Ш. Құдайбердіұлының қазақ философиясындағы орны

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Ш. ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ОРНЫ.

Мазмұны.

Кіріспе . . . 3

І-тарау.

1. 1. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы . . . 8

1. 2. Шәкәрім философиясының мәні . . . 12

1. 3. Шәкәрім танымының мәні . . . 22

IІ-тарау.

2. 1. Шәкәрімнің «Үш анығы» . . . 25

2. 2. Шәкәрім Үш анығындағы ынсап, әділет, мейірім мәселелері . . . 52

2. 3. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының тарихи мәні . . . 56

Қорытынды . . . 58

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 62

Кіріспе.

Жұмыс философия мамандығы бойынша жазылған еңбек болып табылады. Оның ішінде қазақтың дана ойшылы Ш. Құдайбердіұлының дүниетанымы талдаудан өткізілді. Ш. Құдайбердіұлының дүниетанымына тән даналық үлгілер жұмыста айқындалады. Қазақ философиясын зерттеу, еліміз егемендігін алып, әлемге тәуелсіз мемлекет ретінде танылған заманда айрықша жолға койылып отыр. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады. Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ ойының дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді. Қазақ философиясы осы бір дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып келеді.

Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен, өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж. Баласағұн. А. Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға ұмтылған ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.

Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз. Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып, жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс-мәдениетінің аясында сұхбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді. Бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан оның шығармашылығында рухани сұхбаттың ерекше орын алғанын ұмытпаған жөн. Сонымен қатар халқымыздың дана тұлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.

Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы жолда, ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ. Зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей тұжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшыл тұлғаларымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес коспақ; екіншіден, қазақ философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми тұжырым қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ мәдениетінің ұрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртұтас рухани күшке ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын берік қальптастыруға қызмет етпек. Осындай ізгілікті істерді жүзеге асыруда Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Жұмыстың тақырыбы философия тарихы бойынша зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты сараптамадан өткізуге негіз болады. Жұмыстың басты құндылығы ұлтымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бұл еңбек Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымына жан-жақты философиялық талдау жасауға арналады.

Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.

XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып, ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан "Мәдени мұра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.

Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым ұтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының, интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және тұтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз.

Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу жылдан астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.

Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ, оның дүниетанымын педагогика, әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеген А. Амребаев, А. Айтпаева, Г. Әбдірасылова және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жұмыстар қорғады.

Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды. Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.

Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аударылады. Жұмыста ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады. Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама иәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарына Ж. М. Абдильдиннің, Ә. Н. Нысанбаевтің, Қ. Ш. Нұрланованың, . С. Е. Нұрмұратовтың, Ж. С. Орынбековтің, О. А. Сегізбаевтің, Ғ. Ақпанбеттің, А. Тайжанұлының, М. Ш. Хасановтың, Т. Қ. Айтқазиннің, Қ. Ш. Бейсеновтің, Д. Кішібековтің, Қ. Рахметовтің, Т Х. Ғабитовтің, Н. Р. Мұсаеваның шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау жоқ. Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсетінімізге күмән жоқ.

Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеп тұжырым жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани кайнар көздердің маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігіне, оның дүниетанымына талдау жасау жұмыстың басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсаттарға сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға койылды:

Ойшылдың дүниетанымының қалыптасуына ықпал жасаған рухани кайнар көздерді көрсету;

Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық тұрғыдан талдау жасау;

Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігін, даралығын бағамдау;

Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне философиялық тұрғыдан сараптама жасау. Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы мен адамның қоғамды жасаудағы роліне Шәкәрім Кұдайбердіұлының шығармашылығы арқылы талдау жасау;

Шәкәрім Құдайбердіұлы көтерген философиялық мәселелердің философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы, бүгінгі қоғам өміріндегі мәнін көрсету.

I-Тарау.

1. 1. Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымының қалыптасуы. Кез-келген ойшылдың дүниетанымы қалыптасқан дайын күйінде өзімен бірге пайда бола салмайтындығы белгілі. Ойшыл ол көптеген ілімдерден сусындаған, өз қоғамындағы маңызды мәселелерден шет қала алмайтын адам. Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымы да белгілі бір қоғамдық қатынастардың негізінде, өмір сүрген заманында қоғам өміріндегі орын алған қайшылықтардан шығудың жолын іздей отырып және өзінің барлық шығармашылық болмысына арқау болған рухани арналардан қуаттана отырып қалыптасқан ерекшелігімен сипатталады.

Иесіз өзім кестім кіндігімді,

Зорға аштым тар үңгірде түндігімді.

Сүрген өмір жайымды түгел ұқсаң,

Сонда анық білерсің кімдігімді.

деп Шәкәрімнің өзі айтып кеткеніндей, ойшылдың дүниетанымын зерттеуде ол өмір сүрген заман қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жағдайлардың үрдісімен таныс болу қажеттілігі туындайды.

XIX ғасырдың екінші жартысы қазақ елі үшін айтарлықтай өзгерістер уақыты болып саналады. "Қазіргі кезде ескі шығыстық негіздегі мұсылмандық пен жаңа орыстық бағыттың арасында күшті күрес білінбей ғана жүріп жатыр"- деп Шоқан Уәлиханов сол замандағы әлеуметтік жағдайды айтып өткен болатын. Оның үстіне қазақ жеріндегі хандық билікті жою жөніндегі ереженің патша үкіметінің тарапынан іске асырылуы, қазақ қоғамында алғашқы капиталистік қатынастардың орнауына жол ашты. Осындай өзгерістер уақытында өмір сүрген Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығында әлеуметтік жағдайдың тақырыпқа айналуы заңды құбылыс еді. Әсіресе, Шәкәрімнің оқу-ағарту, ғылым іздеу жөніндегі ой-толғамдарынан оның өз заманындағы әлеуметтік мәселелерден тыс қала алмағандығын көруге болады. Шәкәрім Кұдайбердіұлының дүниетанымының қалыптасу, тарихи жолдарына зерттеу жүргізу барысында оның үш бірдей қоғамдық кезеңді басынан кешіргендігін ұмытпаған жөн. Алдымен ойшыл көшпелі қоғамда іргетасы қалыптасқан дәстүр-салттың, дүниетанымның негізінде тәлім-тәрбие алды. Дәстүрлі мәдениеттегі төл дүниетанымдық түсініктер негізінде өзіндік ұғыну, сезіну қасиеттерін қалыптастырған Шәкәрімнің шығармашылығында халқымыздың ойлау мәдениетіндегі даналық үлгілерге тән ерекшеліктердің берік орын алғандығын айта кету керек.

Ойшылдың шығармашылық жолында айтарлықтай із қалдырған екінші бір кезең патша үкіметінің қазақ даласын отарлау уақытымен сәйкес келеді. Ойшылдың саяси-әлеуметтік көзқарастарының басым көпшілігі осы патша үкіметі билік құрған қоғамдық қатынаста қалыптасты. Мәселен, оның орыстың гуманист ойшылы Толстоймен ерекше жақындығының астарында ой сабақтастығы ғана емес, патша үкіметіне қарысы күрестің жатқандығын ұмытпаған жөн. Шәкәрім өлеңдерінде патша өкіметінің халықты отарлаушылық саясатын сынға алып өзіндік көзқарас білдіру арқылы саяси-әлеуметтік ой тұжырымын қалыптастырды. Шәкәрімнің саяси-әлеуметтік көзқарасына ықпал жасаған қоғамдық жағдайлардың бірі ол - кеңес үкіметінің билік құрған кезеңі. Кеңес үкіметінің үстанған саясатын Шәкәрімнің қолдамағанын айта кету керек. Ойшыл бұл соңғы екі кезеңде де империяның отаршылдық саясатын халқымен бірге басынан кешірді. Міне, осы екі бірдей қоғамдық қатынастардың қайшылығы, ондағы әлеуметтік мәселелер Шәкәрім шығармашылығында орын алып, одан шығудың жолын іздеген Шәкәрімдей ойшылдың саяси-әлеуметтік көзқарастарының калыптасуына ықпал жасап, оның дүниетанымына өзінше әсер етті деп айтар едік.

Ойшылдың дүниетанымының қалыптасу жолдарын анықтау барысында тек замана қайшылығы, халықтың басынан кешкен тағдыры, қоғамдық қатынастарды ғана айтып қою жеткіліксіз. Шәкәрім көтерген философиялық мәселелердің ауқымдылығы соншалық, рухани ізденіс жолында ойшыл Шығыс пен Батыстың философиялық ілімдерінен, рухани арналарынан сусындауға мәжбүр болған. Ойшылдың дүниетанымын зерттей отырып оның өзіндік санасы мен ойлау мәдениетіне ықпал жасаған бірнеше рухани арналарды анықтауға болады. Алдымен Шәкәрімнің қазақ халқының төлтума ойлау мәдениетін бойына сіңірген ойшыл екендігін айта кету керек. Әсіресе, қазақ халқының ауызша мәдениетінің, аңыз әңгімелері мен шешендік сөздерінің, халық ауыз жырларының ойшылдың шығармашылық бітім болмысына арқау болғандығын аңғаруға болады. Оның "Ескі ақындық", "Қорқыт сарыны" атты өлеңдерінен, басқа да өлең жырларындағы көркемдік ойлау, бейнелеу үрдісінен қазақ халқының төлтума ойлау мәдениетіне тән үлгі көрініп тұр. Шәкәрімнің жас кезінен бастап рухани ізденіс жасауына, оның елі мен жерін сүйер азамат болып қалыптасуына айрықша ықпал еткен Абай мектебі екендігін ойшыл талай жазып та, айтып кеткен болатын. Сондықтан Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі қалыптасу, тарихи жолдарының басында сөз жоқ Абай мектебі тұрады. Абайдың даналық үлгілеріне тән түсініктер кейін Шәкәрімнің шығармашылығында кеңінен дамып, жалғасын тапты.

Шәкәрім замана талабына сай ғылым-білімді игеру жолында көптеген ізденіс жасаған. Оның рухани жетілуіне айрықша әсер еткен жолдардың бірі Шығыс мәдениеті болды. "Оятқан мені ерте - Шығыс жыры"- деп өзі айтқанындай Қожа Хафиз, Физули, Науай сияқты Шығыс ғұламаларының әлем мен адам болмысы туралы ой-толғамдарының Шәкәрімге ерекше есер еткендігін айта кету керек. Шығыс мәдениеті туралы сөз болғанда ойшылдың философиялық-этикалық көзқарастарында ислам дінінің айрықша ықпалын аңғару қиын емес. Оның ұзақ циклден тұратын "Иманым" деген өлеңінен бұны анық көруге болады. Шәкәрімнің ізденіс ауқымы, ойлау кеңістігі бұнымен шектелген жоқ. Ол орыс ойшылдары Пушкин, Лермонтов, Толстойдың шығармаларын қазақ тіліне аударып, олардың гуманистік идеяларымен өз шығармашылығын қуаттандыра түсті. Орыс ойшылдарының шығармашылығынан адамзатқа ортақ гуманистік илеяларды тапқан Шәкәрім олардың көзқарастарын адамзат болмысына ортақ құндылық ретінде бағалайды. Сондықтан кейін ойшыл "Талпынып орыс тілін үйренумен, надандықтың жуылып кетті кірі" деп өзі туралы жазған болатын. Осындай жағдайларды ескере отырып орыс гуманист ойшылдарының шығармашылығын Шәкәрімнің ойшыл ретінде қалыптасуына ықпал еткен рухани арна ретінде қарастыруға болар еді.

Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық тақырыптағы " Үш анық " шығармасын зерттеу ауқымды ізденісті талап етеді. Әсіресе, осы шығарманың желісіндегі Батыс филсофиясының тарихы арқылы Шәкәрімнің әлем ойшылдарымен ой жарыстыруы, қазақ философиясындағы айрықша құбылыс болды дер едік. Шәкәрім дүниетанымындағы жан және дүниенің бастамасы туралы сұрақтың негізіндегі рухани ізденісінің өрісі осы философия тарихы болды. Сонау көне грек Милет мектебінен бастап XIX ғасыр позитивистік ағымның көтерген мәселелерімен жете таныс болған, оларды керек кезінде сынға алған Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі ерекшелігі өзіндік тұжырым, көзқарас қалыптастыруында. Осындай жағдайларды ескере отырып дәстүрлі философия тарихын Шәкәрімнің дүниетанымына ықпал жасаған тарихи жолдардың, рухани арналарының бірі деп айтуға болады. Міне, жоғарыда айтылған рухани арналар мен тарихи жолдардан бастау алатын дүниетанымдық түсініктер болашақта Шәкәрімдей қазақ ойшылының шығармашылығында синтезделіп, ерекше ойлау формасында, даналық үлгісінде даму жалғастығын тапты. Сонымен қатар идеялық мағына жағынан Шәкәрімнің дүниетанымында көрініс тауып отырады.

1. 2. Шәкәрімнің философиясының мәні. Бұл бөлімде ойшылдың дүниетанымындағы адамға қарай бетбұрыстың негіздерімен әлеуметтік-философиялық көзқарасының мәнін анықтауға, Еуропа өркениеті туралы ой-толғамдарын талдауға арналады.

Шәкәрім Құдайбердіұлы философия тарихын меңгерген бірден-бір қазақ ойшылы. Ол өзінің философиялық еңбегі "Үш анықта" жан және әлемнің бастамасы туралы мәселені зерттейді. Дүниенің пайда болуы мен даму заңдылығын сыры ашылмаған құдіретті күш немесе Жаратушымен байланыстырған діни ілімдердің және оны табиғат заңы деп түсіндіретін ғылыми бағыттардың көзқарастарын жан-жақты зерттеген Шәкәрім бұл екі жолдың да ақиқатқа сәйкесе бермейтін тұстарын сынға алып отырған.

"Адасып діншіл азғанын,

Пәншілер ғылым қазғанын.

Философ ойшыл жазғанын,

Сынауға енді бұрдым бас. "-

деп ойшыл ашық айтып кеткен болатын. Шәкәрімнің ойынша ақиқатты іздеу ақылы сау әрбір адамның міндеті. Сондықтан ол дүниені тану, адамды тану жолында үлкен ізденістер жасаған. Себебі адам тек өлмек үшін жаратылса онда оның өмірінде еш мән болмас еді. Олай болса осы өмірмәндік сұрақтарға жауап іздеу Шәкәрім дүниетанымындағы ең басты мәселе.

"Келдім кайдан? Қайтсе пайдам?

Өлгеннен соң не болам?"

"Мен" деген - жан, ақыл - айнам,

Жоғала ма сол шын-ақ. "-

деп Шәкәрім адамзат тіршілігіндегі өмірмәндік, тамыры терең философиялық мәселелерді көтереді. Шәкәрім "Үш анықта" өзінің дүниетанымындағы ең негізгі адам мәселесіне байланысты ақиқатты іздейді. Ол барлық әлем ойшылдары сияқты философиялық мәселелерді көтеріп, оны шешуге тырысты. Бұл жолда ол жан мен дүниенің бастамасы туралы сұрақты шешуде қалыптасқан Еуропадағы екі жолдың, яғни, дүниенің даму заңдылығын түсіндірудегі ғылыми дүниетаным мен діни-метафизикалық жолдың қайсысы анық екенін табуды адам танымының басты мақсаты деп білді. Ойшылдың осы екі түрлі дүниетанымды жүйелей зерттегеніне қарап, оның "Үш анық" шығармасын нақты дәлелдемелерге сүйенген ғылыми еңбек деп бағалауға болар еді. Қандай ой айтса да ойшыл нақты дәлелдермен өз тұжырымдарын ұштап отырады. Шәкәрім өзінің "Үш анық" концепциясын қалыптастыру барсыныда жоғарыда айтылған жолдардың жетістіктерін ұтымды пайдалана білген. "Үш анықта" Шәкәрім көне грек натурфилософиясынан бастап XIX ғасыр Еуропадағы О. Конттың позитивизіміне дейін өзі көтерген мәселе бойынша тиянақты түрде талдау жасайды. Шәкәрім көне грек ғылымының қайта жаңғыру дәуірінде ерекше жалғасын тапқанын түсініп Ньютон, Линней, Коперник, Галилей, Бруно, Ламетри, Руссо, Вольтер сияқты ойшылдардың көзқарастарын жетік меңгереді. Ғылымдағы Каперник төңкерісінен кейін кайта жаңғыру дәуірінде жаратылыстану ғылымының дамуына жол ашылған еді. Шәкәрім жаратылыстану ғылымының негіздеген қағидаларынан бес түрлі дәлел келтіреді, "Біріншіден, әлемдегі заттар үш түрлі күйде алмасып, үнемі айналыс жолында. Олар; газдар, сұйықтар және қатты денелер. Міне бұлар заттардың өмір сүру күйлері, формалары. Бар нәрсе жоғалмайды бір күйден екінші күйге ауысады. Екіншіден, барлық дүние табиғат заңдарынан жаралып жатыр. Сонымен қатар дүние белгілі