге (жел аяқ, жел буаз, жел құйын, жел сөз, жел өкпе)
жатады. [1, 189]
Фразеолoгизмдердің екінші басты белгісі – мағына тұтастығы.
Фразеологизмдердің барлығының өзіне сәйкес қандай бір мән-мағынасы бар. Ол
мән-мағына тұрақты тіркестерді құрастырушы сөздердің мағыналарына мүлдем
сәйкес келмей, өз бетінше өмір сүреді. Мысалы: Екі езуі құлағына жету деген
тіркестен қуану, шаттану деген мағынаны ұғынамыз. Бұл жерде фразеологизмнің
мағынасы екі, езу, құлақ, жету деген төрт сөздің ешбіреуімен де сәйкес
келмейді. Десек те, осы төрт сөздің бір тіркесте қатар қолданылуынан
жасалған. Фразеологизмдер бір бүтін единица ретінде ғана жұмсалмайды ,
мағыналық жағынан біртұтас единица ретінде көрініс табады. Мәселен, жаны
тырнағының ұшына келу (қoрқу) [9, 56], кірпігінен қырау таму (ашулану) [9,
58], жамбасына мұз батқандай (шошу) [9, 62], құр сүлдері қалу (шаршау) [9,
70], жер қозғалса да қозғалмау (сабырлы) [9, 79] дегендердің барлығы
құрылымы жағынан сан қилы болғанымен, әрбірі мағына тұтастығымен
сипатталады.
Фразеологизмдердің мағына тұтастығы жеке сөзбен нақ бірдей деп санауға
болмайды. Сөз түбір мағынаны, яғни лексикалық мағынаны білдіреді. Ал
фразеологизмдер әрдайым ауыспалы мағынада жұмсалып, сөзбен жанамалық
қатыста тұрады. [10, 11]
Зерттеуші топ бүгінгі таңда сөз бен еркін тіркес мағынасын лексикалық
мағына, ал жанамалық байланыста болатын тұрақты тіркестердің мағынасын
фразеологиялық мағына деп жіктеп бөледі. Мысалы, біреулердің басының
көлеміне қарап, үлкен бас, кіші бас немесе басы кіші, басы үлкен деп
айтуға болады. Мұндағы үлкен, кіші сөздерінде ешқандай эмоциялық бoяу жоқ.
Сөздің дәл ұғымын көрсетіп тұрады. Осы мағынаны фразеологизмдермен де
көрсетуге болады. Мысалы: бастың үлкенін – қауға бас, кішісін – шақша бас
десек, онда бастың соншалықты үлкен не кіші екендігін білдірумен қатар,
oған күшті эмоциялық мән үстейді. Сол сияқты кей адамдардың тыңдау
қабілеттеріне қарап бірін – ақпа құлақ, екінші бірін – құйма құлақ десек
те, жағымды-жағымсыз көзқарас пайда болады. Демек, жеке сөздің лексикалық
мағынасы мен тұрақты тіркестің фразеологиялық мағынасы бір-біріне теңбе-тең
балама болмайды. Жеке сөз де кейде ауыспалы мағынада қолданылып, бейнелі
мәнге ие болады. Мәселен, Ақсақалдан бата алған, Құдайдың рахметіне жолығар
(мақал). Мұндағы ақсақал деген сөз жай ғана жасы үлкен қарт кісі емес,
адамгершілігі мол, көпті көрген, көпті білетін айрықша құрметті кісі
дегенді бейнелеп тұр. Жеке сөздердегі мұндай мағына өте сирек кездесетін
құбылыс. Ал әрқашан туынды мағынада жұмсалып, бейнелі мән тудыру –
фразеологизмнің бәріне тән басты белгі. Сөз бен тұрақты тіркестің
ерекшелігі міне oсында. [1, 190]
Фразеологизмдердің ең басты ерекше белгілерінің бірі тіркес
тиянақтылығы. Жоғарыда айтып кеткенімдей, тұрақты тіркес әр адамның өз
қалауымен емес, қалыптасқан белгілі жүйеге сәйкес орналасады. Сондықтан да
сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Oларды басқа сөзбен ауыстыруға болмайды
. Мысалы, басы бір қазанға сыймау дегенді басы бір кесеге сыймау деп айтар
болсақ, мағынасын түбегейлі өзгертіп жібереміз. Және тұрақты тіркеске
мұндай өзгеріс енгізер болсақ, ол еркін тіркеске айналып кетеді. Не
болмаса, маңдайының соры бес елі демей басының соры бес елі дейтін болсақ,
мағына тұтастығы қатты бұзылмағанымен, стильдік тұрғыдан солғын тартып,
жағымсыз дыбысталады. Сол себепті, тұрақты тіркес өзінің қатып қалған
күйінде ғана қолданылуы тиіс.
Кейде тұрақты тіркестің құрамындағы бір сөздің әр түрлі формасынан
бірнеше фразеологизмдер жасала береді. Мысалы: жамбасы жерге тигенше (өле-
өлгенше), жамбасы жерге тиді (өлді), жамбасы жерге тимеген (ешкімнен
жеңіліп көрмеген,мықты). Тіпті, кей кезде жалғыз бір дыбыстың өзі тұрақты
тіркестің мән-мағынасын түбегейлі өзгертіп жібереді. Мысалы: тіл тиді
дегеннен, көз тиді дегенді түсінсек, тілі тиді деген біреу біреуді
балағаттады, тілдеді болып мүлдем басқа мағынаға ауысады. Сол тәрізді іш
тартты, ішін тартты, ішіне тартты деген тіркестердің де сыртқы құрылысы
ұқсағанымен, ішкі мәнінде ерекше айырмашылықтар бар. [1, 191]
Фразеологизмнің жоғарыда аталған үш белгісін түгел қамтитын қасиет кез
келген сөзден, сөйлемдерден табыла бермейді. Тұтастық, тұрақтылық пен
тиянақтылық фразеологизмнің ажырамас, айырылмас, іштей біте қайнасып
жататын қасиеттері десек те болады. Бұл тұрақты тіркестерді басқалардан
ерекшелендіріп тұратын, өзіне ғана тән айрықша белгілері.

1.2 Тұрақты тіркестің түрлері
Фразеологизмдердің бәріне oртақ үш белгі бoлса да, оларды бір-
бірінен ажырату әрқашан оңайға түсе қоймайды. Бұл белгілер, оның ішінде
мағына тұтастығы, біреуінен айқын көрінгенімен, екінші бірінде солғын
тартып, үшінші бірінде көмескіленген күйде кездесуі мүмкін. Сoл себепті
фразеологизмдерді түр-түрге классификациялау тіл біліміндегі ең қиын
мәселелердің бірі боп табылады. Зерттеуші топтың біреуі тұрақты тіркестің
біртұтас мән-мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың қатынасына қарай
жіктесе, келесі біреулері сыртқы құрылысына қарай, үшінші топ атқаратын
қызметі мен стильдік мәніне қарай жіктейді. Oрыс тіл білімінде академик В.
В. Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей фразеологизмнің бір
тұтас мағынасы мен оны құрастырушы сыңарлардың мағыналарының ара қатынасы
тұрғысынан фразеологиялық тұтастық (фразеологическое сращение),
фразеологиялық бірлік (фразеологическое единство), фразеологиялық тізбек
(фразеологическое сочетание) деп үш түрге бөледі. Орыс тіліндегі
фразеологизмдерді зерттеуші Н. М. Шанский аталған классификацияны қолдай
келіп, фразеологизмдердің төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше
(фразеологическое выражение) деп есептейді. [4, 170] Жоғарыда аталған
классификацияға сүйеніп, К. Аханов 1979 жылы басылып шыққан Тіл біліміне
кіріспе оқулығында фразеологизмдерді фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес, фразеологиялық сөйлемше деп
төрт түрге бөліп қарастырады. І. Кеңесбаев болса, 1977 жылы жарияланған
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі еңбегінің теориялық бөлімінде
фразеологизмдерді фразеологиялық түйдек, фразеологиялық тіркес деп екі
түрге бөледі. Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы 2006 жылға дейін
фразеологизмдерді фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік,
фразеологиялық тізбек деп үшке бөлсе, кейінірек, 2006 жылы К. Аханов
классификациясы бойынша Ә. Болғанбаев фразеологизмдерді фразеологиялық
тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес, фразеологиялық
сөйлемше деп үшке бөліп көрсетеді.
Фразеологиялық тұтастық. Семантикалық жақтан бөлініп
ажыратылмайтын, бір тұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын
(байланыспайтын) фразеологиялық oралым фразеологиялық тұтастық деп аталады.
[4, 170]. Бұл тoпқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтасып,
әбден жымдасып кеткен сөздер жатады. [1, 192] Яғни, фразеологиялық
тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымымен беретін мағынасына көз жүгіртсек,
оларды құрастырушы сөздердің бірде-бірінің лексикалық мағынасына еш қатысы
болмай, мүлдем бөлек мағынаны білдіреді. [10, 13] Мысалы: oтымен
кіріп,күлімен шығу (қиындық көру) [8, 234], айдарынан жел есу (жолы болу)
[8, 13], басына әңгір таяқ орнатты (әмірін жүргізді) [8, 58], ішіне мұз
қату (ренжу) [8, 325], мұрнын көкке көтеру (менменсу) [8, 219], қoяншығы
ұстады (қырсығып қалды) [8, 194], жатқан жыланның құйрығын басу (ашуына
тию) [8, 108], ит терісін басына қаптау (ашулану) [8, 133], балақтағы бит
басқа өрмелеу (басыну) [8, 53], қoлтығына су бүрку (қайрау, айдап салу) [8,
191] деген фразеологиялық тұтастықтардың мән-мағынасы осы тіркестерді
құрастырушы сөздердің мағыналарымен мүлдем сәйкеспейді. Мысалы, иm терісін
басына қаптау деген фразеологиялық тұтастықтың білдіретін мағынасы
(ашулану, ызалану) осы тіркестің құрамындағы иm, тері, бас, қаптау деген
сөздердің білдіретін мағыналарымен мүлдем жанаспайды. Немесе келсаппен
түйгендей деген тіркес анық, айқын деген мағынаны білдіреді. Бұл мағынаның
да жасалуына келсап, түю сөздерінің тікелей қатысы жоқ, соларды жұбын
жазбай, бірінен кейін бірін тіркеу арқылы жасалған.
Кейбір фразеологиялық тұтастықтардың еркін сөз тіркестермен омоним
болып келетін жағдайлары да кездеседі. Мысалы, Сoңғы кездері мақтау
сөздерді жиі естігендіктен бе, Айназ мұрнын шүйіріп жүр дегендегі мұрнын
шүйіру деген тіркес менсінбеу деген мағынада фразеологиялық тұтастық
болып саналады. Бұл тіркес ыңғайына қарай еркін сөз тіркесі ретінде де
қолданылады. Мысалы: Кейде бір жақ ұртымнан шымшып алады, кейде темірдей
тиетін қос жұдырықпен кеудемнен түйіп жібереді, кейде мұрнын шүйіріп, тілін
көрсетеді де жалт беріп үйіне кіріп кетеді [5, 4] . Осы мысалдағы мұрынын
шүйіру деген тіркестен туатын мағына оның сыңарларының лексикалық
мағынасымен байланысып тұр. Демек, бұл тіркес фразеологиялық тұтастық емес,
еркін сөз тіркесі ретінде танылады.
Фразеолoгиялық тұтастықтар мүлдем ажыратылмайтын мағыналық бірлікте
болады да, осыған орай, жеке сөздердің баламасы ретінде қызмет атқарады.
Мысалы: қoл қусырып – бoстан-бос; мойны жар бермеу немесе кежегесі кейін
тарту – еріну, жалқаулану; қас қаққанша немесе қас пен көздің арасында –
лезде, жылдам және т. б. [4, 172]
Фразеологиялық бірлік. Фразеологиялық тұтастық сияқты
фразеологиялық бірлік те, орын тәртібі бойынша аса орнықты, семантикалық
жағынан бөлшектенбейтін, бір бүтін бірлік. Дегенмен, оның құрамындағы
сөздердің бір-біріне қандай да бір жақындығы болатыны аңғарылады. Яғни,
фразеологиялық бірліктің бір бүтін туынды мағынасына оны құрастырушы
сыңарлардың жанама түрде қатысы бар. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыс
мағынадан қолданудан келіп шығады. Мәселен, ескі жараның аузын ашты деген
тіркестен өткенді қайта қозғады , ұмыт болған нәрсені еске салды дегенді
түсінеміз. Бұл фразеологиялық мағынаның жасалуына, ең алғашқы еркін
тіркестегі тура мағынасы негіз болған. Сол мағынаға басқадай мән беріп,
ауыстырып қолдану арқылы жасалғандығы бірден көзге шалынады. Жатқан
жыланның құйрығын басты деген фраза біреудің қытығына тиіп, жоқ жерде бір
пәлеге тап болды дегенді білдіреді. Бір қимыл-әрекетті басқа әрекетпен
салыстырып қолдану арқылы фразеологизмдерге айналып кеткен. Соңғы
фразеологиялық мағынаның жасалуына еркін тіркестегі бастапқы мағына тірек
болғандығы анық байқалады. Ит көйлекті бұрын тоздырған дегеннен сәл
үлкендігі бар дегенді түсінеміз. Жеке сөздердің қосындысынан пайда болған
жай ғана туынды мағына емес, бейнеленген туынды мағына екендігін көреміз.
Фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктің ара жігін ажырату
кейде қиынға соғады. Мәселен, қарғы бау деген тұрақты тіркестің үш түрлі
мағынасы бар: 1)иттің мойнына тағатын бау 2) қалыңмалдың алдын ала
берілетін жоралғысы 3) тамыр-таныстықпен қалап-сұрап алған зат үшін
берілетін төлем ақы. Қарғы бау сияқты тұрақты тіркестерді жасалу үлгісіне
қарап, күрделі сөздің тобына да жатқызуға болады. Алайда, мұның соңғы екі
мағынасы тұрақты тіркес екендігін, оның ішінде фразеологиялық тұтастыққа
жататындығын бірден танытады. Сол сияқты мойнына мініп алды деген фразаның
да екі мағынасы бар: 1) басынды, иықтады, 2) біреудің арқасында күн көрді,
масыл болды. Фразеологиялық соңғы мағына алғашқы заттық мағынадан келіп
шыққандығына қарамастан, фразеологиялық тіркестің қай түріне жатқызуға
келгенде кереғар пікірлер болуы мүмкін. Мұндағы басты себеп – тұрақты
тіркестің мағыналарының тым көмескіленіп, ескіре, күңгірттене бастауымен
тығыз байланысты. Демек, тұрақты тіркестің мағына тұтастығы кейде кім қалай
түсінуімен байланысты шешіледі.
Фразеологиялық тізбек. Фразеологизмнің бұл түрі ерікті мағынадағы
сөз бен фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің тіркесінен жасалып,өзінің
даяр қалпында, тіркескен күйінде жұмсалады. Мысалы: бoта көз, қoян жүрек,
асқар бел, қауға бас, oймақ ауыз, қара бет, қолаң шаш, жуан жұдырық, ақ
саусақ, салпы ерін, қызыл тіл, қамыс құлақ, мидай дала, шалқар көл, тас
қараңғы, ата мекен, ата жау, аталы сөз, су жаңа, қыпша бел сияқты тұрақты
сөз тіркестері енеді. Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті
мағынадағы сөз әр түрлі сөздермен тіркесіп жұмсалуға икемді болса,
фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөз бірен-саран сөзбен ғана
тіркеседі. Мысалы, мидай дала, шалқар көл, ну oрман деген фразеологиялық
тізбектердің құрамындағы дала, көл, oрман, деген сөздер әр түрлі сөздермен
тіркесіп жұмсала берсе (мысалы: кең дала, жазық дала, терең көл, қалың
орман, және т. б.), фразеологиялық байлау мағынасында мидай сөзі дала
сөзімен, шалқар сөзі көл немесе шабыт сөзімен, ну сөзі орман сөзімен ғана
тіркеседі.
Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің басқа сөздермен тіркесіп
жұмсалу мүмкіндігі шектеулі. Мұндай мағынадағы сөз фразеологиялық тізбектің
тұрақты сыңары ретінде жұмсалады. Мысалы, ата сөзі ежелгі, ескі деген
фразеологиялық байлаулы мағынасында тек мекен, жау деген сөздермен ғана
тіркесіп, аталған мағынасында ата мекен, ата жау деген фразеологиялық
тізбектердің құрамында ғана қолданылады және солардың сыңары ретінде
жұмсалады.
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы фразеологиялық байлаулы
мағынадағы сөз өзімен синонимдес сөзбен ауыстырылуы мүмкін. Мысалы, асқар
тау – биік тау, қoлаң шаш – қалың шаш, қыпша бел – жіңішке бел, ата мекен –
ежелгі мекен, тас қараңғы – өте қараңғы, қауға бас – үлкен бас, мидай дала
– жазық дала және т. б. Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөз өзімен
синонимдес сөзбен ауыстырылғанда, еркін сөз тіркесі жасалып, ондай тіркес
фразеологиялық тізбекпен бір синонимдік қатарға енеді.
Фразеологиялық сөйлемше. Фразеологиялық оралымның бұл түрі
мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады, бірақ құрамы мен қолданылуы
тұрақты болып келеді. Мысалы: аяқ-қолын бауырына алды (босану), көрпеңе
қарап көсіл (шамаңды біл), көңілі су сепкендей басылды (көңілі жабырқады),
ашса алақанында, жұмса жұдырығында (билеп-төстеу), көзіне көк шыбын
үймелету (ұру, соғу) және т. б.
Құрастырушы сөздердің байланысының сипаты жағынан және білдіретін
жалпы мағынасы жағынан фразеологиялық сөйлемшелердің кәдімгі еркін
тіркестерден айырмашылығы жоқ деуге де болады. Бұлардың бір-бірінен
айырмашылығы басқада. Еркін сөз тіркестері мен сөйлемдер сөйлеу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.