Көктемгі тасқын судың негізгі сипаттамалары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысын болжау ерекшеліктері

ЖОСПАР:

1. КІРІСПЕ
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
* ҚАЗАҚСТАН ӨЗЕНДЕРІНІҢ КӨКТЕМГІ АҒЫНДЫСЫН БОЛЖАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
* КӨКТЕМГІ АҒЫНДЫНЫ БОЛЖАУ.
* МАКСИМАЛДЫ АҒЫНДАР МЕН СУ ТАСҚЫНЫ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ БОЛЖАМДАРЫ
* 2019 ЖЫЛДЫҢ КӨКТЕМГІ СУ ТАСҚЫНЫ СУ ТАСУ МАУСЫМЫНА ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БОЛЖАМ
3. ҚОРЫТЫНДЫ
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР :

КІРІСПЕ
Қазақстанның жазық өзендеріндегі көктемгі су тасқыны ағынының қалыптасу процесі көптеген факторларға байланысты: қардың қоры, топырақтың күзгі ылғалдану дәрежесі, еріп жатқан қар жамылғысына түсетін жауын-шашын, ауа температурасы және т.б. Гидрологиялық болжамдардың дәлдігі жыл сайын пайда болатын осы факторлардың жиынтығына байланысты әр түрлі тәсілдермен, сондай-ақ осы факторларды анықтау мен өлшеу дәлдігі туралы. Бұл мәліметтер өзен алабында орналасқан нүктелердегі бақылаулар мен өлшемдерден анықталады. ағынды су қоймаларының реттелуіне байланысты және ел аумағында да, көрші мемлекеттерде де суды қайтарымсыз алу, ағынды сулардың ішінде таралуы көктемгі су тасқыны кезеңі
Гидрологиялық болжамдар - практикалық мәселелерді шешуге бағытталған гидрологияның ең қиын бағыттарының бірі.
Қоректену түріне сәйкес Қазақстанның барлық өзендері ортаазиялық қоректену түріне жатады. Жыл сайынғы ағынның 70 - 80% -ы қардың қоры (қар жамылғысындағы су қоры: қар жамылғысы толығымен еріген кезде пайда болатын су қабатының биіктігі мм
Гидрологиялық болжау әдістері:
- арналар желісіндегі су массаларының қозғалу заңдылықтарына негізделген әдістер;
-су жинау кезінде болатын гидрометеорологиялық процестердің заңдылықтарына негізделген әдістер;
- кейбір гидрологиялық құбылыстардың (мысалы, өзендер мен көлдердің ашылу және мұздату уақыты) атмосфералық айналым заңдылықтарымен байланысына негізделген әдістер;
- көктемгі су тасқыны мен жауын-шашын су басу элементтерін, тау өзендерінің ағындарын және т.б. болжау үшін арналарда да, су жиналатын жерде де гидрологиялық процестерді дамытудағы заңдылықтарды қолдануға негізделген әдістер (гидрометеорологиялық болжам)[1].

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚАЗАҚСТАН ӨЗЕНДЕРІНІҢ КӨКТЕМГІ АҒЫНДЫСЫН БОЛЖАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Сыртқы факторлардың жабайы табиғат элементтеріне әсер ету индикаторы ретінде қолданылатын гидрологиялық режимнің сипаттамасы ретінде оларды режимнің бөлек компоненттері ретінде қолдануға болады көктемгі су тасқыны мен су тасқыны көлемі, жайылымды су басудың ұзақтығы мен биіктігі, көктемгі су тасқыны деңгейлері, жайылма мен каналдағы уылдырық шашу аймақтарындағы тереңдік , мұздату кезеңі және т.б. және бірнеше факторларды бір уақытта қамтитын күрделі (мысалы, су тасқыны, су тасқыны ұзақтығы, судың температурасы, және т.б.).
Есептеу жүргізілген жылдар санының ұзақтығы жеткілікті болған жағдайда соңғы әр жылғы ылғал қоры шамасын оның нормасына тең деп қабылдау топырақтағы ылғал қорын есептеуде елеулі әсерін тигізбейді. Есептеу кезеңі әр территорияға әртүрлі болып келеді. Орманды зона үшін ол далалық зонаға қарағанда ұзақ болып келеді. Егер Wн= , онда немесе көрсеткіштерін қабылдаудың айырмашылығы жоқ. Бірақ бастапқы ылғал қорын Wн жуықтап анықтаудың өзі нәтиженің дәлдігін жоғарылатуы мүмкін. Көктемгі ағындыға болжам жасау тәжірибесі көрсеткіші шамасын есептеу кезеңінің ұзақтығын далалық зона үшін n = 60-90 күн және орманды дала және орман зонасы үшін - n = 90-120 күн шамасында қабылдау дұрыс болатындығын көрсетеді. .[1]
Көктемгі тасқын судың негізгі сипаттамалары; ағын көлемі, максималды ағын, ең жоғарғы деңгей және олардың пайда болу уақыты. Барлық осы сипаттамалар өздерін оңай береді сәйкес су өлшеу бақылаулары жүргізілетін бөлімдер үшін сандық өрнек. Ағын көлемі - осы бөлімнен өткен судың су тасқыны кезеңіндегі өзендердегі жалпы мөлшерін білдіреді. Оны текше түрінде көрсетуге болады.
Тасқын судың қалыптасу жағдайлары жылдан жылға өте өзгермелі. сондықтан алдын-ала білім алу керек, судың алдағы көктемде қандай болатындығы ерекше қызығушылық тудырады.[1]
Су тасқыны кезеңіндегі ағынның көлемі үш негізгі фактормен анықталады:
1) бассейнде қыс мезгілінде жиналған қар мөлшері;
2) су тасқыны пайда болған кезде түскен сұйық жауын-шашын мөлшері;
3) өзен бассейнінің су сіңіру қабілеті.

Барлығы бірдей болған кезде, тасқын сулардың көлемі қар мен жауын-шашын мөлшерінің артуымен артады және керісінше өзен бассейнінің су сіңіру қабілетінің артуымен азаяды. Бірінші тура өлшеу арқылы әр түрлі дәлдік дәрежесіндегі екі факторды анықтауға болады. .[1]
Егер қыста "күшті" жылымықтар (оттепель) болған жағдайда, онда қардың еру алдындағы топырақтағы ылғал қорын анықтау үшін (12.7) формуласына жылымық кезінде топыраққа сіңген еріген су мөлшерін ескеруге арналған түзету енгізу керек. Бұл түзету келесі шамалардың қосындысынан тұрады:
m=[S' - S'' + (S'л.к.- S''л.к.) -ут],

мұнда S', S'л.к. және S'', S''л.к.- жылымықтың басындағы, соңындағы қардың және мұз қабыршағының су қоры; ут - жылымықтың әсерінен аққан еріген қар суы.
Көктемгі ағындыға болжам жасаудың үш әдісі бар:
1) Сутеңдестігі теңдеуін тікелей есептеу әдісі;
2) сутеңдестігін физикалық-статистикалық жолмен есептеу әдісі;6
3) эмпирикалық әдістер.
Бірінші әдістің негізіне су тасуы кезеңінде өзен алабы су теңдестігінің құрамдас бөліктерін жалпы немесе далалық және орманды бөліктері үшін оларды жекелеп алгебралық қосу арқылы анықтау жатады. Мұндай есептеу жүргізу үшін су теңдестігінің барлық элементтерін анықтау керек болады, әрине ол үлкен қиындықтарға әкеліп соқтырады. Бұл әдісті іс жүзінде өзен алаптарының суды өзіне сіңіру мүмкіндігі негізінен топырақ қабатының, батпақтың және басқалардың жоғарғы қабаттарында су сыйымдылығымен анықталатын ылғалға артық қаныққан орманды зона үшін қолдануға болады. Қарапайым түрде бұл әдіс мысалы, көктемгі ағындының ысырап болуының қырқүйектің соңындағы жарты метрлік тереңдік қабаттағы өнімді ылғал қорына эмпирикалық тәуелділігін орнатуға мүмкіндік беретін Жоғарғы Еділ және Батыс Двина алаптарының ағындысына болжам жасау үшін қолдануға болады. Күтілімдегі көктемгі ағындыға болжам жасау келесі теңдеумен атқарылады:
у=s + x1 + x2 - p
мұнда қар жамылғысындағы өлшенілген максимал су қоры; x1 - қар қорының максимал мәні орнаған датадан мамыр айында қардың еріп бітуі аралығында жауған жауын-шашын нормасы; x2 - орманда қар еріп біткеннен су тасуы орнағанға дейінгі кезеңдегі жаңбырлық ағынды нормасы; p - берілген алапқа эмпирикалық тәуелділік бойынша есептелетін ағындының ысырап болуы.
* Бұл әдіс қар қорына және топырақ ылғалдылығына жүргізілетін бақылау жұмыстарының жетіспеушілігіне байланысты кең қолданыс таппайды.
* Екінші әдіс те негізінен өзен алабының су теңдестігі теңдеуіне сүйенеді, бірақ бірінші әдістен принциптік айырмашылығы ағынды ысырабын және ағындыны есептеудің негізіне белгілі бір модель (үлгілеу) алынады, яғни ағындының жерге сіңу түрлерінің интегралдық теңдеулері қолданылады.
* Үшініші әдістің негізіне су тасу кезіндегі ағынды шамасының қардың еруі кезінде жауған жауын-шашынмен қоса алғандағы қар жамылғысындағы су қорына орнатылатын эмпирикалық тәуелділік және алаптың суды өз бойына сіңіру қабілетінің көрсеткіштері жатады. Әдетте тәуелділіктер сәйкес бақылау мәліметтері болған жағдайда әр өзенге жеке орнатылады. .[2]
Мысалға Солтүстік Қазақстанда көктемгі ағындының қалыптасуына рельеф маңызды рөл атқарады, себебі мұнда ойық ыдыстәрізді ойыс жерлер және көлдер көп тараған. Жазық рельефті жерде еріген қар суы негізінен беттік ұсталынуға және өзен алаптарында ауданы үлкен тұйық ойыстарда ысырап болады. Мысалы, Тобыл өзені алабында Қостанай қаласына дейінгі тұйық алаптардың ауданы 40-50 %-ды құрайды.
Шартты белгілер: S - қар қоры; X3 - қысқы жауын-шашын; XB= X1+X2 - көктемгі жауын-шашын; U - топырақтағы ылғал қоры; L-топырақтың қату тереңдігі.
Жазықтық өзендердің көктемгі су тасуы кезіндегі максимал су өтімдері мен максимал су деңгейлерінің болжамы көптеген су тұтынушылардың қызығушылығын тудырады. Су тасу кезіндегі максимал су деңгейінің биіктігі өзеннің арнадан шығу қауіптілігін және шаруашылыққа тигізетін зияндылығын анықтайды. Максимал су өтімдерінің ұзақ мерзімдік болжамдары жеке алғанда гидроэнергетика мен су шаруашылығында өзен ағындысын жылдам тиімді реттеу және су қоймасынан белгілі бір көлемдегі суды өткізу үшін маңызды болып табылады. Сондай-ақ су тасуының басталуы және максимал су өтімі мен су деңгейінің өту сроктары, көктемгі су тасуының уақыт бойымен таралуы гидроэнергетиктер мен су транспорты үшін жоғары қызығушылықты тудырады. .[2]
Көктемгі су тасуының жоғарыда айтылған барлық сипаттамалары жалпы алғанда көктемнің метеорологиялық ерекшеліктеріне - қардың еруінің басталуы және оның қарқындылығының өсуі сроктарына, олардың тоқтап қалуына немесе қарқындылығының төмендеуіне,
Көктемгі жауын-шашынының мөлшері мен олардың жауу қарқындылығына тәуелді болып келеді. Ұзақ мерзімдік болжам жасауда әзірге нақты метеорологиялық болжамдардың болмауы себебінен бұл барлық жағдайлар ескеріле берілмейді. Сол себепті көктемгі ағындының жоғарыда айтылған сипаттамаларының болжамын жасау әдістемесі жуық түрде болып келеді және практика жүзінде қарапайым эмпирикалық (корреляциялық) байланыстарды пайдалануға негізделеді.
Көптеген ірі өзендерде су тасуының максимал су өтімі ағынды көлемімен тығыз байланысты болып келеді: ағынды көлемі жоғары болған сайын оның максимал су өтімі және максимал су деңгейі де жоғары болып келеді. Сонымен, бұл екі сипаттама белгілі мөлшерде көктемгі ағынды көлеміне тәуелді болып келетін факторларға тәуелді болып келеді. Дегенмен метеорологиялық жағдайлардың жылдан жылға өзгеріп отыруы бұл байланыстың анықталмаушылығын тудырады, сондықтан ол ұзақ мерзімдік болжамдарда пайдалану мақсатында тікелей қолдануда практикалық мүмкіндігін жоғалтады.
Сол себепті практикада болжамдар жасау үшін максимал су өтімінің су көлеміне қарапайым эмпирикалық тәуелділілігін пайдалану шындыққа жақын болып келуі мүмкін.
Егер қандай да бір өзен үшін көктемгі су тасуы ағындысының оны анықтайтын факторларға тығыз тәуелділігі орнатылған болса, онда одан туатыны максимал су өтімі де сол факторларға тәуелді болуы керек. Максимал су өтімінің көктемгі ағындының негізгі факторларына тәуелділігінің түрі жоғарыда қарастырылған у=f(Х, U) түрінде болып келуі тиіс. Егер бұл тәуелділіктердің дәлдігі Qmax=f(у) тәуелділігі дәлдігімен бірдей болатын болса, онда соңғы тәуелділікті қолдану ұсынылады.
Көктемгі су тасуыныың қалыптасуының бірмезгілде жүруінің (дружности формирования половодья) сандық сипаттамасы ретінде келесі қатынас пайдаланылады:
,
Жүргізілген тәжірибелер су тасуының басталуы мен оның максимумының түсу даталарының ауа температурасының нөлден өту датасымен байланысы далалық және орманды далалық зоналар өзендерінде солтүстік орманды зонасына қарағанда тығыздау болып келетіндігін көрсетеді. Соңғы аталған зона өзендері үшін көктемгі ағынды болжамы ауа температурасының +50С-тан өту датасы мен белгілі бір шамадағы орташа оң таңбалы ауа температураларының жиынтығы арасындағы байланысы жақсы байқалады. Қазақстанның жазықтық өзендері үшін су тасудың басталуы және максимумының орнау даталарының ұзақ мерзімдік болжамдары қыс мезгілінің алдындағы синоптикалық процестер сипатын ескеру негізінде жасалынады. .[3]
Орталық Қазақстан өзендерінде су тасудың басталуы және максимумының орнау даталары келесі тәуелділік бойынша жасалынады:
Dнач = f (А, grad РII),

Dмакс = f (А, grad РII),

мұнда А= (АII + А1-15III)2 - ақпан айы (АII) және наурыздың бірінші жартысы үшін (А1-15III) ауа температурасының аномалиясының орташа мәні; grad РII- ақпан айындағы ауа қысымы градиенті. Температура аномалиясы (нормадан ауытқуы) Атырау метеостанциясы (МС) бойынша, қысым градиенті grad РII Иркутск және Уральск МС-лары ауа қысымдарының айырмасы ретінде grad РII= РII.Ирк. - РIIУрал анықталады.
Батыс Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысының басталу және максимумының орнау даталары атмосфералық поцестердің қыстан көктемге ауысу заңдылықтарын ескеру негізінде құрастырылады. Су тасуының максимумының орнау датасы келесі тәуелділік бойынша болжанады
,
мұнда AIII и AIV - наурыз және сәуір айларының ауа температурасының аномалиясы.
Өз кезегінде AIII жәнеAIV аномалиялары келесі тәуелділікпен бағаланады:

(АIII + AIV)2 = f(A+AII),

Көктемгі ағынның нормасы мен вариациялық коэффициенттерін анықтаудың дәлдігін бағалау ағын суы жоғары өзгергіштігімен сипатталатын және көбіне реттелуімен сипатталатын Қазақстанның ойпатты өзендері үшін ерекше маңызға ие. Көктемгі ағынның статистикалық сипаттамаларын анықтау дәлдігінің бағасы бақылау кезеңі мен есептеу кезеңі үшін анықталды.
Су тасқыны ағындарын қалыптастыру процестерінің көпфакторлы сипатына байланысты, ағынның абсолютті дәл болжамы, мүмкін, мүмкін емес, оны тек ықтималдық түрінде құрастыруға болады, яғни оның пайда болу ықтималдығын көрсете отырып, мүмкін болатын әрбір мәнге. Берілген гидрологиялық болжамдардың орташа мәндерінің ықтималдығы 50-70 пайыз аралығында. .[3]

Қоректену түріне сәйкес Қазақстанның барлық өзендері ортаазиялық қоректену түріне жатады, яғни. Жыл сайынғы ағынның 70 - 80% -ы қардың қоры (қар жамылғысындағы су қоры: қар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.