Қазақ әліпбиінің жүйелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Әулиекөл ауданы әкімдігінің білім бөлімінің Көктал орта мектебіММ

Латын әліпбиіне көшу:проблемалары мен перспективалары

Орындаған : Даурембеков Дамир 11сынып оқушысы
Жетекшісі: Бабирова Даркеш Бегдилдаевна

2017-2018 оқу жылы
Абстракт
Латын әліпбиіне көшу өткен ғасырларда түрлі тарихи, саяси жағдайларға байланысты дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашылып кеткен қазақ баласының басын қосушы фактордың біріне айналар еді. Өйткені бәріміз бір тілде сөйлегенімізбен, әртүрлі әліпбиді пайдаланамыз, мәселен, Ресейде, Монғолияда өмір сүретін қандастарымыз - кириллицаны, Қытай, Ауғанстан, Пәкістанда тұратын бауырларымыз - төте жазуды (араб жазуын), ал Түркия мен Еуропа мемлекеттерін мекендейтін алаш перзенті - латиницаны қолданады. Бұл, әрине, өзара хат-хабар алмасуды күрделендіріп, жазу арқылы тілдесуді қиындатады. Яғни латын әліпбиі - әлем қазақтарының рухани бірлігінің негізі деп айта аламыз.
Менің ғылыми ізденушілік тақырыбым Латын әліпбиіне көшу:проблемалары мен перспективалары деп аталады.Латын әрпі жаһандану заманында техникалық қиындықсыз әлемнің кез келген нүктесінен ақпаратпен алмасуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ағылшын тілін меңгеруіне де жеңілдік туғызады. Әліпбиді ауыстыру қазақ алфавитіндегі артық белглілерден арылтады, орфографияның ерекшіліктерін сақтап фонетикалық жүйесін ретке келтіреді. Яғни Латын әліпбиіне көшу ? деген бүгінгі күннің сауалы - ел келешегін ойлаған әрбір азаматтың көкейкесті мәселесі болып отыр. Мені де осы сұрақ ойландырды қолданылып келе жатқан әліпбиімізді латын жазуына ауыстыру бізге не береді, неден ұтамыз, неден ұтыламыз деген секілді сұрақтарға жауап іздеп өз жұмысымды бастап кеттім. Мақсаты: Латын әліпбиіне көшу - қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашатынын түсініп, болашақ ұрпақтың тәрбиесіне орын алатынын айқындау. Осыдан шығатын міндеттер:
oo Тиісті әдебиеттер мен БАҚ-ға мақалаларды жинақтау және танысу;
oo Балалар арасында "Латын әліпбиіне көшу дұрыс па? деген сұрақта сауалнама, бақылау арқылы анықтау.
oo Ұсынылған латын әліпби үлгісін оқушыларға таныстыру Өзектілігі: Латын тіліне өтіу бүгінгі таңда мәдени және рухани жаңартудың негізгі фактордың бірі болып табылады, себебі қазақ тіліндегі латын графикасы ұлттық болмыстың меңгеруіне үлкен көмек көрсете отырып әлемдік кеңестікке Қазақстанды интеграциялауға көмектеседі. Сондай - ақ қазақ тілін халықарылық деңгейге көтереді. Латын әліпбиі арқылы жастарда көптеген мүмкіндік туады. Жаңалығы: Ұсынылып отырған латын әліпбиі үлгісін оқушылармен бірге қолдана отыра қаншалықты тиімді екенін сараптау. Болжам: Егер латын әліпбін бұрын қабылданған жетістіктері мен кемшіліктерін зерделесек онда қазіргі латын әліпбиі қолданысқа оңтайлы кірер еді. Зерттеу жұмысы 3 кезеңнен тұрады Зерттеу пәні: Латын алфавитінің енгізілген әдістер мен формалар Зерттеу объектісі: латын әліпбиі Практикалық құндылығы: Мектептерде оқушылырға Латын әліпбиіне көшу-уақыт талабы екендігін насихатайтын еріктілер топтарын құру. Латын әрпімен жазуға үйрететін факультативті сабақтар қою. Осы жобаны жүзеге асыру мақсатында түрлі іс-шаралар, байқаулар ұйымдастыру.

Аннотация

Қазіргі тіл білімін жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдар, зиялы қауым өкілдері,тіл жанашыр қаламгерлер жаңа ғасырдағы қазақ әліпбиі қандай болу керек деген сұрақ төңірегінде әрқилы пікірлер айтылуда.Кириллицамен қала береміз бе? Әлде латын жазуына көшеміз бе? Мен өз таңдауымды жасадым. Әрине, ол - латын әліпбиі. Осы жұмысымда мен латын қарпіне көшудегі мақсатымыз бен міндетімізді көрсетуді көздедім. Оның проблеммаларын анықтап шығу жолын іздеуге ұсынамын.

Негізгі бөлім
І.Латын әліпбиі тарихынан
1.1 Ахмет Байтұрсынов-қазақтың алғашқы фонологі
Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, әліпби құрастырған қазақтың алғашқы фонологі - Ахмет Байтұрсынұлы. А.Байтұрсынұлы - өзінің бүкіл саналы өмірін қазақ жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын дамытқан ірі ғұлама. А.Байтұрсынұлы қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялық ұлттық әліпби түзеді. Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқыту процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, 24 әріптен тұратын әліпби құрастырады. Дауысты дыбыстар: а (ا), о (و), ұ (وو), ы (ى), е (ه) Дауыссыз дыбыстар: б (ب), п (ﭗ), т (ت), ж (ج), ш (ﭺ), д (د), р (ر), з (ز), с (س), ғ (غ), қ (ق), к (ك), г (ﮒ), ң (ﮎ), л (ل), м (م), н (ن) Жарты дауысты дыбыстар: у (و..), й (ﻱ) [8] Әліпбиде қазақ тіліне тән, төл дыбыстарға ғана орын беріліп, кірме дыбыстар алынбайды. Ғалым гетерогенді сипат алған емлені, әліпбиді жалпыхалықтық, ұлттық негізде қарастырады. Сондықтан А.Байтұрсынұлының бұл жазу жүйесін ұлттық қазақ жазуы деп атаймыз. А.Байтұрсыновтың реформалауынан кейін араб жазуын бүкіл түркі жұрты ұлттық жазу жүйесі деп таныса да, күштеу саясаты өз дегеніне жетіп тынады. Латын жазуына қарсыларға саяси айып тағылып, тіпті заң қорғау орындары да араласа бастайды. Жаңа әліпби қабылданғаннан соң, араб әліпбиін қолданатындарға шектеу қатты болып, өкіметтің уәкілдері тарапынан бақылауда болады. Латын жазуын қабылдағанда қол жетер нәтижеміз неде? деген тәрізді сұрақтар өз уақытында қойылғанмен, оларға жауап бұрмаланып, бүркемеленіп, басты саяси-идеологиялық мақсатты құпия қалдырып келген. А.Байтұрсынұлы реформалаған араб жазуымен тез арада, әрі жеңіл, оп-оңай сауат аша бастаған қазақ халқын тағы да жаңадан латын таңбасымен қайтадан сауат ашуға мәжбүр етті. XX ғ. бірінші ширегінде Орта Азия халықтарының арасында латын әліпбиіне көшу процесі үдей түседі. Сонымен қазақ жазу тарихындағы ұлттық жазу мен оның латын графикасына көшу кезеңдерін қарастыра келгенде мынадай қорытынды шығаруға болады. Латын графикасының қазақ қоғамында орын алуы тек саяси идеологиялық түрткіжайтқа негізделді.
Әліпби, емле және оны реформалауға байланысты қазақ оқымыстыларының арасындағы пікірталас алғашқыда Дала уәлаяты, Айқап, Қазақ газеттері беттерінен көрініс тапса, 1920 жылдан бастап Еңбекші қазақ, Жаршы, Жаңа мектеп газеттерінде де көрініс тауып, газет төңірегіне ұйыса бастайды.
Бүгінгі күнгі бұқаралық ақпарат құралдары мен зиялы қауым өкілдері арасында кеңінен талқыланып жатқан мәселелердің бірі - қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру үрдісі. Себебі жазу - белгілі бір әріптердің жиынтығы ғана емес, ұлттың өзіндік болмысын танытатын таңбалар жүйесі, сол ұлттың тарихы, мәдениетінің таңбаланған жәдігері. Әр халықтың рухани, мәдени өсуін, ғылымы мен білімінің, барлық саладағы даму деңгейін көрсететін маңызы зор әлеуметтік-мәдени құбылыс. Жазу арқылы өткен мен бүгінгі және болашақ өміріміз жалғастық табады. Ол - ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз ететін алтын көпір. Ал, жазудың өзгертілуі сол халықтың қоғамдық өмірінің барлық саласына, рухани әлемі мен мәдени деңгейіне, тіпті, әлеуметтік психологиясына әсер етеді.
Бұқаралық ақпарат деректеріне сүйенсек, бүгінде әлемнің 70% елдері латын жазуы арқылы білімді игеріп, ғылыми зерттеулермен танысуда . Бұл дегеніміз - білім, ғылым, саясат пен техника, мәдениет пен өнер, спорт т.б. қатысты жазбаша ақпараттың барлығы дерлік латын графикасымен беріледі, қоғамдық өмірдегі жаңалықтардың басым бөлігі осы графиканың негізінде таралады дегенді білідерді. Демек, латын әліпбиінің біздің отанымыздың әлемдегі дамыған 30 елдің қатарына қосылу талабының орындалуы жолында маңызды роль атқаратыны сөзсіз.
Түркітектес халықтар тілінде латын әліпбиі 1926 жылдан бастап қолданылады. Латын әліпбиін алғаш қолданысқа енгізгендердің бірі - Түркия мемлекеті. Біздің елде ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ зиялылары латын әліпбиіне көшу мәселесін көтерді. Қазақ тілінің табиғатына сай әліпби үлгісін жасап, қолданысқа енгізген болатын. Қазақ тіл білімінің, әліпбиінің негізін салған бірегей ғалым А.Байтұрсынұлы: Біздің заманымыз - жазу заманы: жазумен сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман. Сондықтан сөйлей білу қандай керек болса, жаза білу керектігі одан да артық, - деген болатын. Бұл - ХХ ғасырдың басындағы қоғамдағы коммуникациялық үрдістерді зерделеуден туған ой болатын. Қазір адамзат баласы ХХІ ғасырға аяқ басып отыр. Жазудың маңызы бұрынғыдан бірнеше есе өскен заман. Сондықтан, әлемдегі елдердің басым бөлігі, соның ішінде туыстас түркі халықтары қолданатын латын әліпбиіне көшу - жаһандану дәуіріндегі рухани жаңғырудың алғашқы да маңызды сатысы болмақ...
Латын әліпбиіне көшкенімізбен оны қолдану мерзімі ұзақ болмағаны тарихтан белгілі. Бұл - кешегі кеңестік идеологияның салдары еді. Түркітектес ұлттардың түбі бір түркі екенін, тамырын тереңге жайған түбегейлі тарихы мен мәдениеті бар елдер екенін ұмыттыру үшін жасалған сұрқия саясаттың айла-шарғысы болатын. Ал рухани жаңғыру дәуірінде құлдық санадан арылып, бұрынғы құндылықтарымызды қайта қалпына келтірудің қажетілігі өз-өзінен түсінікті жайт.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақтар арасында латын әліпбиіне көшу мәселесі жиырмасыншы жылдың орта тұсынан бастап сөз бола бастады. Алғашқыда осы жөнінде алдыңғы қатардағы қазақ оқымыстылары баспасөз беттерінде арнайы мақала, пікір-талас ретінде өз ойларын білдіріп отырды. Әліпбиге байланысты көзқарас, пікірталастарды бұқара арасына жариялап халық талқысына салып отырған Еңбекші қазақ газетінің орны ерекше болды. Аталмыш газетке екі топтың жүздеген мақалалары жарияланып отырды. Айталық,Н.Төреқұлов Бізге қандай әліппе керек, Ә.Байдилдиннің Жаңа әліппе тарихынан, Б.Байтоғайұлы, Қ.Басымов, М.Дулатов, Т.Шонанұлының Бізге жаңа әліппе не үшін керек,О.Жандосұлы, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов, Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров, Н.Қаймекеұлы,Ж.Аймауытовтың, М.Мұхтарұлы Дыбыс белгілерін негізінен өзгерту керек т.б. және шетелдік Г.И.Бройдо, Н.Яковлев, Поливанов, Навширманов, профессор Ашмарин, профессор Жюзе, академик Бартольд, профессор Л.Жирков, профессор Б.Шобанзаде сынды ғалымдардың бірнеше мақалалары оған дәлел бола алады.
Латын графикасын қабылдау қарсаңында, 1920 жылдарда, яғни араб жазуын қолданыстан мүлдем шығарып, латын әліпбиін қабылдау алдында қазақ зиялылары арасында түрлі бағыттағы пікірталастар болып, олар латыншылдар және арабшылдар немесе қазақшылдар деген екі топқа бөлінді. Соңында латын графикасы негізіндегі әліпби жүйесіне көшіру жұмысы басталады. Жалпы Шығыс елдеріне жақын орналасқан дамымаған мемлекеттердің алғашқы жазу графикасы ретінде латын әліпбиінің енуі 1924-32 жылдар аралығын қамтиды. Байқап қарасақ, сол кезде латын графикасын дүниежүзі болып қабылдау мақсатын жүзеге асыру сияқты жаһандық проблеманы алға тарту көзделген болуы керек. Осындай саяси идеологияның негізінде мына елдерде латын графикасы қабылданып, шама-шарқынша қызмет етті.
1.2 Қазақ әліпбиінің жүйелері
Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр аймақтарда келесі жүйелер пайдаланылған:
Қазақстан Республикасында -- кирил жазуы негізінде, ресми түрде Қазақстан бүкіл жерінде және Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында. Тағы да көршілес Қырғызстан, Ресей, Түрікменстан және Өзбекстан елдерін бірыңғай мекендеген қазақ жұрты пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдыраған КСРО республикаларында да пайдаланылады.
Қытайда -- араб жазуы негізінде, ресми түрде Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданындағы Іле Қазақ автономиялық облысында. Тағы да Ауғанстан, Иран және Пәкістан елдеріндегі қазақ диаспорасы да пайдаланады. Түрік Республикасында -- қазақ диаспорасы ресми емес түрде латын жазуы негізіндегі түрік әліпбиін пайдаланады. Сонымен бірге Түркия, Германия, АҚШ т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес латын жазуын пайдаланады.
:: Тарихы
1.3 Қазақ графикасының тарихы
Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келгені мәлім. 1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирил графикасы әліпбиін қолданып келеді.
:: Ресми әліпбилер
Кирил жазуы негізінде
Қазақ кирил әліпбиі -- көбінесе Қазақстан мен Моңғолияда пайданаланылатын әліпби. Бұл Сәрсен Аманжолов ұсынған әліпби 1940 жылы қабылданған, 42 әріп енген: 33 орыс әліпбиінің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ (1947 жылына дейін бұрын осы әріп орнына Ӯӯ пайдаланылған), Ү, Һ, І. Ертеде қазақ әріптері орыс әліпбиі әріптерінің сонында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әріптерінің артына жылжытылған.
Келесі әріптер: В, Ё (1957 жыл), Ф, Х, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әріптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, тек кеңестік дәуірінде орыс тілінен, немесе орыс тілі арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған (1990 жылы бері ресми және жеке жария ақпараттарда, әдеби шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Х әрпі қазақ фонетикасында Қ түрінде айтылады. Һ әрпі тек сиреген араб-парсы кіріс сөздерінде кездеседі, және де Х немесе Қ сияқты айтылады. Е сөздің нағыз басында [ʲe] дифтонгоиды боп сөйленеді. Э әрпі әрдайым Е боп айтылады. О сөздің нағыз басында [ʷo] дифтонгоиды болып айтыла алады. У әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады.
ІІ. Қазақша қаріптер Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбінесе қиыншылыққа ұшырайтын еді. Оның себебі, амал жүйелерінде мен мәтінтергіштерде Юникод арқауы жоқтықтан, қалыпты түрде қазақша 8 бит белгішелеу парақ болмағаннан және қалыпты компьютер қаріптері жетіспеушліктен де. Осыған орай қазақ кирил әліпбиін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалары ұсынылған.
Кезінде Қазақстанда DOS үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалпы қабылданған болатын. Бұл қалып CP866 8 бит кирил (славян) белгішелеу парақтың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіріп Windows жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048 -- 2002 қалпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеулі болды, себебі ол Юникод басқа ескірген 8 бит белгішелеуді ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде ҚазАқпарат ақпарат агенттігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де UTF-8 белгішелеу қолданылады.
2.1 Пернетақта жаймасы
Қазақ пернетақта жаймасы (Ё әрпі әдетте орыс жаймасына көшіп теріледі)
Қазақ пернетақта жаймасы орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалпында бекітілген. Осы жайма Юникодпен қуатталған: Windows (NT тұқымдасындағы 2000, XP, Server 2003, Vista одан жоғары нұсқалары да) және Linux амал жүйелерімен жеткізіледі.
Қазақтың өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (, *, - , +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себебінен қалыпты жаймада әріп емес нышандарға, және Ё әрпіне де, тиісті орны табылмаған. Араб жазуы негізінде
Араб әліпбиінде -- 29 әріп және бір белгіше бар (ٴ) -- жоғарғы һәмзә, бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін Г және К әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға.
Қарахан әулеті мезгілінен (10 ғ.) бастап Қазақстан жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған.
Көп мезгілде абжад түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуімен. 1924 жылы қазақ фонетикасындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны дамытқан Ахмет Байтұрсынұлы төте жазу деп атаған (тағы да Жаңа емле деп де аталған). 1929 жылы латын жазуы негізіндегі Жаңәліп әліпбиімен ауыстырылған.
Оны қазір де Шығыс Түркістан қазақтары (сонымен бірге, кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктерімен қырғыздар мен ұйғырлар да) қолданады. Тағы да араб жазуын пайдаланатын Ауғанстан, Иран Пәкістан және Таяу Шығыс елдерінде қазақ шетжұрты қолданады.
IIІ. ЛАТЫН ӘЛІППЕСІНЕ ӨТУ. ТАРИХЫ. ПАЙДАСЫ. ЗИЯНЫ.

Ең жоғарғы сана иесі Ұлы Жаратушы-Алла, Алладан кейінгісі Адам. Алланың адамға берген ең ұлы сыйы санамыздың арқасында Адам Атамыздың қарашаңырағының иелері қазақтар жер бетінде алғаш рет Руларға (Аталарға) таңба белгілеуді, санауды, Руна (Ру Ана) және Сына жазуларын дүниеге әкелді. Аспандағы күнге Күн, айға Ай, жерге Жер, жымыңдаған жұлдыздарға Жұлдыз, таң жұлдызына Шолпан, бір орнынан қозғалмай адасқан жандарға бағыт-бағдар сілтейтін жұлдызға Темір Қазық (Қазақ) т.т. деп ат қойды. Ұранға Алашты шығарды, таңбаға Күн мен Айды, Садақ тартып тұрған салт атты мен Шаңырақты, Тіл мен Жебені алды. Тауын Ақтау, Қаратау, Алатау, Қазығұрт (Қазық жұрт), Тәңір, Алтай, Қапқаз, Мұңалжар, Алып (Альпі), Шыңғыс, Әбілқайыр; суын Азау, Қас би, Арал, Балқаш, Байкал, Балтық т.т. деп атады Алаш - Алаш болғанда, Ала тай ат болғанда. Таңбасыз тай, Енсіз қой болғанда, Алаш хан болғанда... дейтін сөздер Алаш жайындағы аңыздың меншікті мүлкі қалыптаспаған (тайға таңба баспайтын, қойға ен салмайтын) заманнан келе жатқанын аңғартады. (Қазақтың көне тарихы. 27 бет). Алаш - Қазақтың ұраны. Ұранға шығу үшін елің болуға тиіс. Қазақ Алашты ұранға шығарып отыр. Демек, Қазақтың тегі Алаштан да, Алты Алаштан да көп әрі де жатыр Тағы бір көне жырда: Алшын, Алшын болғалы Әлім еді ағасы, Шолпан еді анасы деп жырлайды Ата шежіреміз. Шолпан жұлдызының екінші атауы таң жұлдызы. Шолпан анамызда, таң мезгілінде ғана көрінетін Шолпан жұлдызы да бастау текті білдіреді. Қазақтың қыз-келіндері тағатын әшекейлерінің Шолпы деп аталатынының сыры осы. Демек, ең алғаш шолпы таққандар солар, яғни авторлық құқық Шолпан анамыздікі.
Маңғыстау Машайықтың жатқан жері,
Ағарып аппақ таңның атқан жері.
...Маңғыстау Машайықтың жатқан жері
Ашылған абыройын жапқан жері.
Жер жүзін жел маямен жеті айналып,
Ауғанға Асан бидің асқан жері (Түмен Балтабасұлы (1884-1957) Маңғыстау). Қазақ Машайық деп, Әулие-пірлерді айтады. Ағарып аппақ таңның атқан жері - Адамзат мәдениетінің бастау алған жері. Ашылған абыройын жапқан жері - Ұят дегеннің не екеніне саналары жетіп, алды-артын жапырақпен, терімен, киіммен жапқан жері. Жер жүзін жел маямен жеті айналу - Жер бетінде қазақ мәдениетінің тарамаған жері жоқ деп отыр. Мен Адайдың Ақтаны,
Сөйлеген сөзім тақталы
Сөйле десең жыршыңыз
Алдарыңда жортақтар.
Туған айға ат берген,
Ақ қағаз бен хат берген
Екі ерін мен тіл-таңдай
Сөйлесін деп жақ берген.
Айтқан сөзге түсінбес
Адамның мисыз ақымағы (Ақтан Керейұлы (1850-1912) Жыр-дария Маңғыстаудың ақын жыраулары Ақтау-1995. 159 бет). Атамыз аспандағы Айға Ай деп ат қойғандар, Ақ қағаз бен хатты ойлап тауып, алғашқы хат жазғандар және ең алғашқы тілі шығып сөйлегендер біздің аталарымыз, яғни бұл ұғымдардың бәрінің аптырлық құқығы Қазақ халқында жатыр деп отыр. Мұндай мысалдарды ежелгі шежіре-дастандарымыздан көптеп келтіруге болады. Демек, бүткіл жер бетіндегі жер, су, тау, елді мекендер мен ұлт атауларының қазақ рулары атауымен сәйкес келуі де бекерден-бекер емес. Осыған сәйкес, Біз қолданып жүрген атаулар, дыбыстық таңбалар мен сандардың бәрі осы атауларды ойлап тауып, дүниеге әкелген ұлы аталарымыздың есімі. Ежелгі Қазақ Алып биінде (Әліппе) осы қағида толық сақталған. Сол үшінде кейде біздер, санның орнына 1-А, 2-Ә, 3-Б, 4-Г, 5-Ғ, 6-Д, 7-Е, 8-Ж, 9-З, 10-И, 11-Й, 12-К, 13-Қ, 14-Л, 15-М, 16-Н, 17-Ң, 18-О, 19-Ө, 20-П, 21-Р, 22-С, 23-Т, 24-Ү, 25-Ұ, 26-У, 27-Һ, 28-Ш, 29-Ы, 30-І деген дыбыс таңбаларын қолданамыз. Адамзаттың жетпіс мың жыл ғұмырындағы ең алғашқы әлемдік ұлы держава Қазақ қағандығының қолданған дыбыстық 30 таңбаcы осы. Бұл 30 таңба әлем тарихындағы адамдардың, елдердің, мемлекеттердің, қағанаттардың дүниеге келу рет санымен толықтай сәйкес жасалған. Біз сол әліпби әлемінде өмір сүріп келеміз. Әліпби - халықаралық жағдайда түрлі мемлекеттердің, ұлттардың мәдени қарым-қатынасын жүзеге асыратын және олардың шыққан тегін анықтайтын құрал.
Кітапханаға бара қалсаңыз қажет әдебиеттер тізімі әліпби қатарымен реттеліп, жиналады. Бұл келушілер мен кітапхана қызметкерлері үшін де өте ыңғайлы. Әліпби тізбегімен медициналық карталар жинақталады. Науқастың ауру тарихы жайлы хабар оның Ата тегінің алғашқы әрпі бойынша тізімге ілінеді. Атлас (карта), анықтама, телефон кітапшалары, күнделік, қала, аймақ аттары түгелдей әліппе тізбегіне бағынады. Тіпті, ұялы телефонымыздағы адамдардың аты-жөніне дейін әліппе қатарымен тізіледі.
Әлемнің барлық елінде, сондай-ақ өзіміздің мемлекеттік мекемелерге тиісті базалардағы ақпарат осы заңдылық негізінде сақталады, анықталады. Демек, әріптер Әліпби қатарымен де, Адамзаттың Ата тек шежіресіне де сай болуға тиіс.
Егер Біз осы таңбалардың орнындарын ауыстырып, таңбаларды 30-дан аз, немесе көп ететін болсақ, жаңа енгізген Әліппе бізді Қазақи болмысымыздан, Ата тарихымыздан ажыратып жат елдің мүддесіне қызмет жасайтын болады. Сондықтан, жоғарыда көрсетілген әрбір таңбаның сырын, бүкіл қазақ баласына Ата шежіремізбен салыстырып зерттеуді ұсынамын!
Қазақтың дыбыстық таңбалары: 1.А,Ә,Е, 2.Б,П, 3.Г,Ғ,К,Қ, 4.Д,Т, 6.Ж,З, 7.И,Й,Ы,І, 8.Л, 9.М, 10.Н,Ң, 11.О,Ө, 12.Р, 13.С,Ш, 14.Ү,Ұ,У, 15.Һ. болып, 15 топқа бөлінген. Әр топтың бірінші әрібі бастауы, қалғандары сол топтың толысқан жалғасы. Қазақ Алып биінің кереметі, барлық таңбалар мен буындар осылай 1515 болып белгілі бір математикалық жүйеге, яғни Адам Атамыздың шежірелік жүйесіне сай орналастырылған.
Қазақ Әліппесінде толып, толысқанды білдіретін 9 дауысты дыбыс бар: 1.а, 2.ә, 3.е, 4.о, 5.ө, 6.ү, 7.ұ, 8.ы, 9.і. Дауысты дыбыстар Аталық текті білдірсе, жіңішке дауысты дыбыстар әйел мен баланы білдіреді. Адамзат болмысының барлығы осылай табиғатпен тұтастықта жаратылған.
Ежелгі қазақтар да, солардың ізін жалғастырған Алаш арыстары да Алып биді (Әліппені) осылай жасаған. Алаш арысы Ахмет Байтұрсынов атамыздың басшылығымен жасалған соңғы Әліппеміз де осы қағидаға сай болған.
Кірме әріптер: в, ё, ф, х, ц, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я барлығы 12 әріп. Тәжрибе көрсеткендей, бұл таңбаларды іс жүзінде қолданыста болмады десе де болады. Бірлі-жарлы қолданысқа енгендері тіліміздің шұбарланып, бұзылуына ықпал етті. Демек, таңбамызға реформа қажет.
Жалпы әліппе әріптері төмендегідей жолдармен дүниеге келеді.
Біріншісі, Ұлы Жаратушы - Алланың жаратқан саналы тіршілік иелері Адам Ата мен Ауа Ана ұрпақтары (Ад қауымы) арасында табиғи жолмен келуі. Бұл топқа бірін-бірі Адам және тілдерін Ана тілі деп атайтындар арасында, Рулық таңбалардың негізінде дүниеге келген Руна (Ру Ана) және Сына жазбалары жатады.
Екіншісіне, Ад қауымының өсіп, өніп, көбейіп, ұлтқа (мемлекетке) айналған ұрпақтарының арасында алдыңғы Ана тілді негізге алып, жаңадан туындаған әліпбилер тобы жатады.
Үшіншісі, жаулаушы елдердің зорлықпен енгізген Әліппесі.
Төртіншісіне, тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық негізде Әліппенің қайта жаңғыртылуы жатады. Демек, Біз Елбасымыз айтқандай, Әліппемізді шын ниетімізбен ұлттық тұрғыдан жаңғыртатын болсақ, бізге бұл мәселе де Жеті өлшеп, бір пішу тәсілін қолданғанымыз жөн болады.
Қазақтың-әріп таңбаларының рет саны Адамзат баласы мен олар құрған қағанаттардың (империялардың) дүниеге келу, есею және әлем елдері тарихының қалыптасу кезеңін көрсетеді. Бір, екі, үш; А,Ә,Б; Ата, Әке, Бала, т.т. болып сан мен әріп шежіре-тарихқа сай қатар өріледі.
Дәлел ме? Тыңдап көріңіз?
А - дыбысы Алып бидің де (Әліппе), сонымен бірге барлық дүниенің де бастауы.
Бір санының дыбыстық-таңба атауы А - негізгі мағынасы Ата мен Ана.
Қолдану аясын саралар болсақ: 1.Аб (Аба, Абыл мен Қабыл), 2.Ағ (Аға), 3.Ад (Ада, Адай,
Адам), 4.Аж (Ажа, Абысын-Ажын), 5.Аз (Ази, Азия, Аза, Қаза, Қазақ, Қазақия), 6.Ақ (Ақиқат, Аққа - Құдай жақ), 7.Ал (Алла), 8. Ам (Аман) 9.Ан (Ана, Сана), 10.Ап (Апа), 11.Ар (Ара), 12.Ас (Аса жоғары), 13.Ат (Ата, Атай, Атам), 14.Ау (Ауа, Ауа Ана), 15.Аш (Аша, Алаш, Алты Алаш, Алаша). Барлығы 15 түбір сөз. 30 таңбаның тең жартысы.
А таңбасы атына сай жасалған. Ер мен әйелдің басы қосылып, бел жағы бірігіп тұр. Зер салып қараған адамға Ер адамның жіңішке, әйел адамның жуан болып белгіленуінен, әйелдердің дүниеге ұрпақ әкелетінінің де меңзеліп тұрғанын байқар едік.
Екі санының дыбыстық атауы Ә - Әже мен Әке. Демек, ежелгі қазақ хандары мен
қағандарының бастарына киіп жүрген Тәжі әжемізге, яғни әкелеріміз бен шешелеріміздің аналарына деген құрметтерінің ең озық үлгісі болып тұр. Әркімнің әкесі өзіне Әз әулие деген сөз де содан бері жалғасын тауып келеді.
1.Әб (Әби, Әбес, Әбестік жасама), 2.Әд (Әділ, Әділет), 3.Әж (Әже, Тәж), 4.Әз (Әз әулие, Әзиз), 5.Әй (Әйел, Бәйбіше), 6.Әк (Әке, Әккі, Әкім), 7.Әл (Әлі, Әлді, Әлсіз, Әлем), 8.Әм (Әмеңгер, Әмбебап), 9.Ән, 10.Әң, 11.Әп, 12. Әр, 13.Әс, 14.Әт, 15.Әу (Әуе, Әу демейтін қазақ жоқ). 1515 болып тұр.
Төртінші санатта тұрған Әз әулиеміз бүгінгі Қазақ атанған елдің түп атасы болады. Әз әулиенің де моласы Маңғыстауда, Ман Атаға жақын маңда.
Ежелде, Каспий - Әбескүн теңізі деп аталған. Авестаның да тегі де осы. Әбестік жасама деген сөз.
Үш санының дыбыстық атауы Б - Бала. Ал, ала, бал, бала деген біріккен сөздерден
тұрады. Б дыбысынан қарабала, балапан, Балтық, Баласағұн, Балық, Балықшы т.т. ұғымдар дүниеге келген. А - Ата, Ә - әке, Б - бала делініп Әліппенің үшінші дыбыс таңбасын береді.
Мысалы, Б дыбысынан басталатын бұлт деген сөзді алайық. Бұлт - өздеріңіз көріп отырғандай сөз түбірі ұлт. Бұлт аспанда, ұлт жерде. Жер бетіндегі ұлттар да, тура аспандағы бұлт сияқты дүниеге келіп, жел айдаған кезде жөңкіле көшіп, біресе ыдырап, біресе қайта қосылып, немесе жойылып та жатады. Бұлттың құрамы бу, қозғаушы күші жел. Ұлттың құрамы адам, қозғаушы күші ел (ру). Демек, екеуі қатар өріліп тұр.

III. ЛАТЫН ӘЛІПБИІ - ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕ 11 ҚЫРКҮЙЕК 2017 11731 0 Латын әліпбиіне көшу ұлтымыздың санасын бұғаудан босатады, түркі және жаһандық әлемімен ықпалдасуға, ертеден қолданған әліпбиімізге қайта оралып, ұлттық санамыздың қайта жаңғыруына жол ашады Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2017 жылы 12 сәуірде Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында: Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық деп айтқан еді. 1929 жылғы 7 тамызда КСРО Орталық Атқару Комитеті мен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Президиумы латындандырылған жаңа әліпби - Біртұтас түркі алфавитін енгізу туралы қаулы қабылдады. Латын әліпбиінің негізінде жасалған жазу үлгісі 1929 жылдан 1940 жылға дейін қолданылып, кейін кириллицаға ауыстырылды. 1940 жылғы 13 қарашада Қазақ жазуын латындандырылған әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы заң қабылданды [1]. Сондай-ақ, Елбасымыз өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан - 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл - ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы - қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады - деп латын әліпбиіне көшудің қажеттілігін атап өтті [2]. Біздің қазіргі кирилл әліпбиіндегі қазақ тіліміз - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, сонымен қатар Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия жəне т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана тілі. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, соның ішінде қарақалпақ, ноғай, қарашай тілдерімен бірге қыпшақ-ноғай тармағына жатады. Сонымен қатар қырғыз, татар, башқұрт, қарашай-балқар, қырым, құмық тілдеріне жақын. Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшырады. жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. 1929 жылға дейін Қазақстанда араб жазуы пайдаланылды. ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы ұсынысымен қазақ фонетикасының ерекшеліктері ескеріліп жасалған, араб графикасына негізделген төте жазу пайдаланылған. 1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирилл графикасы әліпбиін қолданып келеді. Мысалы, айта кетсек, Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр аймақтарда келесі жүйелер Қазақстан Республикасында кирилл жазуы негізінде, ресми түрде Қазақстанның бүкіл жерінде және Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында пайдаланылған. Тағы да көршілес Қырғызстан, Ресей, Түрікменстан және Өзбекстан елдерін бірыңғай мекендеген қазақ жұрты пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдыраған КСРО республикаларында да пайдаланылады. Сонымен қатар Түркия, Германия, АҚШ, т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес латын жазуын пайдаланады [3]. Осылайша, қазақ тілінің әліпбиін өзгерту тарихы негізінен нақты саяси себептермен айқындалып келді. Латынға Түркия 1928 жылы көшсе, Өзбекстан, Әзірбайжан КСРО ыдырағаннан кейін ауысты. Cол елдердің тәжірибесіне қарасақ, мысалы, Өзбекстан 1928 жылға дейін өзбек тілі араб әліпбиін қолданған. 1928-40 жылдар аралағында жазулары латын әліпбиі негізінде болған. 1940-1992 жж. кириллица қолданылып. 1993 жылы өзбек тілі қайта латын тіліне көшіп, қазіргі кезге дейін қолданып келеді [4]. Өзбек латын тілінің ерекшелігі - арнайы символдар мен диакритикалық белгілердің жоқтығы (тек апострофтар бар). Классикалық латын кириллицамен салыстырғанда 7 әріпке кем, сондықтан арнайы белгілер мен символдардың жоқ болу есебінен кейбір әріптерді екі еселеуге тура келеді. Нәтижесінде апострофпен қосқанда 29 әріптен тұратын өзбек латын әліпбиі құрылған [5]. Сол сияқты Әзірбайжанда 1925 жылдарға дейін ресми әліпби рөлін араб тілі атқарды. 1926-39 жылдары латын әліпбиін қолданса, 1940-2001 жылдары кириллица, одан кейін 2001 жылы қайта латын әліпбиіне көшті [6]. Еліміздің латын әліпбиіне көшу ұлтымыз үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы Дала елінің тарихына көз жүгіртсек, бірінші тұғыры байлық - жер, екіншісі - тіл, үшіншісі - мемлекет және оның тарихы болуы керектігі айқындалады. Ағартушы-педагог ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтып кеткендей, Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы - тілі деген. Алаш қайраткерлері де латын әліпбиін жазу-сызуда қолданды. Бұл бізге таңсық дүние емес. Латын әліпбиі әлемде кеңінен қолданылады. Латын әліпбиі б.з.б. VII ғасырда Римде грек және этрус әліпбиінің тармағы ретінде пайда болып, б.з. I ғасырда қалыптасқан. Орта ғасырда латын әліпбиі Еуропаға тарады. Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар е әрпі созылыңқы және қысқа айтылуына байланысты мысалы: Liber - тәуелсіз, Liber - кітап сөздердің мағыналары өзгереді [7, 238]. Түркияның ғалымы Әбдіуақап Қара өзінің Латын әліпби қазақ тілін еркіндікке шығарады атты мақаласында Түркия халқы латынға 1928 жылы өткенімен онда бар-жоғы 29 әріп бар. Олардан бірқатар дауыстылар ескерілмегенін бүгінгі ғалымдар айтып отыр. Негізі түркі тілдерін 34 таңбамен белгілеуге болады. Бүгін түрік латын әліпбиінде 5 әріп кем болып отырғанын айтады. Тіл ғалымдары, солардың ішінде ең ұтымды алфавиттің Қазақстан қолданған кирилл әліпбиі екенін айтуда. Мәселен, түрік ғалымы Хатиже Ширин Ұсер қазақ-кирилл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.