Ш. Құдайбердіұлының қазақ философиясындағы орны
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.тарау.
1.1. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы ... ... ... ... .8
1.2. Шәкәрім философиясының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3.Шәкәрім танымының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
IІ.тарау.
2.1. Шәкәрімнің «Үш анығы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2. Шәкәрім Үш анығындағы ынсап,әділет,мейірім мәселелері ... ... ... .52
2.3. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының тарихи мәні ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.тарау.
1.1. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы ... ... ... ... .8
1.2. Шәкәрім философиясының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3.Шәкәрім танымының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
IІ.тарау.
2.1. Шәкәрімнің «Үш анығы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2. Шәкәрім Үш анығындағы ынсап,әділет,мейірім мәселелері ... ... ... .52
2.3. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының тарихи мәні ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Жұмыс философия мамандығы бойынша жазылған еңбек болып табылады.Оның ішінде қазақтың дана ойшылы Ш. Құдайбердіұлының дүниетанымы талдаудан өткізілді. Ш.Құдайбердіұлының дүниетанымына тән даналық үлгілер жұмыста айқындалады. Қазақ философиясын зерттеу, еліміз егемендігін алып, әлемге тәуелсіз мемлекет ретінде танылған заманда айрықша жолға койылып отыр. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады. Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ ойының дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді. Қазақ философиясы осы бір дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып келеді.
Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен, өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағұн. А.Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға ұмтылған ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз. Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып, жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс-мәдениетінің аясында сұхбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді.Бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан оның шығармашылығында рухани сұхбаттың ерекше орын алғанын ұмытпаған жөн. Сонымен қатар халқымыздың дана тұлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы жолда , ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ.Зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей тұжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшыл тұлғаларымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес коспақ; екіншіден, қазақ философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми тұжырым қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ мәдениетінің ұрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртұтас рухани күшке ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын берік қальптастыруға қызмет етпек.Осындай ізгілікті істерді жүзеге асыруда Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Жұмыстың тақырыбы философия тарихы бойынша зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты сараптамадан өткізуге негіз болады. Жұмыстың басты құндылығы ұлтымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бұл еңбек Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымына жан-жақты философиялық талдау жасауға арналады.
Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып, ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан "Мәдени мұра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым ұтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының, интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және тұтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз.
Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу жылдан астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ,оның дүниетанымын педагогика, әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеген А.Амребаев, А.Айтпаева,Г.Әбдірасылова және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жұмыстар қорғады.
Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды. Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аударылады.Жұмыста ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады. Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама иәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарына Ж.М.Абдильдиннің, Ә.Н.Нысанбаевтің, Қ.Ш.Нұрланованың,.С.Е.Нұрмұратовтың,Ж.С. Орынбековтің, О.А. Сегізбаевтің, Ғ. Ақпанбеттің, А.Тайжанұлының, М.Ш. Хасановтың, Т.Қ. Айтқазиннің , Қ.Ш.Бейсеновтің, Д. Кішібековтің, Қ. Рахметовтің, Т Х.Ғабитовтің, Н.Р. Мұсаеваның шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау жоқ.Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсетінімізге күмән жоқ.
Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеп тұжырым жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани кайнар көздердің маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігіне, оның дүниетанымына талдау жасау жұмыстың басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсаттарға сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға койылды:
Ойшылдың дүниетанымының қалыптасуына ықпал жасаған рухани кайнар көздерді көрсету;
Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық тұрғыдан талдау жасау;
Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігін, даралығын бағамдау;
Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне философиялық тұрғыдан сараптама жасау. Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы мен адамның қоғамды жасаудағы роліне Шәкәрім Кұдайбердіұлының шығармашылығы арқылы талдау жасау;
Шәкәрім Құдайбердіұлы көтерген философиялық мәселелердің философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы, бүгінгі қоғам өміріндегі мәнін көрсету.
Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен, өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағұн. А.Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға ұмтылған ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз. Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып, жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс-мәдениетінің аясында сұхбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді.Бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан оның шығармашылығында рухани сұхбаттың ерекше орын алғанын ұмытпаған жөн. Сонымен қатар халқымыздың дана тұлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы жолда , ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ.Зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей тұжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшыл тұлғаларымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес коспақ; екіншіден, қазақ философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми тұжырым қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ мәдениетінің ұрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртұтас рухани күшке ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын берік қальптастыруға қызмет етпек.Осындай ізгілікті істерді жүзеге асыруда Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Жұмыстың тақырыбы философия тарихы бойынша зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты сараптамадан өткізуге негіз болады. Жұмыстың басты құндылығы ұлтымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бұл еңбек Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымына жан-жақты философиялық талдау жасауға арналады.
Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып, ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан "Мәдени мұра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым ұтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының, интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және тұтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз.
Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу жылдан астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ,оның дүниетанымын педагогика, әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеген А.Амребаев, А.Айтпаева,Г.Әбдірасылова және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жұмыстар қорғады.
Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды. Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аударылады.Жұмыста ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады. Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама иәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарына Ж.М.Абдильдиннің, Ә.Н.Нысанбаевтің, Қ.Ш.Нұрланованың,.С.Е.Нұрмұратовтың,Ж.С. Орынбековтің, О.А. Сегізбаевтің, Ғ. Ақпанбеттің, А.Тайжанұлының, М.Ш. Хасановтың, Т.Қ. Айтқазиннің , Қ.Ш.Бейсеновтің, Д. Кішібековтің, Қ. Рахметовтің, Т Х.Ғабитовтің, Н.Р. Мұсаеваның шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау жоқ.Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсетінімізге күмән жоқ.
Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеп тұжырым жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани кайнар көздердің маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігіне, оның дүниетанымына талдау жасау жұмыстың басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсаттарға сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға койылды:
Ойшылдың дүниетанымының қалыптасуына ықпал жасаған рухани кайнар көздерді көрсету;
Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық тұрғыдан талдау жасау;
Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігін, даралығын бағамдау;
Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне философиялық тұрғыдан сараптама жасау. Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы мен адамның қоғамды жасаудағы роліне Шәкәрім Кұдайбердіұлының шығармашылығы арқылы талдау жасау;
Шәкәрім Құдайбердіұлы көтерген философиялық мәселелердің философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы, бүгінгі қоғам өміріндегі мәнін көрсету.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақ философиясының тарихы.Ғ.Есім.Алматы.2006.
2. Қазақ халқының философиялық мұрасы.
3. Рақымжанов Бақытжан - Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына
тарихи философиялық талдау.Автореферат.Алматы.2005-32 бет.
4. Шәкәрім.Шығармалары.Құраст.: Жармұхамедов М., Дәуітов С., Құдайбердиев А.А.,Жазушы,1988.
5. «Абай» журналы № 9.1994.24 бет.
6. Шәкәрім.Шығармалары. - Алматы: Жазушы,1988. 138 бет.
7. Абай.Шығармаларының екі томдық жинағы.т.2.- Алматы: Жазушы,1995, 6 б.
8. Дулатов М.Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1991. 235- 236 б.
9. Құнанбаев А.- Алматы, 1977.2 т. 153 б.
10. Айтбаева Априза. Ш.Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1996. - 26 б.
11. Әбдірасылова Г.З. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1998.- 23 б.
12. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім //Бес арыс. - Алматы, 1992, 10-39 б.
13. Мағауин М.Ақын,тарихшы,философ //Бес арыс.-Алматы,1991. 85-127 б.
14. Есім Ғ. Адамға өлген соң рахат, бейнет, «сауап, азап» бар ма? (Қажының сауалына жауап ізденістер) //Абай журналы. - 1998, №4, 13-18 б.
15. Әбдіғазиұлы Балтабай. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері.Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған докторлық диссертацияның авторефераты. Алматы,2001.- 55 б.
16. Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. Алматы, 2004.-144 б. (91 -139).
17. Құдайбердиев Ш. Шығармалары /Өлеңдер, дастандар,қара сөздер/.Алматы, 1988.- 560 б.(66).
18. Бөкейханов Ә.Түрік, қырғыз, казақ һам хандар шежіресі. (Оқшау сөз). //Абай журналы.- 1994, №9. 38-39 б.
19. Мағауин М. Ғасырлар бедері.А.,1991. 264-284-б.
20. Мырзахметұлы М.Шәкәрімнің "Үш анығы".// Шәкәрім Құдайбердіұлы.Үш анық..А.,1991
21. Әбдіғазиев Б.Асыл арна.А.,1992.128 б.
22. Бес арыс.Естеліктер,эсселер және зерттеу мақалалар. Құрастырған 3.Әшімханов Д.А.,1992,10-126-б.
23. Сәтбаева Ш.Уақыт шуағы. А.,2000.389-396-б.
24. Қалижанұлы У.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А., 1998.222-239-б.
1. Қазақ философиясының тарихы.Ғ.Есім.Алматы.2006.
2. Қазақ халқының философиялық мұрасы.
3. Рақымжанов Бақытжан - Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына
тарихи философиялық талдау.Автореферат.Алматы.2005-32 бет.
4. Шәкәрім.Шығармалары.Құраст.: Жармұхамедов М., Дәуітов С., Құдайбердиев А.А.,Жазушы,1988.
5. «Абай» журналы № 9.1994.24 бет.
6. Шәкәрім.Шығармалары. - Алматы: Жазушы,1988. 138 бет.
7. Абай.Шығармаларының екі томдық жинағы.т.2.- Алматы: Жазушы,1995, 6 б.
8. Дулатов М.Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1991. 235- 236 б.
9. Құнанбаев А.- Алматы, 1977.2 т. 153 б.
10. Айтбаева Априза. Ш.Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1996. - 26 б.
11. Әбдірасылова Г.З. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1998.- 23 б.
12. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім //Бес арыс. - Алматы, 1992, 10-39 б.
13. Мағауин М.Ақын,тарихшы,философ //Бес арыс.-Алматы,1991. 85-127 б.
14. Есім Ғ. Адамға өлген соң рахат, бейнет, «сауап, азап» бар ма? (Қажының сауалына жауап ізденістер) //Абай журналы. - 1998, №4, 13-18 б.
15. Әбдіғазиұлы Балтабай. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері.Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған докторлық диссертацияның авторефераты. Алматы,2001.- 55 б.
16. Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. Алматы, 2004.-144 б. (91 -139).
17. Құдайбердиев Ш. Шығармалары /Өлеңдер, дастандар,қара сөздер/.Алматы, 1988.- 560 б.(66).
18. Бөкейханов Ә.Түрік, қырғыз, казақ һам хандар шежіресі. (Оқшау сөз). //Абай журналы.- 1994, №9. 38-39 б.
19. Мағауин М. Ғасырлар бедері.А.,1991. 264-284-б.
20. Мырзахметұлы М.Шәкәрімнің "Үш анығы".// Шәкәрім Құдайбердіұлы.Үш анық..А.,1991
21. Әбдіғазиев Б.Асыл арна.А.,1992.128 б.
22. Бес арыс.Естеліктер,эсселер және зерттеу мақалалар. Құрастырған 3.Әшімханов Д.А.,1992,10-126-б.
23. Сәтбаева Ш.Уақыт шуағы. А.,2000.389-396-б.
24. Қалижанұлы У.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А., 1998.222-239-б.
Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ОРНЫ.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау.
1.1. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы ... ... ... ... .8
1.2. Шәкәрім философиясының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3.Шәкәрім танымының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
IІ-тарау.
2.1. Шәкәрімнің Үш
анығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
2.2. Шәкәрім Үш анығындағы ынсап,әділет,мейірім
мәселелері ... ... ... .52
2.3. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының тарихи
мәні ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе.
Жұмыс философия мамандығы бойынша жазылған еңбек болып
табылады.Оның ішінде қазақтың дана ойшылы Ш. Құдайбердіұлының дүниетанымы
талдаудан өткізілді. Ш.Құдайбердіұлының дүниетанымына тән даналық үлгілер
жұмыста айқындалады. Қазақ философиясын зерттеу, еліміз егемендігін алып,
әлемге тәуелсіз мемлекет ретінде танылған заманда айрықша жолға койылып
отыр. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет
қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады.
Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ
ойының дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді. Қазақ философиясы осы бір
дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып келеді.
Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың
озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен,
өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің
тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағұн.
А.Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі
ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар
дүниені тануға ұмтылған ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар
туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге
жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына
ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын
зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ
философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім
Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз.
Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық
мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау
мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып
қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты,
қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ
ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен,
халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық
дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады.
Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық
ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып,
жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс-мәдениетінің
аясында сұхбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын
көрсетеді.Бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-
бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің
философиялық дүниетанымын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан
оның шығармашылығында рухани сұхбаттың ерекше орын алғанын ұмытпаған жөн.
Сонымен қатар халқымыздың дана тұлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік
идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас ұрпаққа берер тағылымы мен
тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгінгі біздің қоғамдық
өмірде қажеттілік туып тұр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі
туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен
адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл
жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие
боламыз. Осы жолда , ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны
зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ.Зерттеудің
өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей тұжырымдарды
келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған
танымал ойшыл тұлғаларымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу
халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес коспақ; екіншіден, қазақ
философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми тұжырым
қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ
мәдениетінің ұрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртұтас рухани күшке
ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын
берік қальптастыруға қызмет етпек.Осындай ізгілікті істерді жүзеге
асыруда Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан
зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Жұмыстың тақырыбы философия
тарихы бойынша зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты
сараптамадан өткізуге негіз болады. Жұмыстың басты құндылығы ұлтымыздың
ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бұл еңбек
Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымына жан-жақты философиялық талдау жасауға
арналады.
Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт
өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда
өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан
Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы
деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып,
ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп
қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің
тарапынан "Мәдени мұра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде,
Шәкәрімдей ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол
ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне
жағдай туып отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа
замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық
түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге
көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық
тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым
ұтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан
қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми,
философиялық сауатының, интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл
идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын
аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және тұтас
қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше
септігін тигізері сөзсіз.
Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу
жылдан астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен
қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне,
осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар
біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың
сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ,оның дүниетанымын педагогика,
әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы
басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан
зерттеген А.Амребаев, А.Айтпаева,Г.Әбдірасылова және тағы басқа ғалымдар
диссертациялық жұмыстар қорғады.
Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім
шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды.
Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі
қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл
ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген
философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі
өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-
ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен
өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей
сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ
ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне
айрықша назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі
ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар
аударылады.Жұмыста ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу
арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы
орнын айқындау. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық
мәселелердің философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы
мәніне баса назар аударылады. Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-
қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі
күні біршама иәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының
дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан,
өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарына
Ж.М.Абдильдиннің, Ә.Н.Нысанбаевтің,
Қ.Ш.Нұрланованың,.С.Е.Нұрмұратовтың ,Ж.С. Орынбековтің, О.А. Сегізбаевтің,
Ғ. Ақпанбеттің, А.Тайжанұлының, М.Ш. Хасановтың, Т.Қ. Айтқазиннің ,
Қ.Ш.Бейсеновтің, Д. Кішібековтің, Қ. Рахметовтің, Т Х.Ғабитовтің, Н.Р.
Мұсаеваның шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.Шәкәрім
Құдайбердіұлы дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты
зерттелетіндігіне дау жоқ.Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық
тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай
түсетінімізге күмән жоқ.
Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім
Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеп тұжырым
жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани кайнар көздердің
маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің
ерекшелігіне, оның дүниетанымына талдау жасау жұмыстың басымдылық
танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсаттарға сәйкес
жұмыста төмендегідей міндеттер алға койылды:
Ойшылдың дүниетанымының қалыптасуына ықпал жасаған
рухани кайнар көздерді көрсету;
Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына
ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық
тұрғыдан талдау жасау;
Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің
ерекшелігін, даралығын бағамдау;
Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы
тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне философиялық
тұрғыдан сараптама жасау. Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы
мен адамның қоғамды жасаудағы роліне Шәкәрім Кұдайбердіұлының
шығармашылығы арқылы талдау жасау;
Шәкәрім Құдайбердіұлы көтерген философиялық
мәселелердің философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы,
бүгінгі қоғам өміріндегі мәнін көрсету.
I-Тарау.
1.1.Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы.Кез-келген ойшылдың
дүниетанымы қалыптасқан дайын күйінде өзімен бірге пайда бола
салмайтындығы белгілі. Ойшыл ол көптеген ілімдерден сусындаған, өз
қоғамындағы маңызды мәселелерден шет қала алмайтын адам. Шәкәрім
Құдайбердіұлының дүниетанымы да белгілі бір қоғамдық қатынастардың
негізінде, өмір сүрген заманында қоғам өміріндегі орын алған
қайшылықтардан шығудың жолын іздей отырып және өзінің барлық шығармашылық
болмысына арқау болған рухани арналардан қуаттана отырып қалыптасқан
ерекшелігімен сипатталады.
Иесіз өзім кестім кіндігімді,
Зорға аштым тар үңгірде түндігімді.
Сүрген өмір жайымды түгел ұқсаң,
Сонда анық білерсің кімдігімді.
деп Шәкәрімнің өзі айтып кеткеніндей, ойшылдың дүниетанымын зерттеуде ол
өмір сүрген заман қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жағдайлардың
үрдісімен таныс болу қажеттілігі туындайды.
XIX ғасырдың екінші жартысы қазақ елі үшін айтарлықтай өзгерістер
уақыты болып саналады. "Қазіргі кезде ескі шығыстық негіздегі мұсылмандық
пен жаңа орыстық бағыттың арасында күшті күрес білінбей
ғана жүріп жатыр"- деп Шоқан Уәлиханов сол замандағы әлеуметтік
жағдайды айтып өткен болатын. Оның үстіне қазақ жеріндегі хандық билікті
жою жөніндегі ереженің патша үкіметінің тарапынан іске асырылуы, қазақ
қоғамында алғашқы капиталистік қатынастардың орнауына жол ашты. Осындай
өзгерістер уақытында өмір сүрген Шәкәрім Құдайбердіұлының
шығармашылығында әлеуметтік жағдайдың тақырыпқа айналуы заңды құбылыс
еді. Әсіресе, Шәкәрімнің оқу-ағарту, ғылым іздеу жөніндегі ой-
толғамдарынан оның өз заманындағы әлеуметтік мәселелерден тыс қала
алмағандығын көруге болады. Шәкәрім Кұдайбердіұлының дүниетанымының
қалыптасу, тарихи жолдарына зерттеу жүргізу барысында оның үш бірдей
қоғамдық кезеңді басынан кешіргендігін ұмытпаған жөн. Алдымен ойшыл
көшпелі қоғамда іргетасы қалыптасқан дәстүр-салттың, дүниетанымның
негізінде тәлім-тәрбие алды. Дәстүрлі мәдениеттегі төл дүниетанымдық
түсініктер негізінде өзіндік ұғыну, сезіну қасиеттерін қалыптастырған
Шәкәрімнің шығармашылығында халқымыздың ойлау мәдениетіндегі даналық
үлгілерге тән ерекшеліктердің берік орын алғандығын айта кету керек.
Ойшылдың шығармашылық жолында айтарлықтай із қалдырған екінші бір
кезең патша үкіметінің қазақ даласын отарлау уақытымен сәйкес келеді.
Ойшылдың саяси-әлеуметтік көзқарастарының басым көпшілігі осы патша
үкіметі билік құрған қоғамдық қатынаста қалыптасты. Мәселен, оның орыстың
гуманист ойшылы Толстоймен ерекше жақындығының астарында ой сабақтастығы
ғана емес, патша үкіметіне қарысы күрестің жатқандығын ұмытпаған жөн.
Шәкәрім өлеңдерінде патша өкіметінің халықты отарлаушылық саясатын сынға
алып өзіндік көзқарас білдіру арқылы саяси-әлеуметтік ой тұжырымын
қалыптастырды. Шәкәрімнің саяси-әлеуметтік көзқарасына ықпал жасаған
қоғамдық жағдайлардың бірі ол - кеңес үкіметінің билік құрған кезеңі.
Кеңес үкіметінің үстанған саясатын Шәкәрімнің қолдамағанын айта кету
керек. Ойшыл бұл соңғы екі кезеңде де империяның отаршылдық саясатын
халқымен бірге басынан кешірді. Міне, осы екі бірдей қоғамдық
қатынастардың қайшылығы, ондағы әлеуметтік мәселелер Шәкәрім
шығармашылығында орын алып, одан шығудың жолын іздеген Шәкәрімдей
ойшылдың саяси-әлеуметтік көзқарастарының калыптасуына ықпал жасап, оның
дүниетанымына өзінше әсер етті деп айтар едік.
Ойшылдың дүниетанымының қалыптасу жолдарын анықтау барысында тек
замана қайшылығы, халықтың басынан кешкен тағдыры, қоғамдық қатынастарды
ғана айтып қою жеткіліксіз. Шәкәрім көтерген философиялық мәселелердің
ауқымдылығы соншалық, рухани ізденіс жолында ойшыл Шығыс пен Батыстың
философиялық ілімдерінен, рухани арналарынан сусындауға мәжбүр болған.
Ойшылдың дүниетанымын зерттей отырып оның өзіндік санасы мен ойлау
мәдениетіне ықпал жасаған бірнеше рухани арналарды анықтауға болады.
Алдымен Шәкәрімнің қазақ халқының төлтума ойлау мәдениетін бойына
сіңірген ойшыл екендігін айта кету керек. Әсіресе, қазақ халқының ауызша
мәдениетінің, аңыз әңгімелері мен шешендік сөздерінің, халық ауыз
жырларының ойшылдың шығармашылық бітім болмысына арқау болғандығын
аңғаруға болады. Оның "Ескі ақындық", "Қорқыт сарыны" атты өлеңдерінен,
басқа да өлең жырларындағы көркемдік ойлау, бейнелеу үрдісінен қазақ
халқының төлтума ойлау мәдениетіне тән үлгі көрініп тұр. Шәкәрімнің жас
кезінен бастап рухани ізденіс жасауына, оның елі мен жерін сүйер азамат
болып қалыптасуына айрықша ықпал еткен Абай мектебі екендігін ойшыл талай
жазып та, айтып кеткен болатын. Сондықтан Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі
қалыптасу, тарихи жолдарының басында сөз жоқ Абай мектебі тұрады. Абайдың
даналық үлгілеріне тән түсініктер кейін Шәкәрімнің шығармашылығында
кеңінен дамып, жалғасын тапты.
Шәкәрім замана талабына сай ғылым-білімді игеру жолында көптеген
ізденіс жасаған. Оның рухани жетілуіне айрықша әсер еткен жолдардың бірі
Шығыс мәдениеті болды. "Оятқан мені ерте - Шығыс жыры"- деп өзі
айтқанындай Қожа Хафиз, Физули, Науай сияқты Шығыс ғұламаларының әлем мен
адам болмысы туралы ой-толғамдарының Шәкәрімге ерекше есер еткендігін
айта кету керек. Шығыс мәдениеті туралы сөз болғанда ойшылдың
философиялық-этикалық көзқарастарында ислам дінінің айрықша ықпалын
аңғару қиын емес. Оның ұзақ циклден тұратын "Иманым" деген өлеңінен бұны
анық көруге болады. Шәкәрімнің ізденіс ауқымы, ойлау кеңістігі бұнымен
шектелген жоқ. Ол орыс ойшылдары Пушкин, Лермонтов, Толстойдың
шығармаларын қазақ тіліне аударып, олардың гуманистік идеяларымен өз
шығармашылығын қуаттандыра түсті. Орыс ойшылдарының шығармашылығынан
адамзатқа ортақ гуманистік илеяларды тапқан Шәкәрім олардың көзқарастарын
адамзат болмысына ортақ құндылық ретінде бағалайды.Сондықтан кейін ойшыл
"Талпынып орыс тілін үйренумен,надандықтың жуылып кетті кірі" деп өзі
туралы жазған болатын.Осындай жағдайларды ескере отырып орыс гуманист
ойшылдарының шығармашылығын Шәкәрімнің ойшыл ретінде қалыптасуына ықпал
еткен рухани арна ретінде қарастыруға болар еді.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық тақырыптағы " Үш анық "
шығармасын зерттеу ауқымды ізденісті талап етеді. Әсіресе, осы шығарманың
желісіндегі Батыс филсофиясының тарихы арқылы Шәкәрімнің әлем
ойшылдарымен ой жарыстыруы, қазақ философиясындағы айрықша құбылыс болды
дер едік. Шәкәрім дүниетанымындағы жан және дүниенің бастамасы туралы
сұрақтың негізіндегі рухани ізденісінің өрісі осы философия тарихы болды.
Сонау көне грек Милет мектебінен бастап XIX ғасыр позитивистік ағымның
көтерген мәселелерімен жете таныс болған, оларды керек кезінде сынға
алған Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі ерекшелігі өзіндік тұжырым, көзқарас
қалыптастыруында. Осындай жағдайларды ескере отырып дәстүрлі философия
тарихын Шәкәрімнің дүниетанымына ықпал жасаған тарихи жолдардың, рухани
арналарының бірі деп айтуға болады. Міне, жоғарыда айтылған рухани
арналар мен тарихи жолдардан бастау алатын дүниетанымдық түсініктер
болашақта Шәкәрімдей қазақ ойшылының шығармашылығында синтезделіп, ерекше
ойлау формасында, даналық үлгісінде даму жалғастығын тапты. Сонымен қатар
идеялық мағына жағынан Шәкәрімнің дүниетанымында көрініс тауып отырады.
1.2.Шәкәрімнің философиясының мәні.Бұл бөлімде ойшылдың дүниетанымындағы
адамға қарай бетбұрыстың негіздерімен әлеуметтік-философиялық
көзқарасының мәнін анықтауға, Еуропа өркениеті туралы ой-толғамдарын
талдауға арналады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы философия тарихын меңгерген бірден-бір қазақ
ойшылы. Ол өзінің философиялық еңбегі "Үш анықта" жан және әлемнің
бастамасы туралы мәселені зерттейді. Дүниенің пайда болуы
мен даму заңдылығын сыры ашылмаған құдіретті күш
немесе Жаратушымен байланыстырған діни ілімдердің және оны
табиғат заңы деп түсіндіретін ғылыми бағыттардың көзқарастарын жан-
жақты зерттеген Шәкәрім бұл екі жолдың да ақиқатқа сәйкесе бермейтін
тұстарын сынға алып отырған.
"Адасып діншіл азғанын,
Пәншілер ғылым қазғанын.
Философ ойшыл жазғанын,
Сынауға енді бұрдым бас."-
деп ойшыл ашық айтып кеткен болатын. Шәкәрімнің ойынша ақиқатты іздеу
ақылы сау әрбір адамның міндеті. Сондықтан ол дүниені тану, адамды тану
жолында үлкен ізденістер жасаған. Себебі адам тек өлмек үшін жаратылса
онда оның өмірінде еш мән болмас еді. Олай болса осы өмірмәндік
сұрақтарға жауап іздеу Шәкәрім дүниетанымындағы ең басты мәселе.
"Келдім кайдан? Қайтсе пайдам?
Өлгеннен соң не болам?"
"Мен" деген - жан, ақыл - айнам,
Жоғала ма сол шын-ақ."-
деп Шәкәрім адамзат тіршілігіндегі өмірмәндік, тамыры терең философиялық
мәселелерді көтереді. Шәкәрім "Үш анықта" өзінің дүниетанымындағы ең
негізгі адам мәселесіне байланысты ақиқатты іздейді. Ол барлық әлем
ойшылдары сияқты философиялық мәселелерді көтеріп, оны шешуге тырысты.
Бұл жолда ол жан мен дүниенің бастамасы туралы сұрақты шешуде қалыптасқан
Еуропадағы екі жолдың, яғни, дүниенің даму заңдылығын түсіндірудегі
ғылыми дүниетаным мен діни-метафизикалық жолдың қайсысы анық екенін
табуды адам танымының басты мақсаты деп білді. Ойшылдың осы екі түрлі
дүниетанымды жүйелей зерттегеніне қарап, оның "Үш анық" шығармасын нақты
дәлелдемелерге сүйенген ғылыми еңбек деп бағалауға болар еді. Қандай ой
айтса да ойшыл нақты дәлелдермен өз тұжырымдарын ұштап отырады. Шәкәрім
өзінің "Үш анық" концепциясын қалыптастыру барсыныда жоғарыда айтылған
жолдардың жетістіктерін ұтымды пайдалана білген. "Үш анықта" Шәкәрім көне
грек натурфилософиясынан бастап XIX ғасыр Еуропадағы О. Конттың
позитивизіміне дейін өзі көтерген мәселе бойынша тиянақты түрде талдау
жасайды. Шәкәрім көне грек ғылымының қайта жаңғыру дәуірінде ерекше
жалғасын тапқанын түсініп Ньютон, Линней, Коперник, Галилей, Бруно,
Ламетри, Руссо, Вольтер сияқты ойшылдардың көзқарастарын жетік меңгереді.
Ғылымдағы Каперник төңкерісінен кейін кайта жаңғыру дәуірінде
жаратылыстану ғылымының дамуына жол ашылған еді. Шәкәрім жаратылыстану
ғылымының негіздеген қағидаларынан бес түрлі дәлел келтіреді,
"Біріншіден, әлемдегі заттар үш түрлі күйде алмасып, үнемі айналыс
жолында. Олар; газдар, сұйықтар және қатты денелер. Міне бұлар заттардың
өмір сүру күйлері, формалары. Бар нәрсе жоғалмайды бір күйден екінші
күйге ауысады. Екіншіден, барлық дүние табиғат заңдарынан жаралып жатыр.
Сонымен қатар дүние белгілі бір мақсатта, үйлесімділікте. Үшіншіден,
тұқымдастық жолы. Бұнда барлық тіршілік иесі, хайуандар белгілі Жаратушы
арқылы емес, табиғаттың тұқымдастығы арқылы жаратылып жатыр. Төртіншіден,
біз әр нәрсені дене сезімімізбен білеміз. Мұқым барлықтың бәрі жаралыс
жолымен еріксіз бар болып жатқанын көріп, біліп тұрмыз. Бесіншіден,
барлық дүниеге қарасаң тасы, ағашы, басқа өсімдіктер, хайуандар, адамдар,
су, от сияқты, тіпті, біріне-бірі ұқсамайды. Бұл нені көрсетеді? Бұл әр
нәрсенің қалай болса солай кезі келгендіктен себебіне қарай жаралып
жатыр..."-деген сөз.
Шәкәрімнің ойынша, бұл бес дәлел Еуропадағы ХVII-ХІХ ғасырда
ерекше дамыған жаратылыстану ғылымдарының негізгі жолы болып табылады.
Жоғарыда айтылған жаратылыстану ғылымының бірінші дәйектемесіндегі дүние
қатты, сұйық және газдарға, яғни, әлемдегі заттар үш түрлі күйде алмасып
отырады деген көзқарас, кейін Шәкәрімнің жану және шіру процестері туралы
айтқан идеяларына ықпал жасады. Қалаған дәлелдерді Шәкәрім қабыл алған
жоқ дер едік.
Шәкәрім, "Ғылым жолында жану мен шіру әр нәрсенің құрауларын шешіп
таратуға себеп болады. Бірақ от жылдам шешеді. Бұл екеуінің де жалыннан
шыққан "угольная кислота" деген улы газы ауаға араласып кетіп, аяғында
хайуан, өсімдікетерге пайдалы азық болып шығады. Сөйтіп жанған, шіріген
денелерден шыққан иіс, жалындар біржола жоғалмай, қайта айналып осы
барлықтың ішінде бар болып жүреді"- деп жазған еді.
Міне, жаратылыстану ғылымындағы кайта айналыс жолы туралы
көзқарастың ойшылдың философиялық дүниетанымына ерекше ықпал жасағанын
осыдан-ақ байқауға болады. Осындай идеялармен сусындаған Шәкәрім,
дүниедегі заттардың біржола жоғалуына себеп жоқ, ол барлықтың ішінде бар
болып жүреді. Ендеше жанның да біржола жоғалуына себеп жоқ деп өзінің
негізгі философиялық принципін қалыптастырды.
Шәкәрімнің ойынша дүниедегі құбылыстар бір-бірімен себептілікте.
Себептердің түп себебі Жаратушы мәнді күште деп білді. Ендеше, дүниенің
түпкі себебі, барлық әлемді қозғалысқа келтіруші мәнді күш - Жаратушы бұл
Шәкәрім дүниетанымындағы бірінші анық. Ойшылдың түсінігіндегі екінші анық
ол – адам жанының ажалсыздығы. Шәкәрімнің ойынша жанда жаратушылық
қасиет бар. Барлық денелер жаннан жаратылады. Жанның бірнеше
түрі бар. Адамның жаны ең қуаттысы саналады. Сонымен қатар жан туралы
мәселеде Шәкәрім алғаш рет қазақ мәдениетінде жан мен рухты бөліп қараған
ойшыл. Дәстүрлі қазақ медениетінде рух ол жанның өлгеннен кейінгі формасы
деген көзқарас калыптасқан. Ал Шәкәрімнің ойынша рух ол - таза ақыл.
Яғни, жанның қасиеті. Шәкәрімнің ойынша жанның да жоғалуына себеп жоқ, ол
тек басқа күйге түседі. Ол психология ғылымын жан туралы мәселеде сынға
алды. Шәкәрім жанның өлмейтіндігі туралы идеяны дәлелдеу үшін XIX ғасыр
Еуропада кең жайылған спиритуализм, магнетизм, телепатия ілімдерінің
қағидаларын кең пайдаланды. Сөйтіп ол өзінің жан өлмейді, ол барлықтың
ішінде бар болып жүреді деген ұстанымын нақтылай түсті. Жанның
өлмейтіндігі, оның үнемі өрлеу үстінде болатындығы туралы мәселе
философиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл ең алдымен метафизикалық
мәселе. Жанның өлмейтіндігі туралы идеяның әсіресе, адам үшін маңызы зор.
Егер барлық тіршілік иесі өлі механизм ретінде табиғаттың заңдылығымен
айналысқа түсетін болса, адам тек құрал, меңіреу табиғаттың бөлшегі болып
қалады. Онда адамда ешқандай мән жоқ. Ал неғұрлым жанның қасиеттері
қуаныш, реніш, акыл-сана, махаббат сияқты мәселелерге келгенде адам
ерекше мәнге ие. Сондықтан адам жанының осындай қасиеттері жанға жанды
нәрсе ретінде қарауға жол ашады. Олай болса адам үшін тәннен көрі жанның
кемелдігі маңыздырақ. Себебі адамның барлық қасиеттері Шәкәрімнің ойынша
жаннан шығады.Осыдан келіп, Шәкәрім жанда тән сияқты қажеттілік бар деген
идеяға келеді. Жанның үнемі жетілу процесі белгілі қажеттіліктер арқылы
іске асады. Жанның тілегі ол - ұждан. Ұждан - бұл Шәкәрім түсінігіндегі
үшінші анық.Ұжданға үш түрлі қасиет тән. Олар; әділет, мейірім, ынсап.
Міне, осы қасиеттер арқылы адамның жаны ерекше мазмұнға ие болып, бұларды
таза ақыл арқылы бағамдап, өзін адам ретінде қалыптастырады.
Осылайша Шәкәрімнің "'Үш анық" шығармасында мәселе қоршаған
ортаны тануға ұмтылған танымдық сұрақтан басталып, адамның ішкі рухани
әлемі туралы мәселемен аяқталған болатын. Ендігі жерде ең негізгі мәселе
адамда, оның ішкі жан дүниесінде, адамның рухани қасиеттерінде,
еркіндігінде, оларды дамытуда екендігі өзінен өзі түсінікті. Сөйтіп
адамның еркіндігі Шәкәрім дүниетанымындағы басты сұраққа айналды.
Адамның еркіндігі әсіресе, XVIII ғасыр Еуропа философиясында ең
негізгі мәселе ретінде көтерілгені белгілі. XVIII ғасыр Еуропа
ағартушылары адамның еркіндігі туралы мәселені әлеуметтік тұрғыдан
көтерген болатын. Адамның мәні оның қоғамдық өмірдегі маңызы мен ролі
жайындағы проблемада жаңа дәуір ойшылдары ой-толғамдарының алатын орыны
ерекше. Бірақ осы мәселеге Еуропа ойшылдары тарихи жолмен келсе, қазақ
ағартушылары басқаша қараған болатын. Шәкәрім "Үш анығында" ХVІІІ-ХІХ
ғасырдағы кейбір Еуропа ойшылдарын адам мәселесіне келгенде ерекше сынға
да алды. Бұл жерде Шәкәрімнің Еуропа мәдениетіне деген көзқарасы туралы
үлкен мәселе бар. Шәкәрім өзінің шығармашылығының алғашқы кезеңінде
Еуропа білімді жұрт деп оны алға тартса, кейін ол өз ойына карсы келіп
Еуропадағы жаңа дәуірден кейінгі жағдайларды сынға алады. Батыс Еуропа
ағартушыларының ойынша адамды қоғамдық орта жасайды. Адам
қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Кейін Еуропадағы буржуазиялық
төңкеріс капиталистік қатынастардың орнап "Қоғамдық
келісімнің" жүзеге асуына жол ашқан еді. Сондықтан қоғамдық ортақ келісім
арқылы адамның еркіндігін қамтамасыз ету, азаматтық қоғам құру жүйесі
Еуропада іске асты. Ал Шәкәрім өзінің ағартушылық идеяларында қоғамдық
ортаның адамды емес, адамның қоғамдық ортаны жасаушы құндылық екендігін
дәлелдеп, сол қағиданы ұстанды. Шәкәрім үшін адамның жаны ондағы мақсат—
мұраттар ең басты құндылық, әрі байлық. Шәкәрімнің ойынша адам сыртқы
қатынастарда емес неғұрлым ішкі жан дүниесіндегі адамгершілік
қатынастарда еркіндікте. Осы жолды ұстына отырып Шәкәрім адам
мәселесінде XIX ғасырдағы позитивистерді сынға алды. Тек ғылымның
жетістіктеріне сүйенген позитивистік ілім Шәкерімнің ойынша
затшылдық жолда, адамның жан дүниесінен алшақ кеткен еді. Позитивизм
ілімі Шәкәрімнің ойынша тек сыртқы ортаны тануға бағытталған, ал адам
тануда бұл дәрменсіз. Сонымен жаңа дәуірден бастау алатын Еуропа
өркениеті, "Қоғамдық келісім" теориясы адамның жеке шығармашылық
даралығынан көрі Х.О. Гассеттің тілімен айтқанда "көпшілік
көтерілісіне" жол ашты.
"Европа білімді жұрт осы күнде,
Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде.
Терең ойлап сөзімнің түбін біл де,
Іштен жыла, шырағым сырттан күл де.
Мен-ақ жүрек деген сөз босқа шығып,
Қару, күшпен көрсетіп қасқырлығын.
Мылтық билеп тұрғанда әділет жоқ,
Алдамай-ақ аулақ өл, жарықтығым".
Әлемді бөліске салу кырғын соғыстардың түп негізінде де осы өркениет
жатқандығын, қоғам өміріндегі тобырлық сананың қарқындауын Шәкәрім жақсы
түсінген. Сондықтан ол дүниені өзгертуді ендігі жерде қоғамдық ортадан
емес, жеке адамнан бастау қажеттілігіне көз жеткізді. Міне, осыдан келіп
ол Еуропадағы көпшілік мәдениетті сынға алады.
"Қоғамдық ортаны жасаудағы адамның ролі"-деген осы бөлімнің
екінші параграфы адамдық құндылықтар туралы Шәкәрім Құдайбердіұлының
философиялық ой-толғамдарын зерделейді. Қоғамдық ортаны жасаудағы адамның
өзіндік ерекшелігін ең негізгі орынға қойған Шәкәрім Құдайбердіұлы
адамгершілік заңдарды қоғам өміріндегі ең негізгі заңдармен бірге,
теңдікте қарастырды. Себебі қоғамдық қатынастарды іске асырушы адам. Олай
болса әр адамның моральдық сапасы қоғамдық ортаны қалыптастыруда шешуші
роль атқармақ. Адамның ішкі адамгершілік қасиеттеріне, ойлау жүйесіне
тікелей ықпал жасайтын жол - ар-ұждан. Адамның ішкі жан дүниесі, ондағы
ниет сезімдері, Шәкәрімнің ойынша тек ар-ұждан заңдары арқылы реттеледі.
Шәкәрімнің бар ой-арманы әрбір жеке адамды қоғамдық ортада ең негізгі
құндылыққа айналдыру. Ол үшін ар түзейтін ілім керек деп білді.
Қоғам әрбір адамнан басталады. Сен басқаның еркіндігін
мойындайсың. Ал басқаның еркіндігін мойындау адамды адам ретінде бағалау
деген сөз. Адамның адамдығы түзелмей адамдар ешқашан бақытқа жете алмауы
мүмкін. Сондықтан Шәкәрімнің ойынша әрбір адамның өз бойындағы
адамгершілік қасиеттерді түзеуі ең негізгі міндет. Шәкәрімнің барлық ар
іліміндегі негізгі қағида осындай. Адам ең алдымен өзін-өзі тануға ұмтылу
арқылы ақиқаттың арақатынасын таниды. Ойшыл үнемі адамды ақиқатты тануға
шақырады. Бұл жолда адамға қайраты мен ойына сүйену қажет. Ой арқылы ғана
адам әр нәрсенің мүмкіндігін байыптай алмақ. Ендеше, адамды бақытқа
жеткізу үшін қоғамда ар-ұждан, махаббат, адамгершілік, әділет, мейірім,
ынсапты негізгі құндылыққа айналдырған жөн деп түсінді Шәкәрім. Ол үшін
адамдар басқа адамның өміріне өз өміріндей мақсаттылықпен қарауы қажет.
"Бұлдыр болма өзіңе-өзің сенбей,
Дүние құмар, залалкес бола қалсаң,
Өлімді ойла келерлік күнді ертеңдей.
Маған сүйтсе қайтер ем деп ойлашы,
Адамның баласы ғой о да сендей" -
деп ойшыл толғанады. Дүниеде ең алыс адамдар мен адамдардың арасы. Бұл
ешқандай өлшеммен өлшенбейді. Сонымен қатар ең жақын ол да адамдар мен
адамдардың арасы. Бұған да өлшем жоқ. Мәселен, адамды өлтірген қылмыскер
мен оның құрбаны болған адамның арасындағы алшақтықты немен өлшеуге
болады. Әйтпесе, бір-бірінің нәзік сезімі үшін құрбан болған ғашықтардың
жақындығын немен өлшейміз. Ендеше, адам мен адамның арасы бір жағынан бір-
біріне өте жақын, екінші жағынан өте алыс. Қылмыскер адамды өлтіргенде
сол адамның орнына өзін қойып көрсе, қылмыс жасамаған болар еді. Тіптен
оның жаны түршігіп, қандай зұлымдыққа барғанына көз жеткізер еді.
Сондықтан әркімге сенің жүрегіңнен орын болуы ең керек іс. Өзіңді
басқаның орнына қоя білу, бұл гуманизмге тән ең ұлы қасиет. Шәкәрімнің
бұндай идеялары бір жағынан неміс ойшылы И.Канттың категориялық
императивіндегі қағидалармен үндесіп жатады. Бірақ ойшыл бұндай
түсініктерге тіптен басқа уакытта, басқа қоғамдық ортада, өзіндік
дүниетанымы арқылы келіп отыр. Ар-ұждан дегеніміз адамның өз-өзіне деген
жауапкершілігі. Адам сол жауапкершілікті үнемі мойындауы тиіс.
"Кейбіреу жазады қу өмір деп,
Тұрағы жоқ, алдамшы, су өмір деп.
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Ия, көлеңке, яки түс, у өмір деп.
Бұғанда еріп көп жаздым түшіркеніп,
Білімділер сөзі деп ентеленіп,
Өмір емес, алдаған өзіңді-өзің
Пәленшекем айтты деп қалма сеніп..."-
деп Шәкәрім адам өміріндегі болып жататын келеңсіздіктерді тек тағдыр деп
қоя салатын адамдарды біржақты болмауға шакырады. Бұл адамның
жауапкершілігін мойындамауы болар еді. "Дүниеде сыры өзімен бірге
көмілетін адам бар ма екен өзі"-деп толғанады ойшыл. Адам өзінің сырын
ұрлатады. Сондықтанда еркіндікте болу қиын. Бірақ өмірдегі бұндай
мәселеге гессимистік тұрғыдан қарауға Шәкәрім қарсы.
"Кісі бағын деме бағым,
Өз денеңді нұрлы қыл.
Ай сықылды болма жарық,
Қарыз алып күн нұрын".
Ойшылдың осы бір толғамдарынан терең ой мен адамға деген
ерекше сүйіспеншілікті аңғару қиын емес. Адамның адамгершілік қасиеті
ішке бітетін құндылық. Бұндай құндылығы жоқ адам адам ретінде өледі.
Ендеше адамды адам ететін оның ерекше адамгершілік қасиеттері, ар-ұжданы.
"Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан,
Анық төмен болмай ма хайуаннан.
Ынсап, рахым, ар ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан!"-
деген өлең жолдарынан бұндай идеяны ойшылдың үнемі алға тартып отыратынын
байқаймыз. "Көрген соң ел арасын анық сезіп, аңдайын айдалаға кеттім
безіп-деп тебіренген ойшыл өзінің ар ілімінен ешқашан бас тартпай,
өмірінің соңына дейін халқының рухани еркіндігін көксеумен өтті.
Шәкәрім қоғамдық ортаның адамды емес, адамның қоршаған ортаны
жасайтындығын бүкіл өзінің шығармашылығына арқау еткен ойшыл. Сондықтан
оның даналық ойлары неғұрлым өміршең. Шәкәрім адамға ерекше
сүйіспеншілікпен, мақсат ретінде қарайды. Адам ол үшін ең негізгі мақсат.
Шәкәрім бүкіл әлемдік деңгейдегі гуманист ойшыл. Ол адамға бір қоғамның
деңгейінде емес, бүкіл адамзаттық тұрғыдан қараған. Шәкәрімді бір
халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың тағдыры алаңдатады. Бірінші
дүниежүзілік соғыс, әлемдегі ірі империялардың кіші елдерге отаршылық
саясаты, бәрі де ойшылдың көзқарасынан тыс қалған жоқ. Бұның барлығына да
ол адамның тағдырына алаңдаушылықпен қараған еді. Ол өзінің "Адам
немене?","Ана жылы әскер шығып, оңнан-солдан", "Серігім жалғыз Әупіш
қасымдағы" -деген өлеңдерінде әлемдегі соғысқа, отаршылыққа қарсы шықты.
Шәкәрімнің ойынша бүкіл әлемді билеп төстеген адам әлі өзін-өзі тануға
дәрменсіз.Өркениет сыртқы ортаны игеруге бағытталып, кейде адамдардың
өзіне кауіп төндіруде. Адамның өз-өзін тануына еш елде мүмкіндік жоқ.
Осыдан келіп Шәкәрім адамды тануға жол бастайтын "Ар ілімін" қажет деп
білді. Осы жолда Шәкәрім Американдық жазушы Бичер Стоу Гарриеттің "Том
ағайдың балағаны" романын қазақ тіліне аударды. Бұл романда Америкада
адамдарды бас еркіндігінен айырып құлдыққа салу, қарапайым еңбекші Томның
базарда сатылуы ғажайып суреттелген. Жазушы осы шығармасы арқылы бұған
қарсылық көрсетіп, одан шығудың жолын іздеген еді. Том ол Шәкәрімнің
ойынша ғұмыр бойы өзінің еңбегімен, ешкімге қиянатсыз өмір кешкен адам.
Бірақ оның базарда сатылуы XX ғасырда әлемде әлі толық теңдіктің жоқ
екенін көрсетеді. Адамды құлдыққа салу ол адамзаттың ең негізгі қайғы
мұңдарының бірі. Шәкәрім болса;
"Көзіме елестейді құлдық дәуір,
Адамды "кұл" деген сөз маған ауыр" –
деп адамды құлдықтан құтқару жолында күресуге шақырады.
Бүкіл әлемде құлдықтың жойылуын көксеген Шәкәрімнің даналық
ойынан, ерекше гуманистік көзқарасты көреміз. Ойшыл XX ғасыр әлемдегі
отаршылыққа қарсы шықты. Адамзатты ардың жолына шақырды, бүкіл әлемдік
бейбітшілікті аңсады. Сонда ғана адамға бұл әлемде дұрыс жағдай жасалып,
оның бақытына жол ашылатынына сенді.
"Енбекке шыда, ебін тап та,
Сабырдың түбі сары алтын.
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі - өз халқың".
Міне, бұл Шәкәрім гуманизміне тән қағида. Шәкәрімнің "Үш анықтағы"
адамға бетбұрыс жасауы, оның гуманистік қағидалары, ойшылдың өзіндік
санасы ретінде тарихта қалды. Себебі ойшыл айтып өткен қағидалардың күн
өткен сайын шындыққа айналуы оның ой-толғамдарының тарихтағы санаға
айналуына жол ашты.
Шәкәрімнің "Ар ілімі" адамның ішкі рухани еркіндігіне жол ашады.
Ішкі жан дүниесінде рухани еркіндікте болған адам ғана қоғамдық ортаны
жасауға қабілетті. Адам өзін-өзі тану арқылы барлық адамнан еркіндікте.
Ішкі жан дүниесі рухани еркіндікте бола алмаған адам қоғамдық ортаны
жасауға, өзгертуге дәрменсіз. Ол қоғамдық қатынастардың құралы болып қала
бермек.
1.3.Шәкәрім танымының мәні. Кез-келген ойшыл белгілі бір рухани
арналардан идеялық бастау алып, өз заманы туралы ой-пікір қалыптастыруы
мүмкін. Бірақ ол ойшыл үшін жеткіліксіз. Бұны санадағы тарихи кезең
дер едік. Шығармашылық жолда басты мәселе тарихтағы
санаға айналу. Ф.Гегель өзінің "Рух феноменалогиясы" атты
еңбегінде "Өзіндік сана үшін одан тыс тұрған өзіндік сана бар.
Біріншіден, ол басқа өзіндік санада өзін жоғалтып, басқа бір мәнге ие
болады. Екіншіден, ол басқаны бөтен мән ретінде көрмейді, ол басқадан
өзін көреді"- деп жазған болатын. Сондықтан Шәкәрімге философия тарихын
немесе басқа да діни ілімдерді оқу, іздену не үшін қажет болды деген
заңды сұрақ туындайды. Шәкәрім оларды оқу-оқытып басқаларды үйрету
үшін немесе білім қуып, пайда табайын деген мақсатпен іздемеген. Ол өз
идеяларына сәйкестік тапқысы келді. Бұл жерде басты мәселе ойшылдың өзін-
өзі іздеуінде, өзін-өзі тануға ұмытылуында жатыр. Өзін-өзі тану жолында
адамның таным процесіндегі өзіндік санасы мен ойлау ерекшелігі
басты роль атқармақ. Адамның ойлау ерекшелігінде дүниеге
шығармашылық көзқараспен қараудың мәні зор. Шәкәрім таным процесінде,
адамның дүниені сезіну кабілетінде көңілдің,көкіректің,жанның көзі
деген ұғымдарды ерекше бағалайды.
"Тән көретін бастағы көз,
Байқамайды жан сырын.
Көр де ақылға сал деген сөз,
Көз керек қой ойлырақ.
Хақиқатты дәл көруге,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұқсат жоқ шырақ" -
деп ойшыл таным процесіндегі өзіндік ұстанымын осылайша білдіреді.
Дүниеге жанның көзімен қарау бұл - шығармашылықта болу, әрбір құбылыстан
ой алу, дүниемен тілдесу. Ендеше таным процесінде әр адам өзінше
дараланады. Дүниеге шығармашылық көзқарас ол - дүниеге ойдың көзімен
қарау. Шәкәрімше айтсақ "Тотыға тіл үйретілсе, сөзі адам өзі-құс". Яғни,
дүниеге шығармашылық көзқарас, өзіндік сана адам болмысына ғана тән
қасиет, ол қайталанбауы тиіс. Өйткені сөз де, ой да Шәкәрімнің ойынша
адамның жанынан шығады. Сондықтан адамның жаны шығармашылықтың көзі. Адам
үшін "Адам-Әлем" қатынасында дүниеге материалдық қатынас жасау
жеткіліксіз, ең бастысы шығармашылық қатынас болуы керек. Яғни, дүниеге
жаныңмен қатынас жасау қажет. Бұл дегеніңіз әлеммен бірге өмір сүру деген
сөз. Жалпы бұндай түсінік қазақтың дүниетанымына тән. Бұл жайында
зерттеуші ғалым Қ.Ш. Нұрланованың "...Жарық дүниеге эстетикалық
көзқарастың тағы бір асқар биіктігі Адам мен Әлем біртұтас деген қазақтың
ой түсінігінде жатыр. Бір жағынан бұл тұжырымдар өте терең және өміршең,
ал екінші жағынан бұл жалпы қазақ еліне ғана тән ой-өрісінің
негізінде қол жеткен рухани биіктік"- деген тұжырымы көңілге
қонымды. Сонымен дүниеге шығармашылық қатынастың қазақ үшін "Адам-Әлем"
байланысында маңызы зор. Бұның түп негізінде дүниені адамдандыру, дүниеге
әлі материя емес жанды нәрсе ретінде қарау түсінігі жатыр. Дәлірек
айтқанда дүниені жанды нәрсе ретінде шығармашылықта қайта жасап шығару.
Адам мен Әлем бір-бірін толықтырып тұр. Табиғат ол - өлген ой. Ой ол -
тірі табиғат. Содан болар Шәкәрімнің "Көңілі жанды өлмейді, тәні жанды
өлсе деп"- деп толғануы. Сондағы көңіл жанды деген ұғымда адам санасының
шығармашылық қасиеті туралы түсінік жатыр.
Шәкәрім таным процесінде біржақты ойлауға, яғни, абстрактылы
ойлауға қарсы. Ол бұл туралы "Соқыр ойлы, өзімшіл бір езуге, қанша ғылым
білсе де кіре алмайды ес"- дейді. Біржақты ойлау әсіресе ғылым үшін
кауіпті. Шәкәрім дүниеге шығармашылық көзқараспен, жанның
көзімен қарауға қарама-қарсы ұғымдарды да өз
шығармашылығында ашып көрсетеді. Шәкәрімнің дүниетанымдық
түсініктеріне тән бұндай ұғымдарға тоқталар болсақ олар: '"Соқыр
ой","Өлген ой","Өлген көз",''Өлген құлақ", "Ноқталы ой"-деп тізбектеле
береді. Тіпті кейбір ғалымдарға ғана емес Шәкәрімнің ойынша діндарларға
да өзіндік сана, шығармашылық жетіспейді.
"Таза ақылмен таппаған дін,
Шын дін емес - жындылық.
Қармалаған бір соқырсың,
Өлген ой мен көз, құлақ ".
Сондықтан ойлау, ой түю тек жанның көзі,адамның көкірек көзімен
ғана іске асатындығын Шәкәрім өте дәлдікпен жеткізе білген. Дүниеге
жанның көзімен қарау бұл таным процесінде ғана емес, елеуметтік өмірде де
қажетті іс. Шәкәрімнің ойынша әр адамның көкірек көзі оянса қоғамда
түзелер еді.
"Мына көзді қалдырып,
Көңіл көзін көзің қыл.
Бас көзімен қаңғырып,
Ұқпа қойсаң, өзің біл".
Бұның ақиқатты тануда маңызы зор. Шәкәрім өз қағидасын таным
процесінде берік ұстана білді. Адам шығармашылықта дүниеге қайта туады.
Шығармашылық өмірде дүниені таниды, қайта тудырады. Дала Шәкәрім үшін ол
бос кеңістік қана емес. Ол - қазақтың тағдыры. Ойшылдың көз алдында
"Еңілік-Кебек", "Қалқаман-Мамыр" моласы. Бұл тек өткен тарих қана емес,
адамның тағдыры. Махаббатты қоғамның жатсынуы. Барлығы да қазақтың
тағдыры түріндегі ой бейнесінде ойшылдың көкірек көзіне еніп, ой әлеміне
жан бітіреді. Соның бәріне де Шәкәрім ой көзімен қарады. Өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау.
1.1. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы ... ... ... ... .8
1.2. Шәкәрім философиясының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3.Шәкәрім танымының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
IІ-тарау.
2.1. Шәкәрімнің Үш
анығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
2.2. Шәкәрім Үш анығындағы ынсап,әділет,мейірім
мәселелері ... ... ... .52
2.3. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының тарихи
мәні ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе.
Жұмыс философия мамандығы бойынша жазылған еңбек болып
табылады.Оның ішінде қазақтың дана ойшылы Ш. Құдайбердіұлының дүниетанымы
талдаудан өткізілді. Ш.Құдайбердіұлының дүниетанымына тән даналық үлгілер
жұмыста айқындалады. Қазақ философиясын зерттеу, еліміз егемендігін алып,
әлемге тәуелсіз мемлекет ретінде танылған заманда айрықша жолға койылып
отыр. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет
қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады.
Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ
ойының дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді. Қазақ философиясы осы бір
дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып келеді.
Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың
озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен,
өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің
тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағұн.
А.Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі
ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар
дүниені тануға ұмтылған ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар
туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге
жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына
ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын
зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ
философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім
Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз.
Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық
мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау
мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып
қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты,
қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ
ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен,
халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық
дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады.
Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық
ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып,
жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс-мәдениетінің
аясында сұхбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын
көрсетеді.Бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-
бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің
философиялық дүниетанымын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан
оның шығармашылығында рухани сұхбаттың ерекше орын алғанын ұмытпаған жөн.
Сонымен қатар халқымыздың дана тұлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік
идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас ұрпаққа берер тағылымы мен
тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгінгі біздің қоғамдық
өмірде қажеттілік туып тұр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі
туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен
адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл
жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие
боламыз. Осы жолда , ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны
зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ.Зерттеудің
өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей тұжырымдарды
келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған
танымал ойшыл тұлғаларымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу
халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес коспақ; екіншіден, қазақ
философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми тұжырым
қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ
мәдениетінің ұрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртұтас рухани күшке
ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын
берік қальптастыруға қызмет етпек.Осындай ізгілікті істерді жүзеге
асыруда Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан
зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Жұмыстың тақырыбы философия
тарихы бойынша зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты
сараптамадан өткізуге негіз болады. Жұмыстың басты құндылығы ұлтымыздың
ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бұл еңбек
Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымына жан-жақты философиялық талдау жасауға
арналады.
Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт
өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда
өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан
Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы
деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып,
ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп
қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің
тарапынан "Мәдени мұра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде,
Шәкәрімдей ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол
ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне
жағдай туып отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа
замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық
түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге
көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық
тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым
ұтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан
қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми,
философиялық сауатының, интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл
идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын
аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және тұтас
қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше
септігін тигізері сөзсіз.
Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу
жылдан астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен
қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне,
осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар
біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың
сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ,оның дүниетанымын педагогика,
әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы
басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан
зерттеген А.Амребаев, А.Айтпаева,Г.Әбдірасылова және тағы басқа ғалымдар
диссертациялық жұмыстар қорғады.
Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім
шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды.
Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі
қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл
ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген
философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі
өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-
ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен
өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей
сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ
ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне
айрықша назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі
ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар
аударылады.Жұмыста ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу
арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы
орнын айқындау. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық
мәселелердің философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы
мәніне баса назар аударылады. Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-
қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі
күні біршама иәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының
дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан,
өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарына
Ж.М.Абдильдиннің, Ә.Н.Нысанбаевтің,
Қ.Ш.Нұрланованың,.С.Е.Нұрмұратовтың ,Ж.С. Орынбековтің, О.А. Сегізбаевтің,
Ғ. Ақпанбеттің, А.Тайжанұлының, М.Ш. Хасановтың, Т.Қ. Айтқазиннің ,
Қ.Ш.Бейсеновтің, Д. Кішібековтің, Қ. Рахметовтің, Т Х.Ғабитовтің, Н.Р.
Мұсаеваның шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.Шәкәрім
Құдайбердіұлы дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты
зерттелетіндігіне дау жоқ.Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық
тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай
түсетінімізге күмән жоқ.
Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім
Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеп тұжырым
жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани кайнар көздердің
маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің
ерекшелігіне, оның дүниетанымына талдау жасау жұмыстың басымдылық
танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсаттарға сәйкес
жұмыста төмендегідей міндеттер алға койылды:
Ойшылдың дүниетанымының қалыптасуына ықпал жасаған
рухани кайнар көздерді көрсету;
Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына
ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық
тұрғыдан талдау жасау;
Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің
ерекшелігін, даралығын бағамдау;
Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы
тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне философиялық
тұрғыдан сараптама жасау. Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы
мен адамның қоғамды жасаудағы роліне Шәкәрім Кұдайбердіұлының
шығармашылығы арқылы талдау жасау;
Шәкәрім Құдайбердіұлы көтерген философиялық
мәселелердің философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы,
бүгінгі қоғам өміріндегі мәнін көрсету.
I-Тарау.
1.1.Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы.Кез-келген ойшылдың
дүниетанымы қалыптасқан дайын күйінде өзімен бірге пайда бола
салмайтындығы белгілі. Ойшыл ол көптеген ілімдерден сусындаған, өз
қоғамындағы маңызды мәселелерден шет қала алмайтын адам. Шәкәрім
Құдайбердіұлының дүниетанымы да белгілі бір қоғамдық қатынастардың
негізінде, өмір сүрген заманында қоғам өміріндегі орын алған
қайшылықтардан шығудың жолын іздей отырып және өзінің барлық шығармашылық
болмысына арқау болған рухани арналардан қуаттана отырып қалыптасқан
ерекшелігімен сипатталады.
Иесіз өзім кестім кіндігімді,
Зорға аштым тар үңгірде түндігімді.
Сүрген өмір жайымды түгел ұқсаң,
Сонда анық білерсің кімдігімді.
деп Шәкәрімнің өзі айтып кеткеніндей, ойшылдың дүниетанымын зерттеуде ол
өмір сүрген заман қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жағдайлардың
үрдісімен таныс болу қажеттілігі туындайды.
XIX ғасырдың екінші жартысы қазақ елі үшін айтарлықтай өзгерістер
уақыты болып саналады. "Қазіргі кезде ескі шығыстық негіздегі мұсылмандық
пен жаңа орыстық бағыттың арасында күшті күрес білінбей
ғана жүріп жатыр"- деп Шоқан Уәлиханов сол замандағы әлеуметтік
жағдайды айтып өткен болатын. Оның үстіне қазақ жеріндегі хандық билікті
жою жөніндегі ереженің патша үкіметінің тарапынан іске асырылуы, қазақ
қоғамында алғашқы капиталистік қатынастардың орнауына жол ашты. Осындай
өзгерістер уақытында өмір сүрген Шәкәрім Құдайбердіұлының
шығармашылығында әлеуметтік жағдайдың тақырыпқа айналуы заңды құбылыс
еді. Әсіресе, Шәкәрімнің оқу-ағарту, ғылым іздеу жөніндегі ой-
толғамдарынан оның өз заманындағы әлеуметтік мәселелерден тыс қала
алмағандығын көруге болады. Шәкәрім Кұдайбердіұлының дүниетанымының
қалыптасу, тарихи жолдарына зерттеу жүргізу барысында оның үш бірдей
қоғамдық кезеңді басынан кешіргендігін ұмытпаған жөн. Алдымен ойшыл
көшпелі қоғамда іргетасы қалыптасқан дәстүр-салттың, дүниетанымның
негізінде тәлім-тәрбие алды. Дәстүрлі мәдениеттегі төл дүниетанымдық
түсініктер негізінде өзіндік ұғыну, сезіну қасиеттерін қалыптастырған
Шәкәрімнің шығармашылығында халқымыздың ойлау мәдениетіндегі даналық
үлгілерге тән ерекшеліктердің берік орын алғандығын айта кету керек.
Ойшылдың шығармашылық жолында айтарлықтай із қалдырған екінші бір
кезең патша үкіметінің қазақ даласын отарлау уақытымен сәйкес келеді.
Ойшылдың саяси-әлеуметтік көзқарастарының басым көпшілігі осы патша
үкіметі билік құрған қоғамдық қатынаста қалыптасты. Мәселен, оның орыстың
гуманист ойшылы Толстоймен ерекше жақындығының астарында ой сабақтастығы
ғана емес, патша үкіметіне қарысы күрестің жатқандығын ұмытпаған жөн.
Шәкәрім өлеңдерінде патша өкіметінің халықты отарлаушылық саясатын сынға
алып өзіндік көзқарас білдіру арқылы саяси-әлеуметтік ой тұжырымын
қалыптастырды. Шәкәрімнің саяси-әлеуметтік көзқарасына ықпал жасаған
қоғамдық жағдайлардың бірі ол - кеңес үкіметінің билік құрған кезеңі.
Кеңес үкіметінің үстанған саясатын Шәкәрімнің қолдамағанын айта кету
керек. Ойшыл бұл соңғы екі кезеңде де империяның отаршылдық саясатын
халқымен бірге басынан кешірді. Міне, осы екі бірдей қоғамдық
қатынастардың қайшылығы, ондағы әлеуметтік мәселелер Шәкәрім
шығармашылығында орын алып, одан шығудың жолын іздеген Шәкәрімдей
ойшылдың саяси-әлеуметтік көзқарастарының калыптасуына ықпал жасап, оның
дүниетанымына өзінше әсер етті деп айтар едік.
Ойшылдың дүниетанымының қалыптасу жолдарын анықтау барысында тек
замана қайшылығы, халықтың басынан кешкен тағдыры, қоғамдық қатынастарды
ғана айтып қою жеткіліксіз. Шәкәрім көтерген философиялық мәселелердің
ауқымдылығы соншалық, рухани ізденіс жолында ойшыл Шығыс пен Батыстың
философиялық ілімдерінен, рухани арналарынан сусындауға мәжбүр болған.
Ойшылдың дүниетанымын зерттей отырып оның өзіндік санасы мен ойлау
мәдениетіне ықпал жасаған бірнеше рухани арналарды анықтауға болады.
Алдымен Шәкәрімнің қазақ халқының төлтума ойлау мәдениетін бойына
сіңірген ойшыл екендігін айта кету керек. Әсіресе, қазақ халқының ауызша
мәдениетінің, аңыз әңгімелері мен шешендік сөздерінің, халық ауыз
жырларының ойшылдың шығармашылық бітім болмысына арқау болғандығын
аңғаруға болады. Оның "Ескі ақындық", "Қорқыт сарыны" атты өлеңдерінен,
басқа да өлең жырларындағы көркемдік ойлау, бейнелеу үрдісінен қазақ
халқының төлтума ойлау мәдениетіне тән үлгі көрініп тұр. Шәкәрімнің жас
кезінен бастап рухани ізденіс жасауына, оның елі мен жерін сүйер азамат
болып қалыптасуына айрықша ықпал еткен Абай мектебі екендігін ойшыл талай
жазып та, айтып кеткен болатын. Сондықтан Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі
қалыптасу, тарихи жолдарының басында сөз жоқ Абай мектебі тұрады. Абайдың
даналық үлгілеріне тән түсініктер кейін Шәкәрімнің шығармашылығында
кеңінен дамып, жалғасын тапты.
Шәкәрім замана талабына сай ғылым-білімді игеру жолында көптеген
ізденіс жасаған. Оның рухани жетілуіне айрықша әсер еткен жолдардың бірі
Шығыс мәдениеті болды. "Оятқан мені ерте - Шығыс жыры"- деп өзі
айтқанындай Қожа Хафиз, Физули, Науай сияқты Шығыс ғұламаларының әлем мен
адам болмысы туралы ой-толғамдарының Шәкәрімге ерекше есер еткендігін
айта кету керек. Шығыс мәдениеті туралы сөз болғанда ойшылдың
философиялық-этикалық көзқарастарында ислам дінінің айрықша ықпалын
аңғару қиын емес. Оның ұзақ циклден тұратын "Иманым" деген өлеңінен бұны
анық көруге болады. Шәкәрімнің ізденіс ауқымы, ойлау кеңістігі бұнымен
шектелген жоқ. Ол орыс ойшылдары Пушкин, Лермонтов, Толстойдың
шығармаларын қазақ тіліне аударып, олардың гуманистік идеяларымен өз
шығармашылығын қуаттандыра түсті. Орыс ойшылдарының шығармашылығынан
адамзатқа ортақ гуманистік илеяларды тапқан Шәкәрім олардың көзқарастарын
адамзат болмысына ортақ құндылық ретінде бағалайды.Сондықтан кейін ойшыл
"Талпынып орыс тілін үйренумен,надандықтың жуылып кетті кірі" деп өзі
туралы жазған болатын.Осындай жағдайларды ескере отырып орыс гуманист
ойшылдарының шығармашылығын Шәкәрімнің ойшыл ретінде қалыптасуына ықпал
еткен рухани арна ретінде қарастыруға болар еді.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық тақырыптағы " Үш анық "
шығармасын зерттеу ауқымды ізденісті талап етеді. Әсіресе, осы шығарманың
желісіндегі Батыс филсофиясының тарихы арқылы Шәкәрімнің әлем
ойшылдарымен ой жарыстыруы, қазақ философиясындағы айрықша құбылыс болды
дер едік. Шәкәрім дүниетанымындағы жан және дүниенің бастамасы туралы
сұрақтың негізіндегі рухани ізденісінің өрісі осы философия тарихы болды.
Сонау көне грек Милет мектебінен бастап XIX ғасыр позитивистік ағымның
көтерген мәселелерімен жете таныс болған, оларды керек кезінде сынға
алған Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі ерекшелігі өзіндік тұжырым, көзқарас
қалыптастыруында. Осындай жағдайларды ескере отырып дәстүрлі философия
тарихын Шәкәрімнің дүниетанымына ықпал жасаған тарихи жолдардың, рухани
арналарының бірі деп айтуға болады. Міне, жоғарыда айтылған рухани
арналар мен тарихи жолдардан бастау алатын дүниетанымдық түсініктер
болашақта Шәкәрімдей қазақ ойшылының шығармашылығында синтезделіп, ерекше
ойлау формасында, даналық үлгісінде даму жалғастығын тапты. Сонымен қатар
идеялық мағына жағынан Шәкәрімнің дүниетанымында көрініс тауып отырады.
1.2.Шәкәрімнің философиясының мәні.Бұл бөлімде ойшылдың дүниетанымындағы
адамға қарай бетбұрыстың негіздерімен әлеуметтік-философиялық
көзқарасының мәнін анықтауға, Еуропа өркениеті туралы ой-толғамдарын
талдауға арналады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы философия тарихын меңгерген бірден-бір қазақ
ойшылы. Ол өзінің философиялық еңбегі "Үш анықта" жан және әлемнің
бастамасы туралы мәселені зерттейді. Дүниенің пайда болуы
мен даму заңдылығын сыры ашылмаған құдіретті күш
немесе Жаратушымен байланыстырған діни ілімдердің және оны
табиғат заңы деп түсіндіретін ғылыми бағыттардың көзқарастарын жан-
жақты зерттеген Шәкәрім бұл екі жолдың да ақиқатқа сәйкесе бермейтін
тұстарын сынға алып отырған.
"Адасып діншіл азғанын,
Пәншілер ғылым қазғанын.
Философ ойшыл жазғанын,
Сынауға енді бұрдым бас."-
деп ойшыл ашық айтып кеткен болатын. Шәкәрімнің ойынша ақиқатты іздеу
ақылы сау әрбір адамның міндеті. Сондықтан ол дүниені тану, адамды тану
жолында үлкен ізденістер жасаған. Себебі адам тек өлмек үшін жаратылса
онда оның өмірінде еш мән болмас еді. Олай болса осы өмірмәндік
сұрақтарға жауап іздеу Шәкәрім дүниетанымындағы ең басты мәселе.
"Келдім кайдан? Қайтсе пайдам?
Өлгеннен соң не болам?"
"Мен" деген - жан, ақыл - айнам,
Жоғала ма сол шын-ақ."-
деп Шәкәрім адамзат тіршілігіндегі өмірмәндік, тамыры терең философиялық
мәселелерді көтереді. Шәкәрім "Үш анықта" өзінің дүниетанымындағы ең
негізгі адам мәселесіне байланысты ақиқатты іздейді. Ол барлық әлем
ойшылдары сияқты философиялық мәселелерді көтеріп, оны шешуге тырысты.
Бұл жолда ол жан мен дүниенің бастамасы туралы сұрақты шешуде қалыптасқан
Еуропадағы екі жолдың, яғни, дүниенің даму заңдылығын түсіндірудегі
ғылыми дүниетаным мен діни-метафизикалық жолдың қайсысы анық екенін
табуды адам танымының басты мақсаты деп білді. Ойшылдың осы екі түрлі
дүниетанымды жүйелей зерттегеніне қарап, оның "Үш анық" шығармасын нақты
дәлелдемелерге сүйенген ғылыми еңбек деп бағалауға болар еді. Қандай ой
айтса да ойшыл нақты дәлелдермен өз тұжырымдарын ұштап отырады. Шәкәрім
өзінің "Үш анық" концепциясын қалыптастыру барсыныда жоғарыда айтылған
жолдардың жетістіктерін ұтымды пайдалана білген. "Үш анықта" Шәкәрім көне
грек натурфилософиясынан бастап XIX ғасыр Еуропадағы О. Конттың
позитивизіміне дейін өзі көтерген мәселе бойынша тиянақты түрде талдау
жасайды. Шәкәрім көне грек ғылымының қайта жаңғыру дәуірінде ерекше
жалғасын тапқанын түсініп Ньютон, Линней, Коперник, Галилей, Бруно,
Ламетри, Руссо, Вольтер сияқты ойшылдардың көзқарастарын жетік меңгереді.
Ғылымдағы Каперник төңкерісінен кейін кайта жаңғыру дәуірінде
жаратылыстану ғылымының дамуына жол ашылған еді. Шәкәрім жаратылыстану
ғылымының негіздеген қағидаларынан бес түрлі дәлел келтіреді,
"Біріншіден, әлемдегі заттар үш түрлі күйде алмасып, үнемі айналыс
жолында. Олар; газдар, сұйықтар және қатты денелер. Міне бұлар заттардың
өмір сүру күйлері, формалары. Бар нәрсе жоғалмайды бір күйден екінші
күйге ауысады. Екіншіден, барлық дүние табиғат заңдарынан жаралып жатыр.
Сонымен қатар дүние белгілі бір мақсатта, үйлесімділікте. Үшіншіден,
тұқымдастық жолы. Бұнда барлық тіршілік иесі, хайуандар белгілі Жаратушы
арқылы емес, табиғаттың тұқымдастығы арқылы жаратылып жатыр. Төртіншіден,
біз әр нәрсені дене сезімімізбен білеміз. Мұқым барлықтың бәрі жаралыс
жолымен еріксіз бар болып жатқанын көріп, біліп тұрмыз. Бесіншіден,
барлық дүниеге қарасаң тасы, ағашы, басқа өсімдіктер, хайуандар, адамдар,
су, от сияқты, тіпті, біріне-бірі ұқсамайды. Бұл нені көрсетеді? Бұл әр
нәрсенің қалай болса солай кезі келгендіктен себебіне қарай жаралып
жатыр..."-деген сөз.
Шәкәрімнің ойынша, бұл бес дәлел Еуропадағы ХVII-ХІХ ғасырда
ерекше дамыған жаратылыстану ғылымдарының негізгі жолы болып табылады.
Жоғарыда айтылған жаратылыстану ғылымының бірінші дәйектемесіндегі дүние
қатты, сұйық және газдарға, яғни, әлемдегі заттар үш түрлі күйде алмасып
отырады деген көзқарас, кейін Шәкәрімнің жану және шіру процестері туралы
айтқан идеяларына ықпал жасады. Қалаған дәлелдерді Шәкәрім қабыл алған
жоқ дер едік.
Шәкәрім, "Ғылым жолында жану мен шіру әр нәрсенің құрауларын шешіп
таратуға себеп болады. Бірақ от жылдам шешеді. Бұл екеуінің де жалыннан
шыққан "угольная кислота" деген улы газы ауаға араласып кетіп, аяғында
хайуан, өсімдікетерге пайдалы азық болып шығады. Сөйтіп жанған, шіріген
денелерден шыққан иіс, жалындар біржола жоғалмай, қайта айналып осы
барлықтың ішінде бар болып жүреді"- деп жазған еді.
Міне, жаратылыстану ғылымындағы кайта айналыс жолы туралы
көзқарастың ойшылдың философиялық дүниетанымына ерекше ықпал жасағанын
осыдан-ақ байқауға болады. Осындай идеялармен сусындаған Шәкәрім,
дүниедегі заттардың біржола жоғалуына себеп жоқ, ол барлықтың ішінде бар
болып жүреді. Ендеше жанның да біржола жоғалуына себеп жоқ деп өзінің
негізгі философиялық принципін қалыптастырды.
Шәкәрімнің ойынша дүниедегі құбылыстар бір-бірімен себептілікте.
Себептердің түп себебі Жаратушы мәнді күште деп білді. Ендеше, дүниенің
түпкі себебі, барлық әлемді қозғалысқа келтіруші мәнді күш - Жаратушы бұл
Шәкәрім дүниетанымындағы бірінші анық. Ойшылдың түсінігіндегі екінші анық
ол – адам жанының ажалсыздығы. Шәкәрімнің ойынша жанда жаратушылық
қасиет бар. Барлық денелер жаннан жаратылады. Жанның бірнеше
түрі бар. Адамның жаны ең қуаттысы саналады. Сонымен қатар жан туралы
мәселеде Шәкәрім алғаш рет қазақ мәдениетінде жан мен рухты бөліп қараған
ойшыл. Дәстүрлі қазақ медениетінде рух ол жанның өлгеннен кейінгі формасы
деген көзқарас калыптасқан. Ал Шәкәрімнің ойынша рух ол - таза ақыл.
Яғни, жанның қасиеті. Шәкәрімнің ойынша жанның да жоғалуына себеп жоқ, ол
тек басқа күйге түседі. Ол психология ғылымын жан туралы мәселеде сынға
алды. Шәкәрім жанның өлмейтіндігі туралы идеяны дәлелдеу үшін XIX ғасыр
Еуропада кең жайылған спиритуализм, магнетизм, телепатия ілімдерінің
қағидаларын кең пайдаланды. Сөйтіп ол өзінің жан өлмейді, ол барлықтың
ішінде бар болып жүреді деген ұстанымын нақтылай түсті. Жанның
өлмейтіндігі, оның үнемі өрлеу үстінде болатындығы туралы мәселе
философиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл ең алдымен метафизикалық
мәселе. Жанның өлмейтіндігі туралы идеяның әсіресе, адам үшін маңызы зор.
Егер барлық тіршілік иесі өлі механизм ретінде табиғаттың заңдылығымен
айналысқа түсетін болса, адам тек құрал, меңіреу табиғаттың бөлшегі болып
қалады. Онда адамда ешқандай мән жоқ. Ал неғұрлым жанның қасиеттері
қуаныш, реніш, акыл-сана, махаббат сияқты мәселелерге келгенде адам
ерекше мәнге ие. Сондықтан адам жанының осындай қасиеттері жанға жанды
нәрсе ретінде қарауға жол ашады. Олай болса адам үшін тәннен көрі жанның
кемелдігі маңыздырақ. Себебі адамның барлық қасиеттері Шәкәрімнің ойынша
жаннан шығады.Осыдан келіп, Шәкәрім жанда тән сияқты қажеттілік бар деген
идеяға келеді. Жанның үнемі жетілу процесі белгілі қажеттіліктер арқылы
іске асады. Жанның тілегі ол - ұждан. Ұждан - бұл Шәкәрім түсінігіндегі
үшінші анық.Ұжданға үш түрлі қасиет тән. Олар; әділет, мейірім, ынсап.
Міне, осы қасиеттер арқылы адамның жаны ерекше мазмұнға ие болып, бұларды
таза ақыл арқылы бағамдап, өзін адам ретінде қалыптастырады.
Осылайша Шәкәрімнің "'Үш анық" шығармасында мәселе қоршаған
ортаны тануға ұмтылған танымдық сұрақтан басталып, адамның ішкі рухани
әлемі туралы мәселемен аяқталған болатын. Ендігі жерде ең негізгі мәселе
адамда, оның ішкі жан дүниесінде, адамның рухани қасиеттерінде,
еркіндігінде, оларды дамытуда екендігі өзінен өзі түсінікті. Сөйтіп
адамның еркіндігі Шәкәрім дүниетанымындағы басты сұраққа айналды.
Адамның еркіндігі әсіресе, XVIII ғасыр Еуропа философиясында ең
негізгі мәселе ретінде көтерілгені белгілі. XVIII ғасыр Еуропа
ағартушылары адамның еркіндігі туралы мәселені әлеуметтік тұрғыдан
көтерген болатын. Адамның мәні оның қоғамдық өмірдегі маңызы мен ролі
жайындағы проблемада жаңа дәуір ойшылдары ой-толғамдарының алатын орыны
ерекше. Бірақ осы мәселеге Еуропа ойшылдары тарихи жолмен келсе, қазақ
ағартушылары басқаша қараған болатын. Шәкәрім "Үш анығында" ХVІІІ-ХІХ
ғасырдағы кейбір Еуропа ойшылдарын адам мәселесіне келгенде ерекше сынға
да алды. Бұл жерде Шәкәрімнің Еуропа мәдениетіне деген көзқарасы туралы
үлкен мәселе бар. Шәкәрім өзінің шығармашылығының алғашқы кезеңінде
Еуропа білімді жұрт деп оны алға тартса, кейін ол өз ойына карсы келіп
Еуропадағы жаңа дәуірден кейінгі жағдайларды сынға алады. Батыс Еуропа
ағартушыларының ойынша адамды қоғамдық орта жасайды. Адам
қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Кейін Еуропадағы буржуазиялық
төңкеріс капиталистік қатынастардың орнап "Қоғамдық
келісімнің" жүзеге асуына жол ашқан еді. Сондықтан қоғамдық ортақ келісім
арқылы адамның еркіндігін қамтамасыз ету, азаматтық қоғам құру жүйесі
Еуропада іске асты. Ал Шәкәрім өзінің ағартушылық идеяларында қоғамдық
ортаның адамды емес, адамның қоғамдық ортаны жасаушы құндылық екендігін
дәлелдеп, сол қағиданы ұстанды. Шәкәрім үшін адамның жаны ондағы мақсат—
мұраттар ең басты құндылық, әрі байлық. Шәкәрімнің ойынша адам сыртқы
қатынастарда емес неғұрлым ішкі жан дүниесіндегі адамгершілік
қатынастарда еркіндікте. Осы жолды ұстына отырып Шәкәрім адам
мәселесінде XIX ғасырдағы позитивистерді сынға алды. Тек ғылымның
жетістіктеріне сүйенген позитивистік ілім Шәкерімнің ойынша
затшылдық жолда, адамның жан дүниесінен алшақ кеткен еді. Позитивизм
ілімі Шәкәрімнің ойынша тек сыртқы ортаны тануға бағытталған, ал адам
тануда бұл дәрменсіз. Сонымен жаңа дәуірден бастау алатын Еуропа
өркениеті, "Қоғамдық келісім" теориясы адамның жеке шығармашылық
даралығынан көрі Х.О. Гассеттің тілімен айтқанда "көпшілік
көтерілісіне" жол ашты.
"Европа білімді жұрт осы күнде,
Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде.
Терең ойлап сөзімнің түбін біл де,
Іштен жыла, шырағым сырттан күл де.
Мен-ақ жүрек деген сөз босқа шығып,
Қару, күшпен көрсетіп қасқырлығын.
Мылтық билеп тұрғанда әділет жоқ,
Алдамай-ақ аулақ өл, жарықтығым".
Әлемді бөліске салу кырғын соғыстардың түп негізінде де осы өркениет
жатқандығын, қоғам өміріндегі тобырлық сананың қарқындауын Шәкәрім жақсы
түсінген. Сондықтан ол дүниені өзгертуді ендігі жерде қоғамдық ортадан
емес, жеке адамнан бастау қажеттілігіне көз жеткізді. Міне, осыдан келіп
ол Еуропадағы көпшілік мәдениетті сынға алады.
"Қоғамдық ортаны жасаудағы адамның ролі"-деген осы бөлімнің
екінші параграфы адамдық құндылықтар туралы Шәкәрім Құдайбердіұлының
философиялық ой-толғамдарын зерделейді. Қоғамдық ортаны жасаудағы адамның
өзіндік ерекшелігін ең негізгі орынға қойған Шәкәрім Құдайбердіұлы
адамгершілік заңдарды қоғам өміріндегі ең негізгі заңдармен бірге,
теңдікте қарастырды. Себебі қоғамдық қатынастарды іске асырушы адам. Олай
болса әр адамның моральдық сапасы қоғамдық ортаны қалыптастыруда шешуші
роль атқармақ. Адамның ішкі адамгершілік қасиеттеріне, ойлау жүйесіне
тікелей ықпал жасайтын жол - ар-ұждан. Адамның ішкі жан дүниесі, ондағы
ниет сезімдері, Шәкәрімнің ойынша тек ар-ұждан заңдары арқылы реттеледі.
Шәкәрімнің бар ой-арманы әрбір жеке адамды қоғамдық ортада ең негізгі
құндылыққа айналдыру. Ол үшін ар түзейтін ілім керек деп білді.
Қоғам әрбір адамнан басталады. Сен басқаның еркіндігін
мойындайсың. Ал басқаның еркіндігін мойындау адамды адам ретінде бағалау
деген сөз. Адамның адамдығы түзелмей адамдар ешқашан бақытқа жете алмауы
мүмкін. Сондықтан Шәкәрімнің ойынша әрбір адамның өз бойындағы
адамгершілік қасиеттерді түзеуі ең негізгі міндет. Шәкәрімнің барлық ар
іліміндегі негізгі қағида осындай. Адам ең алдымен өзін-өзі тануға ұмтылу
арқылы ақиқаттың арақатынасын таниды. Ойшыл үнемі адамды ақиқатты тануға
шақырады. Бұл жолда адамға қайраты мен ойына сүйену қажет. Ой арқылы ғана
адам әр нәрсенің мүмкіндігін байыптай алмақ. Ендеше, адамды бақытқа
жеткізу үшін қоғамда ар-ұждан, махаббат, адамгершілік, әділет, мейірім,
ынсапты негізгі құндылыққа айналдырған жөн деп түсінді Шәкәрім. Ол үшін
адамдар басқа адамның өміріне өз өміріндей мақсаттылықпен қарауы қажет.
"Бұлдыр болма өзіңе-өзің сенбей,
Дүние құмар, залалкес бола қалсаң,
Өлімді ойла келерлік күнді ертеңдей.
Маған сүйтсе қайтер ем деп ойлашы,
Адамның баласы ғой о да сендей" -
деп ойшыл толғанады. Дүниеде ең алыс адамдар мен адамдардың арасы. Бұл
ешқандай өлшеммен өлшенбейді. Сонымен қатар ең жақын ол да адамдар мен
адамдардың арасы. Бұған да өлшем жоқ. Мәселен, адамды өлтірген қылмыскер
мен оның құрбаны болған адамның арасындағы алшақтықты немен өлшеуге
болады. Әйтпесе, бір-бірінің нәзік сезімі үшін құрбан болған ғашықтардың
жақындығын немен өлшейміз. Ендеше, адам мен адамның арасы бір жағынан бір-
біріне өте жақын, екінші жағынан өте алыс. Қылмыскер адамды өлтіргенде
сол адамның орнына өзін қойып көрсе, қылмыс жасамаған болар еді. Тіптен
оның жаны түршігіп, қандай зұлымдыққа барғанына көз жеткізер еді.
Сондықтан әркімге сенің жүрегіңнен орын болуы ең керек іс. Өзіңді
басқаның орнына қоя білу, бұл гуманизмге тән ең ұлы қасиет. Шәкәрімнің
бұндай идеялары бір жағынан неміс ойшылы И.Канттың категориялық
императивіндегі қағидалармен үндесіп жатады. Бірақ ойшыл бұндай
түсініктерге тіптен басқа уакытта, басқа қоғамдық ортада, өзіндік
дүниетанымы арқылы келіп отыр. Ар-ұждан дегеніміз адамның өз-өзіне деген
жауапкершілігі. Адам сол жауапкершілікті үнемі мойындауы тиіс.
"Кейбіреу жазады қу өмір деп,
Тұрағы жоқ, алдамшы, су өмір деп.
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Ия, көлеңке, яки түс, у өмір деп.
Бұғанда еріп көп жаздым түшіркеніп,
Білімділер сөзі деп ентеленіп,
Өмір емес, алдаған өзіңді-өзің
Пәленшекем айтты деп қалма сеніп..."-
деп Шәкәрім адам өміріндегі болып жататын келеңсіздіктерді тек тағдыр деп
қоя салатын адамдарды біржақты болмауға шакырады. Бұл адамның
жауапкершілігін мойындамауы болар еді. "Дүниеде сыры өзімен бірге
көмілетін адам бар ма екен өзі"-деп толғанады ойшыл. Адам өзінің сырын
ұрлатады. Сондықтанда еркіндікте болу қиын. Бірақ өмірдегі бұндай
мәселеге гессимистік тұрғыдан қарауға Шәкәрім қарсы.
"Кісі бағын деме бағым,
Өз денеңді нұрлы қыл.
Ай сықылды болма жарық,
Қарыз алып күн нұрын".
Ойшылдың осы бір толғамдарынан терең ой мен адамға деген
ерекше сүйіспеншілікті аңғару қиын емес. Адамның адамгершілік қасиеті
ішке бітетін құндылық. Бұндай құндылығы жоқ адам адам ретінде өледі.
Ендеше адамды адам ететін оның ерекше адамгершілік қасиеттері, ар-ұжданы.
"Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан,
Анық төмен болмай ма хайуаннан.
Ынсап, рахым, ар ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан!"-
деген өлең жолдарынан бұндай идеяны ойшылдың үнемі алға тартып отыратынын
байқаймыз. "Көрген соң ел арасын анық сезіп, аңдайын айдалаға кеттім
безіп-деп тебіренген ойшыл өзінің ар ілімінен ешқашан бас тартпай,
өмірінің соңына дейін халқының рухани еркіндігін көксеумен өтті.
Шәкәрім қоғамдық ортаның адамды емес, адамның қоршаған ортаны
жасайтындығын бүкіл өзінің шығармашылығына арқау еткен ойшыл. Сондықтан
оның даналық ойлары неғұрлым өміршең. Шәкәрім адамға ерекше
сүйіспеншілікпен, мақсат ретінде қарайды. Адам ол үшін ең негізгі мақсат.
Шәкәрім бүкіл әлемдік деңгейдегі гуманист ойшыл. Ол адамға бір қоғамның
деңгейінде емес, бүкіл адамзаттық тұрғыдан қараған. Шәкәрімді бір
халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың тағдыры алаңдатады. Бірінші
дүниежүзілік соғыс, әлемдегі ірі империялардың кіші елдерге отаршылық
саясаты, бәрі де ойшылдың көзқарасынан тыс қалған жоқ. Бұның барлығына да
ол адамның тағдырына алаңдаушылықпен қараған еді. Ол өзінің "Адам
немене?","Ана жылы әскер шығып, оңнан-солдан", "Серігім жалғыз Әупіш
қасымдағы" -деген өлеңдерінде әлемдегі соғысқа, отаршылыққа қарсы шықты.
Шәкәрімнің ойынша бүкіл әлемді билеп төстеген адам әлі өзін-өзі тануға
дәрменсіз.Өркениет сыртқы ортаны игеруге бағытталып, кейде адамдардың
өзіне кауіп төндіруде. Адамның өз-өзін тануына еш елде мүмкіндік жоқ.
Осыдан келіп Шәкәрім адамды тануға жол бастайтын "Ар ілімін" қажет деп
білді. Осы жолда Шәкәрім Американдық жазушы Бичер Стоу Гарриеттің "Том
ағайдың балағаны" романын қазақ тіліне аударды. Бұл романда Америкада
адамдарды бас еркіндігінен айырып құлдыққа салу, қарапайым еңбекші Томның
базарда сатылуы ғажайып суреттелген. Жазушы осы шығармасы арқылы бұған
қарсылық көрсетіп, одан шығудың жолын іздеген еді. Том ол Шәкәрімнің
ойынша ғұмыр бойы өзінің еңбегімен, ешкімге қиянатсыз өмір кешкен адам.
Бірақ оның базарда сатылуы XX ғасырда әлемде әлі толық теңдіктің жоқ
екенін көрсетеді. Адамды құлдыққа салу ол адамзаттың ең негізгі қайғы
мұңдарының бірі. Шәкәрім болса;
"Көзіме елестейді құлдық дәуір,
Адамды "кұл" деген сөз маған ауыр" –
деп адамды құлдықтан құтқару жолында күресуге шақырады.
Бүкіл әлемде құлдықтың жойылуын көксеген Шәкәрімнің даналық
ойынан, ерекше гуманистік көзқарасты көреміз. Ойшыл XX ғасыр әлемдегі
отаршылыққа қарсы шықты. Адамзатты ардың жолына шақырды, бүкіл әлемдік
бейбітшілікті аңсады. Сонда ғана адамға бұл әлемде дұрыс жағдай жасалып,
оның бақытына жол ашылатынына сенді.
"Енбекке шыда, ебін тап та,
Сабырдың түбі сары алтын.
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі - өз халқың".
Міне, бұл Шәкәрім гуманизміне тән қағида. Шәкәрімнің "Үш анықтағы"
адамға бетбұрыс жасауы, оның гуманистік қағидалары, ойшылдың өзіндік
санасы ретінде тарихта қалды. Себебі ойшыл айтып өткен қағидалардың күн
өткен сайын шындыққа айналуы оның ой-толғамдарының тарихтағы санаға
айналуына жол ашты.
Шәкәрімнің "Ар ілімі" адамның ішкі рухани еркіндігіне жол ашады.
Ішкі жан дүниесінде рухани еркіндікте болған адам ғана қоғамдық ортаны
жасауға қабілетті. Адам өзін-өзі тану арқылы барлық адамнан еркіндікте.
Ішкі жан дүниесі рухани еркіндікте бола алмаған адам қоғамдық ортаны
жасауға, өзгертуге дәрменсіз. Ол қоғамдық қатынастардың құралы болып қала
бермек.
1.3.Шәкәрім танымының мәні. Кез-келген ойшыл белгілі бір рухани
арналардан идеялық бастау алып, өз заманы туралы ой-пікір қалыптастыруы
мүмкін. Бірақ ол ойшыл үшін жеткіліксіз. Бұны санадағы тарихи кезең
дер едік. Шығармашылық жолда басты мәселе тарихтағы
санаға айналу. Ф.Гегель өзінің "Рух феноменалогиясы" атты
еңбегінде "Өзіндік сана үшін одан тыс тұрған өзіндік сана бар.
Біріншіден, ол басқа өзіндік санада өзін жоғалтып, басқа бір мәнге ие
болады. Екіншіден, ол басқаны бөтен мән ретінде көрмейді, ол басқадан
өзін көреді"- деп жазған болатын. Сондықтан Шәкәрімге философия тарихын
немесе басқа да діни ілімдерді оқу, іздену не үшін қажет болды деген
заңды сұрақ туындайды. Шәкәрім оларды оқу-оқытып басқаларды үйрету
үшін немесе білім қуып, пайда табайын деген мақсатпен іздемеген. Ол өз
идеяларына сәйкестік тапқысы келді. Бұл жерде басты мәселе ойшылдың өзін-
өзі іздеуінде, өзін-өзі тануға ұмытылуында жатыр. Өзін-өзі тану жолында
адамның таным процесіндегі өзіндік санасы мен ойлау ерекшелігі
басты роль атқармақ. Адамның ойлау ерекшелігінде дүниеге
шығармашылық көзқараспен қараудың мәні зор. Шәкәрім таным процесінде,
адамның дүниені сезіну кабілетінде көңілдің,көкіректің,жанның көзі
деген ұғымдарды ерекше бағалайды.
"Тән көретін бастағы көз,
Байқамайды жан сырын.
Көр де ақылға сал деген сөз,
Көз керек қой ойлырақ.
Хақиқатты дәл көруге,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұқсат жоқ шырақ" -
деп ойшыл таным процесіндегі өзіндік ұстанымын осылайша білдіреді.
Дүниеге жанның көзімен қарау бұл - шығармашылықта болу, әрбір құбылыстан
ой алу, дүниемен тілдесу. Ендеше таным процесінде әр адам өзінше
дараланады. Дүниеге шығармашылық көзқарас ол - дүниеге ойдың көзімен
қарау. Шәкәрімше айтсақ "Тотыға тіл үйретілсе, сөзі адам өзі-құс". Яғни,
дүниеге шығармашылық көзқарас, өзіндік сана адам болмысына ғана тән
қасиет, ол қайталанбауы тиіс. Өйткені сөз де, ой да Шәкәрімнің ойынша
адамның жанынан шығады. Сондықтан адамның жаны шығармашылықтың көзі. Адам
үшін "Адам-Әлем" қатынасында дүниеге материалдық қатынас жасау
жеткіліксіз, ең бастысы шығармашылық қатынас болуы керек. Яғни, дүниеге
жаныңмен қатынас жасау қажет. Бұл дегеніңіз әлеммен бірге өмір сүру деген
сөз. Жалпы бұндай түсінік қазақтың дүниетанымына тән. Бұл жайында
зерттеуші ғалым Қ.Ш. Нұрланованың "...Жарық дүниеге эстетикалық
көзқарастың тағы бір асқар биіктігі Адам мен Әлем біртұтас деген қазақтың
ой түсінігінде жатыр. Бір жағынан бұл тұжырымдар өте терең және өміршең,
ал екінші жағынан бұл жалпы қазақ еліне ғана тән ой-өрісінің
негізінде қол жеткен рухани биіктік"- деген тұжырымы көңілге
қонымды. Сонымен дүниеге шығармашылық қатынастың қазақ үшін "Адам-Әлем"
байланысында маңызы зор. Бұның түп негізінде дүниені адамдандыру, дүниеге
әлі материя емес жанды нәрсе ретінде қарау түсінігі жатыр. Дәлірек
айтқанда дүниені жанды нәрсе ретінде шығармашылықта қайта жасап шығару.
Адам мен Әлем бір-бірін толықтырып тұр. Табиғат ол - өлген ой. Ой ол -
тірі табиғат. Содан болар Шәкәрімнің "Көңілі жанды өлмейді, тәні жанды
өлсе деп"- деп толғануы. Сондағы көңіл жанды деген ұғымда адам санасының
шығармашылық қасиеті туралы түсінік жатыр.
Шәкәрім таным процесінде біржақты ойлауға, яғни, абстрактылы
ойлауға қарсы. Ол бұл туралы "Соқыр ойлы, өзімшіл бір езуге, қанша ғылым
білсе де кіре алмайды ес"- дейді. Біржақты ойлау әсіресе ғылым үшін
кауіпті. Шәкәрім дүниеге шығармашылық көзқараспен, жанның
көзімен қарауға қарама-қарсы ұғымдарды да өз
шығармашылығында ашып көрсетеді. Шәкәрімнің дүниетанымдық
түсініктеріне тән бұндай ұғымдарға тоқталар болсақ олар: '"Соқыр
ой","Өлген ой","Өлген көз",''Өлген құлақ", "Ноқталы ой"-деп тізбектеле
береді. Тіпті кейбір ғалымдарға ғана емес Шәкәрімнің ойынша діндарларға
да өзіндік сана, шығармашылық жетіспейді.
"Таза ақылмен таппаған дін,
Шын дін емес - жындылық.
Қармалаған бір соқырсың,
Өлген ой мен көз, құлақ ".
Сондықтан ойлау, ой түю тек жанның көзі,адамның көкірек көзімен
ғана іске асатындығын Шәкәрім өте дәлдікпен жеткізе білген. Дүниеге
жанның көзімен қарау бұл таным процесінде ғана емес, елеуметтік өмірде де
қажетті іс. Шәкәрімнің ойынша әр адамның көкірек көзі оянса қоғамда
түзелер еді.
"Мына көзді қалдырып,
Көңіл көзін көзің қыл.
Бас көзімен қаңғырып,
Ұқпа қойсаң, өзің біл".
Бұның ақиқатты тануда маңызы зор. Шәкәрім өз қағидасын таным
процесінде берік ұстана білді. Адам шығармашылықта дүниеге қайта туады.
Шығармашылық өмірде дүниені таниды, қайта тудырады. Дала Шәкәрім үшін ол
бос кеңістік қана емес. Ол - қазақтың тағдыры. Ойшылдың көз алдында
"Еңілік-Кебек", "Қалқаман-Мамыр" моласы. Бұл тек өткен тарих қана емес,
адамның тағдыры. Махаббатты қоғамның жатсынуы. Барлығы да қазақтың
тағдыры түріндегі ой бейнесінде ойшылдың көкірек көзіне еніп, ой әлеміне
жан бітіреді. Соның бәріне де Шәкәрім ой көзімен қарады. Өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz