Аймақтық экономикалық құралдар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АРАЛАСУЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МӘНІ
6
1.2
АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
13
1.3
АЙМАҚ ЭКОНМИКАСЫН РЕТТЕУДІҢ ҚАРЖЫ-БЮДЖЕТТІК ӘДІСТЕРІ
27
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ
32
2.2
ОБЛЫСТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
43
2.3
ОБЛЫСТЫҢ АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТІН ПАЙДАЛАНУ
48
3
ЭКОНОМИКАНЫ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДЕ ОБЛЫСТЫҢ АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТІН ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ШЕШУДІҢ МҮМКІН ЖОЛДАРЫ
3.1
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
59
3.2
АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚОЛДАНУ НӘТИЖЕЛІЛІГІ МЕН ТИІМДІЛІГІН БАҚЫЛАУДЫ ЖАКСАРТУ МҮМКІНДІКТЕРІ
66
3.3
ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРЛЕРІН ДАМЫТУДА ҚАРЖЫЛЫҚ ТЕТІКТЕРДІҢ РОЛІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
72
ҚОРЫТЫНДЫ
82
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
84
ҚОСЫМША
89
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика және бүгінгі VUCA-әлем (тұрақсыз, анықсыз, күрделі және өзгермелі) жағдайында кез-келген мемлекеттің бюджеттік саясаты оның тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму бағытын анықтайды. Бюджеттің маңыздылығын әлемді дүр сілкіндіріп отырған тәжтажалмен (короновируспен) күресте де көруге болады. Бюджет мемлекеттің ғана емес, жергілікті атқарушы органдардың негізгі қаржылық жоспары болып табылады.
Қазақстанның индустриалды-инновациялық дамудағы жаңа экономикалық бағыты, елдің тұрақты әрі орнықты дамуына төнетін жаһандық қатерлер мен сын-тегеуріндер мемлекеттік экономикалық саясаттың аса маңызды құрамдас бөлігі, әрі әлеуметтік-экономикалық дамудың алға қойылған міндеттерін іске асыру құралы болып табылатын бюджет саясатын қалыптастыру мен іске асыру тәсілдерін өзгертуді талап етеді.
Қазіргі уақытта кез-келген аумақ (қала, ел, аймақ) халықты (еңбек ресурстарын), инвесторларды, туристерді және т.б. тұтынушыларға тарту үшін басқа аумақтармен бәсекеге түседі. Жаһандану жағдайында бәсекелестіктің тұрақты өсуі, әртүрлі аумақтардағы іскерлік жағдайларды теңестіру, аймақтың маркетингі, имиджі мен бренді іскерлік және тұрмыс жағдайында шамамен тең географиялық аймақтарды салыстыра бастайды. Сондықтан көптеген елдер мен қалалар мақсатты түрде өз аумақтарының маркетингімен айналысады, осы саланың инвестициялық және туристік тартымдылығын анықтайтын өз брендін қалыптастырады.
2025 жылға дейінгі Қазақстанның орта мерзімді стратегиялық даму жоспары Президенттің 2017 жылдың басында жариялаған Елдің үшінші жаңғыру процестеріне бастау берді және жеделдетілген сапалы экономикалық өсім, сонымен қатар халықтың өмір сүру деңгейін арттыру бойынша мақсатты айқындады. Қазақстанның 2025 жылға дейінгі орта мерзімді дамуындағы негізгі мақсат - елдегі халықтың әл-ауқатын Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінің деңгейіне жеткізуге мүмкіндік беретін экономиканың сапалы, тұрақты өсіміне қол жеткізу[1].
Қазақстан-2025 даму Стратегиясының Мықты өңірлер және урбандалу атты бесінші реформасы республика аумағында негізгі өмір сүру сапасын қамтамасыз ету жолымен әрекет етуші жергілікті әлеуетті (экономикалық резервтерді) тиімді пайдалануды көздейтін өңірлердің экономикалық өсімі арқылы елдің жалпы ішкі өнімін (ЖІӨ) арттыру мақсатын айқындаған. Мықты өңірлер және урбандалу реформасының Өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру басымдықты бағытының міндеті жергілікті биліктің халыққа құзыреттіліктерін одан әрі бөлу және олардың есеп беруі арқылы өңірлердің экономикалық және кадрлық тәуелсіздігін арттыру болып табылады.
Аталмыш реформаның Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын одан әрі нығайту инициативасына сәйкес аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар мен ауылдық округтер деңгейінде жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органын қалыптастыру мәселесі қарастырылады, бұл жергілікті қауымдастықтың бюджетті анықтауына ықпал етеді. Және де жергілікті өзін-өзі басқару бюджеттерінің кіріс бөлігін көбейту міндеті шешіледі. Мәслихаттардың бюджеттік үрдіс бөліміндегі билігін арттыру шаралары жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Аталған мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша орталықтан құзыреттіліктерді беру арқылы қажет штат саны бар функциялардың негізгі түрлері кезеңімен жергілікті деңгейге басқаруға аударылады, ауылдық округтер әкімдіктерінің аппараттары әрекет етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту жергілікті тұрғындардың шешім қабылдау процестеріне тікелей қатысу мүмкіндіктерін арттырды. Аудандық маңызы бар қалаларда, ауылдық (селолық) округтерде оларды аудандардың (қалалардың) мәслихаттарында сайлау жүргізу арқылы әкімдерді сайлау ұйымдастырылады. Елімізде мемлекеттік бюджеттің төртінші деңгейі қарастырылды, сәйкесінше жергілікті өзін-өзі басқару бюджетінің түсім көздерінің аясы ұлғайтылды.
Басқару функцияларының негізгі бөлігін жергілікті деңгейге өткізуге байланысты аймақтарды институционалдық, кадрлық және қаржылық қамтамасыз етуді нығайту қажеттілігі туындайды. Бюджетаралық қатынастар, субвенцияларды бөлу және оны алу жүйесі аймақтарды өзін-өзі ұйымдастыруға және қолда бар ішкі ресурстарды дамытуға, экспорттық потенциалды және салық базасын арттыруға, түрлі инвестиция көздерін тартуға жеткіліксіз ықпал етеді.
Осы тұрғыдан алғанда диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі айқын көрінеді. Аймақтық даму және аймақтық бюджет мәселелері көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған: Морозова Т.Г., Охотский Е.В., Цыпин И.С., Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О., Жатканбаев Е.Б., Аубакирова Ж.Я., Есентугелов А.Е., Зейнелгабдин А.Б., Құсайынов Х.Х., Мельников В.Д., Сейткасимов Г.С., Нурланова Н.К., Смағұлова Г.С., Кенжегузин М.Б., Интыкбаев С.Ж., Жунусов Б.А., Интыкбаева С.Ж., Омирбаев С.М., сияқты ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында аймақтық дамудағы бюджеттік саясат жүргізу мәселелерін зерттеу және дамыту бойынша ұсыныстар келтіру болып табылады.
Осыған байланысты келесі міндеттерді шешу көзделген:
нарықтық жағдайда экономиканы қаржылық реттеудің теориялық аспектілерін зерттеу;
аймақ экономикасын реттеудің қаржылық-бюджеттік әдістеріне баға беру;
Қазақстанның қаржылық саясатына ғылыми талдау жүргізу;
Ақтөбе облысының аймақтық дамуындағы бюджеттік құралдарды пайдалану бағыттарын қарастыру;
Аймақтық бюджетті пайдалану мәселелерін саралап, шешудің мүмкін жолдарын ұсыну;
Қазақстанның аймақтық дамуындағы қаржылық тетіктердің басымдықтарын айқындау.
Зерттеу әдістері салыстырмалы талдау, есептік-құрылымдық, экономикалық және болжамдау әдістерін қолдану көмегімен зерттеулер нәтижесі алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында ғылыми жаңалыққа ие келесі нәтижелер алынды:
- экономиканы мемлекеттік реттеудегі қаржылық реттеу тетіктерінің ролі айқындалды;
- аймақтың дамуындағы бюджеттік құралдардың маңыздылығы Ақтөбе облысы мысалында негізделді;
- Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша бюджет құралдарын пайдалану ерекшеліктері анықталды;
- аймақты дамытуда бюджет құралдарын тиімді пайдалану құралдары айқындалды;
Магистерлік жоба кіріспе, оның мазмұнын ашатын үш бөлімнен, қорытындыдан, 82 пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Жұмыста 13 кесте, 16 сурет келтірілген.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Алынған нәтижелер аймақ экономикасын дамыту саласында бюджеттік бағдарламалар мен жобаларды өңдеуде, жергілікті қаржы құралдарын тиімді пайдалану жолдарын анықтауда, бюджет құралдарын аймақ экономикасын дамытуда тиімді пайдалануды басқару тетіктерін жетілдіруде негіз болып табылады. Диссертацияның материалдары мен қорытындылары жоғары оқу орындарында Экономиканы мемлекеттік реттеу, Менеджмент, Қаржы саясаты және басқа да таңдау курстарын әзірлеуде оқу орындарында қолдануға болады.
1. Нарықтық экономика жағдайында экономиканы қаржылық реттеудің теориялық негіздері
1.1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АРАЛАСУЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МӘНІ
Нарық - әлемдік өркениеттегі маңызды жетістіктердің бірі. Нарықтық қатынастар мәнін ашуда осы нарық түсінігінің екі жақты маңызы бар екенін ескеру керек. Біріншіден, нарық өз мағынасында айырбас, айналым сферасында іске асырылатын өткізуді білдіреді. Екіншіден, нарық - бұл өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
Мемлекеттің экономикадағы роліне түрлі ғалымдар баға берді[2]. Мемлекеттің экономикадағы ролі теорияларының эволюциясы төмендегідей сипатқа ие:
Меркантилизм (Т. Мен, В. Стаффорд, А. Серра) - күшті мемлекеттің болуы және экономикалық қызметті кеңінен реттеу. Экспортты ынталандыру және импортты шектеу арқылы елдің байлығын көбейту,
Физиократтар (Ф. Кенэ) - қор құру көзі - жермен байланысты еңбекпен жасалған материалдық байлықты арттыру, laissez-faire - мемлекеттің экономикаға араласпауын қолдады.
Классикалық теория (А. Смит). laisser faire қағидасы - нарықтық күштердің еркін ойыны үйлесімді құрал қалыптастырады. Мемлекеттің араласуы төмендегідей жағдайда болуы керек:
Өнеркәсіптің жас салаларын қорғау;
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
Әділеттілікті қамтамасыз ету;
Белгілі бір қоғамдық жұмыстарды орындау.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін негізгі экономикалық еркіндік кепілдік етілуі тиіс: қызмет саласын таңдау еркіндігі, бәсеке еркіндігі, сауда еркіндігі.
Кейнсиандық теория (Дж. Кейнс) мемлекет экономикаға дағдарыстан шығуды қамтамасыз ете алмаған нарық механизмінің болмауынан белсенді араласуы керек.
Кейнстік реттеу моделінің негізгі белгілері:
Мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық табыстың жоғары үлесі;
Мемлекеттік және аралас кәсіпорындар құру арқылы мемлекеттік кең кәсіпкерлік аумағын құру;
Экономиканы тұрақтандыру үшін бюджеттік-қаржылық және несие-қаржылық реттеушілерді кеңінен қолдану;
Неоклассикалық теория (Е. Бем-Баверк, Л. Вальрас, Б. Кларк, А. Маршал, А. Лигу, М. Фридмен). Неоклассикалық теорияның негізі - ұдайы өндіріске сұраныс емес, ұсынысқа әсер етудің жанама әдістерін қолдану арқылы әсер ету болып табылады. Жеке кәсіпкерлік еркіндігін дамыту қажет. Мемлекет капитал жинақтауға және өндіріс өнімділігін арттыруға жағдай қалыптастыруы тиіс.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты міндеті - мемлекет мүддесін сақтау, тұтас алғанда қоғамды нығайту, халықтың кедей топтарын әлеуметтік жағынан қорғау. Мемлекеттік реттеу болашақ ұрпақты тәрбиелеу, табиғатты қоршаған ортаның ластанып құрып кетуінен сақтау үшін де қажет[3].
Тікелей мемлекеттік басқару - жекелеген салаларды, объектілерді толықтай немесе жартылай басқаруды, экономика мен қоғам қауіпсіздігін қамтамасыз ететін салаларды мемлекет тарапынан қолдауды талап етеді. Оған әскери-қорғаныс, энергетикалық (әсіресе атом энергетикасы), қорықтар, ұлттық маңызы бар мәдени-тарихи объектілер, демалыс, емдеу-сауықтыру орындары, қазбалы кен байлықтары, су ресурстары т.б. мемлекеттік маңызы бар объектілер жатады. Бұл объектілер, әдетте, мемлекеттік немесе муниципалдық меншікте болады.
Салықтық реттеу - салық салу, оның түрлерін, мөлшерін белгілеу, салық жеңілдіктерін беру немесе босату.
Ақша-несие қатынастары арқылы реттеу - салық жүйесін қоса алғанда мемлекеттің фискалдық саясаты деп аталады және осы саясат арқылы ақша айналымына әсер етеді. Мемлекет орталық ұлттық банк арқылы ақша эмиссиясы мен жалпы ақша көлемін реттейді, банктың қарыз пайызының мөлшерін белгілейді, заемдар береді, облигациялар мен бағалы қағаздар шығарады. Осындай реттеу жолдарымен ақша айналымы мен жинағын өзгертіп, жалпы экономикалық процестерге ықпал етеді.
Бюджеттік реттеу - мемлекеттік органдардың мемлекеттік бюджетті әр түрлі бағыттар бойынша жұмсау, реттеу. Бұдан басқа мемлекет салық төлемдерінен тыс бюджетке қосымша төлем белгілейді, сөйтіп ақша айналымы мен қор жинауды қалыптастырады.
Мемлекет бағдарламасы мен мемлекеттік тапсырыс арқылы реттеу. Бұл жағдайда мемлекеттік органдар бюджет қаражатының бір бөлігін әлеуметтік, ғылыми бағдарламаға бөледі, фирмалар мен кәсіпорындарға белгілі бір өнім түрлерін өндіруге, әскери өнімдер мен қоғамдық транспортқа тапсырыстар береді. Аталған бағыттар мемлекетке қажет өндіріс салаларын белгіленген бағдарлама бойынша дамытады.
Баға арқылы реттеу. Нарықтық экономика жағдайында мемлекет бағаны шектеп, оны өндіріс шығындарынан артық қоюға тыйым салады. Сатушылар шығындарының орнын мемлекеттік бюджет есебінен толтырып отырады. Мұндай тәжірибе дамыған елдердің баршасына тән. Алайда, нарықтық экономикаға өтіп жатқан біздің елімізде бағалар еркіне жіберіліп, оларды ешбір шектеу мен реттеу болмай отыр. Бұл мәселенің де тиімді тетіктерін ойластыру қажет-ақ.
Мемлекет - әрекет етуші меншік құқықтарына сәйкес бір-бірімен өзара әрекеттесетін дербес адамдар көптігі.Мемлекеттің экономикаға араласу теориялары Францияда - И.Сакс, АҚШ - Дж. Сакс, Р. Дорунбуш, Г. Бекер, Венгрия - Я. Корнай, Ресей - А. Ливши - ц және В. Варг сияқты ғалымдармен зерттелген[4].
1-сурет. Мемлекеттік басқарудың қоғам өміріне ықпалы
Өз кезегінде, мемлекеттік басқарудың мақсатқа бағдарлаушы, ұйымдастырушы және реттеуші әсерлері оның атқаратын функцияларының кешенімен тығыз байланысты, олар елдің экономикалық, әлеуметтік және технологиялық дамуының негізгі бағыттарын жоспарлау және өңдеу; басқару және басқарылатын жүйенің құрылымын анықтау және ұйымдастыру; қоғамдық өмірдің түрлі салаларында олардың іс-әрекетін реттеу; еңбек қатынастарын бақылау және реттеу; қоғамдық маңызды салалардың үздіксіз әрекет етуін қамтамасыз ету және т.б.
Мемлекеттің экономикалық ролі мемлекеттің қоғамның экономикалық өміріне қатысу дәрежесімен анықталады. Нарық кәсіпкерлікті таңдау және еркіндігіне негізделеді. Мемлекет таңдау еркіндігін шектеуге, мәжбүрлеуге негізделеді[5].
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі төмендегі қызметтерден айқын көрінеді:
Экономикалық шешім қабылдау үшін құқықтық негіз құру;
Экономиканы тұрақтандыру;
Ресурстарды әлеуметтік бағдарланған тарату;
Әлеуметтік қорғау және әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету;
Халықаралық экономикалық қатынастарды дамыту.
Нарық меншіктің тауар-ақша байланыстары мен қаржы-несие жүйесінің түрлі-түсті нысандарын пайдалануға негізделген экономикалық әрекет етуінің күрделі механизмі ретінде жүреді. Айналымнан басқа нарықтық қатынастарға енеді:
Екі субъект арасындағы өзара байланыс нарықтық негізде еске асырылатын кәсіпорын мен экономиканың басқа құрылымдарының жалға берілуімен байланысты қатынастар;
Шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
Белгілі бір процентпен несиелерді беру кезінде несиелік қатынастар;
Тауар, қор, валюта биржалары мен басқа элементтерді қамтитын нарықтық инфрақұрылымдардың қызмет ету процесі.
Нарықтың кемшіліктеріне төмендегілер жатады:
Ақпарат жеткіліксіздігі;
Табиғи монополия;
Сыртқы себептер - қоршаған ортаны қорғау;
Экономикалық тиімділікпен байланысты емес басқа мақсаттар:
а) қауіпсіздік жүйесін қамтамасыз ету;
б) ұлттық өндірісті қорғау;
в) жаңа инновацияның дамуын ынталандыру;
г) денсаулық сақтау, спорт, алкогольді ішімдік мәселесі.
Маңызды қызметтер мен ресурстар:
а) тұрғын үй құрылысы;
б) су;
в) энергия;
г) қорғаныс.
Экономиканы мемлекеттік нақты құралдар мен әдістер арқылы жүзеге асырылады. Төмендегі суретте экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары келтірілген[6]
2-сурет. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары
Мемлекеттің экономикаға араласу себептерін таңдау қадамдары:
Қадам I. Мемлекет пен кәсіпкерліктің өзара қарым-қатынасын талдау:
1. Нарықтағы әртүрлі жетіспеушіліктің себептерін талдау;
2. Нарықтағы жетіспеушілікпен байланысты туындаған мәселелер мен мүмкіндіктерді анықтау;
3. Мемлекеттің бизнеске тартылу үрдісін талдау;
4. Осы үрдістегі негізгі қатысушыларды анықтау;
5. Шығындар мен табысты бағалау.
Қадам II. Экономикаға мемлекеттік араласу туралы тұрақты сәйкес шешу жолын таңдау:
1. Мемлекеттің мұндай іс-әрекетінің себептері туралы жауап іздеу;
2. Әрбір баламаның барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау;
3. Шешімге қол жеткізу үшін менеджердің құзыретін қамтамасыз ету;
4. Тұрақты қолдауды ұйымдастыру және мотивация;
5. Баламаны таңдау.
Халықаралық бәсекеге үкіметтік араласу әдістеріне жатады:
Фирма стратегиясы, құрылым және бәсеке;
Факторлық жағдайлар;
Туыс және қолдаушы өндірістер;
Тұтыну жағдайлары.
Нарықтық экономиканың басты элементі - өндірушілер мен тұтынушылар. Олар қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесінде, яғни біреуі тауар өндіріп, екіншілері - оны тұтынғанда қалыптасады.
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде тауар өндірушілердің экономикалық негізделуі көрінеді.
Нарықтық экономиканың ең маңызды басты үшінші элементі - баға. Біріншіден, баға қызмет етіп тұрған нарық коньюктурасынан тәуелді сұраныс пен ұсыныстың өзгерісі нәтижесінде қалыптасады. Екіншіден, баға берілген географиялық ауданда өндірілетін, тауарларға нарықтық қатынастардың қызмет ету саласын анықтайды[7].
3-сурет. Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері
Нарықтық экономиканың төртінші элементі: сұраныс және ұсыныс. Нарықта сыраныс тауарларға қажеттілік ретінде көрінеді. Тұтынушылар бұл тауарларды қалыптасқан баға мен ақшалай табыс негізінде сатып ала - алады. Ұсыныс ресурстарды тиімді пайдалану ға және өндірістің тиімді әдісін пайдалануға негізделген ынталандырушы ретінде көрінеді.
Нарықтың бесінші элементі - бәсеке. Ол пайданы көбейтіп соның негізінде өндіріс көлемін кеңейтуге негізделеді. Бәсеке нарық субьектілерінің өзара әрекетінің формасы және тепе-теңдікті реттеуші механизм ретінде көрінеді.
Нарық субьектілері:
үй шаруашылығы;
фирма, кәсіпорын;
мемлекет.
Олар ресурстар қаржы және тұтыну нарықтарын да бір-бірімен өзара әрекет етеді. Шығындар мен табыстардың айналыс шеңберін құрайды.
Нарықтық экономика төмендегідей артықшылықтарды иемденеді:
Ресурстарды барынша тиімді бөлу мен пайдалануға ықпал етеді.
Өндірістің өзгергіш жағдайға тез бейімделеді.
Өндірушілер мен тұтынушыларға таңдау және қызмет ету еркіндігін қамтамасыз етеді.
Ғылыми-техникалық жетістіктерін, жаңа технологияны, өндірісті ұйымдастыру мен басқару тәсілдерін енгізу үшін жағдай жасауға ықпал етеді.
Өндірушілерді тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мен тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға бағыттайды.
Сонымен қатар, нарықтық экономикаға төмендегідей кемшіліктер де тән:
Табыс табуды қамтамасыз етпейді.
Толық жұмыспен қамтымайды.
Өндірілмейтін ресурстардың сақталуын қамтамасыз етпейді.
Қоршаған ортаны қорғау шаралары әлсіз жүзеге асырылады.
Ұжымдық пайдалануға арналған тауарлар мен қызметтердің өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді.
Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсаты бағыт беру әдісі. Ол нарықтық механизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік кезінде пайда болады. Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықтық тепе - теңдікке әсер ету әдісіне қарай - тікелей және жанама[8].
Реттеудің тікелей тәсілі экономикалық процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады..
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалық қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.
Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуне байланысты жіктелген күйде , әртүрлі тармақтарда қолданылады.
Мемлекеттік реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады :
Фискалдық саясат;
Несие-ақша саясаты;
Баға мен табысы реттеу сясаты;
Әлеуметтік саясат;
Сыртқы экономикалық саясат;
Әкімшілік реттеу;
Қысқа мерзімді реттеу ;
Ұзақ мерзімді реттеу;
Аймақтық реттеу.
Фисқалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады. Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады:
кейбір экономикалық процестері ынталандыру мен шектеу мақсатында салық ставкасын өзгерту.
ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.
Салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру.
Несие - ақша саясатының төмендегі түрлері жиі қолданылады: банктің есептеу ставкасын өзгерту; эмиссиялық банктегі міндетті минималды салымның көтерілуі; ашық нарықтағы операциялар.
Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.
Әлеуметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру денгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.
Сыртқы экономикалық реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық саясат, валюта курсын басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия.
Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады.Олар арнайы кейбір оқшауланғансалаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық, қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау. Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен күресу , инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты экономиканың белгілі ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны экономикалық өсу саясат деп те атайды[9].
1.2 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Начало формыКонец формы
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға, елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты -- ұтымды аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық -- өндірістік потенциалын тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау [10].
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
-жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді болжау, аймақта бар өндірістік - экономикалық, интеллектілік және экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
-кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
-ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
-нақты аймақтық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды, депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
-аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
-қаржы - несие және салықтық тетіктер;
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, аймақтық ерекшеліктерін ескеріп, шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс. Аймақтық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына шараларды жүзеге асыру жатады[11];
-барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік негізін жасау;
-республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен пропорцияларын анықтау;
-барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
-аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді шешу;
-республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын қамтамасыз ету;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді: тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) (Сурет 3).
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері
тікелей (әкімшілік) - рұқсат беру, тыйым салу, қыспаққа алу, т.с.с.
тікелей (әкімшілік) - рұқсат беру, тыйым салу, қыспаққа алу, т.с.с.
жанама (экономикалық) - қаржылық қолдау, салық, жеңілдіктер, субсидия, т.б.
жанама (экономикалық) - қаржылық қолдау, салық, жеңілдіктер, субсидия, т.б.
4-сурет. Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері
Сонымен бірге мемлекеттің аймақтық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу объектілері
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу объектілері
әлеуметтік
әлеуметтік
ақша-қаржылық
ақша-қаржылық
өндірістік
өндірістік
5-сурет. Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу объектілері
Араласудың мақсат-мүддесіне сай экономикалық саясат шаралары мынадай бағыттарда қолданылады:
-күрделі қаржыны мүдделендіру және жинақтау мен инвестицияның тепе - теңдігін қалпына келтіру (егер бұл мүмкін болса);
-жұмыспен қамту деңгейін барынша жоғарылату;
-кәсіпорынның тиімділігін қамтамасыз ету үшін икемді баға саясатын жүргізу;
- кәсіпкерлер шығындарын негізгі (банк пайызы, нақты жалақы) және жанама баптар бойынша қысқарту;
- тауарлардың, капитал мен жұмыс күшінің экспорты мен импортын мүдделендіру;
- жалпы бағалар деңгейі мен ерекше тауарлар бағасына ықпал жасау;
- кәсіпорындарды сатып алу және оларды басқару (оның ішінде акциялау және ұлттандыру) [12].
Мемлекет осы әр қилы шараларды іске асыру үшін фискалды және ақша саясатын жүргізеді. Мұны мемлекеттің кірісі (ең алдымен салық) мен шығысының өзгерістерін жоспарлау арқылы жиынтық сұранысты реттеуге бағытталған саясат деп ұғынуға болады. Ақша саясаты - эмиссиялық қызметті өзгерту арқылы жиынтық сұранысты реттеуге бағытталған саясат. Мемлекеттік саясаттың осы екі бағыты бір-бірімен өте тығыз байланысты. Мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары толығырақ келесі тарауларда қарастырылады.
Ал еркін нарықтық экономикада мемлекеттің бұл істерге араласуы, әсіресе кәсіпорындар мен кәсіпкерлік деңгейінде тікелей емес, көбінесе жанама сипатта болады. Мемлекеттің экономикаға, шаруашылық істеріне араласуы заң актілері, салық жүйесі, міндетті төлемдер мен бөлу, мемлекеттік инвестициялар, субсидиялар, жеңілдіктер, несие беру, мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық бағдарламалар арқылы жүргізіледі. Меншік құқығы - меншік иелерінің мемлекет пен оның басқару органдарынан салыстырмалы тәуелсіздігінің кепілі.
Тәуелсіз мемлекетіміз аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтежие жетпей қоймай көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен ділелденіп отырғаны ақиқат. Басқару ісі белгілері мен уәждеріне, адамдардың кәсіби даярлығы мен белсенділігіне қарамастан, мемлекеттік және аймақтық басқаруда заңдық сипатқа ие болады. Оны тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар әрбір нақты мемлекеттік орган құзыретіне сәйкес, ондағы әрбір мемлекеттік лауазымның қызмет түріне сәйкес атқаруға тиіс.
Қазіргі уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды. Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шетел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал, бұл қазіргі ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі қағидасын бөліп қарастырады: әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұмыс-жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету; тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс - жағдайын көтеру мақсатында әр аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі. Бұл екі мақсат қарама-қайшы да, бір-біріне сәйкес те болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады. Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр[13].
Жоғары деңгейдегі басқару құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсіл арқылы ықпалын тигізеді:
мақсаттар қою арқылы;
белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
ресурстарға шектеу қою арқылы.
Аймақтық басқарудың кез-келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің мақсаттарын қалыптастырады. Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол сияқты жоғарыдан - басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функцияларды берілу қаупі туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырылған жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс[14].
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес, басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек, басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады. Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы қажет бірқатар қағидалары бар:
өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру үшін қажет және жеткілікті болуы тиіс;
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер шегінен асып кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық, еңбек және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес жүргізіледі. Аумақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару органдарының құзыретінде қалдырылады.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақтық басқару функцияларын бөлу қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау болып табылады (4-сурет).
Сонымен аймақтарды басқару төмендегілерді талап етеді:
республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларының қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік береді;
республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының қатысуының негізгі нысандарын табу.
С
У
Б
Ъ
Е
К
Т
І
Л
Е
Р
І
С
У
Б
Ъ
Е
К
Т
І
Л
Е
Р
І
Орталық (реттеудің мемлекеттік деңгейі)
Орталық (реттеудің мемлекеттік деңгейі)
Бюджетаралық қатынастар механизмі
Бюджетаралық қатынастар механизмі
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу қағидалары
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу қағидалары
Өнеркәсіптік инвестициялық саясат механизмі
Өнеркәсіптік инвестициялық саясат механизмі
Басқару объектісі: аймақ
Басқару объектісі: аймақ
Жергілікті бюджет-салық механизмі
Жергілікті бюджет-салық механизмі
Аймақтық дамуды жергілікті реттеу қағидалары
Аймақтық дамуды жергілікті реттеу қағидалары
Аймақ (жергілікті басқару органы екінші деңгейі)
Аймақ (жергілікті басқару органы екінші деңгейі)
Әлеуметтік саясат механизмі
Әлеуметтік саясат механизмі
Жергілікті өзін-өзі басқару және басқа саяси, құқықтық механизмдер
Жергілікті өзін-өзі басқару және басқа саяси, құқықтық механизмдер
6-сурет. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық жүргізу тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму тұрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие аймақтық ресурстардың жергілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болуы шарт емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі үшін, басқа аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шетел тәжірибесімен айқындалған[15].
Аралық және жергілікті билік органдарын қаржыландырудың негізгі үш кіріс көзі бар: салықтар - мемлекетке міндетті түрде қайтарылмайтын төлемдер; салықтық емес табыстар; субсидиялар - пайызсыз берілетін ақшалай жәрдемнің түрі. Аймақтық рынокты объект ретінде екі жағынан қарастыруға болады. Бірінші жағынан, ол елдің халық шаруашылық рыногының ажыратылмайтын бөлігі, екінші жағынан, дербес жүйе. Аймақтық рыноктың екі жақтығы әуелі аймақтың өз ішіндегі субъектілерінде нарықтық қарым-қатынастарды қалыптастыру арқылы бөлінеді, сонан кейін, аймақ шеңберінен тыс шаруашылық субъектілердің жалпыұлттық, болмаса дүниежүзілік рынокпен ұштасуымен көрінеді.
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте күрделі аймақтық басқару объектісінің құрылымына сәйкес келуімен сипатталады. Оған себеп: басқару объектісінің көптеген қайшылықтары, жеке нышандары бар. Оларға ұлттық - мемлекеттік және әкімшілік - аймақтық құрылыс, өндіріс күштерінің орналастырылуы мен адамдардың, тұрғындардың орналасу тығыздығы, көлік байланыстар, т.б жатады. Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы шеңберінде аймақты дамытудың әртүрлі тетіктері пайдаланылады, солардың бірі болып бағалау жүйесі қолданылады. Осы жүйе арқылы аймақтардағы жағдайлар туралы үнемі нақтылы ақпараттар алып отыруға болады.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың мемлекеттік стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен бірлігін сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін жағдайлар қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған сайын арта түсуі аумақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін экономикалық саясатты жасактаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады[16].
Экономиканы тұрақты дамытудың басты мақсаты -- дамыған, өркениетті ел қатарына қосылумен бiрге, мемлекет ішінде баршаға барынша мүмкіндіктер беріп, əрбір адамның бостандығы, еңбектің барлық түрін қадірлейтін, зейнеткерлер мен ардагерлерді қоғамдық қамқорлыққа бөлейтін жəне экологияны қорғайтын қоғам құру. Ал, экономиканың тұрақты дамуы тарихи ұғым. Қоғамның даму барысындағы кезеңдерде бірнеше экономистердің көзқарастары бар. Сондықтан, осы мəселелерді қарастырып барып, оның бүгінгі дамуына жол көрсету басты мақсат болып табылады[17].
Сондықтан да олардың экономикаларының дағдарыстық, тұрақтылық жəне бəсекелестік мүмкіндіктерін бағалау қажет.
Оларды мына төмендегі көрсеткіштер арқылы жүргізуге болады:
1. Тұрақтылық деңгейі аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен қоршаған ортаны сақтаудың қалыптасқан тепе-теңдігін немесе өндірістің даму қарқыны мен табиғатты қорғау іс-шараларына кеткен шығындардың өлшемділігін көрсетеді. Бұл көрсеткішті есептеу Қазақстанның барлық аймақтары үшін өте маңызды.
1-кесте. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін бағалаудың кейбір көрсеткіштері
№
Көрсеткіш атауы
Есептеу тәртібі
1
Сатып алу қабілеттілігі деңгейі коэффициенті
Аймақтағы жан басына шаққандағы күнкөріс минимумы (тг.)ел бойынша күнкөріс минимумы (тг.)
2
Жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім (сатып алу қабілетін ескере отырып), мың тгадам
ЖӨӨ (мың тг.) Аймақ халқының саны (мың адам) Сатып алу қабілеттілігі деңгейі коэффициенті
3
Жан басына шаққандағы негізгі капиталға инвестиция көлемі, мың тгадам
Негізгі капиталға инвестициялар (мың тг)Аймақ халқы саны ( адам)
4
Жан басына шаққандағы сыртқы сауда айналымы көлемі, мың. долл.адам
[Экспорт (мың долл.) + Импорт (мың долл.)] Аймақ халқы саны ( адам)
5
Жан басына шаққандағы сатып алу қабілетін ескере отырып аймақтың қаржылық қамтамасыз етілуі, мың тгадам
Жергілікті бюджет табыстары (мың тг.) Аймақ халқы саны (адам) Сатып алу қабілеттілігі деңгейі коэффициенті
6
Жеке кәсіпорындарда жұмыспен қамтылған жұмысшылардың орташа тізім санының үлесі, %
Жеке кәсіпорындардағы жұмысбастылар саны (мың адам) Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны (мың адам)* 100%
7
Тіркелген жұмыссыздық деңгейі, %
Жұмыссыздар саны (мың адам)Экономикада
жұмыспен қамтылғандар саны (мың адам)* 100%
Өйткені, экологиялық жағдай елдің барлық аумақтарында күрделі, ал кейбір облыстарда апатты деп бағалануда. Сондықтан да байыпты құрылымдық қайта құруды іске асырудың қажеттілігіне байланысты нарыққа өту барысында тепе-теңдікті шаруашылық кешенін құру адамның шаруашылық іс-əрекеттері мен қоршаған ортаны қорғау арасындағы бұзылған тепе-теңдікті қайта қалпына келтіруге тиіс. Осы айтылғандарды еске ала отырып, экономикалық потенциалдың тұрақтылық деңгейін мына көрсеткіштермен есептеуге болады:
- аймақтағы өндіргіш күштердің даму деңгейін көрсететін адамның шаруашылық іс-əрекетінің жинақталған қорытындысы болып табылатын бір адамға шаққандағы жалпы қосымша құн өндіру (теңге);
- жалпы көрсеткіш - ол аймақтағы экологиялық жағдайды сипаттайтын антропогендік қайта құрылудың индексі;
- бір адамға шаққандағы банк капиталының болуы (мың теңге);
2. Бəсекелестік мүмкіндік деңгейі мына көрсеткіштермен сипатталады:
- республикадан шет елдерге сатылған өнеркəсіп өнімдерінің барлық өндірілген өнеркəсіп өнімдерінің жалпы көлеміндегі үлес салмағы;
- ауылшаруашылық өнімдері бойынша да осындай көрсеткіштер (%);
- минералдық шикізаттар бойынша да осындай көрсеткіштер (%);
- жалпы өндірілген өнімнің көлеміндегі сыйымдылықты өнімнің үлес салмағы (%);
- өндірістің жалпы көлеміндегi өндірілген өнiмнің үлес салмағы, (%).
Дағдарыстың деңгейін мына көрсеткіштермен бағалауға болады:
- жұмыссыздық деңгейі (%);
- өмір деңгейі (халықтың ақшалай табысының тұтыну бюджетінің ең азына қатынасы) (%);
- инфляцияның деңгейі (%);
- берешек қарыздардың алашақ қарыздардан көптігі;
- өндірістердің залалдығы[18].
Жергiлiктi жердегi ерекшеліктерді есепке алу үшін, бірінші кезекте, оларды аймақтың инвестиция нарығының даму деңгейіне жəне де қалыптасқан инвестициялық климаттың қолайлығына қарай жіктеудің принципті тəсілдерін дайындау қажет. Осындай жіктеу аймақтық деңгейдегі инвестициялық іс-əрекетті мемлекеттік реттеу іс-шараларының əртүрлі болуының негізін қалайды [19].
Қазақстан аймақтарындағы əлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау, аймақтардағы инвестициялық құлдырау тереңдігінің əртүрлілігі, инвестициялық кеңістіктегі сапалы өзгерістер, əсіресе, инвестиция нарығын құрудың ерекшеліктері, факторлар жиынтығының ықпалымен алдын ала айқындалғанын көрсетеді. Бұл факторлардың барлығын мына ірілендірілген топтарға біріктіруге болады:
1. Жергiлiктi жердiң нарыққа енудегі бастапқы сəтінің жағдайлары:
-табиғи-ресурстық потенциалдың ерекшеліктеріне байланысты аймақтардың салалық мамандандырылуы;
- қалыптасқан өндірістік, инновациялық, экспорттық (өнімді сыртқа шығару) жəне еңбек потенциалы;
- аймақтың арнайы мемлекеттік қызметтерін бірінші кезекте, қорғаныс, транзиттік (аралық жүк өткізу), сыртқы экономикалық жəне басқалардың орындалуына байланысты нарыққа икемсіз, теңестірілген экономикалық салалық құрылымының қалыптасуы;
-едəуір айырмашылықтарын тудыратын географиялық орны;
- əлеуметтік ортаның даму деңгейі.
2. Жергiлiктi жердiң реформа жүргізудегі стратегиясы:
- жекешелендірудің көлемі жəне қарқыны, меншік түрін өзгерту;
- қаржылық нарықты, бағалы қағаз нарығын құрудың тенденциялары;
- нарықтың өзгертулерін, оның ішінде бюджеттік саясаттың жетілу ерекшеліктері мен жергілікті бюджеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржыларын қүрудың өзгешеліктері;
- банктік жүйенің, инвестициялық институттардың, басқа да нарықтық инфрақұрылымдардың типтері мен масштабтары;
- аймақта жүргізіліп отырған экономикалық саясаттың ерекшеліктері. Мысалы, протекционистік саясат, инвестициялық тəжірибе жəне басқа да аймақтық басымдылықтарды қолдау;
- шетелдік инвестиция тартудағы аймақтық ерекшеліктер;
- жергілікті өкімет орындарының экономиканы тұрақтандыру, əлеуметтік жағдайды жақсарту барысында пайдаланылатын əдістері.
3.Əлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нəтижелілігі жəне жергiлiктi жердiң нарықтық қатынастарға бейімделу дəрежесі:
- қалыптасқан меншік түрлерінің өзара қатынастары;
- инвестицияның климаттық қолайлылығының деңгейі;
- қаржы, инвестиция жəне құнды қағаздар нарықтарының даму дəрежесі;
- нарықтың инфрақұрылымының жетілгендігі;
- инвестициялық ортадағы нарықтық өзгерістердің аймақтағы əлеуметтік-экономикалық қайта құру барысына ықпалы жəне басқалар.
Қазақстандағы əрбiр жергiлiктi жердiң əлеуметтiк-экономикалық тұрақтылығын жасаудың өзiндiк күрделiлiгi, оның əртүрлi экономикалық категориялар негiзiнде қызмет көрсететiн жеке механизмдiк құрылымдардан тұратындығында. Облыстық жəне аудандық құрылымдардағы экономиканы тұрақты дамытудың өзiндiк ерекшелiгi, ол бiрнеше жеке жəне заңды тұлғалық механизмдiк құрылымдар жиынтығынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АРАЛАСУЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МӘНІ
6
1.2
АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
13
1.3
АЙМАҚ ЭКОНМИКАСЫН РЕТТЕУДІҢ ҚАРЖЫ-БЮДЖЕТТІК ӘДІСТЕРІ
27
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ
32
2.2
ОБЛЫСТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
43
2.3
ОБЛЫСТЫҢ АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТІН ПАЙДАЛАНУ
48
3
ЭКОНОМИКАНЫ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДЕ ОБЛЫСТЫҢ АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТІН ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ШЕШУДІҢ МҮМКІН ЖОЛДАРЫ
3.1
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
59
3.2
АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚОЛДАНУ НӘТИЖЕЛІЛІГІ МЕН ТИІМДІЛІГІН БАҚЫЛАУДЫ ЖАКСАРТУ МҮМКІНДІКТЕРІ
66
3.3
ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРЛЕРІН ДАМЫТУДА ҚАРЖЫЛЫҚ ТЕТІКТЕРДІҢ РОЛІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
72
ҚОРЫТЫНДЫ
82
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
84
ҚОСЫМША
89
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика және бүгінгі VUCA-әлем (тұрақсыз, анықсыз, күрделі және өзгермелі) жағдайында кез-келген мемлекеттің бюджеттік саясаты оның тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму бағытын анықтайды. Бюджеттің маңыздылығын әлемді дүр сілкіндіріп отырған тәжтажалмен (короновируспен) күресте де көруге болады. Бюджет мемлекеттің ғана емес, жергілікті атқарушы органдардың негізгі қаржылық жоспары болып табылады.
Қазақстанның индустриалды-инновациялық дамудағы жаңа экономикалық бағыты, елдің тұрақты әрі орнықты дамуына төнетін жаһандық қатерлер мен сын-тегеуріндер мемлекеттік экономикалық саясаттың аса маңызды құрамдас бөлігі, әрі әлеуметтік-экономикалық дамудың алға қойылған міндеттерін іске асыру құралы болып табылатын бюджет саясатын қалыптастыру мен іске асыру тәсілдерін өзгертуді талап етеді.
Қазіргі уақытта кез-келген аумақ (қала, ел, аймақ) халықты (еңбек ресурстарын), инвесторларды, туристерді және т.б. тұтынушыларға тарту үшін басқа аумақтармен бәсекеге түседі. Жаһандану жағдайында бәсекелестіктің тұрақты өсуі, әртүрлі аумақтардағы іскерлік жағдайларды теңестіру, аймақтың маркетингі, имиджі мен бренді іскерлік және тұрмыс жағдайында шамамен тең географиялық аймақтарды салыстыра бастайды. Сондықтан көптеген елдер мен қалалар мақсатты түрде өз аумақтарының маркетингімен айналысады, осы саланың инвестициялық және туристік тартымдылығын анықтайтын өз брендін қалыптастырады.
2025 жылға дейінгі Қазақстанның орта мерзімді стратегиялық даму жоспары Президенттің 2017 жылдың басында жариялаған Елдің үшінші жаңғыру процестеріне бастау берді және жеделдетілген сапалы экономикалық өсім, сонымен қатар халықтың өмір сүру деңгейін арттыру бойынша мақсатты айқындады. Қазақстанның 2025 жылға дейінгі орта мерзімді дамуындағы негізгі мақсат - елдегі халықтың әл-ауқатын Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінің деңгейіне жеткізуге мүмкіндік беретін экономиканың сапалы, тұрақты өсіміне қол жеткізу[1].
Қазақстан-2025 даму Стратегиясының Мықты өңірлер және урбандалу атты бесінші реформасы республика аумағында негізгі өмір сүру сапасын қамтамасыз ету жолымен әрекет етуші жергілікті әлеуетті (экономикалық резервтерді) тиімді пайдалануды көздейтін өңірлердің экономикалық өсімі арқылы елдің жалпы ішкі өнімін (ЖІӨ) арттыру мақсатын айқындаған. Мықты өңірлер және урбандалу реформасының Өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру басымдықты бағытының міндеті жергілікті биліктің халыққа құзыреттіліктерін одан әрі бөлу және олардың есеп беруі арқылы өңірлердің экономикалық және кадрлық тәуелсіздігін арттыру болып табылады.
Аталмыш реформаның Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын одан әрі нығайту инициативасына сәйкес аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар мен ауылдық округтер деңгейінде жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органын қалыптастыру мәселесі қарастырылады, бұл жергілікті қауымдастықтың бюджетті анықтауына ықпал етеді. Және де жергілікті өзін-өзі басқару бюджеттерінің кіріс бөлігін көбейту міндеті шешіледі. Мәслихаттардың бюджеттік үрдіс бөліміндегі билігін арттыру шаралары жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Аталған мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша орталықтан құзыреттіліктерді беру арқылы қажет штат саны бар функциялардың негізгі түрлері кезеңімен жергілікті деңгейге басқаруға аударылады, ауылдық округтер әкімдіктерінің аппараттары әрекет етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту жергілікті тұрғындардың шешім қабылдау процестеріне тікелей қатысу мүмкіндіктерін арттырды. Аудандық маңызы бар қалаларда, ауылдық (селолық) округтерде оларды аудандардың (қалалардың) мәслихаттарында сайлау жүргізу арқылы әкімдерді сайлау ұйымдастырылады. Елімізде мемлекеттік бюджеттің төртінші деңгейі қарастырылды, сәйкесінше жергілікті өзін-өзі басқару бюджетінің түсім көздерінің аясы ұлғайтылды.
Басқару функцияларының негізгі бөлігін жергілікті деңгейге өткізуге байланысты аймақтарды институционалдық, кадрлық және қаржылық қамтамасыз етуді нығайту қажеттілігі туындайды. Бюджетаралық қатынастар, субвенцияларды бөлу және оны алу жүйесі аймақтарды өзін-өзі ұйымдастыруға және қолда бар ішкі ресурстарды дамытуға, экспорттық потенциалды және салық базасын арттыруға, түрлі инвестиция көздерін тартуға жеткіліксіз ықпал етеді.
Осы тұрғыдан алғанда диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі айқын көрінеді. Аймақтық даму және аймақтық бюджет мәселелері көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған: Морозова Т.Г., Охотский Е.В., Цыпин И.С., Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О., Жатканбаев Е.Б., Аубакирова Ж.Я., Есентугелов А.Е., Зейнелгабдин А.Б., Құсайынов Х.Х., Мельников В.Д., Сейткасимов Г.С., Нурланова Н.К., Смағұлова Г.С., Кенжегузин М.Б., Интыкбаев С.Ж., Жунусов Б.А., Интыкбаева С.Ж., Омирбаев С.М., сияқты ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында аймақтық дамудағы бюджеттік саясат жүргізу мәселелерін зерттеу және дамыту бойынша ұсыныстар келтіру болып табылады.
Осыған байланысты келесі міндеттерді шешу көзделген:
нарықтық жағдайда экономиканы қаржылық реттеудің теориялық аспектілерін зерттеу;
аймақ экономикасын реттеудің қаржылық-бюджеттік әдістеріне баға беру;
Қазақстанның қаржылық саясатына ғылыми талдау жүргізу;
Ақтөбе облысының аймақтық дамуындағы бюджеттік құралдарды пайдалану бағыттарын қарастыру;
Аймақтық бюджетті пайдалану мәселелерін саралап, шешудің мүмкін жолдарын ұсыну;
Қазақстанның аймақтық дамуындағы қаржылық тетіктердің басымдықтарын айқындау.
Зерттеу әдістері салыстырмалы талдау, есептік-құрылымдық, экономикалық және болжамдау әдістерін қолдану көмегімен зерттеулер нәтижесі алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында ғылыми жаңалыққа ие келесі нәтижелер алынды:
- экономиканы мемлекеттік реттеудегі қаржылық реттеу тетіктерінің ролі айқындалды;
- аймақтың дамуындағы бюджеттік құралдардың маңыздылығы Ақтөбе облысы мысалында негізделді;
- Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша бюджет құралдарын пайдалану ерекшеліктері анықталды;
- аймақты дамытуда бюджет құралдарын тиімді пайдалану құралдары айқындалды;
Магистерлік жоба кіріспе, оның мазмұнын ашатын үш бөлімнен, қорытындыдан, 82 пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Жұмыста 13 кесте, 16 сурет келтірілген.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Алынған нәтижелер аймақ экономикасын дамыту саласында бюджеттік бағдарламалар мен жобаларды өңдеуде, жергілікті қаржы құралдарын тиімді пайдалану жолдарын анықтауда, бюджет құралдарын аймақ экономикасын дамытуда тиімді пайдалануды басқару тетіктерін жетілдіруде негіз болып табылады. Диссертацияның материалдары мен қорытындылары жоғары оқу орындарында Экономиканы мемлекеттік реттеу, Менеджмент, Қаржы саясаты және басқа да таңдау курстарын әзірлеуде оқу орындарында қолдануға болады.
1. Нарықтық экономика жағдайында экономиканы қаржылық реттеудің теориялық негіздері
1.1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АРАЛАСУЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МӘНІ
Нарық - әлемдік өркениеттегі маңызды жетістіктердің бірі. Нарықтық қатынастар мәнін ашуда осы нарық түсінігінің екі жақты маңызы бар екенін ескеру керек. Біріншіден, нарық өз мағынасында айырбас, айналым сферасында іске асырылатын өткізуді білдіреді. Екіншіден, нарық - бұл өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
Мемлекеттің экономикадағы роліне түрлі ғалымдар баға берді[2]. Мемлекеттің экономикадағы ролі теорияларының эволюциясы төмендегідей сипатқа ие:
Меркантилизм (Т. Мен, В. Стаффорд, А. Серра) - күшті мемлекеттің болуы және экономикалық қызметті кеңінен реттеу. Экспортты ынталандыру және импортты шектеу арқылы елдің байлығын көбейту,
Физиократтар (Ф. Кенэ) - қор құру көзі - жермен байланысты еңбекпен жасалған материалдық байлықты арттыру, laissez-faire - мемлекеттің экономикаға араласпауын қолдады.
Классикалық теория (А. Смит). laisser faire қағидасы - нарықтық күштердің еркін ойыны үйлесімді құрал қалыптастырады. Мемлекеттің араласуы төмендегідей жағдайда болуы керек:
Өнеркәсіптің жас салаларын қорғау;
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
Әділеттілікті қамтамасыз ету;
Белгілі бір қоғамдық жұмыстарды орындау.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін негізгі экономикалық еркіндік кепілдік етілуі тиіс: қызмет саласын таңдау еркіндігі, бәсеке еркіндігі, сауда еркіндігі.
Кейнсиандық теория (Дж. Кейнс) мемлекет экономикаға дағдарыстан шығуды қамтамасыз ете алмаған нарық механизмінің болмауынан белсенді араласуы керек.
Кейнстік реттеу моделінің негізгі белгілері:
Мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық табыстың жоғары үлесі;
Мемлекеттік және аралас кәсіпорындар құру арқылы мемлекеттік кең кәсіпкерлік аумағын құру;
Экономиканы тұрақтандыру үшін бюджеттік-қаржылық және несие-қаржылық реттеушілерді кеңінен қолдану;
Неоклассикалық теория (Е. Бем-Баверк, Л. Вальрас, Б. Кларк, А. Маршал, А. Лигу, М. Фридмен). Неоклассикалық теорияның негізі - ұдайы өндіріске сұраныс емес, ұсынысқа әсер етудің жанама әдістерін қолдану арқылы әсер ету болып табылады. Жеке кәсіпкерлік еркіндігін дамыту қажет. Мемлекет капитал жинақтауға және өндіріс өнімділігін арттыруға жағдай қалыптастыруы тиіс.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты міндеті - мемлекет мүддесін сақтау, тұтас алғанда қоғамды нығайту, халықтың кедей топтарын әлеуметтік жағынан қорғау. Мемлекеттік реттеу болашақ ұрпақты тәрбиелеу, табиғатты қоршаған ортаның ластанып құрып кетуінен сақтау үшін де қажет[3].
Тікелей мемлекеттік басқару - жекелеген салаларды, объектілерді толықтай немесе жартылай басқаруды, экономика мен қоғам қауіпсіздігін қамтамасыз ететін салаларды мемлекет тарапынан қолдауды талап етеді. Оған әскери-қорғаныс, энергетикалық (әсіресе атом энергетикасы), қорықтар, ұлттық маңызы бар мәдени-тарихи объектілер, демалыс, емдеу-сауықтыру орындары, қазбалы кен байлықтары, су ресурстары т.б. мемлекеттік маңызы бар объектілер жатады. Бұл объектілер, әдетте, мемлекеттік немесе муниципалдық меншікте болады.
Салықтық реттеу - салық салу, оның түрлерін, мөлшерін белгілеу, салық жеңілдіктерін беру немесе босату.
Ақша-несие қатынастары арқылы реттеу - салық жүйесін қоса алғанда мемлекеттің фискалдық саясаты деп аталады және осы саясат арқылы ақша айналымына әсер етеді. Мемлекет орталық ұлттық банк арқылы ақша эмиссиясы мен жалпы ақша көлемін реттейді, банктың қарыз пайызының мөлшерін белгілейді, заемдар береді, облигациялар мен бағалы қағаздар шығарады. Осындай реттеу жолдарымен ақша айналымы мен жинағын өзгертіп, жалпы экономикалық процестерге ықпал етеді.
Бюджеттік реттеу - мемлекеттік органдардың мемлекеттік бюджетті әр түрлі бағыттар бойынша жұмсау, реттеу. Бұдан басқа мемлекет салық төлемдерінен тыс бюджетке қосымша төлем белгілейді, сөйтіп ақша айналымы мен қор жинауды қалыптастырады.
Мемлекет бағдарламасы мен мемлекеттік тапсырыс арқылы реттеу. Бұл жағдайда мемлекеттік органдар бюджет қаражатының бір бөлігін әлеуметтік, ғылыми бағдарламаға бөледі, фирмалар мен кәсіпорындарға белгілі бір өнім түрлерін өндіруге, әскери өнімдер мен қоғамдық транспортқа тапсырыстар береді. Аталған бағыттар мемлекетке қажет өндіріс салаларын белгіленген бағдарлама бойынша дамытады.
Баға арқылы реттеу. Нарықтық экономика жағдайында мемлекет бағаны шектеп, оны өндіріс шығындарынан артық қоюға тыйым салады. Сатушылар шығындарының орнын мемлекеттік бюджет есебінен толтырып отырады. Мұндай тәжірибе дамыған елдердің баршасына тән. Алайда, нарықтық экономикаға өтіп жатқан біздің елімізде бағалар еркіне жіберіліп, оларды ешбір шектеу мен реттеу болмай отыр. Бұл мәселенің де тиімді тетіктерін ойластыру қажет-ақ.
Мемлекет - әрекет етуші меншік құқықтарына сәйкес бір-бірімен өзара әрекеттесетін дербес адамдар көптігі.Мемлекеттің экономикаға араласу теориялары Францияда - И.Сакс, АҚШ - Дж. Сакс, Р. Дорунбуш, Г. Бекер, Венгрия - Я. Корнай, Ресей - А. Ливши - ц және В. Варг сияқты ғалымдармен зерттелген[4].
1-сурет. Мемлекеттік басқарудың қоғам өміріне ықпалы
Өз кезегінде, мемлекеттік басқарудың мақсатқа бағдарлаушы, ұйымдастырушы және реттеуші әсерлері оның атқаратын функцияларының кешенімен тығыз байланысты, олар елдің экономикалық, әлеуметтік және технологиялық дамуының негізгі бағыттарын жоспарлау және өңдеу; басқару және басқарылатын жүйенің құрылымын анықтау және ұйымдастыру; қоғамдық өмірдің түрлі салаларында олардың іс-әрекетін реттеу; еңбек қатынастарын бақылау және реттеу; қоғамдық маңызды салалардың үздіксіз әрекет етуін қамтамасыз ету және т.б.
Мемлекеттің экономикалық ролі мемлекеттің қоғамның экономикалық өміріне қатысу дәрежесімен анықталады. Нарық кәсіпкерлікті таңдау және еркіндігіне негізделеді. Мемлекет таңдау еркіндігін шектеуге, мәжбүрлеуге негізделеді[5].
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі төмендегі қызметтерден айқын көрінеді:
Экономикалық шешім қабылдау үшін құқықтық негіз құру;
Экономиканы тұрақтандыру;
Ресурстарды әлеуметтік бағдарланған тарату;
Әлеуметтік қорғау және әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету;
Халықаралық экономикалық қатынастарды дамыту.
Нарық меншіктің тауар-ақша байланыстары мен қаржы-несие жүйесінің түрлі-түсті нысандарын пайдалануға негізделген экономикалық әрекет етуінің күрделі механизмі ретінде жүреді. Айналымнан басқа нарықтық қатынастарға енеді:
Екі субъект арасындағы өзара байланыс нарықтық негізде еске асырылатын кәсіпорын мен экономиканың басқа құрылымдарының жалға берілуімен байланысты қатынастар;
Шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
Белгілі бір процентпен несиелерді беру кезінде несиелік қатынастар;
Тауар, қор, валюта биржалары мен басқа элементтерді қамтитын нарықтық инфрақұрылымдардың қызмет ету процесі.
Нарықтың кемшіліктеріне төмендегілер жатады:
Ақпарат жеткіліксіздігі;
Табиғи монополия;
Сыртқы себептер - қоршаған ортаны қорғау;
Экономикалық тиімділікпен байланысты емес басқа мақсаттар:
а) қауіпсіздік жүйесін қамтамасыз ету;
б) ұлттық өндірісті қорғау;
в) жаңа инновацияның дамуын ынталандыру;
г) денсаулық сақтау, спорт, алкогольді ішімдік мәселесі.
Маңызды қызметтер мен ресурстар:
а) тұрғын үй құрылысы;
б) су;
в) энергия;
г) қорғаныс.
Экономиканы мемлекеттік нақты құралдар мен әдістер арқылы жүзеге асырылады. Төмендегі суретте экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары келтірілген[6]
2-сурет. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары
Мемлекеттің экономикаға араласу себептерін таңдау қадамдары:
Қадам I. Мемлекет пен кәсіпкерліктің өзара қарым-қатынасын талдау:
1. Нарықтағы әртүрлі жетіспеушіліктің себептерін талдау;
2. Нарықтағы жетіспеушілікпен байланысты туындаған мәселелер мен мүмкіндіктерді анықтау;
3. Мемлекеттің бизнеске тартылу үрдісін талдау;
4. Осы үрдістегі негізгі қатысушыларды анықтау;
5. Шығындар мен табысты бағалау.
Қадам II. Экономикаға мемлекеттік араласу туралы тұрақты сәйкес шешу жолын таңдау:
1. Мемлекеттің мұндай іс-әрекетінің себептері туралы жауап іздеу;
2. Әрбір баламаның барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау;
3. Шешімге қол жеткізу үшін менеджердің құзыретін қамтамасыз ету;
4. Тұрақты қолдауды ұйымдастыру және мотивация;
5. Баламаны таңдау.
Халықаралық бәсекеге үкіметтік араласу әдістеріне жатады:
Фирма стратегиясы, құрылым және бәсеке;
Факторлық жағдайлар;
Туыс және қолдаушы өндірістер;
Тұтыну жағдайлары.
Нарықтық экономиканың басты элементі - өндірушілер мен тұтынушылар. Олар қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесінде, яғни біреуі тауар өндіріп, екіншілері - оны тұтынғанда қалыптасады.
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде тауар өндірушілердің экономикалық негізделуі көрінеді.
Нарықтық экономиканың ең маңызды басты үшінші элементі - баға. Біріншіден, баға қызмет етіп тұрған нарық коньюктурасынан тәуелді сұраныс пен ұсыныстың өзгерісі нәтижесінде қалыптасады. Екіншіден, баға берілген географиялық ауданда өндірілетін, тауарларға нарықтық қатынастардың қызмет ету саласын анықтайды[7].
3-сурет. Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері
Нарықтық экономиканың төртінші элементі: сұраныс және ұсыныс. Нарықта сыраныс тауарларға қажеттілік ретінде көрінеді. Тұтынушылар бұл тауарларды қалыптасқан баға мен ақшалай табыс негізінде сатып ала - алады. Ұсыныс ресурстарды тиімді пайдалану ға және өндірістің тиімді әдісін пайдалануға негізделген ынталандырушы ретінде көрінеді.
Нарықтың бесінші элементі - бәсеке. Ол пайданы көбейтіп соның негізінде өндіріс көлемін кеңейтуге негізделеді. Бәсеке нарық субьектілерінің өзара әрекетінің формасы және тепе-теңдікті реттеуші механизм ретінде көрінеді.
Нарық субьектілері:
үй шаруашылығы;
фирма, кәсіпорын;
мемлекет.
Олар ресурстар қаржы және тұтыну нарықтарын да бір-бірімен өзара әрекет етеді. Шығындар мен табыстардың айналыс шеңберін құрайды.
Нарықтық экономика төмендегідей артықшылықтарды иемденеді:
Ресурстарды барынша тиімді бөлу мен пайдалануға ықпал етеді.
Өндірістің өзгергіш жағдайға тез бейімделеді.
Өндірушілер мен тұтынушыларға таңдау және қызмет ету еркіндігін қамтамасыз етеді.
Ғылыми-техникалық жетістіктерін, жаңа технологияны, өндірісті ұйымдастыру мен басқару тәсілдерін енгізу үшін жағдай жасауға ықпал етеді.
Өндірушілерді тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мен тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға бағыттайды.
Сонымен қатар, нарықтық экономикаға төмендегідей кемшіліктер де тән:
Табыс табуды қамтамасыз етпейді.
Толық жұмыспен қамтымайды.
Өндірілмейтін ресурстардың сақталуын қамтамасыз етпейді.
Қоршаған ортаны қорғау шаралары әлсіз жүзеге асырылады.
Ұжымдық пайдалануға арналған тауарлар мен қызметтердің өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді.
Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсаты бағыт беру әдісі. Ол нарықтық механизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік кезінде пайда болады. Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықтық тепе - теңдікке әсер ету әдісіне қарай - тікелей және жанама[8].
Реттеудің тікелей тәсілі экономикалық процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады..
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалық қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.
Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуне байланысты жіктелген күйде , әртүрлі тармақтарда қолданылады.
Мемлекеттік реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады :
Фискалдық саясат;
Несие-ақша саясаты;
Баға мен табысы реттеу сясаты;
Әлеуметтік саясат;
Сыртқы экономикалық саясат;
Әкімшілік реттеу;
Қысқа мерзімді реттеу ;
Ұзақ мерзімді реттеу;
Аймақтық реттеу.
Фисқалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады. Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады:
кейбір экономикалық процестері ынталандыру мен шектеу мақсатында салық ставкасын өзгерту.
ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.
Салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру.
Несие - ақша саясатының төмендегі түрлері жиі қолданылады: банктің есептеу ставкасын өзгерту; эмиссиялық банктегі міндетті минималды салымның көтерілуі; ашық нарықтағы операциялар.
Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.
Әлеуметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру денгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.
Сыртқы экономикалық реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық саясат, валюта курсын басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия.
Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады.Олар арнайы кейбір оқшауланғансалаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық, қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау. Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен күресу , инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты экономиканың белгілі ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны экономикалық өсу саясат деп те атайды[9].
1.2 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Начало формыКонец формы
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға, елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты -- ұтымды аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық -- өндірістік потенциалын тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау [10].
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
-жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді болжау, аймақта бар өндірістік - экономикалық, интеллектілік және экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
-кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
-ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
-нақты аймақтық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды, депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
-аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
-қаржы - несие және салықтық тетіктер;
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, аймақтық ерекшеліктерін ескеріп, шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс. Аймақтық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына шараларды жүзеге асыру жатады[11];
-барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік негізін жасау;
-республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен пропорцияларын анықтау;
-барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
-аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді шешу;
-республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын қамтамасыз ету;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді: тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) (Сурет 3).
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері
тікелей (әкімшілік) - рұқсат беру, тыйым салу, қыспаққа алу, т.с.с.
тікелей (әкімшілік) - рұқсат беру, тыйым салу, қыспаққа алу, т.с.с.
жанама (экономикалық) - қаржылық қолдау, салық, жеңілдіктер, субсидия, т.б.
жанама (экономикалық) - қаржылық қолдау, салық, жеңілдіктер, субсидия, т.б.
4-сурет. Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері
Сонымен бірге мемлекеттің аймақтық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу объектілері
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу объектілері
әлеуметтік
әлеуметтік
ақша-қаржылық
ақша-қаржылық
өндірістік
өндірістік
5-сурет. Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу объектілері
Араласудың мақсат-мүддесіне сай экономикалық саясат шаралары мынадай бағыттарда қолданылады:
-күрделі қаржыны мүдделендіру және жинақтау мен инвестицияның тепе - теңдігін қалпына келтіру (егер бұл мүмкін болса);
-жұмыспен қамту деңгейін барынша жоғарылату;
-кәсіпорынның тиімділігін қамтамасыз ету үшін икемді баға саясатын жүргізу;
- кәсіпкерлер шығындарын негізгі (банк пайызы, нақты жалақы) және жанама баптар бойынша қысқарту;
- тауарлардың, капитал мен жұмыс күшінің экспорты мен импортын мүдделендіру;
- жалпы бағалар деңгейі мен ерекше тауарлар бағасына ықпал жасау;
- кәсіпорындарды сатып алу және оларды басқару (оның ішінде акциялау және ұлттандыру) [12].
Мемлекет осы әр қилы шараларды іске асыру үшін фискалды және ақша саясатын жүргізеді. Мұны мемлекеттің кірісі (ең алдымен салық) мен шығысының өзгерістерін жоспарлау арқылы жиынтық сұранысты реттеуге бағытталған саясат деп ұғынуға болады. Ақша саясаты - эмиссиялық қызметті өзгерту арқылы жиынтық сұранысты реттеуге бағытталған саясат. Мемлекеттік саясаттың осы екі бағыты бір-бірімен өте тығыз байланысты. Мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары толығырақ келесі тарауларда қарастырылады.
Ал еркін нарықтық экономикада мемлекеттің бұл істерге араласуы, әсіресе кәсіпорындар мен кәсіпкерлік деңгейінде тікелей емес, көбінесе жанама сипатта болады. Мемлекеттің экономикаға, шаруашылық істеріне араласуы заң актілері, салық жүйесі, міндетті төлемдер мен бөлу, мемлекеттік инвестициялар, субсидиялар, жеңілдіктер, несие беру, мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық бағдарламалар арқылы жүргізіледі. Меншік құқығы - меншік иелерінің мемлекет пен оның басқару органдарынан салыстырмалы тәуелсіздігінің кепілі.
Тәуелсіз мемлекетіміз аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтежие жетпей қоймай көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен ділелденіп отырғаны ақиқат. Басқару ісі белгілері мен уәждеріне, адамдардың кәсіби даярлығы мен белсенділігіне қарамастан, мемлекеттік және аймақтық басқаруда заңдық сипатқа ие болады. Оны тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар әрбір нақты мемлекеттік орган құзыретіне сәйкес, ондағы әрбір мемлекеттік лауазымның қызмет түріне сәйкес атқаруға тиіс.
Қазіргі уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды. Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шетел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал, бұл қазіргі ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі қағидасын бөліп қарастырады: әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұмыс-жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету; тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс - жағдайын көтеру мақсатында әр аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі. Бұл екі мақсат қарама-қайшы да, бір-біріне сәйкес те болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады. Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр[13].
Жоғары деңгейдегі басқару құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсіл арқылы ықпалын тигізеді:
мақсаттар қою арқылы;
белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
ресурстарға шектеу қою арқылы.
Аймақтық басқарудың кез-келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің мақсаттарын қалыптастырады. Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол сияқты жоғарыдан - басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функцияларды берілу қаупі туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырылған жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс[14].
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес, басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек, басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады. Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы қажет бірқатар қағидалары бар:
өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру үшін қажет және жеткілікті болуы тиіс;
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер шегінен асып кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық, еңбек және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес жүргізіледі. Аумақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару органдарының құзыретінде қалдырылады.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақтық басқару функцияларын бөлу қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау болып табылады (4-сурет).
Сонымен аймақтарды басқару төмендегілерді талап етеді:
республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларының қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік береді;
республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының қатысуының негізгі нысандарын табу.
С
У
Б
Ъ
Е
К
Т
І
Л
Е
Р
І
С
У
Б
Ъ
Е
К
Т
І
Л
Е
Р
І
Орталық (реттеудің мемлекеттік деңгейі)
Орталық (реттеудің мемлекеттік деңгейі)
Бюджетаралық қатынастар механизмі
Бюджетаралық қатынастар механизмі
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу қағидалары
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу қағидалары
Өнеркәсіптік инвестициялық саясат механизмі
Өнеркәсіптік инвестициялық саясат механизмі
Басқару объектісі: аймақ
Басқару объектісі: аймақ
Жергілікті бюджет-салық механизмі
Жергілікті бюджет-салық механизмі
Аймақтық дамуды жергілікті реттеу қағидалары
Аймақтық дамуды жергілікті реттеу қағидалары
Аймақ (жергілікті басқару органы екінші деңгейі)
Аймақ (жергілікті басқару органы екінші деңгейі)
Әлеуметтік саясат механизмі
Әлеуметтік саясат механизмі
Жергілікті өзін-өзі басқару және басқа саяси, құқықтық механизмдер
Жергілікті өзін-өзі басқару және басқа саяси, құқықтық механизмдер
6-сурет. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық жүргізу тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму тұрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие аймақтық ресурстардың жергілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болуы шарт емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі үшін, басқа аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шетел тәжірибесімен айқындалған[15].
Аралық және жергілікті билік органдарын қаржыландырудың негізгі үш кіріс көзі бар: салықтар - мемлекетке міндетті түрде қайтарылмайтын төлемдер; салықтық емес табыстар; субсидиялар - пайызсыз берілетін ақшалай жәрдемнің түрі. Аймақтық рынокты объект ретінде екі жағынан қарастыруға болады. Бірінші жағынан, ол елдің халық шаруашылық рыногының ажыратылмайтын бөлігі, екінші жағынан, дербес жүйе. Аймақтық рыноктың екі жақтығы әуелі аймақтың өз ішіндегі субъектілерінде нарықтық қарым-қатынастарды қалыптастыру арқылы бөлінеді, сонан кейін, аймақ шеңберінен тыс шаруашылық субъектілердің жалпыұлттық, болмаса дүниежүзілік рынокпен ұштасуымен көрінеді.
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте күрделі аймақтық басқару объектісінің құрылымына сәйкес келуімен сипатталады. Оған себеп: басқару объектісінің көптеген қайшылықтары, жеке нышандары бар. Оларға ұлттық - мемлекеттік және әкімшілік - аймақтық құрылыс, өндіріс күштерінің орналастырылуы мен адамдардың, тұрғындардың орналасу тығыздығы, көлік байланыстар, т.б жатады. Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы шеңберінде аймақты дамытудың әртүрлі тетіктері пайдаланылады, солардың бірі болып бағалау жүйесі қолданылады. Осы жүйе арқылы аймақтардағы жағдайлар туралы үнемі нақтылы ақпараттар алып отыруға болады.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың мемлекеттік стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен бірлігін сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін жағдайлар қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған сайын арта түсуі аумақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін экономикалық саясатты жасактаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады[16].
Экономиканы тұрақты дамытудың басты мақсаты -- дамыған, өркениетті ел қатарына қосылумен бiрге, мемлекет ішінде баршаға барынша мүмкіндіктер беріп, əрбір адамның бостандығы, еңбектің барлық түрін қадірлейтін, зейнеткерлер мен ардагерлерді қоғамдық қамқорлыққа бөлейтін жəне экологияны қорғайтын қоғам құру. Ал, экономиканың тұрақты дамуы тарихи ұғым. Қоғамның даму барысындағы кезеңдерде бірнеше экономистердің көзқарастары бар. Сондықтан, осы мəселелерді қарастырып барып, оның бүгінгі дамуына жол көрсету басты мақсат болып табылады[17].
Сондықтан да олардың экономикаларының дағдарыстық, тұрақтылық жəне бəсекелестік мүмкіндіктерін бағалау қажет.
Оларды мына төмендегі көрсеткіштер арқылы жүргізуге болады:
1. Тұрақтылық деңгейі аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен қоршаған ортаны сақтаудың қалыптасқан тепе-теңдігін немесе өндірістің даму қарқыны мен табиғатты қорғау іс-шараларына кеткен шығындардың өлшемділігін көрсетеді. Бұл көрсеткішті есептеу Қазақстанның барлық аймақтары үшін өте маңызды.
1-кесте. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін бағалаудың кейбір көрсеткіштері
№
Көрсеткіш атауы
Есептеу тәртібі
1
Сатып алу қабілеттілігі деңгейі коэффициенті
Аймақтағы жан басына шаққандағы күнкөріс минимумы (тг.)ел бойынша күнкөріс минимумы (тг.)
2
Жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім (сатып алу қабілетін ескере отырып), мың тгадам
ЖӨӨ (мың тг.) Аймақ халқының саны (мың адам) Сатып алу қабілеттілігі деңгейі коэффициенті
3
Жан басына шаққандағы негізгі капиталға инвестиция көлемі, мың тгадам
Негізгі капиталға инвестициялар (мың тг)Аймақ халқы саны ( адам)
4
Жан басына шаққандағы сыртқы сауда айналымы көлемі, мың. долл.адам
[Экспорт (мың долл.) + Импорт (мың долл.)] Аймақ халқы саны ( адам)
5
Жан басына шаққандағы сатып алу қабілетін ескере отырып аймақтың қаржылық қамтамасыз етілуі, мың тгадам
Жергілікті бюджет табыстары (мың тг.) Аймақ халқы саны (адам) Сатып алу қабілеттілігі деңгейі коэффициенті
6
Жеке кәсіпорындарда жұмыспен қамтылған жұмысшылардың орташа тізім санының үлесі, %
Жеке кәсіпорындардағы жұмысбастылар саны (мың адам) Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны (мың адам)* 100%
7
Тіркелген жұмыссыздық деңгейі, %
Жұмыссыздар саны (мың адам)Экономикада
жұмыспен қамтылғандар саны (мың адам)* 100%
Өйткені, экологиялық жағдай елдің барлық аумақтарында күрделі, ал кейбір облыстарда апатты деп бағалануда. Сондықтан да байыпты құрылымдық қайта құруды іске асырудың қажеттілігіне байланысты нарыққа өту барысында тепе-теңдікті шаруашылық кешенін құру адамның шаруашылық іс-əрекеттері мен қоршаған ортаны қорғау арасындағы бұзылған тепе-теңдікті қайта қалпына келтіруге тиіс. Осы айтылғандарды еске ала отырып, экономикалық потенциалдың тұрақтылық деңгейін мына көрсеткіштермен есептеуге болады:
- аймақтағы өндіргіш күштердің даму деңгейін көрсететін адамның шаруашылық іс-əрекетінің жинақталған қорытындысы болып табылатын бір адамға шаққандағы жалпы қосымша құн өндіру (теңге);
- жалпы көрсеткіш - ол аймақтағы экологиялық жағдайды сипаттайтын антропогендік қайта құрылудың индексі;
- бір адамға шаққандағы банк капиталының болуы (мың теңге);
2. Бəсекелестік мүмкіндік деңгейі мына көрсеткіштермен сипатталады:
- республикадан шет елдерге сатылған өнеркəсіп өнімдерінің барлық өндірілген өнеркəсіп өнімдерінің жалпы көлеміндегі үлес салмағы;
- ауылшаруашылық өнімдері бойынша да осындай көрсеткіштер (%);
- минералдық шикізаттар бойынша да осындай көрсеткіштер (%);
- жалпы өндірілген өнімнің көлеміндегі сыйымдылықты өнімнің үлес салмағы (%);
- өндірістің жалпы көлеміндегi өндірілген өнiмнің үлес салмағы, (%).
Дағдарыстың деңгейін мына көрсеткіштермен бағалауға болады:
- жұмыссыздық деңгейі (%);
- өмір деңгейі (халықтың ақшалай табысының тұтыну бюджетінің ең азына қатынасы) (%);
- инфляцияның деңгейі (%);
- берешек қарыздардың алашақ қарыздардан көптігі;
- өндірістердің залалдығы[18].
Жергiлiктi жердегi ерекшеліктерді есепке алу үшін, бірінші кезекте, оларды аймақтың инвестиция нарығының даму деңгейіне жəне де қалыптасқан инвестициялық климаттың қолайлығына қарай жіктеудің принципті тəсілдерін дайындау қажет. Осындай жіктеу аймақтық деңгейдегі инвестициялық іс-əрекетті мемлекеттік реттеу іс-шараларының əртүрлі болуының негізін қалайды [19].
Қазақстан аймақтарындағы əлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау, аймақтардағы инвестициялық құлдырау тереңдігінің əртүрлілігі, инвестициялық кеңістіктегі сапалы өзгерістер, əсіресе, инвестиция нарығын құрудың ерекшеліктері, факторлар жиынтығының ықпалымен алдын ала айқындалғанын көрсетеді. Бұл факторлардың барлығын мына ірілендірілген топтарға біріктіруге болады:
1. Жергiлiктi жердiң нарыққа енудегі бастапқы сəтінің жағдайлары:
-табиғи-ресурстық потенциалдың ерекшеліктеріне байланысты аймақтардың салалық мамандандырылуы;
- қалыптасқан өндірістік, инновациялық, экспорттық (өнімді сыртқа шығару) жəне еңбек потенциалы;
- аймақтың арнайы мемлекеттік қызметтерін бірінші кезекте, қорғаныс, транзиттік (аралық жүк өткізу), сыртқы экономикалық жəне басқалардың орындалуына байланысты нарыққа икемсіз, теңестірілген экономикалық салалық құрылымының қалыптасуы;
-едəуір айырмашылықтарын тудыратын географиялық орны;
- əлеуметтік ортаның даму деңгейі.
2. Жергiлiктi жердiң реформа жүргізудегі стратегиясы:
- жекешелендірудің көлемі жəне қарқыны, меншік түрін өзгерту;
- қаржылық нарықты, бағалы қағаз нарығын құрудың тенденциялары;
- нарықтың өзгертулерін, оның ішінде бюджеттік саясаттың жетілу ерекшеліктері мен жергілікті бюджеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржыларын қүрудың өзгешеліктері;
- банктік жүйенің, инвестициялық институттардың, басқа да нарықтық инфрақұрылымдардың типтері мен масштабтары;
- аймақта жүргізіліп отырған экономикалық саясаттың ерекшеліктері. Мысалы, протекционистік саясат, инвестициялық тəжірибе жəне басқа да аймақтық басымдылықтарды қолдау;
- шетелдік инвестиция тартудағы аймақтық ерекшеліктер;
- жергілікті өкімет орындарының экономиканы тұрақтандыру, əлеуметтік жағдайды жақсарту барысында пайдаланылатын əдістері.
3.Əлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нəтижелілігі жəне жергiлiктi жердiң нарықтық қатынастарға бейімделу дəрежесі:
- қалыптасқан меншік түрлерінің өзара қатынастары;
- инвестицияның климаттық қолайлылығының деңгейі;
- қаржы, инвестиция жəне құнды қағаздар нарықтарының даму дəрежесі;
- нарықтың инфрақұрылымының жетілгендігі;
- инвестициялық ортадағы нарықтық өзгерістердің аймақтағы əлеуметтік-экономикалық қайта құру барысына ықпалы жəне басқалар.
Қазақстандағы əрбiр жергiлiктi жердiң əлеуметтiк-экономикалық тұрақтылығын жасаудың өзiндiк күрделiлiгi, оның əртүрлi экономикалық категориялар негiзiнде қызмет көрсететiн жеке механизмдiк құрылымдардан тұратындығында. Облыстық жəне аудандық құрылымдардағы экономиканы тұрақты дамытудың өзiндiк ерекшелiгi, ол бiрнеше жеке жəне заңды тұлғалық механизмдiк құрылымдар жиынтығынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz