Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысын болжау ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ

А) Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысын болжау ерекшеліктері

Б) 2020 жылдың көктемгі су тасқыны/су тасу маусымына соңғы гидрологиялық болжам

ҚОРЫТЫНДЫ

КІРІСПЕ

Гидрологиялық болжамдар - практикалық мәселелерді шешуге бағытталған гидрологияның ең қиын бағыттарының бірі.

Қар қорындағы су қорын анықтағанда, қар түсіру ерекше рөл атқарады.

Қар түсіру - бұл қар Гидрологиялық болжамдар - практикалық мәселелерді шешуге бағытталған гидрологияның ең қиын бағыттарының бірі.

Қоректену түріне сәйкес Қазақстанның барлық өзендері ортаазиялық қоректену түріне жатады. Жыл сайынғы ағынның 70 - 80% -ы қардың қоры (қар жамылғысындағы су қоры: қар жамылғысы толығымен еріген кезде пайда болатын су қабатының биіктігіжинайтын жерлердегі қар жамылғысындағы судың мөлшерін анықтау үшін қардың қалыңдығы мен қардың тығыздығын өлшеу.

Барлық қар түсіру жұмыстары ҚР Энергетика министрлігінің «Қазгидромет» РМК метеорологиялық станцияларымен байланысты.

Гидрологиялық болжау әдістері:

- арналар желісіндегі су массаларының қозғалу заңдылықтарына негізделген әдістер;

- су жинау кезінде болатын гидрометеорологиялық процестердің заңдылықтарына негізделген әдістер;

- кейбір гидрологиялық құбылыстардың (мысалы, өзендер мен көлдердің ашылу және мұздату уақыты) атмосфералық айналым заңдылықтарымен байланысына негізделген әдістер;

- көктемгі су тасқыны мен жауын-шашын су басу элементтерін, тау өзендерінің ағындарын және т. б. болжау үшін арналарда да, су жиналатын жерде де гидрологиялық процестерді дамытудағы заңдылықтарды қолдануға негізделген әдістер (гидрометеорологиялық болжам) [1] .

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

А) Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысын болжау ерекшеліктері

Көктемгі су тасқыны КСРО жазық өзендерінің көпшілігінің режиміне тән қасиет. Су тасқыны кезіндегі ағын су орташа жылдықтың 50-70% құрайды, ал Поволжье мен Қазақстан сияқты құрғақ аймақтардың өзендерінде тіпті 80-90% құрайды. Тасқын кезінде судың төгілуі қыс мезгілімен салыстырғанда жүздеген есе артады, сондықтан, әдетте, бұл өзен тасқынымен жүреді. Су көп болған жылдары бұл төгілулер табиғи апаттар сипатына ие болып, халық шаруашылығына және тұрғындарға зиян келтіреді.

Көктемгі тасқын судың негізгі сипаттамалары; ағын көлемі, максималды ағын, ең жоғарғы деңгей және олардың пайда болу уақыты. Барлық осы сипаттамалар өздерін оңай береді сәйкес су өлшеу бақылаулары жүргізілетін бөлімдер үшін сандық өрнек. Ағын көлемі - осы бөлімнен өткен судың су тасқыны кезеңіндегі өзендердегі жалпы мөлшерін білдіреді. Оны текше түрінде көрсетуге болады.

Тасқын судың қалыптасу жағдайлары жылдан жылға өте өзгермелі. сондықтан алдын-ала білім алу керек, судың алдағы көктемде қандай болатындығы ерекше қызығушылық тудырады.

Су тасқыны кезеңіндегі ағынның көлемі үш негізгі фактормен анықталады:

1) бассейнде қыс мезгілінде жиналған қар мөлшері;

2) су тасқыны пайда болған кезде түскен сұйық жауын-шашын мөлшері;

3) өзен бассейнінің су сіңіру қабілеті.

Барлығы бірдей болған кезде, тасқын сулардың көлемі қар мен жауын-шашын мөлшерінің артуымен артады және керісінше өзен бассейнінің су сіңіру қабілетінің артуымен азаяды. Бірінші тура өлшеу арқылы әр түрлі дәлдік дәрежесіндегі екі факторды анықтауға болады.

Бассейннің еріген және жаңбыр суының азды-көпті мөлшерін сақтау қабілетіне келетін болсақ, ол әртүрлі факторлар жиынтығының әсерінен түзіледі және оны тікелей өлшеу мүмкін емес.

Өзен бассейнінің су өткізгіштік қабілеттілігін анықтайтын барлық факторлар туралы егжей-тегжейлі тоқталмай-ақ (тек арнайы бөлім осы мәселеге арналған), олар тек тұрақты әрекет ететін - бассейннің рельефті, топырақты және өсімдік жамылғысын, сондай-ақ айнымалыларды - топырақтың ылғалдылық дәрежесі, оның температурасы және қату тереңдігі. Соңғы факторлар метеорологиялық жағдайлардың әсерінен қар ери бастағанға дейін қалыптасады және жылдан жылға өзен бассейнінің су сіңіру қабілетінің азды-көпті өзгеруін анықтайды.

Өзен бассейнінің су сіңіру қабілетін қар еру басталғанға дейін бағалау мүмкіндігі балқыманың ағынды көлемінің ұзақ мерзімді болжамдарының практикалық мүмкіндігін анықтайды. Қар жамылғысындағы су қорлары туралы мәліметтер болған кезде су тасқыны көлемін болжау проблемасы анықтауға дейін азаяды.

Қар еру процесінде топыраққа сіңіп, өзен бассейнінің бетінде сақталатын еріген су мөлшері. Мұндай болжамның негізгі уақытына келетін болсақ, ол су қоймасының берілген бассейндегі ұзақтығымен және болжам шыққаннан бастап қар ери бастағанға дейінгі уақытпен анықталады.

Көптеген аудандарда көктемгі су тасқынын қалыптастыруға айтарлықтай үлес қардың еруі кезеңінде және ол аяқталғаннан кейін түсетін сұйық жауын-шашыннан келеді. Бұл үлесті сандық болжамсыз ұзақ уақытпен бағалаңыз жауын-шашын мүмкін емес. Бұл көктемгі ағын суларының көлемінің болжамында қосымша қателіктерге әкеледі.

Тасқын судың максималды ағыны белгілі бір дәрежеде ағынның көлемімен байланысты. Тасқын көлемі неғұрлым көп болса, соғұрлым оның ағынының ең жоғары жылдамдығы, демек, максималды деңгей соғұрлым жоғары болады. Алайда, осы фактордан басқа, максималды су тасқынына ауа-райының жағдайына байланысты қардың уақытылы еруі мен қарқындылығы әсер етеді. Бұл жағдай су тасқыны көлемі мен оның максималды төгілуі арасындағы қатынастың тығыздығын төмендетеді. Уақытқа келетін болсақ максималды разрядтың басталуы, содан кейін оның белгілі бір бассейндегі орташа климаттық күндерден ауытқуы қардың еру басталу уақытымен және оның әр жылдағы ұзақтығымен анықталады, яғни көктемнің метеорологиялық жағдайына байланысты. Тасқын судың шыңы басталатын уақыттың еріген судың арналық желіге максималды түсу басталу уақытына қатысты кешігуі өзен бассейнінің мөлшері мен конфигурациясына байланысты.

Максималды ағындар мен су тасқыны деңгейлерінің болжамдары

Ағынның максималды жылдамдығы мен су тасқынының ең жоғары деңгейінің ұзақ мерзімді болжамдарының мүмкіндіктері. Тасқын судың максималды ағынын анықтайтын негізгі факторлардың бірі - ағынның көлемі. Бұл көлем неғұрлым үлкен болса, ереже бойынша ағынның максималды жылдамдығы соғұрлым көп болады және су тасқынының максималды деңгейі соғұрлым жоғары болады.

Осылайша, бұл екі элемент те белгілі дәрежеде су тасқыны көлеміне байланысты барлық факторларға байланысты. Сонымен бірге бассейндегі қардың еру қарқындылығы мен барысы тасқын судың максималды ағынын қалыптастыруға үлкен әсер етеді. Тасқын деңгейінің ең жоғары деңгейіне келетін болсақ биіктікке көбінесе мұз кептелісі тікелей әсер етеді. Жылдан-жылға қардың еру жағдайларының үлкен өзгергіштігі тасқынның көлемі мен оның максималды төгілуі арасындағы тәуелділіктің бір мағыналы болмауына алып келеді. Дегенмен, көптеген өзендер үшін бұл өте айқын көрсетілген.

Тасқынның көлемі мен максималды төгілуінің арасындағы ең жақын байланыс ағын су көлемінің ауытқуы үлкен амплитудасы бар және қардың еруі салыстырмалы түрде аз болатын өзендерде болады, мысалы, дала өзендері мен орманды дала зоналарында. Ең аз тығыз байланыс ұзақ қар еритін және көктемгі жауын-шашын мөлшері көп болатын аймақтағы кішігірім өзендерде, атап айтқанда, орман аймағындағы шағын өзендерде жүреді. Бұл өзендердегі жоғары судың ағымы көбінесе ауа-райымен анықталады және бірнеше шыңға ие болуы мүмкін. Су тасқыны мен ең жоғарғы деңгей арасындағы қатынастардың бұзылуына ықпал етеді әсіресе мұз кептелісі, олар әсіресе солтүстікке қарай ағатын өзендерде жиі кездеседі.

Шекті шығындардың (деңгейлердің) қысқа мерзімді болжамдары

су тасқыны және олардың пайда болу уақыты. Жақсы ұйымдастырылған гидрометриялық желісі бар жеткілікті үлкен өзендерге қатысты бұл тәсілдер тасқын толқындарының каналдардағы қозғалысы мен өзгеру заңдылықтарына негізделген, су тасқындарының максималды ағындарын (деңгейлерін) және олардың пайда болу уақытын іс жүзінде қолайлы дәлдікпен және алдын-ала есептеуге мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді болжамдардың басқа практикалық әдістері максималды шығындар бір уақытта мүмкіндіктер бермейді

• максимумның басталу уақытын анықтау. Оларға тәуелділікке негізделген әдістер жатады

Q _max = f(W _max ) НЕМЕСЕ Q _max = f(q _max ), мұнда W _max - бассейннің арналық желісіндегі судың максималды көлемі, q _max -гидрометриялық мәліметтерден арналық желіге максимум судың түсуі.

Тасқын судың максималды төгілуінің (деңгейінің) басталу уақыты әр бассейнге қардың еру басталу уақытына, бассейн аумағында оның қарқындылығы мен даму деңгейіне, яғни негізінен таза метеорологиялық факторларға байланысты.

Мұның бәрі максимумның басталу күндерін ұзақ уақытпен болжау проблемасын едәуір қиындатады және оны айтарлықтай дәрежеде метеорологиялық проблемаға айналдырады, ол әлі күнге дейін қанағаттанарлық шешімін тапқан жоқ. Қысқа мерзімді болжамдардың практикалық мүмкіндіктеріне келетін болсақ, олар негізінен бассейндегі қар еру процестерінен арналардағы судың шоғырлануы мен ағыны процестерінің табиғи артта қалуына негізделген.

Алайда, әдіснамалық тұрғыдан сипатталған байланыстарды гидрологиялық болжамдарда қолдану мәжбүрлі шара болып табылатындығын және оның даму болашағы жоқ екенін ескеру қажет. Салыстырмалы түрде кішігірім өзендер үшін максималды төгінділердің (деңгейлердің) және олардың пайда болу мерзімдерінің қысқа мерзімді болжамдарының болашағы бүкіл тасқын гидрографиясын есептеу әдістерін әзірлеуде.

Көктемгі ағындыны болжау.

Қазақстандағы өзеннің көктемгі ағындысын келешектегі онжылдыққа болжау үшін сол кезеңге болжамдалған жауыншашын мен ауа температурасының мәліметтері қолданылды. Мәліметтер 3 дереккөзден алынады:

− заманауи модельдер бойынша жауын-шашын мен ауа температурасының келешекте өзгеруін модельдеу нәтижелері;

− Қазгидромет ғылыми зерттеулер департаментінің жауыншашын және ауа температурасының бақылау қатарларын 2030 . . . 2040 жылдарға дейін С. А. Долгих басшылығымен жасалған модельдеу нәтижелерінің нақтыланған деректері;

− жалпы атмосфералық циркуляция индексінің және жауыншашын мен ауа температурасының бақылау қатарларын гармоникалдық талдау арқылы алынған және А. В. Чередниченко басшылығымен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, биология және биотехнология ғылыми-зерттеу институтында жасалған мәліметтер.

Жауын-шашын және ауа температурасының уақыттық қатарларын модельдеу нәтижелерінің кемшіліктері бар:

− әртүрлі модель арқылы алынған нәтижелердің шашыраңқылығы үлкен, ол зерттелетін шамалардың табиғи өзгермелілігі шамасынан асады;

− кеңістіктік интерполяция қателіктерінің нәтижелері.

Жоғарыда айтылған кемшіліктерге байланысты модельдеу нәтижесінде алынған мәліметтер қолданыла алмайды. Осыған байланысты, Қазгидрометте түзетілген модельдеу мәліметтері сенімдірек болып көрінді. Бірақ, уақыттық қатарлардың динамикасын талдау негізіндегі түзету әдісі сенімсіздеу болды, өйткені, үдеріс физикасы айқын сипатталмады. Осыған 135 байланысты атмосфералық циркуляция индексінің, жауын-шашын мен ауа температурасының бақылау қатарларын гармоникалдық талдау арқылы алынған үшінші әдіс мәліметтерін қолдануға шешім қабылданды. Сценарий құру әдісінің идеясы қарапайым және физикалық тұрғыда жақсы негізделген: кез келген нүктеде климаттың өзгеруі тек жалпы атмосфера циркуляциясы өзгерген кезде ғана мүмкін. Яғни, жауын-шашын мен температураның ірі масштабты циркуляциясының уақыттық қатарларын талдау қажет, біріншіден, өткен ХХ-шы ғасыр ішінде жауын-шашын мен температураның климаттық тербелістерін анықтау, және екіншіден, осы климаттық тербелістер мен жалпы атмосфера циркуляциясы индексінің тербелістерімен байланыс орнату. Мұндай байланыстар негізінде зерттелетін щамалардың келешекте өзгеру сценарийін құруға болады. Жалпы циркуляция индекстерін гармоникалық талдау нәтижесінде климаттық тербелістерге жауап беретін ғасырлық және жарты ғасырлық гармоникалар анықталған. Бұл гармоникалар жалпы циркуляция индекстерінде сақталады деген болжаммен, әдіс авторымен Қазақстандағы өзен бассейндері бойынша жауыншашын мен температура өзгерісінің сценарийлері құрылды.

Б) 2020 ЖЫЛДЫҢ КӨКТЕМГІ СУ ТАСҚЫНЫ/СУ ТАСУ МАУСЫМЫНА СОҢҒЫ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БОЛЖАМ

Жарияланды 02. 05. 2020

Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Қостанай және Қарағанды облыстарында көктемгі су тасу шыңы өтті. Жайық және Қиғаш (Атырау облысы), Тобыл және Аят (Қостанай облысы) өзендерінің одан әрі сулылығы Ресей Федерациясының аумағындағы өзендер бассейндерінде орналасқан гидротехникалық құрылыстардың жұмыс режиміне байланысты болады.

Жамбыл, Түркістан, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарында өзендердің одан әрі сулылығы температуралық режимге және қатты жаңбырдың түсуіне байланысты орта тауларда (2000 м-ге дейін) және биік тауларда (2000 м-ден астам) қардың еру қарқындылығына байланысты болады.

Қызылорда және Түркістан облыстарындағы Сырдария, Жамбыл облысындағы Шу және Талас трансшекаралық өзендері бойынша ҚР-ның сулылығы, ағын үлесі, су алу лимиті мемлекетаралық бірлескен комиссияларда су ресурстарын басқару саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдар арасындағы уағдаластықпен айқындалатын болады.

Ақмола облысының өзендерінде көктемгі су тасу шыңы өтті, Нұра және Есіл өзендері деңгейінің өзендердің жоғарғы ағыстарынан толқынның жетуі есебінен одан әрі ауытқуы күтілуде.

Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында су тасу кезеңі мамыр айының 1 онкүндігіне дейін жалғасады.

Қазақстан Республикасы бойынша 2020 жылғы 2-8 мамырға арналған синоптикалық болжам

Кезеңнің басында Қазақстан аумағының басым бөлігі Мәскеу аудандарынан келетін циклонның ықпалында болады - найзағаймен, екпінді желмен жаңбыр, бұршақ түсуі күтіледі, оңтүстікте - дауыл, шығыста, оңтүстікте және оңтүстік-шығыста кей жерлерде қатты жаңбыр жауады. Осыған байланысты Шығыс Қазақстан, Алматы, Түркістан және Жамбыл облыстарының таулы және тау бөктеріндегі аудандарында беткейлік ағын қалыптасуы және өзендерде су деңгейінің көтерілуі күтілуде.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.