УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Диссертациялық жұмыс
Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - демографиялық мәселелері
МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
0.1 Қазақстанның урбандалған аумақтарын зерттеудің теориялық әдістері
0.2 Қалалар мен урбандалған аумақтарды зерттеудің әдістемелік амалдары
0.3 Әлемдік урбандалу үдерісінің Қазақстанға әсерін бағалау
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
0.1 Қала халқының туу және өлім жітім бағыттары мен факторлары
0.2 Қала халқының табиғи өсімінің ерекшеліктері
0.3 Қала және ауылдық елдімекендердегі халықтың механикалық қозғалысы
0.4 Қала халқының жастық-жыныстық құрылымы
0.5 Еңбек ресурстарының қалыптасуы және жұмыспен қамтылуы
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒ АН АУМАҚТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
0.1 Аумақ дамуын реттеудің негізгі мәселелері
0.2 Қазақстан Республикасының урбандалғ ан аумақтар дамуының тұжырымдамасы мен стратегиясы
0.3 Урбандалған аумақтың әлеуметтік, эк ономикақлы және
демографиялық дамуын бағалау мен болжауда ГАЖ технологиясын қолдану
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
АНЫҚТАМАЛАР
Агломерация (латын сөзінен aggqlomero - қосамын) - қала халқының топтық формаларын білдіру үшін қолданылатын термин. Ірі қала базасында пайда болатын аумақтық -экономикалық құрылым және қаламен араласқан елді мекендердіқамтып, үлкен урбандалу зонасын құрайды. Өндірі с концентрациясының, инфрақұрылымның және халықтың жоғарғы тығыздығымен ерекшеленеді. Қала агломерцияларының негізгі шекарасы халықтың маятникті көші-қонның ақырғы пунктерімен анықталады.
Демография - халық дамуының жалпы заңдары туралы ғылым, ол халықтың сандық және сапалық сипаттамаларын, оның қозғалысы мен өзара байланысы дамуының үдерістерін, сондай-ақ халықты зерттеу әдістерін зерттейді.
Келушілер саны - есепті кезңеде белгілі аумаққа одан тыс аумақтан келуші адамдар саны.
Қала - өндірістік, ұйымдастырушы -шаруашылық, басқарушы, мәдени, көліктік және басқа функцияларды орындайтын ірі елді мекен. Қала ірілігі тұрғындар санымен өлшенеді.
Мегалополис - бірнеше қала агломерцияларының бірігуінен пайда болған жоғарғы урбандалған зона. Біріккен агломерациялар - бір транспорттық желімен байланысқан, толық қалалық құрылысты ауданы мен экономикалық потенциалы жөнінен ірі зона.
Мигрант - көші - қон процессіне қатысушы адам. Әрбір мигрант кеткен аумаққа қарай аумақтан кетуші, келген аумаққа келуші болып табылады.
Табиғи өсім коэфициенті - туу менөлімнің жалпы коэффициенттерінің айырмасы.
Урбандалу - қалалардың, қала халқының өсуінің, олардың қоға м дамуындағы рөлінің артуы және ірі қалаларға, басқа да халыққа тән белгілердің, ерекшеліктердің, өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі. Урбандалу сөзінің кең мағынасы - жалпы қоғамның дамуындағы қалалардың рөлін көтеру, қала мәдениетін-тұрмыс жағдайын барша елді- мекендерге енгізу арқылы Ел ресурстарын тиімді пайдалану үрдісі.
Халықтың көші - қоны туралы әмліметтер халықтың тұрғылықты
жерлері бойынша ішкі істер органдарының келіп түскен құжаттарды талдау нәтижесіндегі статистикалық есептеу жолымен алынады.
Халықтың табиғи қозғалысы - табиғи жолмен халық санын өзгертетін туу мен өлімнің жиынтығын қортып, талдау. Табиғи қозғалысқа, сондай - ақ некелесумен ажырасу да жатады: оларәдраине ха лықтың санын өзгертпейді, соған орай туу және өлімді есепке ал у тәртібімен есепке алынады. Негізгі демографияқлы үдерістерге хал ықтың табиғи өсімі, туымпаздылық, өлім-жітім, некелер мен ажырасулар жатады.
Халықтың жалпы өсімі табиғи өсім мен көші-қон өсімінің алгебралық қосындысын көрсетеді.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы президентінің Қазақстан
- 2030 атты халқына жолдауында біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты экономикалық өсім және ол бүгінгі таңда, болашақта және келесі жиырма жылдықта да маңызды басымдылықтардың бірі болып табылатынын атап айтты.
Аталған мақсатқа жетуде маңызды рөлде Қазақстан Республикасы халқын еңбекпен қамту және урбандалған аумақтардағы еңбек нарығын реттеу табылады. Ол дегеніміз, урбандағлан аумақтардағы халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелеріне назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі болып қала халқының саны, әлеуметтік,
ұлттық, гендерлік, жастқы - жыныстық құрылымын, өмір сүру деңгейі
құрылымындағы бұрын болған және қазіргі өзгерістерді ғылыми - негіздемелік бағалау қажеттілігі заманауи өткір әлеуметтік - демографиялық мәселелерді шешу мақсатында негізгі фактор ретінде табылады.
Қалалар қоғам өмірінде бәрімізге белгілі үдемелі рөл ойнайды. Барлық заманауи мемлекеттердеқалалар халықтың өмірінде экономикалық, саяси және мәдени - рухани орталықтары болғанын айтуға болады. Тек қалаларда ғана үдемелі даму жүзеге асады. Қаланы қоғамдық өндірістің белгілі бір жүйесінде қоғамның ұйымдастыру әлеуметтік кеңістіктік формасын заңды ресімделген және шектелген аумақ ретінде анықтауға болады.
Қаланы күрделі және көпөлшемді ағза ретінде қарастыру керек, себебі мұнда әлеуметтік, экономикалқы, демограф иялық және т.б. құбылыстар қабаттасады. Қала экономикалық аймақтың бірлескен орталығы ретінде көрініс бере отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жетекші звеносы болып табылады. Текқалаларда барлық үдеме лі инновациялар туылады, тек қалаларда ғана қоғам дамуының қозғаушы және тірек базасының өзіндік рөлі қалыптасады.
Заманауи кезңе барлық әлемде урбанд алу үдерісінің қатты дамуымен
сипатталуда. Бұл үдеріс ХХ ғ. 50 - ші жылдың жартыжылдығына жедел түрде дамыса және бүгінде қоғамдағы адамз ат дамуының негізгі векторын анықтайды. Қазақстанда дүниежүзілік үдерістен сыртта қалмай, сонымен қатар урбандалу үдерісіне қатысуда. Қазақстандағы урбандалу үдерісінің дамуы негізінен таза аграрлық өлкеден қала халқы басым республикасына айналуы басты дәлел болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында маңызды рөлде халық болып табылады. Сондықтан да, қалалардың және басқа да қоныстардың дамуы, әсіресе оның әлеуметтік - экономикалық аспектісі халық пен оның әртүрлі демографиялық үдерістерімен тығыз байланыстылығын міндетті түрде қарастыру керек.
Кеңес кезеңі тарихында Қазақстанда қала түзілу мәселесіне, әсіресе қаланы орналастыру жүйесінің дамуына көп көңіл бөлінді. Бұл ол кезде ауыл қонысының басым болуыменүсінтдірілд і. Қалалар тек Қазақстан экономикасының аймақтық ерекшеліктерін теңестіруде ғана емес, сонымен
бірге, елдің әлеуметтік - экономикалық, ғылыми - техникалық, мәдени дамуы үшін өзіндік тірек базасын қалыптастыру негізінде айтарлықтай маңызды рөл ойнауы қажет болды.
Қазақстандағы отандық және дүниежүзілік тәжірибедегі қалалардың барлық қызметтік және иерархиялық типтері де бар. Бұл экономикалық - демографиялық үдерістердің әсері н егізінде өндіргіш күштердің орналасуымен, материалдық өндірістің және өндірістік емес сферасының дамуымен, сонымен қатар табиғи - климаттық жағдайларымен түсіндіріледі. 1989 ж. Бүкілодақтық халық санағының мәліметтері бойынша, Қазақстанда халық саны 50 мың адамнан жоғары 30 - ға жуық қалалар, халық саны 100 мыңнан астам 19 қала, халық саны 300 мыңнан астам 5 қалалар болды.
1970 ж. Қазақстандағы халықты орналастыру тарихында қала және ауыл тұрғындарының салмағы теңестірілді, ал 80-ші жылдардан бастап, республиканың халықтар құрамында қала тұрғындарының салмағы басым болды. 1991 жылдың басында 83 қала және 211 қала типтес жұмысшы кенттері Қазақстандағы барлық халықтың 57,7 % құрады [1]. Бүгінгі таңда статистика агенттігінің мәліметтері бойынша , 2010 жылы 86 қала мен 175 қала типтес аудандар Қазақстандағы барлық халықтың 53 % ғана құрады. Сондықтан да, Қазақстан 80-ші жылдары қала халқы басым және үнемі өсіп отырған ел болды. Бұл бағыт қазіргі кезге дейін сақталып келуде.
80-ші республикада басты орындаәрі қарай табиғи ресурстарды игерум ен байланысты шағын қалаларды дамытуға назар аударылды, мұндағы қала халқының жалпы үлесі 62,6 % құрады . Оларды орналастыруөркінісі айтарлықтай әркелкі (мозаикалы) түрде болды: олар таулы және тауалды аудандарда, теміржол магистралңіні маңында және аз шамада өзен жағалауында қоныс тепті. Бұл негізінен, кеңестік қала түзуші кезеңінде
шаруашылықты белсенді игеруде ақуқм аа байланысты.
қоныстандыру үдерісімен
Аталған қалалар пайда болған алға шқы күнінен бастап, аудантүзуші қызметтерін орындады. Олардың экономикалық - демографиялық дамуының талдауы көрсеткендей, ірі агломерацияда орналасқан қалалардың бі ршама бөлігі және екінші, үшінші ретті қалалар қызметін орындайтын қалалар айтарлықтай деңгейде өзінің шағын қала сапасын жоғалтады. Бұл, ең бірінші кезекте Алматыәнже Қарағанд ы агломерацияларының шағын қалаларына қатысты: қалалардың көбісі ауылшару ашылықтық аумақтарына жатқан ұйымдық - шаруашылықтық орталықтар қызметін орындады. Шағын
қалалардың екінші өблігіне келетін болсақ, олардың басым бөлігінде
халықтың аз ғана бөлігі тұрады. Ол пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу көлемінің біртіндеп қысқаруымен, қиын табиғи - климаттық жағдайларымен, әлеуметтік - тұрмыстық сала дамуының төменгі деңгейімен байланысты болды.
Республикадағы халықты қоныстандыру жүйесіндегі маңызды рөлді орта және үлкен қалалар алады. Олардың экономикалық - демографиялық даму мәселелерін зерттей келе, келесіғ ақйты ескеруіміз қажет, яғни үлкен қалалардың қатты өсуі олардың экономикалық құрылымының өзгеруіне,
олар өздеріне тән емес ранг бойынша біртіндеп босауына және де өндірістің орналасуы мен басқа да іс - әрекеттердің түріне сәйкес болуы керек. Аталған мәселенің шешілуі жан - жақты ойлас тырылған, ғылыми нәтижелерге сүйенген, яғни біздің көзқарасымыз бойынша, республиканың урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - экономикалық, этностық және демографиялық даму ерекшеліктерін ескеретін бірнеше шараларқатарынан тұратын келесі онжылдыққа арналған әлеуметтік - демографиялық саясат негізінде жүзеге асуы мүмкін.
Сонымен, Қазақстандағы урбандалған аумақтар дағы халықтар елдің әлеуметтік - экономикалық дамуында және көптеген салаларда жетекші рөлді алады және тек қана олар барлық қазақстандық қоғамның даму бағыттарын анықтайды. Сондықтан да, Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін зерттеу тұтас алғанда, қоғамның даму деңгейі қаншалықты екені туралы саралауға, олардың мәселелік сұрақтарын анықтауға және әрі қарай даму болашағын болжауға рұқсат береді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы, диссертацияның практикалық және болжамдық аспектілері үшін айтарлықтай маңызды екенін көрсетеді. Заманауи әлеуметтік - демографиялық жағдайды бағалау үшін оның түпкі даму тарихын білу өте маңызды, соған байланысты, әсіресе, өткен уақытпен байланысты ретроспективалы талдау міндетҚтаі.ла халқын өнеркәсіп
орындарында, өклікте, мәдени мен ғы лыми орындарда қаншалықты
жұмыспен қамтылғанын зерттеу барлқы заманауи әлеуметтік -
экономикалық, демографиялық, мәдени және т.б. мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Қала және онда тұратын халықтың мәселелерін зерттемей, олардың болашақтағы дамуын болжау мүмкін емес.
Бүгінгі таңда міндеттерді шешудегі маңызды бағыттардың бірі болып, қоғам мүддесіндегі қала дамуы, қала және ауыл елді мекендерін орналастыру, тиімді демографиялық саясатты өңдеу және жүзеге асыру, урбандалу үдерісін оқу және зерттеулерді мақсатқа сай бағытталған реттеу болып табылады.
Қала дамуының аумақтық ерекшеліктерін және елді мекендер желісі мен урбандалудың мүмкін болатын аймақтық ерекшеліктерін тану ғылым мен практикада маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Әлеуметтік қайта құрылу және ғылыми - техникалық үдеріс жағдайында қала қоғам өмірінде өсу әсерін тигізе отырып, табиғатпен өзара әрекеттеседі.
Бәрімізге белгілі, қала күрделі көпөлшемді ағза ретінде әлеуметтік, экономикалық және техникалық құбылыстары қабаттасқан кешен, экономикалық аудандардың бірлескен және командалық орталығы ретінде әрекет етеді және қоғамдық еңбектің аумақтық бөлінісінде жетекші звено болып табылады.
Қазақстандағы қала дамуының ерекшел ігі аумақтық орналасуы тарихи қалыптасқан жеке үлкен емес шағын қалалар халықты қоныстандырудың бірыңғай жүйесінде өзіне сәйкес атқаратын қызметті орындай алмауымен түсіндіріледі. Бұл бірінші кезекте, Қазақстандағы үлкен, орта және шағын
қалаларды халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерімен байланысты.
Бұл міндетті шешу қазіргі қала елдімекендерін даму мәселесін облыс кескінінде республикадағы олардың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, терең зерттеуді қажет етеді. Бұл мәселенің маңыздылығы урбандалу үдерісінің жалғасуымен шиеленісе түсуде.
Атап айтсақ, урбандалу үдерісі тек қала және ауыл халқы қатынасын өзгертіп қана қоймай, республикадғаы ауыл ха лқының аумақтық таралуын да өзгертті.
Міне, сондықтан да жоғарыда аталған дарға сүйене отырып, ғылыми жұмыстың ғылыми өзектілігін айтуға негіз бар.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Мәселенің зерттелу деңгейін қарастырмас бұрын, біз өте бір маңызды аспектіге назар аударғанды жөн көрдік. Себебі, қала және қала халқының даму мәсел елері айтарлықтай деңгейде экономистермен, демограф ғалымдармен жақсы зерттелген. Сонымен бірге, қала дамуының экономикалық және демографиялық мәселелері, олардың халықты қоныстандыру жүйесіндегі олардың рөлі кеңес ғалымдарының көптеген еңбектерінде көрініс тапқ ан. Дегенмен, Қазақстандағы қала халқының әлеуметтік - демографиялық дамуының арнайы кешенді зерттелуі әлі күнге дейін нашар зерттелген. Біз осы аталған мәселені ГАЖ технология көмегімен қала және қала халқының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық мәселелерін кешенді тұрғыда және динамикада өзара байланыстылығын зерттелуін қарастырамыз.
Урбандалу үдерісімен айналысатын белгілі кеңес ғалымдары еңбектерінде урбандалу үдерісі дамуының экономикалық негіздері зерттеліп, ғылыми - техникалық революция жағдайында урбандалудың басты бағыттары анықталған.
Егер де кеңес ғалымдарының еңбектерін қарастыратын болсақ, ресейлік ғалым Б:С.Хорев урбандалудықоғамдық - аумақтық еңбек бөлінісіне, ең алдымен қала және ауыл арасындағы еңбек бөлінісіне негізделген көпжақты әлеуметтік - экономикалық және географиялық үдеріс ретінде қарастырса, отандық ғалым У.И.Искаковтың пікірі бойынша, урбандалу бұл тек қаланың аумақтық және сандық өсуі ғана емес, ол ең алдымен қала өмір сүру іс - әрекеті түрінің шоғыры ретінде, қала өмір сүру формасының таралуы, ел
аумағы бойынша халықтың біркелкі таралуы, ғяни таралу, түзілу және
еңбек ресурстарынан тұрады деп түсінеді. Бірақта, урбандалу анықтамасын мәнін ашу үшін кең шеңберде қарастырсақ та, бұл үдерісті анықтауда дәстүрлі амалды жоққа шығаруға болмайды, яғни оны анықтайтын көрсеткіштерден - ондағы қала саны мен қала тұрғындарының сандық өсімі, қоғам дамуындағы қалалардың рөлі мен орнынан бас тартпауымыз керек.
Бірақ, урбандалу - бұл тек қала халқы санының өсуі ғана емес, сонымен қатар адамның өмір сүру пішінін өзгертумен байланысты көпөлшемді іс - әрекеті. Елдңі, аймақтың тұрғындары (адамдар, халық) материалдық байлықтың басты өндірушісі және сонымен бірге, біруақытта тұтынушы.
Халық - зерттеудің өте маңызды және күрделі объектісі, оны көптеген ғылымдар зерттейді.
Қалалардың геодемография мәселелері - кешенді маңызды зерттеулердің бірі, ол әртүрлі аспектілерге ие: әлеуметтік - экономикалық, архитектуралық
- құрылыс, демографиялық, географиялық, экологиялық, статистикалық және т.с.с.
Оны зерттеу көптеген ғылымдардың пәні болып табылады , оның әрқайсысы өзіне тән сұрақтарды қарастырып, оның ерекшелігін анықтайды. Сонымен, демография қала мәселесін қарастыра отырып, демографиялық құрылым түзілуін, халық санының өзгеруін жә не бір категориядан басқа бір
категориялы елдімекендерге ауысуын зерттеп, өкші - қон және т.б.
үдерістеріне урбандалудың әсерін талдайды. Бірақта бірі бірімен тығыз байланысқан қала өмірін жан - жақты зерттеп, жалпы бір нәрсені танудағы ғылымдар жалпы заңдылықтарды зерттеуде де өзара тығыз байланысты. Халықты қоныстандыру - күрделі әлеуметтік - экономикалық үдеріс, сондықтан да, ол жоғарыда аталған барлық ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады. Халқытың серпіні мен о рналасуына табиғи жағдайлар, географиялық орта өз әсерін тигізеді. Ол адам өмірі мен өндіргіш күштер дамуын жеңілдетеді немесе қиындатады. Дегенмен, халық дамуындағы барлық қоғамның басты қозғаушы күші әрқашанда өндіріс тәсілі болады. Халықты орналастыру және даму заңдары тарихи үдеріспен сипатталады және олар өндіріс тәсілдеріне негізделіп, қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Әрбір қоғамдық - экономикалық түзілімге өзіндік заңдар тән, яғни олар халықтың ұдайы өсіп - өнуін, оның санын, құрылымын, жұмыспен
қамтылуын, орналасуын әжне т.с.с. анықтайды, сондықтан да халықты
зерттеу халықтың өміріндегі әлеуметтік - экономикалық жағдайларының өзіне тән ерекшеліктерімен қоғам дамуындағы ерекшеліктердегі білімге сүйене отырып, өндірістік қатынастардағы сипатта зерттеумен тығыз байланыста екендігін міндетті түрде зерттеу керек.
Қазіргі кездегі урбандалуүдерісінің дамуы әртүрлі ғылым саласындағы көптеген мамандармен зерттелуіне назар аударылуда: осы сұраққа арналған ғылыми еңбектер саны отандық әдебиеттермен қатар, шетел әдебиеттерінде де артып, зерттеу тақырыбының ауқымы кеңеюде.
Кеңес Одағында урбандалу географиялық, экономикалық, демографиялық, архитектуралық, экологиялық, әлеуметтану және т.б аспектілерде зерттелді. Ғылымның дамуына ең құнды үлес қосқан Ю.Л. Пивоваров [2], Б.С. Хорев
[3], Г.М. Лаппонңы [4] жеке еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдар
географиялық және қоныстандыру аспектілеріне үлкен назар аудара отырып, заманауи урбандалу ұрсақтарын кең ауқымда оның бағытта рын, даму факторларын, аймақтық және елдер арасындағы айырмашылықтарын жоғары ғылыми деңгейде шешті.
Халықты орналастырудың теориялық - әдістемелік мәселелері О.Б. Лармин [5], А.Я. Кваши [6] және т.б. еңбектерінде зерттелді. Көптеген ғалымдардың назары демографиядғаы жетекші бағыт тардың бірі туу көрсеткішіне арналды. Туу мәселесі сонымен бірге Р.И. Сифман [7], В.А.Борисов [8], Г.А.
Бондарская [9], А.И. Антонов [10], Д.К.Шелестов [11] және т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Қала және қала халқының әлеуметтік даму мәселесі мен болашағы М.Г. Бархин [12], О.Н. Яницкий [13], А.В.Дмитрев пен М.Н. Межевич [14], Н.А. Аитов [15] және т.б. еңбектерінде зерттеліп, баяндалды.
Қазақстанда халықты зерттеу мәселелері 70-ші жылдардың басында жүйелі және көпжоспарлы сипатқа ие болды.
Қазақстандық экономисттердің бірнеше жұмыстары кеңес кезеңіндегі Қазақстанның демографиялық үдерістеріне арналды. Атап айтсақ, Л.Квон, Е.Гладышева және Л.Газархтың [24] мақаласында халық саны, табиғи өсім, әлеуметтік және ұлттық құрамы, өмір сүру ұзақтылығы мен өлім - жітімнің серпіні қарастырылды.
Республикадағы халықтың көші - қоны сұрақтарына Г.Москвина және М.Мельдаханованың [28] мақаласы арналды. Мақалада урбандалу үдерісімен байланысты халықтың аумақтық қозғалысының ерекшеліктері зерттеледі.
Сонымен қатар Б.Я.Двоскиннің Қазақстанның экономикалық - географиялық аудандастыру атты еңбегін айтуға болады. Еңбекте Қазақстандағы жеке аудандардың мамандану бағыты мен аймақтық дамуы табиғи - климаттық және географиялық ерекшеліктері тәуелділігіне
байланысты ұсрақтарды көтереді [29] . Жұмыс географиялық аспектіде
жазылып, елдің жеке аудандарының табиғи - климаттық жағдайларына назар аударады.
Тарихи демография мәселелерін зерттеуде М.Тәтімовтың құнды еңбектерін ескермеуге болмайды [31, 32, 33]. Аталған ғалымның еңбектері демографиялық мәселелерді зерттеуде даусыз және өзіндік бағытта сипатталатын айғақтарға толы статистикалық материалдарға сүйенеді.
Қазақстандағы халықты зерттеудің кейбір аспектілері Т.Б.Балакаев [41],
Г.Ф.Дахшлейгер [42], К.Н.Нүрпейісов [43], С.Б. ұНрмұхамедов пен Б.Н.
Әбішеваның [44] және т.б. авторлардың еңбектерінде баяндалады. Қазақстандағы жұмысшылар табының қа лыптасуы және өнеркәсіптің орналасуы мен дамуына қатысты мәселелерге арналған еңбектер келесі А.Н. Нусупбековтың [57], М.Х. Асылбековтың [58] және А.Ш. Алтаевтың [59] еңбектерінде көрсетіледі.
А.Ш. Алтаевтың Қазақстандағы жұмысшылардың әле уметтік дамуы монографиясында (1970 - 1990) жңа тұжырымдама тұрғысында Қазақстандағы өнеркәсіптік жұмысш ылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын мәселелер кешені зертт еледі. Бұл жұмыс біз үшін үлкен қызығушылық туғызады, себебі тұрғылықты жеріне байланысты жұмысшы мен қала тұрғыны ұғымдары ұқсас.
Түйіндей келе, Қазақстанның қала халқы мәселелерін зерттеуде қазақстандық
ғалымдармен белгілі бір әнтижелерге қол жеткізілді. Дегенмен, көптеген
сұрақтар нақтылай зерттеудің тұжырымдамалық тұрғысында өз деңгейінде шешімін тақпан жоқ. Соның ішінде, қала дамуына әлеуметтік - экономикалық факторлар әсерінің аспектілері толықтай зерттелмеді.
Сондықтан да, жоғарыда аталған мәселелер зерттелгелі отырған ғылыми жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Экономикалық-демографиялық мектепті ң негізін қалаушылар демографиялық саясат мәселелері және халық өсуінің теориялық және практикалық сұрақтарына қатысты көптеген еңбектер арнады, бірақ та осыған қарамастан, урбандалу үдерісімен байланысты қаланың әлеуметтік - экономикалық дамуы ретінде қоныстандыруды жоспарлықалыптастыру және Қазақстандағы қала дамуын ретт еуге қатысты осындай күрделі мәселелерді зерттеуде айтарлықтай жетістікке қол жетті деп айтуға болмайды. Жеке үзінді зерттеулер бұл мәселені зерттеуде айтарлық өзіндік із қалдырмады. Практикалық жоспарлау үшін әрі қарай өңдеулер қажет, яғни әрбір аудан, қала, облысқа тән өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, нақты материалдарға сай негізделуі керек.
Аталған маңызды мәселелер терең зер ттелуі тиіс және экономкалық жоспарлау іс - әрекетінің мүддесі негізінде өңделуі керек.
Урбандалудың күрделілігі мен көріну формасының алуантүрлілігі бұл үдеріс мәнін бір ғана мағыналы анықтамасының болмауымен түсіндіріледі және оның қоғам дамуындағы рөлін бағалау қала құрылысшыларымен, демографтарымен және т.с.с. негізделеді. Оны зерттеуде әртүрлі ғылымдар өкілдерінің арасындағы байланыстар әлі нашар. Урбандалу үдерісі кешенді мәселе ретінде зерттелу енді бастау ала бастады.
Елдегі немесе жеке аудағындардеңабе к ресурстарының саны, геодемографияның ерекшелігі олардың экономикалық әлеуетіне, сол немесе басқа бір аумақтың өндіргіш күштер дамуына үлкен әсерін тигізеді. Сол уақытта халықты аумақтық ұйымдастыру мәселесін шешу барлық халық шаруашылығын дамыту сияқты ең бірінші кезекте әлеуметтік мақсаттарға, адам қажеттілігі мен қызығушылық басымдылықтарына бағынуы тиіс.
Басқа сөзбен айтқанда, геодемографияның алуантүрлі аспектілерінің өзіндік
ерекшеліктері мен бақрлыкешенін зер тте у керек: .физикқалы -
географиялық, этно - конфессиональды, тарихи - мәдени, демографиялық, саяси, әлеуметтік - экономикалық және экологиялық. Мұндай кешенді зертеу мен сипаттама елңді жалпы көрінісі мен аудандардың өзін дік даму ерекшеліктерін анықтауға кө мектеседі. Мұндағы сипаттама эконом ика дамуының болашағын көруге рұқсат беретін элементтерден тұруы керек.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бәрімізге белгілі, ғылым практикалық қажеттілік пен қоғам сұранысымен тығыз қатынаста пайда болып, дамиды. Қазақстандағы өндірісті орналастыру мен дамыту сияқты халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелері теориясы мен әдістерінің конструктивті мәні тұтас алғанда, аймақтық экономика, елдің және оның аймақтарындағы шаруашылық кешендерді жоспарлау және басқару, өнеркәсіптік іс - әрекет дамуының өзекті мәселелерімен үздіксіз байланыста.
Берілген диссертациялқы жұмыстың ма қсаты болып Қазақстандағы
қалалардың әлеуметтік - демографиялық жағдайларының бағыттары мен факторларын талдау негізінде урбандағлан аумақтардың айм ақтық даму ерекшеліктерінің басым бағыттарын анықтау табылады.
Осыған байланысты мақсатқа сай, келесі нақты міндеттерді шешу алға қойылады:
Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бғыа ттарын және оның Қазақстандағы ерекшеліктерін анықтау;
Урбандалған аумақтарды зерттеудің ғылыми әдістемелік амалдарын өңдеу;
Қазақстандағы қалалық елдімекендердің замануи демографиялық жағдайын бағалау және оның аймақтардағы әлеуметтік экономикалық дамуына әсерін анықтау;
Аумақтың әлеуметтік - экономикалық дамуымен урбандалу үдерісінің өзарабайланысын қарастыру;
Республика аймағындағы урбандалудың әрі қарай дамуының ғылыми тұжырымдамасы мен стратегиясын өңдеу;
Урбандалған аумақтардың әлеуметтік - экономикалық - демографиялық дамуын бағалау мен талдауда ГАЖ технологиясын қолдану.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста заманауи кезеңіндегі Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін кешенді және жан - жақты зерттеуге алғаш қадам жасалады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып, алғаш рет кешенді және жүйелі амалдар негізінде қалалар дамуының әлеуметтік - экон омикалық және демографиялық негіздері зерттеліп, Қазақстан Республикасының аумақтық урбанистикалық құрылымын жетілдірудегі мәселелер мен басым бағыттары анықталды. Қазақстандағы қала дамуы мен қала халқы санының өсуі тек оң үдеріс болып қана қоймай, кері салдары бар көпөлшемді үдеріс болып табылады. Қазақстандағы зерттеудің берілген бағыты елдегі қалыптасқан ішкі экономикалық және геосаяси жағ дайда халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерін шешуде ж аңа міндеттер мен амалдарға негізделген жаңа мазмұнмен толықтырылуы тиіс.
Зерттеу объектісі болып Қазақстанның урбандалған аумақтарындағы қала халқы болып табылады.
Зерттеу пәні болып
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
5.1 Қазақстанның урбандалған аумақтарын зерттеудің теориялық әдістері
Берілген зерттеудің негізгі міндеті болып тек демографиялық көрсеткіштерді сипаттаудан ғана тұрмай, халықты қоныстандыру жүйесін көрсетумен қатар,
орыннан орығна дейінгі айырмашылықтарды анықтауда, халықты орналастыруда кңеістіктік заңдылықтарды анықтауға, ел және оның аудандарын дамыту мақсатында оны аумақтық ұйымдастырудан тұрады.
Урбандалу үдерісі - күрделі және көпөлшемді, яғни қала дамуы қала құрылысы практикасында міндетті үртде ескеретін бірнеше факторлар қатарымен (әлеуметтік - экономика лық, демографиялық және т.б.) анықталады. Бұл байланыстағы ерекше мәнге қала дамуының заңдылықтары мен олардың ерекшеліктері ие. Бұл мәселенің маңызды аспектілерінің бірі болып урбандалудың аймақтық ерекшеліктерін зерттеу табылады.
Қала қалыптасуы мен дамуы негізінде жқатан экономикалық, әлеуметтік және демографиялық, экологиялық және әкімшілік - аумақтық жағдайлар үнемі және уақытша болуы мүмкін. Үнемі әрекет әртүрлі көріну деңгейі бойынша уақыт пен кеңістікте шектелмейді, ал уақытша жағдай әрекеті қаладағы өмір сүру үдерісіне қатынасы бойынша нақты бір кезеңмен немесе
тіпті бір қыута сәтімен анықталады. Сонымен, өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым қала мен ондағы халыққа қатынасы бойынша үнемі қызметтерді орындайды. Уақытша жағдайлар әсері қала үшін әртүрлі салдарға ие болуы мүмкін.
Қала өмірі дамуының жағдайлары мен үдерістері үздіксіз өзгере отырып, қалаға қатынасы бойынша тікелей және кері тәуелділікте болады. Қаланы көптеген жүйешелерден яғни, өнеркәс іп, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым, халық, географиялық және экологиялық орта және т.б. тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Жүйеге қатынасы бойынша олар оның дамуында белгілі бір жағдайлар ретінде көрініс береді. Сонымен, халық өсімі қала өсуінің негізгі жағдайларының бірі бола отырып, жұмыс орындары
санын өк бейту қажеттілігін тудырады. Осыған байла нысты өндірістің
материалдық саласы, инфрақұрылым, қосалқы аумақтардың кеңеюі, яғни қаланың сапалық және сандық сипаттамалары, соңында бір категориядан басқа бір категорияға - анағұрлым жоғарыға ауысуына әкеледі.
Өз кезегіндеқолайлы табиғи жағдайлар, жылдамдатылған экономикалық және әлеуметтік даму халықтың тез өсуіне жағдай жасады. Барлық жағдайлар кешені дамудың қандай да бір шегіне жеткенде, яғни экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық және аумақтық шеңбермен шектелгенде, дамудың салыстырмалы түрде.тұрақтануы болған жағдайда қала масштабымен жеткен негізінде сақталған жағдайлар тек сапасы жағынан ғана өзгереді.
Қала оңтайлылықтың белгілі шегін бұзған жағдайда қала дамудың қалыптан тыс ұлғайған жолақ қа түседі, ол адамның өмір сүру жағдайларына қауіпті түрде көрініс береді. Мұндай жағдай да, тұрақтанудан жағдайдың кері дамуына қарай өтуі кезінде: мысалы, өнеркәсіп өндірісі қысқарады, қала халқы санын шектеу бойынша шаралар қабылданады. Қаланың өмір сүру іс - әрекетіне теріс әсерін тигізіп, яғни қаланың жалпы параметрлері аспаған, бірақ жүйе ішіндегі жағдайлар арасындағы пропорциональдылық жоқ болған жағдайда, жергілікті масштаб жағдайлар арасындағы байланысты бұзады. Жағдайлар арасындағы өзара байланыс пен урбандалуүдерісін қарастыру кезінде текқана өзарабайланыстың ортақтылығын ғана емес, урбандалу заңдылықтарының уақыт пен кеңістікте көріну ерекшелігін ескеру керек.
Барлық қоғамдық категория ретінде, урбандалу үрдісіне орны мен уақыт
бойынша өзгеріп отыратын белгілер мен сипат тамаләанр. тҚалалар
урбандалу үрдісін тасымалдаушы ретінде объективті заңдар бойынша дамып, олардың қызметтерді орындауы мен қалыптасуында өз заңдылықтарына ие.
Қаланың қызметтері жылдан жылға барлық қоғамдағы жалпы әлеуметтік - экономикалық міндеттеріне сәйкес кеңейіп жетілуде. Адамның қоршаған аумақта өмір сүру іс - әрекетінің барлық жағына қаланың әсері айтарлықтай маңызға ие. Қызметтік көріну бағыттылығы мен өзіндік ерекшелігі қала кескініне негізделген (маманданған, кешенд і), сәйкесінше осы аталғандар ауданның экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және экологиялық міндеттерін шешуде белгілі бір орын алады.
Қазақстандағы қалалар қызметтерін мақсатқа сай ел масштабында әлеуметтік
экономикалық міндеттерді орындаумен байланысты сыртқы, ал берілген ауданға қатысты бойынша ішкі деп бөлінеді. Табиғи ресурстарды игеру негізінде пайда бғоалн қалалар (Қаз ақстанда мұндай қалалар басым) айтарлықтай маманданған сыртқы қызм еттерді орындайды. Қала кешендеріне барыншаәртүрлі үйлескен сыртқы және ішкі қызметтерді орындауы тән. Осы маңыздылығына байланысты олардың әлеуметтік - экономикалық міндеттерді орындаудағы рөлі де әртүрлі.
Көптеген қала дамуы мәселелерінің ішінде, олармен белгілі бір қызметтерді орындаумен байланысты келесілерді атауға болады: а) ел мен аймақтар ауқымында қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қаланың орны мен рөлі; ә) қала қызметін орындайтын өлшем мен шоғыр, материалдық және е ңбек ресурстары, руханиқұндылықтар, білімнің шоғырлануы; б) жалпы аумақ дамуындағы орындайтын қала қызметтерінің әсері; в) қаланың сыртқы келбеті және оның кеңістіктік орналасуы; г) қаладағы өндіріс тиімділігінің нәтижелері.
Аймақтағы урбандалу үдерісінің заңдылықтарын анықтау ауданға немесе қаланың типтік тобықнатысты ерекше ліктерді орнату табы лады. Қазақстандағы урбандалу үдерісіне, әрине аймақтық демографи ялық ерекшеліктер өзіндік із қалдырады. Сонымен, ре спубликаның әрбір облыстарында қала халқының үлесі барлық халықтар боынша басым емес.
Ғылым, техника әнже қоғамдық қатынастардың дамуымен қ оғамды ұйымдастыруда айтарлықтай өзгерістер болады, сонымен бірге урбандалу үдерісімен байланысты кешенді және күрделі мәселелер шеңбері өседі.
Урбандалудың заманауи үдерісі сипатындағы жылжулар негізінен қалаларда өнеркәсіптің түзілуімен халық шоғыр лануы үдерісінің заңдылығымен сипатталады, яғни қоғамдағы өндіргіш күштердің дамуы мен халықты қоныстандыру арасында тікелей тәуелділік бар, себебі еңбек етуші халық - басты өндіргіш күш. Өндіргіш күштердің өсуі бойынша өнеркәсіп дамиды, яғни дұрыс қажеттілік ретінде қоныстануы үнемі ұлғайып отыратын және олар қала тобы мен қала елді мекеніне біртендеп кіретін индустриялы елдімекендер пайда болады.
Ф.Энгельс атап өткендей, өмірдегі өндіріс және ұдайы өсуі екі жақты үдеріс болып табылады: өмірге деген өндіріс құ ралы және адам өндірісі. Әртүрлі қоғамдық түзілімдегі аталған екі ұ дайы өсіп - өнудің арасындағы айырмашылыққа қарамастан, оларда әрқашан белгілі бір өлшем мен өзара әрекеттесу бар. Материлдық құндылықтарды адамсыз жасау мүмкін емес, соның ішінде еңбекке жарамды халық тарды ескеретін болсақ. біздің зерттеліп отырған тақырыбымызда еңбек ресурстарын қандай элементтерден тұруы тиіс және ол қандай үдерістен тұруы керек, бізді қандай мәселе қызықтырады? Біздің ойымыз бойынша, бұл - еңбек ресурстарының жастық және жыныстық құрылымы, олардың білім алу деңгейі және кәсіби -
біліктілік құрылымы, еңбек күшінің қолданылуы - жеке әжне үй
шаруашылығымен айналысатын салада жұмыспен қамтылуы; сала және сфералары бойынша жұмыспен қамтылғандарды бөлу; еңбек ресурстарының әлеуметтік құрамы.
Еңбек ресурстарының негізгі сипаттамаларының бірі болып олардың жастық және жыныстық құрылымы табылады. Халық санының өсуі еңбек ресурстары санының өсуімен түсіндіріледі, бірақ бұл үдерістер параллель түрде емес, себебі туу кезінен бастап ұрпақтар бірнеше өзгерістерді басынан кешіреді.
Халықты қоныстандыру негізгі тірегі болып ірі қала агломерациялары - елдегі экономиалық белсенділік шоғы рын құрайтын және әлеуметтік экономикалық қайта құрылулардың қайнар көзі ретінде инновациялық және басқару орталықтары болып табылады.
Заманауи кезеңнің ерекшелігі - капитал ұтқырлығының өсуі мен капиатлды таратумен байланыстқыпарттаарық технологиялар патшалығы.
Халықаралық экономикалық алмасу бұрыннан жүзеге асады - капиталдың, жұмыс күші, тауар, шикізат, туристтердің трансшекаралық ағындары, бірақ ол жеке мемлекеттер арасынөдзара әрекеттесу шеңберінде дамыды.
Халықаралық экономикалық жүйе енді ғана пісе бастады. Ол барлығын жекешелендіру мен ғаламдық үдеріс негізінде шетелдіктердің енуі соңғы он жылдықта түбегейлі өзгертті. Қазақстан үшін Жапонияның тәжірибесі үлкен практикалық мәнге ие, мұнда барлық өнеркәсіптік тасымалдардың 50 % үлесі Токио мен Осака мңаындағы аймақтарға сәйкес келеді. Жапонияда тиімді экономикалық урбандалудың іздері байқалады және оған урбандалу әсері
мен факторы айтарлқытай болуы мүмк ін. Осыған байланысты Астана қаласының шекарасын ұлғайту, сонымен қатар бұл аймаққа елді мекендерді шоғырландыру, жергілікті жол желілерін дамыту сияқты Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық дамуы үш ін шешуші мңаыздылыққа ие. Болашақта Астана және Қарағанды қалалары спутник қалалармен елдегі ірі қала агломерация негізін үзтеді. Қазақстандық экономиканы ай мақтық дамудың әлеуметтік экономикалық терең үдерістерді толық зерттелмегендігі және дәлелгендігі келесі онжылдықты болжауға кері әсерін тигізеді.
Бірақ та, агломерация құрамында қала және қалалық елдімекеннің шектен тыс өсуіне негізделуі қиын түрде шешілетін әлеуметтік - экономикалық және экологиялық мәселелер кешенін тудыратын теріс жақтарға ие. Жоғары дамыған елдер аумағын кеңістіктік ұйымдастыру әдістемесі негіз болып табылатын қала дамуы мен қаланың әлеуметтік - демографиялық мәселелері ел аумағындағы урбандалған аймақтар мен қала агломерациясында барлық халықтың өмір сүру сапасын жоғарлату мақсатында халықтар санын шексіз көрсеткіштерге дейін жеткізбеу керек.
Жоғары дамыған, дамушы және бұрынғы Кеңес Одағындағы елдердің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, ХХ ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік - экономикалық түзілу типіне әлемдегі көптеген елдерде халықты қоныстандырудың бірыңғай типтері қалыптасты. Дүниежүзінде көптеген мегаполистер, конурбациялар, тегіс урбандғалн аумақтар пайда болып, қалаға жылжу бағыттары күшейді. Әрине, бұл үдерістер Қазақстанға өз әсерін тигізді, бірақ та, жоғарыда аталған үдерістер масштабы дүниежүзімен қатар қойғанда, біршама басқаша болғанымен, бағыттары соңғы жылдары айтарлықтай күшейіп, жалпы дүниежүзілік сипатқа ие. Жұмыстар қатарында урбандалу үдерісі және тарихи қалыптасқан қоныс желілерінің күрделенуі келесі сызбанұсқада жүзеге асатын: көшпенді - ауыл - шағын қала - үлкен қала - агломерация - мегалополис теориясы дамуда.
В.В. Покшишевский бұл теориялық бағытты троглодит үңгірінен заманауи мегаполистерге дейін тікелей бойынша тұжырымдамасы ретінде анықтады. Әрбір түзілім қоныстандырудың өзіндік тарихи типіне сәйкес келеді.
І тип - бұл дисперсті тайпалы қоныстану - алғашқы тайпалы қауым кезеңінде отырықшылық бағыты басым болып, тұрақты қоныстар кеңінен таралды.І
ІІ тип - антикалық полис қаласы - жағалауларда орналасқан, халықтар қозғалысы, яғни көші қон әсіресе әскери жорықтармен шектелетін, халық саны 1 миллионға дейінгі тұрғыны бар қала мемлекеттер.
ІІІ тип феодальды ауыл - ұсақ ауыл қоныстарының басым болуы, шағын қалалар. Халықтың аз қозғалысымен сипатталады (соғыспен, діни насихаттау және т.б басқа себептермен емес негізінен экономикаға негізделген көші қон).
IV тип - урбандалған қоныстар жоғары урбандалған поляризацияланған қатынастағы (әсіресе қала - ауыл) қоныс, ірі қалалардың болуымен сипатталып, жғаоры стадиясында агл омерациялар, мегалополистер,
халықтың жоғарғы қозғалысы тән. Қон ыстандырудың деконцентрация үдерісіне өтуі халықтың жоғарғы қозғалысының салдары болып табылады.
Жаңа V тип - болашақта қоныстандыру қоныстандыру жүйесін түзу деген мағынаны білдіреді, яғни өмір сүру жағдайы теңдігі қалыптасып, халықтың өте жоғары қозғалысы кезінде қызметтік тип қонысында өркениеттің таралуы негізінде қол жеткізеді. Атақты француз қала зерттеушілері, Ж.Божье Гарнье және Ж.Шабо атап өткендей, урбандалу құбылысы заманауи өркениеттің ең керемет сипатының бірі. Бір жағынан, серпіні, масштабы, өтуі мен жан - жақты қамту сипаты, алпауытты қайта түзуші әлеуеті, екінші жағынан географиялық негізділігі және кеңістікте көрініс беруі урбандалу туралы жаһандық жаңа үдерістердің бірі ретінде айтуға рұқсат береді. Болашақта айтарлықтай күрделі және жан - жақт ы әлеуметтік - экономикалық, демографиялық және географиялық үдерістермен сипатталатын урбандалу ХХ ғасырдың тыныш революциясы де п аталатын дүниежүзілік шаруашылықтың дамуында көптеген жаңалықтар әкелді. Сандық өзгерістердің талдау мен қала өсуінің ерекшелігі - жаһандық қалалық және экономикалық ландшафтта сапалы өзгерістерді зерттеу жолындағы алғашқы қадам. Жоғарыда аталғандардың негізінде, заманауи кезеңінде мемлекеттің міндеті Қазақстан Республикасының 2015 жы лға дейінгі Қазақстан
Республикасы аумқатық даму С тратег иясына әсйкес экономикалық
болашағы бар аудандар мен адамның тіршілік ортасы үшін табиғи климаттық зоналарда экономикалық және еңбек ресурстарын шоғырын тұрақтандыру болып табылады. Соныменқатар, дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен бірлесе үйлескен на рықтағы субъектілердің экономикалық белсенділігін өсімі үшін және бірыңғай ішкі экономикалық кеңістіктік қалыптастыруда жағдайлар жасалуы тиіс. Аталған С тратегия елдің аумақтық дамудың стратегиялық бағытын, соның ішінде экономикалық кеңістіктік түзілуі және геодемография, аумқтаа кластерлерді қалыптастырумен байла нысты инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және ол сәйкес келетін мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламаларды түзету немесе өңдеу үшін негіз болып қызмет атқарады. Бұдан басқа, а талған құжат респу бликалық, аймақаралық және облыстық мәндегі өндірістік, энергетикалық, инженерлік, көлік - байланыстық және әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған мемлекеттік инвестици яның негізгі басымдылықтарын анықтауға (ұлттық компаниялар құралдарын есептегенде) рұқсат береді.
ХХ ғасырдың ортасында батыс ғалымдарымен урбандалудың аумақтық аспектілері алғаш зерттеліп, үлкен қалалар өсуінің жоғарғы шоғыры алып қалаларға айналуы нарықты шаруашылы қты орналастыруда қолайсыз үйлесімсіздіктің тереңдеуіне әкелет інін бірінші болып өрксетіп, назар аударды. Агломерация тұжырымдамасы кеңістікте динамикалық үдерістерді интерпретациялау құралдары кеңінен таралған аймақтық теорияда бірінші және жетекші орын алған және бүгінгі күнге дейін маңыздылығын жоғалтқан
емес. Жалпы жоспарда ұбл тұжырымдам а нарықтық шаруашылығы
жағдайында өндіргіш күштердің аумақ тық шоғырын түсіндіру міндеті қызметін атқарған. Дегенмен, оның мәні осымен тәмамдалмайды. Яғни,
Э.Лампард өз уақытысында өндіргіш күштердің географиялық шоғыры арқылы даму үдерісін қарапайым түсіндіруден айырмашылығы болып, агломерация тұжырымдамасын экономикалық өсумен байланысты шоғыр құбылысымен байланыстырады, ол дегенімқаізламен басқа да экономикалық қызметтері мен өндірістің тұтасып ұласуы.
Осы аталған тұжырымдама шару ашылықтың аумақтық құрылымын дамыту үдерістерінің кумулятивтік маңыздылығын түсіндіру үшін шынайы негізін қамтамасыз етеді.
Агломерация тұжырымдамасының пайда болуы А. Вебердің еңбектеріне бастау алады. Өткен жүз жылдың басында ол қоғамның өндіргіш күштер інің даму үдерістерін агломерациялық бағыттардың күшеюімен байланыстырды. Оның көзқарасына сәйкес, өнеркәсіп өндірістің өсуі, халық тығыздығының артуы, соныменқатар көліктің арзан болуы өнеркәсіпте агломерациялық бағыттардың үздіксіз күшеюінеәкеледі. Капиталистік индустрияландыруға назар аудара отырып, ол қолөнерден ірі өнеркәсіпке өту бұл қандай да бір нәрсе болып табылмайды, төтенше қ уатты серпіндегі агломерациялық құбылыс ретінде көрініс табады деп жазды. ХХ ғасырдың ортасында нарықтық аймақтанушылардың назары дамыған елдердің шаруашылығын барлық кеңістіктік ұйымдастыру негізі ретінде қарастырылған ұлттық және аудандық қала жүйелеріне ауысты. Заманауи жағдайда және урбандалудың төтенше жоғарғы деңгейі барлық дамыған елдерге тән қалалардың бірыңғай өсу мүмкіндіктері, қалалық жүйелер айтарлықтай шектеулі. Урбандалу үдерісінің іріктелуі қалада қалыптасқан жүйенің қайта құрылуына, қоғам өндіргіш күштерін әртүрлі топтағы қалалар мен аудандық қалалық жүйелер (макроамал түрғысынан алатын болсақ) арасындағы қайта бөлінуіне әкеледі. Міне сондықтан, заманауи урбандалу батыс зерттеушілерінің көзқарасы бойынша бұл тек сандық өсім ғана емес, ол құрылымдық қайта құрылу, яғни аса сапалы сипаттағы үдеріс.
6.1 Қалалар мен урбандағлан аумақтарды зерттеудің әдістемелік амалдары
Ауыл халқын талдау негізінде басында өңделген халықтар географиясын зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі қала халқы бойынша бай материалдарды талдау арқасы нда толықтырылады. Егер кеңес ғалымы Н.Н. Баранскийдің
Қаланы экономикалық - географиялы қ зерттеу туралыңбеегін
қарастырсақ, қалалар географиясы сұрақтары мен ө кптеген эконом -
географтар айналыса бастады. Осы кезеңде жарияланған жұмыстардың көбісі қалалар географиясы бойынша негізінен сипаттау тұрғысында к өрініс алды. Оларға И.М. Маергойз, В.В. Покшишевский және т.б жұмыстары қатысты. Алғашқы соғыстан кейінгі жылдарда алғаш болып аймақтық қалалық жүйелерге тарихи-экономикалық-географиялық зерттеулер болып Р.М. Кабо, Л.Е. Иофе монографиялары шығарылды. Осы уақытта жеке үлкен қалалар күрделі жүйе ретінде тарихи - экономикалық - географиялық аспектісінде зерттеле бастады. ңесКтеік геоурбанистика қала қалыпт асуының
экономикалық себептері мен заманауи факторларына, оларңды экономикалық өміріне, ішкі және сыртқы байланыстарына басты назар аудара бастады. Аймақтық қалалық жүйелер мен жеке қалаларды зерттеуде мұндай амал ғылымда айтарлықтай деңгейде жаңа тың нәрсе болатын.
Алғашқы жылдары аталған жұмыстардың кемшіліктері болып, әлсіз жақтары сезілді. Халқытар географиясы және қалалардың дамуы халық шаруашылығындағы практикалық міндеттерді шешуде ке зінде ол анық байқала басталды. Жоспардың түпнұсқасынан өзгермей, соңғы кезеңдегі қалалардың сипаттамасы айтарлықтай конструктивті бастамаға ие бола отырып, халық шаруашылығының практикалық мәселелеріне қалалар географиясының бұрылысын сипаттайды.
Аталған бұрылыс толық көлемде экон ом - географ В.Г.Давидовичтңі еңбектерінде көрініс тапты, яғни ге ография ғылымдарымен қалаларды жоспарлау туралы ғылымның негізгі байланыстарының бірігіуі туралы сұрақ қойылды.
Жіктеу мен типологиялау сұрақтары қалалар географиясы саласында жұмыс істейтін географтардың басты назарында болды, дегенмен бірнеше ондаған жылдар бойы атағлан мәселенің өңделуінің толық жетілмегенін айтуға болады. 60-шы жылдардың басына дейін қала ұғымын анық тауда және қалаларды жіктеу кезінде басты екі критерия болды: халқытың саны және әкімшілік орналасуы. Қалалардың халық санына байланысты критериясына негізделген бірінші типологиясын ХХ ғасырдың басында В.П. СеменовТянь- Шаньский ұсынды. 50-60 жж. қалалық мекендердің экономикалық қызметтік типологиясы саласында өкптеген зерттеулер пайда болды. Басты назар шаруашылық пен қоныстандыру арасындағы өзарабайланыстың ашылуына бөлінді.
Қалалар дамуының иерархиялық сатысы туралы алғашқы сұрақтар В.В. Покшишевский, А.А.Минц, Б.С.Хорев сынды ғалымдар зерттеді.
Иерархиялық сатыларды өңдеу әрі қар ай қаланы зерттеуде жүйелік амалдардың дамуы үшін үлкен маңызға ие болды. Зерттеуге деген жүйелік амал аумақтық еңбек бөлінісі үдерісіндегі қалалар жүйесінің дамуынан шыға отырып, Ю.Г. Саушкинменәледлденді. Бұл амал өз жалғасын Н.И. Блажкомен әрі қарай зерттеліп, орталық қалалардың жергілікті жүйедегі рөлі анықталды. Н.И. Блажко, С.М. Воскобойникова және Б.Л.Гурьевичтермен аталған жүйенің құрылымын зерттеуге рұқсат беретін, қалалық елді мекендерді құрастыру әдісін ұсынды.
Л.Л. Трубе, В.Г. Давидович, Ю.А. Авдееңвтжі ұмыстарында қалалардың тарихи генетикалық типологиясы өңде лді. Тарихи аспектідегі қалалық елдімекендердің типтері В.В. Воробьевтің жұмыстарында қарастырылды. Халықтың, еңбек ресурстарының қалы птасу мәселесі зерттелді.
Салыстырмалы үрт де аса үлкен емес аумақтарды эконом икалық -
географиялық зерттеу негізінде әлеуметтік - экономикалық аудандастыру сұрақтары өңделді. Кеңес кезеңінде өткізілетін үлкен жоспарлы және қала
құрылыс ұжмыстары қалалардың ішкі а умақтық ұйымдастырылуын
зерттеуде үлкен деңгейдегі халық шоғыры, өндірістік және өндірістік емес
кәсіпорындар мен мекемелердің, көліктің және т.с.с. жүйесі ретінде үлкен қызығушылықты туғызды. Ю.Г. Саушкин , В.В. Покшишевский, И.М. Майергойз және т.б ғалымдардың еңбектерінде қаланың ішкі аумақтық құрылымын зерттеу әдістемесі пайда болып, ішкі қалалық кеңістіктік жүйесі мен оларды жеке қалаларда немесе олардың ірі топтарында ұйымдастырудың даму заңдылықтары орнатылды.
Әдістемелік сипаттғаы ең маңызды жұ мыстардың қатарына қалаларды экономикалық - географиялық зерттеу сұрақтарына арналған жұмыстарды атауға болады.
1960 жылдардың екінші жартысында халықты қоныстандыруда бірыңғай аумақтық жүйесінде қала және ауыл х алқын қоныстандыруды қатар қарастыру бойынша алғашқы қадамдар жасалды. Мұнда В.Г. Давидович, Б.С. Хоревтің еңбектерін атауға болады.
Қалалық агломерацияларды П.И. Дубровин, Г.М. Лаппо, М.О. Хауке, В.Я. Моргулев, Э.И. Вайнберг және басқа да ғалымдар зерттеді.
Бірақ та, қалалардың кешенді міндеттерін шешуүшін алуантүрлі әдістерді
қолдану әрекеттері, ғяни қаланың біртұтастылығын бейнел еу, олардың
қызмет етуіндегі критерияларды таңдау сияқты жаңа әдістемелік бағыттар қатарын жүргізу керектігін саналы түрде түсінуге әкелді. Салыстырмалы түрде бір немесе сол нысанның оның әртүрлі жүйелік көріністері құрастырылды, осының негізінде сол бір міндетті шешуге әрекет жасады қаланы тұтас түзілім ретінде басқару.
Сондықтан, геоурбанистика практикалық маңызға ие болып, айтарлықтай деңгейде конструктивтік бола бастады, экономикалық географияның басқа облыстары есептеулер, математикалқы әдістерді қолдана бастады. Елді мекендерді типологиялау (типтендіру)үнемі критерияларды күрделендіру жолдары бойынша және белгілер санының ұлғаюымен жүрді.
Әртүрлі шамадағы қалалар даму мәс елесін зерттеумен қатар, қала агломерациялар және қала спутниктер дамуы мен өсу мәселесін аумақтық аспектіде өңдеумен қатар, қала мен ауыл арасындағы айырмашылықты жою мақсатында экономикалық - географиялық зерттеулерде басты назар шағын қалалардың мәселесіне көңіл бөлінді. Бұдан байқайтынымыз, қоныстандыру жүйесінде шағын қалаларды зертте уде басым амалдар болып өткен бағыттарды және нысанның заманауи күйін болашақта түйінге келу мақсатында талдау болып табылады.
Урбанистік көріністер халық санының үдемелі өсуіне және үлкен, ірі және аса ірі қалалардың санына қатысты болды; қоныстану елдімекеніне негізінен автономды өзіндік жеткілікті елдімекен ретінде қарастыра отырып, осыдан адам, материалдық және қаржылық ресу рстарды басқа қоршаған қоныстар
мен олардңы даму мүддесіне қатыссыз есебінде өсу нүктесінің
нәтижесінде пайда болған оның экономикалық және демографиялық әлеуетін барлық өлшемді өсуге бағдарлау, сыртқы қон ысаралық байланыстарды қағидалық жоққа шығару және оларды белсендіру бойынша шаралардыөз деңгейінде бағаламау, аталған елді мекеннің орталық қызметін әлеуметттік - экономикалық және құрылымдық- жоспарлы маңыздылығын шынайы дүрыс
бағаламау негізінде шағын қалаларды өнеркәсіптік жолында дамытуға бағдарлау, қала мен ауылдардың оқшау дамуы көрініс алды.
Ю.Л. Пивоваров, И.Груз, Н.Т. Агафонова, С.Б. Лавров, О.П. Литовкалардың еңбектерінде қаланың оңтайлы өлше мі туралы сұраққа талқылау жасалынады. Оңтайлы қала басты дәлелінің жақтаушылары есептеудің жалпы қа былданған жүйесі бойынша қалыптасқан капитал салымдарының тұрғын және қоғамдық ғимараттардың, су құбырының имараттары, керіз және т.с.с құрылысына кететін тұр ғынның аз мөлшерлі шығындары. Дегенмен, шоғырлануы бойынша өндіріс тиімділігін арттыруды жоғарлату , өндіргіш күштері құрылымындағы оң өзгерістер, не болмаса әлеуметтік мотивтер басты назарға алынбады. Егер өндірісті орналастыру кезінде оның жеке құрамдас бөліктері бойынша эконо микалық әсерін қарастыратын болсақ, шағын және орташа қалалар алдында ірі қала агломерациялардың артықшылығы болып, оларәсіресе бедерлі түрінде көрініс береді. Б.Я.
Двоскин және В.М. Макалкиннің пікір лері бойынша, ұмндай құрамдас
бөліктерді үшке бөлуге болады: қарапайым агломерациядан әсер, өндіріс кешенділігінен, өнеркәсіптік өндірісті топтық орналастырудан. Шағын және орта қалаларды оқшауландыруға бағдарлау өндірісті дешоғырландыруға әкеледі, тек тиімді эксплуатациялау арқасында қалыптасқан әлеуметік және тіпті біршама деңгейде өндірістік инфрақұрылымның экономикалық әсерін қамтамасыз етеді.
Шағын қалаларды ірі қалалармен қарама - қарсы қою, қаланың оңтайлы пішінін құрастыруға тырысу дұрыс деп есептеуге болмайды. Ірі қалалар мен агломерациялардың дамуы - қайтымсыз үдеріс, дегенмеқнарама қайшылықтарға толы және ескеретін бір ж ағдай - шағын қалаларды оқшау дамуы қоныстандырудың негізгі мәселесін шешпейді.
Міне сондықтан, осы уақытқа дейін қоныстандыруды қайта құрастыру мәселесін шешуге бағытталған барлық түбегейлі жұмыстардың әдіснамалық қатесі болып тек іс жүзінде қоныстандыр у құрылымын бір деңгейде - бөлек алынған елдімекенін оқшауланған, автономды бірлік ретінде, яғни тұтас алғанда қоныстандыру шеңберінен тыс деңгейде қарастыру болды. Шағын қалаларды дамыту бойынша жобалы - қала құрылысы ұсынысын өңдеу, олардың экономикалық және әлеуметтік даму сұрақтарын зерттеумен қатар жүрді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - демографиялық мәселелері
МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
0.1 Қазақстанның урбандалған аумақтарын зерттеудің теориялық әдістері
0.2 Қалалар мен урбандалған аумақтарды зерттеудің әдістемелік амалдары
0.3 Әлемдік урбандалу үдерісінің Қазақстанға әсерін бағалау
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
0.1 Қала халқының туу және өлім жітім бағыттары мен факторлары
0.2 Қала халқының табиғи өсімінің ерекшеліктері
0.3 Қала және ауылдық елдімекендердегі халықтың механикалық қозғалысы
0.4 Қала халқының жастық-жыныстық құрылымы
0.5 Еңбек ресурстарының қалыптасуы және жұмыспен қамтылуы
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒ АН АУМАҚТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
0.1 Аумақ дамуын реттеудің негізгі мәселелері
0.2 Қазақстан Республикасының урбандалғ ан аумақтар дамуының тұжырымдамасы мен стратегиясы
0.3 Урбандалған аумақтың әлеуметтік, эк ономикақлы және
демографиялық дамуын бағалау мен болжауда ГАЖ технологиясын қолдану
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
АНЫҚТАМАЛАР
Агломерация (латын сөзінен aggqlomero - қосамын) - қала халқының топтық формаларын білдіру үшін қолданылатын термин. Ірі қала базасында пайда болатын аумақтық -экономикалық құрылым және қаламен араласқан елді мекендердіқамтып, үлкен урбандалу зонасын құрайды. Өндірі с концентрациясының, инфрақұрылымның және халықтың жоғарғы тығыздығымен ерекшеленеді. Қала агломерцияларының негізгі шекарасы халықтың маятникті көші-қонның ақырғы пунктерімен анықталады.
Демография - халық дамуының жалпы заңдары туралы ғылым, ол халықтың сандық және сапалық сипаттамаларын, оның қозғалысы мен өзара байланысы дамуының үдерістерін, сондай-ақ халықты зерттеу әдістерін зерттейді.
Келушілер саны - есепті кезңеде белгілі аумаққа одан тыс аумақтан келуші адамдар саны.
Қала - өндірістік, ұйымдастырушы -шаруашылық, басқарушы, мәдени, көліктік және басқа функцияларды орындайтын ірі елді мекен. Қала ірілігі тұрғындар санымен өлшенеді.
Мегалополис - бірнеше қала агломерцияларының бірігуінен пайда болған жоғарғы урбандалған зона. Біріккен агломерациялар - бір транспорттық желімен байланысқан, толық қалалық құрылысты ауданы мен экономикалық потенциалы жөнінен ірі зона.
Мигрант - көші - қон процессіне қатысушы адам. Әрбір мигрант кеткен аумаққа қарай аумақтан кетуші, келген аумаққа келуші болып табылады.
Табиғи өсім коэфициенті - туу менөлімнің жалпы коэффициенттерінің айырмасы.
Урбандалу - қалалардың, қала халқының өсуінің, олардың қоға м дамуындағы рөлінің артуы және ірі қалаларға, басқа да халыққа тән белгілердің, ерекшеліктердің, өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі. Урбандалу сөзінің кең мағынасы - жалпы қоғамның дамуындағы қалалардың рөлін көтеру, қала мәдениетін-тұрмыс жағдайын барша елді- мекендерге енгізу арқылы Ел ресурстарын тиімді пайдалану үрдісі.
Халықтың көші - қоны туралы әмліметтер халықтың тұрғылықты
жерлері бойынша ішкі істер органдарының келіп түскен құжаттарды талдау нәтижесіндегі статистикалық есептеу жолымен алынады.
Халықтың табиғи қозғалысы - табиғи жолмен халық санын өзгертетін туу мен өлімнің жиынтығын қортып, талдау. Табиғи қозғалысқа, сондай - ақ некелесумен ажырасу да жатады: оларәдраине ха лықтың санын өзгертпейді, соған орай туу және өлімді есепке ал у тәртібімен есепке алынады. Негізгі демографияқлы үдерістерге хал ықтың табиғи өсімі, туымпаздылық, өлім-жітім, некелер мен ажырасулар жатады.
Халықтың жалпы өсімі табиғи өсім мен көші-қон өсімінің алгебралық қосындысын көрсетеді.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы президентінің Қазақстан
- 2030 атты халқына жолдауында біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты экономикалық өсім және ол бүгінгі таңда, болашақта және келесі жиырма жылдықта да маңызды басымдылықтардың бірі болып табылатынын атап айтты.
Аталған мақсатқа жетуде маңызды рөлде Қазақстан Республикасы халқын еңбекпен қамту және урбандалған аумақтардағы еңбек нарығын реттеу табылады. Ол дегеніміз, урбандағлан аумақтардағы халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелеріне назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі болып қала халқының саны, әлеуметтік,
ұлттық, гендерлік, жастқы - жыныстық құрылымын, өмір сүру деңгейі
құрылымындағы бұрын болған және қазіргі өзгерістерді ғылыми - негіздемелік бағалау қажеттілігі заманауи өткір әлеуметтік - демографиялық мәселелерді шешу мақсатында негізгі фактор ретінде табылады.
Қалалар қоғам өмірінде бәрімізге белгілі үдемелі рөл ойнайды. Барлық заманауи мемлекеттердеқалалар халықтың өмірінде экономикалық, саяси және мәдени - рухани орталықтары болғанын айтуға болады. Тек қалаларда ғана үдемелі даму жүзеге асады. Қаланы қоғамдық өндірістің белгілі бір жүйесінде қоғамның ұйымдастыру әлеуметтік кеңістіктік формасын заңды ресімделген және шектелген аумақ ретінде анықтауға болады.
Қаланы күрделі және көпөлшемді ағза ретінде қарастыру керек, себебі мұнда әлеуметтік, экономикалқы, демограф иялық және т.б. құбылыстар қабаттасады. Қала экономикалық аймақтың бірлескен орталығы ретінде көрініс бере отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жетекші звеносы болып табылады. Текқалаларда барлық үдеме лі инновациялар туылады, тек қалаларда ғана қоғам дамуының қозғаушы және тірек базасының өзіндік рөлі қалыптасады.
Заманауи кезңе барлық әлемде урбанд алу үдерісінің қатты дамуымен
сипатталуда. Бұл үдеріс ХХ ғ. 50 - ші жылдың жартыжылдығына жедел түрде дамыса және бүгінде қоғамдағы адамз ат дамуының негізгі векторын анықтайды. Қазақстанда дүниежүзілік үдерістен сыртта қалмай, сонымен қатар урбандалу үдерісіне қатысуда. Қазақстандағы урбандалу үдерісінің дамуы негізінен таза аграрлық өлкеден қала халқы басым республикасына айналуы басты дәлел болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында маңызды рөлде халық болып табылады. Сондықтан да, қалалардың және басқа да қоныстардың дамуы, әсіресе оның әлеуметтік - экономикалық аспектісі халық пен оның әртүрлі демографиялық үдерістерімен тығыз байланыстылығын міндетті түрде қарастыру керек.
Кеңес кезеңі тарихында Қазақстанда қала түзілу мәселесіне, әсіресе қаланы орналастыру жүйесінің дамуына көп көңіл бөлінді. Бұл ол кезде ауыл қонысының басым болуыменүсінтдірілд і. Қалалар тек Қазақстан экономикасының аймақтық ерекшеліктерін теңестіруде ғана емес, сонымен
бірге, елдің әлеуметтік - экономикалық, ғылыми - техникалық, мәдени дамуы үшін өзіндік тірек базасын қалыптастыру негізінде айтарлықтай маңызды рөл ойнауы қажет болды.
Қазақстандағы отандық және дүниежүзілік тәжірибедегі қалалардың барлық қызметтік және иерархиялық типтері де бар. Бұл экономикалық - демографиялық үдерістердің әсері н егізінде өндіргіш күштердің орналасуымен, материалдық өндірістің және өндірістік емес сферасының дамуымен, сонымен қатар табиғи - климаттық жағдайларымен түсіндіріледі. 1989 ж. Бүкілодақтық халық санағының мәліметтері бойынша, Қазақстанда халық саны 50 мың адамнан жоғары 30 - ға жуық қалалар, халық саны 100 мыңнан астам 19 қала, халық саны 300 мыңнан астам 5 қалалар болды.
1970 ж. Қазақстандағы халықты орналастыру тарихында қала және ауыл тұрғындарының салмағы теңестірілді, ал 80-ші жылдардан бастап, республиканың халықтар құрамында қала тұрғындарының салмағы басым болды. 1991 жылдың басында 83 қала және 211 қала типтес жұмысшы кенттері Қазақстандағы барлық халықтың 57,7 % құрады [1]. Бүгінгі таңда статистика агенттігінің мәліметтері бойынша , 2010 жылы 86 қала мен 175 қала типтес аудандар Қазақстандағы барлық халықтың 53 % ғана құрады. Сондықтан да, Қазақстан 80-ші жылдары қала халқы басым және үнемі өсіп отырған ел болды. Бұл бағыт қазіргі кезге дейін сақталып келуде.
80-ші республикада басты орындаәрі қарай табиғи ресурстарды игерум ен байланысты шағын қалаларды дамытуға назар аударылды, мұндағы қала халқының жалпы үлесі 62,6 % құрады . Оларды орналастыруөркінісі айтарлықтай әркелкі (мозаикалы) түрде болды: олар таулы және тауалды аудандарда, теміржол магистралңіні маңында және аз шамада өзен жағалауында қоныс тепті. Бұл негізінен, кеңестік қала түзуші кезеңінде
шаруашылықты белсенді игеруде ақуқм аа байланысты.
қоныстандыру үдерісімен
Аталған қалалар пайда болған алға шқы күнінен бастап, аудантүзуші қызметтерін орындады. Олардың экономикалық - демографиялық дамуының талдауы көрсеткендей, ірі агломерацияда орналасқан қалалардың бі ршама бөлігі және екінші, үшінші ретті қалалар қызметін орындайтын қалалар айтарлықтай деңгейде өзінің шағын қала сапасын жоғалтады. Бұл, ең бірінші кезекте Алматыәнже Қарағанд ы агломерацияларының шағын қалаларына қатысты: қалалардың көбісі ауылшару ашылықтық аумақтарына жатқан ұйымдық - шаруашылықтық орталықтар қызметін орындады. Шағын
қалалардың екінші өблігіне келетін болсақ, олардың басым бөлігінде
халықтың аз ғана бөлігі тұрады. Ол пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу көлемінің біртіндеп қысқаруымен, қиын табиғи - климаттық жағдайларымен, әлеуметтік - тұрмыстық сала дамуының төменгі деңгейімен байланысты болды.
Республикадағы халықты қоныстандыру жүйесіндегі маңызды рөлді орта және үлкен қалалар алады. Олардың экономикалық - демографиялық даму мәселелерін зерттей келе, келесіғ ақйты ескеруіміз қажет, яғни үлкен қалалардың қатты өсуі олардың экономикалық құрылымының өзгеруіне,
олар өздеріне тән емес ранг бойынша біртіндеп босауына және де өндірістің орналасуы мен басқа да іс - әрекеттердің түріне сәйкес болуы керек. Аталған мәселенің шешілуі жан - жақты ойлас тырылған, ғылыми нәтижелерге сүйенген, яғни біздің көзқарасымыз бойынша, республиканың урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - экономикалық, этностық және демографиялық даму ерекшеліктерін ескеретін бірнеше шараларқатарынан тұратын келесі онжылдыққа арналған әлеуметтік - демографиялық саясат негізінде жүзеге асуы мүмкін.
Сонымен, Қазақстандағы урбандалған аумақтар дағы халықтар елдің әлеуметтік - экономикалық дамуында және көптеген салаларда жетекші рөлді алады және тек қана олар барлық қазақстандық қоғамның даму бағыттарын анықтайды. Сондықтан да, Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін зерттеу тұтас алғанда, қоғамның даму деңгейі қаншалықты екені туралы саралауға, олардың мәселелік сұрақтарын анықтауға және әрі қарай даму болашағын болжауға рұқсат береді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы, диссертацияның практикалық және болжамдық аспектілері үшін айтарлықтай маңызды екенін көрсетеді. Заманауи әлеуметтік - демографиялық жағдайды бағалау үшін оның түпкі даму тарихын білу өте маңызды, соған байланысты, әсіресе, өткен уақытпен байланысты ретроспективалы талдау міндетҚтаі.ла халқын өнеркәсіп
орындарында, өклікте, мәдени мен ғы лыми орындарда қаншалықты
жұмыспен қамтылғанын зерттеу барлқы заманауи әлеуметтік -
экономикалық, демографиялық, мәдени және т.б. мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Қала және онда тұратын халықтың мәселелерін зерттемей, олардың болашақтағы дамуын болжау мүмкін емес.
Бүгінгі таңда міндеттерді шешудегі маңызды бағыттардың бірі болып, қоғам мүддесіндегі қала дамуы, қала және ауыл елді мекендерін орналастыру, тиімді демографиялық саясатты өңдеу және жүзеге асыру, урбандалу үдерісін оқу және зерттеулерді мақсатқа сай бағытталған реттеу болып табылады.
Қала дамуының аумақтық ерекшеліктерін және елді мекендер желісі мен урбандалудың мүмкін болатын аймақтық ерекшеліктерін тану ғылым мен практикада маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Әлеуметтік қайта құрылу және ғылыми - техникалық үдеріс жағдайында қала қоғам өмірінде өсу әсерін тигізе отырып, табиғатпен өзара әрекеттеседі.
Бәрімізге белгілі, қала күрделі көпөлшемді ағза ретінде әлеуметтік, экономикалық және техникалық құбылыстары қабаттасқан кешен, экономикалық аудандардың бірлескен және командалық орталығы ретінде әрекет етеді және қоғамдық еңбектің аумақтық бөлінісінде жетекші звено болып табылады.
Қазақстандағы қала дамуының ерекшел ігі аумақтық орналасуы тарихи қалыптасқан жеке үлкен емес шағын қалалар халықты қоныстандырудың бірыңғай жүйесінде өзіне сәйкес атқаратын қызметті орындай алмауымен түсіндіріледі. Бұл бірінші кезекте, Қазақстандағы үлкен, орта және шағын
қалаларды халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерімен байланысты.
Бұл міндетті шешу қазіргі қала елдімекендерін даму мәселесін облыс кескінінде республикадағы олардың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, терең зерттеуді қажет етеді. Бұл мәселенің маңыздылығы урбандалу үдерісінің жалғасуымен шиеленісе түсуде.
Атап айтсақ, урбандалу үдерісі тек қала және ауыл халқы қатынасын өзгертіп қана қоймай, республикадғаы ауыл ха лқының аумақтық таралуын да өзгертті.
Міне, сондықтан да жоғарыда аталған дарға сүйене отырып, ғылыми жұмыстың ғылыми өзектілігін айтуға негіз бар.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Мәселенің зерттелу деңгейін қарастырмас бұрын, біз өте бір маңызды аспектіге назар аударғанды жөн көрдік. Себебі, қала және қала халқының даму мәсел елері айтарлықтай деңгейде экономистермен, демограф ғалымдармен жақсы зерттелген. Сонымен бірге, қала дамуының экономикалық және демографиялық мәселелері, олардың халықты қоныстандыру жүйесіндегі олардың рөлі кеңес ғалымдарының көптеген еңбектерінде көрініс тапқ ан. Дегенмен, Қазақстандағы қала халқының әлеуметтік - демографиялық дамуының арнайы кешенді зерттелуі әлі күнге дейін нашар зерттелген. Біз осы аталған мәселені ГАЖ технология көмегімен қала және қала халқының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық мәселелерін кешенді тұрғыда және динамикада өзара байланыстылығын зерттелуін қарастырамыз.
Урбандалу үдерісімен айналысатын белгілі кеңес ғалымдары еңбектерінде урбандалу үдерісі дамуының экономикалық негіздері зерттеліп, ғылыми - техникалық революция жағдайында урбандалудың басты бағыттары анықталған.
Егер де кеңес ғалымдарының еңбектерін қарастыратын болсақ, ресейлік ғалым Б:С.Хорев урбандалудықоғамдық - аумақтық еңбек бөлінісіне, ең алдымен қала және ауыл арасындағы еңбек бөлінісіне негізделген көпжақты әлеуметтік - экономикалық және географиялық үдеріс ретінде қарастырса, отандық ғалым У.И.Искаковтың пікірі бойынша, урбандалу бұл тек қаланың аумақтық және сандық өсуі ғана емес, ол ең алдымен қала өмір сүру іс - әрекеті түрінің шоғыры ретінде, қала өмір сүру формасының таралуы, ел
аумағы бойынша халықтың біркелкі таралуы, ғяни таралу, түзілу және
еңбек ресурстарынан тұрады деп түсінеді. Бірақта, урбандалу анықтамасын мәнін ашу үшін кең шеңберде қарастырсақ та, бұл үдерісті анықтауда дәстүрлі амалды жоққа шығаруға болмайды, яғни оны анықтайтын көрсеткіштерден - ондағы қала саны мен қала тұрғындарының сандық өсімі, қоғам дамуындағы қалалардың рөлі мен орнынан бас тартпауымыз керек.
Бірақ, урбандалу - бұл тек қала халқы санының өсуі ғана емес, сонымен қатар адамның өмір сүру пішінін өзгертумен байланысты көпөлшемді іс - әрекеті. Елдңі, аймақтың тұрғындары (адамдар, халық) материалдық байлықтың басты өндірушісі және сонымен бірге, біруақытта тұтынушы.
Халық - зерттеудің өте маңызды және күрделі объектісі, оны көптеген ғылымдар зерттейді.
Қалалардың геодемография мәселелері - кешенді маңызды зерттеулердің бірі, ол әртүрлі аспектілерге ие: әлеуметтік - экономикалық, архитектуралық
- құрылыс, демографиялық, географиялық, экологиялық, статистикалық және т.с.с.
Оны зерттеу көптеген ғылымдардың пәні болып табылады , оның әрқайсысы өзіне тән сұрақтарды қарастырып, оның ерекшелігін анықтайды. Сонымен, демография қала мәселесін қарастыра отырып, демографиялық құрылым түзілуін, халық санының өзгеруін жә не бір категориядан басқа бір
категориялы елдімекендерге ауысуын зерттеп, өкші - қон және т.б.
үдерістеріне урбандалудың әсерін талдайды. Бірақта бірі бірімен тығыз байланысқан қала өмірін жан - жақты зерттеп, жалпы бір нәрсені танудағы ғылымдар жалпы заңдылықтарды зерттеуде де өзара тығыз байланысты. Халықты қоныстандыру - күрделі әлеуметтік - экономикалық үдеріс, сондықтан да, ол жоғарыда аталған барлық ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады. Халқытың серпіні мен о рналасуына табиғи жағдайлар, географиялық орта өз әсерін тигізеді. Ол адам өмірі мен өндіргіш күштер дамуын жеңілдетеді немесе қиындатады. Дегенмен, халық дамуындағы барлық қоғамның басты қозғаушы күші әрқашанда өндіріс тәсілі болады. Халықты орналастыру және даму заңдары тарихи үдеріспен сипатталады және олар өндіріс тәсілдеріне негізделіп, қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Әрбір қоғамдық - экономикалық түзілімге өзіндік заңдар тән, яғни олар халықтың ұдайы өсіп - өнуін, оның санын, құрылымын, жұмыспен
қамтылуын, орналасуын әжне т.с.с. анықтайды, сондықтан да халықты
зерттеу халықтың өміріндегі әлеуметтік - экономикалық жағдайларының өзіне тән ерекшеліктерімен қоғам дамуындағы ерекшеліктердегі білімге сүйене отырып, өндірістік қатынастардағы сипатта зерттеумен тығыз байланыста екендігін міндетті түрде зерттеу керек.
Қазіргі кездегі урбандалуүдерісінің дамуы әртүрлі ғылым саласындағы көптеген мамандармен зерттелуіне назар аударылуда: осы сұраққа арналған ғылыми еңбектер саны отандық әдебиеттермен қатар, шетел әдебиеттерінде де артып, зерттеу тақырыбының ауқымы кеңеюде.
Кеңес Одағында урбандалу географиялық, экономикалық, демографиялық, архитектуралық, экологиялық, әлеуметтану және т.б аспектілерде зерттелді. Ғылымның дамуына ең құнды үлес қосқан Ю.Л. Пивоваров [2], Б.С. Хорев
[3], Г.М. Лаппонңы [4] жеке еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдар
географиялық және қоныстандыру аспектілеріне үлкен назар аудара отырып, заманауи урбандалу ұрсақтарын кең ауқымда оның бағытта рын, даму факторларын, аймақтық және елдер арасындағы айырмашылықтарын жоғары ғылыми деңгейде шешті.
Халықты орналастырудың теориялық - әдістемелік мәселелері О.Б. Лармин [5], А.Я. Кваши [6] және т.б. еңбектерінде зерттелді. Көптеген ғалымдардың назары демографиядғаы жетекші бағыт тардың бірі туу көрсеткішіне арналды. Туу мәселесі сонымен бірге Р.И. Сифман [7], В.А.Борисов [8], Г.А.
Бондарская [9], А.И. Антонов [10], Д.К.Шелестов [11] және т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Қала және қала халқының әлеуметтік даму мәселесі мен болашағы М.Г. Бархин [12], О.Н. Яницкий [13], А.В.Дмитрев пен М.Н. Межевич [14], Н.А. Аитов [15] және т.б. еңбектерінде зерттеліп, баяндалды.
Қазақстанда халықты зерттеу мәселелері 70-ші жылдардың басында жүйелі және көпжоспарлы сипатқа ие болды.
Қазақстандық экономисттердің бірнеше жұмыстары кеңес кезеңіндегі Қазақстанның демографиялық үдерістеріне арналды. Атап айтсақ, Л.Квон, Е.Гладышева және Л.Газархтың [24] мақаласында халық саны, табиғи өсім, әлеуметтік және ұлттық құрамы, өмір сүру ұзақтылығы мен өлім - жітімнің серпіні қарастырылды.
Республикадағы халықтың көші - қоны сұрақтарына Г.Москвина және М.Мельдаханованың [28] мақаласы арналды. Мақалада урбандалу үдерісімен байланысты халықтың аумақтық қозғалысының ерекшеліктері зерттеледі.
Сонымен қатар Б.Я.Двоскиннің Қазақстанның экономикалық - географиялық аудандастыру атты еңбегін айтуға болады. Еңбекте Қазақстандағы жеке аудандардың мамандану бағыты мен аймақтық дамуы табиғи - климаттық және географиялық ерекшеліктері тәуелділігіне
байланысты ұсрақтарды көтереді [29] . Жұмыс географиялық аспектіде
жазылып, елдің жеке аудандарының табиғи - климаттық жағдайларына назар аударады.
Тарихи демография мәселелерін зерттеуде М.Тәтімовтың құнды еңбектерін ескермеуге болмайды [31, 32, 33]. Аталған ғалымның еңбектері демографиялық мәселелерді зерттеуде даусыз және өзіндік бағытта сипатталатын айғақтарға толы статистикалық материалдарға сүйенеді.
Қазақстандағы халықты зерттеудің кейбір аспектілері Т.Б.Балакаев [41],
Г.Ф.Дахшлейгер [42], К.Н.Нүрпейісов [43], С.Б. ұНрмұхамедов пен Б.Н.
Әбішеваның [44] және т.б. авторлардың еңбектерінде баяндалады. Қазақстандағы жұмысшылар табының қа лыптасуы және өнеркәсіптің орналасуы мен дамуына қатысты мәселелерге арналған еңбектер келесі А.Н. Нусупбековтың [57], М.Х. Асылбековтың [58] және А.Ш. Алтаевтың [59] еңбектерінде көрсетіледі.
А.Ш. Алтаевтың Қазақстандағы жұмысшылардың әле уметтік дамуы монографиясында (1970 - 1990) жңа тұжырымдама тұрғысында Қазақстандағы өнеркәсіптік жұмысш ылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын мәселелер кешені зертт еледі. Бұл жұмыс біз үшін үлкен қызығушылық туғызады, себебі тұрғылықты жеріне байланысты жұмысшы мен қала тұрғыны ұғымдары ұқсас.
Түйіндей келе, Қазақстанның қала халқы мәселелерін зерттеуде қазақстандық
ғалымдармен белгілі бір әнтижелерге қол жеткізілді. Дегенмен, көптеген
сұрақтар нақтылай зерттеудің тұжырымдамалық тұрғысында өз деңгейінде шешімін тақпан жоқ. Соның ішінде, қала дамуына әлеуметтік - экономикалық факторлар әсерінің аспектілері толықтай зерттелмеді.
Сондықтан да, жоғарыда аталған мәселелер зерттелгелі отырған ғылыми жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Экономикалық-демографиялық мектепті ң негізін қалаушылар демографиялық саясат мәселелері және халық өсуінің теориялық және практикалық сұрақтарына қатысты көптеген еңбектер арнады, бірақ та осыған қарамастан, урбандалу үдерісімен байланысты қаланың әлеуметтік - экономикалық дамуы ретінде қоныстандыруды жоспарлықалыптастыру және Қазақстандағы қала дамуын ретт еуге қатысты осындай күрделі мәселелерді зерттеуде айтарлықтай жетістікке қол жетті деп айтуға болмайды. Жеке үзінді зерттеулер бұл мәселені зерттеуде айтарлық өзіндік із қалдырмады. Практикалық жоспарлау үшін әрі қарай өңдеулер қажет, яғни әрбір аудан, қала, облысқа тән өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, нақты материалдарға сай негізделуі керек.
Аталған маңызды мәселелер терең зер ттелуі тиіс және экономкалық жоспарлау іс - әрекетінің мүддесі негізінде өңделуі керек.
Урбандалудың күрделілігі мен көріну формасының алуантүрлілігі бұл үдеріс мәнін бір ғана мағыналы анықтамасының болмауымен түсіндіріледі және оның қоғам дамуындағы рөлін бағалау қала құрылысшыларымен, демографтарымен және т.с.с. негізделеді. Оны зерттеуде әртүрлі ғылымдар өкілдерінің арасындағы байланыстар әлі нашар. Урбандалу үдерісі кешенді мәселе ретінде зерттелу енді бастау ала бастады.
Елдегі немесе жеке аудағындардеңабе к ресурстарының саны, геодемографияның ерекшелігі олардың экономикалық әлеуетіне, сол немесе басқа бір аумақтың өндіргіш күштер дамуына үлкен әсерін тигізеді. Сол уақытта халықты аумақтық ұйымдастыру мәселесін шешу барлық халық шаруашылығын дамыту сияқты ең бірінші кезекте әлеуметтік мақсаттарға, адам қажеттілігі мен қызығушылық басымдылықтарына бағынуы тиіс.
Басқа сөзбен айтқанда, геодемографияның алуантүрлі аспектілерінің өзіндік
ерекшеліктері мен бақрлыкешенін зер тте у керек: .физикқалы -
географиялық, этно - конфессиональды, тарихи - мәдени, демографиялық, саяси, әлеуметтік - экономикалық және экологиялық. Мұндай кешенді зертеу мен сипаттама елңді жалпы көрінісі мен аудандардың өзін дік даму ерекшеліктерін анықтауға кө мектеседі. Мұндағы сипаттама эконом ика дамуының болашағын көруге рұқсат беретін элементтерден тұруы керек.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бәрімізге белгілі, ғылым практикалық қажеттілік пен қоғам сұранысымен тығыз қатынаста пайда болып, дамиды. Қазақстандағы өндірісті орналастыру мен дамыту сияқты халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелері теориясы мен әдістерінің конструктивті мәні тұтас алғанда, аймақтық экономика, елдің және оның аймақтарындағы шаруашылық кешендерді жоспарлау және басқару, өнеркәсіптік іс - әрекет дамуының өзекті мәселелерімен үздіксіз байланыста.
Берілген диссертациялқы жұмыстың ма қсаты болып Қазақстандағы
қалалардың әлеуметтік - демографиялық жағдайларының бағыттары мен факторларын талдау негізінде урбандағлан аумақтардың айм ақтық даму ерекшеліктерінің басым бағыттарын анықтау табылады.
Осыған байланысты мақсатқа сай, келесі нақты міндеттерді шешу алға қойылады:
Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бғыа ттарын және оның Қазақстандағы ерекшеліктерін анықтау;
Урбандалған аумақтарды зерттеудің ғылыми әдістемелік амалдарын өңдеу;
Қазақстандағы қалалық елдімекендердің замануи демографиялық жағдайын бағалау және оның аймақтардағы әлеуметтік экономикалық дамуына әсерін анықтау;
Аумақтың әлеуметтік - экономикалық дамуымен урбандалу үдерісінің өзарабайланысын қарастыру;
Республика аймағындағы урбандалудың әрі қарай дамуының ғылыми тұжырымдамасы мен стратегиясын өңдеу;
Урбандалған аумақтардың әлеуметтік - экономикалық - демографиялық дамуын бағалау мен талдауда ГАЖ технологиясын қолдану.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста заманауи кезеңіндегі Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін кешенді және жан - жақты зерттеуге алғаш қадам жасалады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып, алғаш рет кешенді және жүйелі амалдар негізінде қалалар дамуының әлеуметтік - экон омикалық және демографиялық негіздері зерттеліп, Қазақстан Республикасының аумақтық урбанистикалық құрылымын жетілдірудегі мәселелер мен басым бағыттары анықталды. Қазақстандағы қала дамуы мен қала халқы санының өсуі тек оң үдеріс болып қана қоймай, кері салдары бар көпөлшемді үдеріс болып табылады. Қазақстандағы зерттеудің берілген бағыты елдегі қалыптасқан ішкі экономикалық және геосаяси жағ дайда халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерін шешуде ж аңа міндеттер мен амалдарға негізделген жаңа мазмұнмен толықтырылуы тиіс.
Зерттеу объектісі болып Қазақстанның урбандалған аумақтарындағы қала халқы болып табылады.
Зерттеу пәні болып
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
5.1 Қазақстанның урбандалған аумақтарын зерттеудің теориялық әдістері
Берілген зерттеудің негізгі міндеті болып тек демографиялық көрсеткіштерді сипаттаудан ғана тұрмай, халықты қоныстандыру жүйесін көрсетумен қатар,
орыннан орығна дейінгі айырмашылықтарды анықтауда, халықты орналастыруда кңеістіктік заңдылықтарды анықтауға, ел және оның аудандарын дамыту мақсатында оны аумақтық ұйымдастырудан тұрады.
Урбандалу үдерісі - күрделі және көпөлшемді, яғни қала дамуы қала құрылысы практикасында міндетті үртде ескеретін бірнеше факторлар қатарымен (әлеуметтік - экономика лық, демографиялық және т.б.) анықталады. Бұл байланыстағы ерекше мәнге қала дамуының заңдылықтары мен олардың ерекшеліктері ие. Бұл мәселенің маңызды аспектілерінің бірі болып урбандалудың аймақтық ерекшеліктерін зерттеу табылады.
Қала қалыптасуы мен дамуы негізінде жқатан экономикалық, әлеуметтік және демографиялық, экологиялық және әкімшілік - аумақтық жағдайлар үнемі және уақытша болуы мүмкін. Үнемі әрекет әртүрлі көріну деңгейі бойынша уақыт пен кеңістікте шектелмейді, ал уақытша жағдай әрекеті қаладағы өмір сүру үдерісіне қатынасы бойынша нақты бір кезеңмен немесе
тіпті бір қыута сәтімен анықталады. Сонымен, өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым қала мен ондағы халыққа қатынасы бойынша үнемі қызметтерді орындайды. Уақытша жағдайлар әсері қала үшін әртүрлі салдарға ие болуы мүмкін.
Қала өмірі дамуының жағдайлары мен үдерістері үздіксіз өзгере отырып, қалаға қатынасы бойынша тікелей және кері тәуелділікте болады. Қаланы көптеген жүйешелерден яғни, өнеркәс іп, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым, халық, географиялық және экологиялық орта және т.б. тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Жүйеге қатынасы бойынша олар оның дамуында белгілі бір жағдайлар ретінде көрініс береді. Сонымен, халық өсімі қала өсуінің негізгі жағдайларының бірі бола отырып, жұмыс орындары
санын өк бейту қажеттілігін тудырады. Осыған байла нысты өндірістің
материалдық саласы, инфрақұрылым, қосалқы аумақтардың кеңеюі, яғни қаланың сапалық және сандық сипаттамалары, соңында бір категориядан басқа бір категорияға - анағұрлым жоғарыға ауысуына әкеледі.
Өз кезегіндеқолайлы табиғи жағдайлар, жылдамдатылған экономикалық және әлеуметтік даму халықтың тез өсуіне жағдай жасады. Барлық жағдайлар кешені дамудың қандай да бір шегіне жеткенде, яғни экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық және аумақтық шеңбермен шектелгенде, дамудың салыстырмалы түрде.тұрақтануы болған жағдайда қала масштабымен жеткен негізінде сақталған жағдайлар тек сапасы жағынан ғана өзгереді.
Қала оңтайлылықтың белгілі шегін бұзған жағдайда қала дамудың қалыптан тыс ұлғайған жолақ қа түседі, ол адамның өмір сүру жағдайларына қауіпті түрде көрініс береді. Мұндай жағдай да, тұрақтанудан жағдайдың кері дамуына қарай өтуі кезінде: мысалы, өнеркәсіп өндірісі қысқарады, қала халқы санын шектеу бойынша шаралар қабылданады. Қаланың өмір сүру іс - әрекетіне теріс әсерін тигізіп, яғни қаланың жалпы параметрлері аспаған, бірақ жүйе ішіндегі жағдайлар арасындағы пропорциональдылық жоқ болған жағдайда, жергілікті масштаб жағдайлар арасындағы байланысты бұзады. Жағдайлар арасындағы өзара байланыс пен урбандалуүдерісін қарастыру кезінде текқана өзарабайланыстың ортақтылығын ғана емес, урбандалу заңдылықтарының уақыт пен кеңістікте көріну ерекшелігін ескеру керек.
Барлық қоғамдық категория ретінде, урбандалу үрдісіне орны мен уақыт
бойынша өзгеріп отыратын белгілер мен сипат тамаләанр. тҚалалар
урбандалу үрдісін тасымалдаушы ретінде объективті заңдар бойынша дамып, олардың қызметтерді орындауы мен қалыптасуында өз заңдылықтарына ие.
Қаланың қызметтері жылдан жылға барлық қоғамдағы жалпы әлеуметтік - экономикалық міндеттеріне сәйкес кеңейіп жетілуде. Адамның қоршаған аумақта өмір сүру іс - әрекетінің барлық жағына қаланың әсері айтарлықтай маңызға ие. Қызметтік көріну бағыттылығы мен өзіндік ерекшелігі қала кескініне негізделген (маманданған, кешенд і), сәйкесінше осы аталғандар ауданның экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және экологиялық міндеттерін шешуде белгілі бір орын алады.
Қазақстандағы қалалар қызметтерін мақсатқа сай ел масштабында әлеуметтік
экономикалық міндеттерді орындаумен байланысты сыртқы, ал берілген ауданға қатысты бойынша ішкі деп бөлінеді. Табиғи ресурстарды игеру негізінде пайда бғоалн қалалар (Қаз ақстанда мұндай қалалар басым) айтарлықтай маманданған сыртқы қызм еттерді орындайды. Қала кешендеріне барыншаәртүрлі үйлескен сыртқы және ішкі қызметтерді орындауы тән. Осы маңыздылығына байланысты олардың әлеуметтік - экономикалық міндеттерді орындаудағы рөлі де әртүрлі.
Көптеген қала дамуы мәселелерінің ішінде, олармен белгілі бір қызметтерді орындаумен байланысты келесілерді атауға болады: а) ел мен аймақтар ауқымында қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қаланың орны мен рөлі; ә) қала қызметін орындайтын өлшем мен шоғыр, материалдық және е ңбек ресурстары, руханиқұндылықтар, білімнің шоғырлануы; б) жалпы аумақ дамуындағы орындайтын қала қызметтерінің әсері; в) қаланың сыртқы келбеті және оның кеңістіктік орналасуы; г) қаладағы өндіріс тиімділігінің нәтижелері.
Аймақтағы урбандалу үдерісінің заңдылықтарын анықтау ауданға немесе қаланың типтік тобықнатысты ерекше ліктерді орнату табы лады. Қазақстандағы урбандалу үдерісіне, әрине аймақтық демографи ялық ерекшеліктер өзіндік із қалдырады. Сонымен, ре спубликаның әрбір облыстарында қала халқының үлесі барлық халықтар боынша басым емес.
Ғылым, техника әнже қоғамдық қатынастардың дамуымен қ оғамды ұйымдастыруда айтарлықтай өзгерістер болады, сонымен бірге урбандалу үдерісімен байланысты кешенді және күрделі мәселелер шеңбері өседі.
Урбандалудың заманауи үдерісі сипатындағы жылжулар негізінен қалаларда өнеркәсіптің түзілуімен халық шоғыр лануы үдерісінің заңдылығымен сипатталады, яғни қоғамдағы өндіргіш күштердің дамуы мен халықты қоныстандыру арасында тікелей тәуелділік бар, себебі еңбек етуші халық - басты өндіргіш күш. Өндіргіш күштердің өсуі бойынша өнеркәсіп дамиды, яғни дұрыс қажеттілік ретінде қоныстануы үнемі ұлғайып отыратын және олар қала тобы мен қала елді мекеніне біртендеп кіретін индустриялы елдімекендер пайда болады.
Ф.Энгельс атап өткендей, өмірдегі өндіріс және ұдайы өсуі екі жақты үдеріс болып табылады: өмірге деген өндіріс құ ралы және адам өндірісі. Әртүрлі қоғамдық түзілімдегі аталған екі ұ дайы өсіп - өнудің арасындағы айырмашылыққа қарамастан, оларда әрқашан белгілі бір өлшем мен өзара әрекеттесу бар. Материлдық құндылықтарды адамсыз жасау мүмкін емес, соның ішінде еңбекке жарамды халық тарды ескеретін болсақ. біздің зерттеліп отырған тақырыбымызда еңбек ресурстарын қандай элементтерден тұруы тиіс және ол қандай үдерістен тұруы керек, бізді қандай мәселе қызықтырады? Біздің ойымыз бойынша, бұл - еңбек ресурстарының жастық және жыныстық құрылымы, олардың білім алу деңгейі және кәсіби -
біліктілік құрылымы, еңбек күшінің қолданылуы - жеке әжне үй
шаруашылығымен айналысатын салада жұмыспен қамтылуы; сала және сфералары бойынша жұмыспен қамтылғандарды бөлу; еңбек ресурстарының әлеуметтік құрамы.
Еңбек ресурстарының негізгі сипаттамаларының бірі болып олардың жастық және жыныстық құрылымы табылады. Халық санының өсуі еңбек ресурстары санының өсуімен түсіндіріледі, бірақ бұл үдерістер параллель түрде емес, себебі туу кезінен бастап ұрпақтар бірнеше өзгерістерді басынан кешіреді.
Халықты қоныстандыру негізгі тірегі болып ірі қала агломерациялары - елдегі экономиалық белсенділік шоғы рын құрайтын және әлеуметтік экономикалық қайта құрылулардың қайнар көзі ретінде инновациялық және басқару орталықтары болып табылады.
Заманауи кезеңнің ерекшелігі - капитал ұтқырлығының өсуі мен капиатлды таратумен байланыстқыпарттаарық технологиялар патшалығы.
Халықаралық экономикалық алмасу бұрыннан жүзеге асады - капиталдың, жұмыс күші, тауар, шикізат, туристтердің трансшекаралық ағындары, бірақ ол жеке мемлекеттер арасынөдзара әрекеттесу шеңберінде дамыды.
Халықаралық экономикалық жүйе енді ғана пісе бастады. Ол барлығын жекешелендіру мен ғаламдық үдеріс негізінде шетелдіктердің енуі соңғы он жылдықта түбегейлі өзгертті. Қазақстан үшін Жапонияның тәжірибесі үлкен практикалық мәнге ие, мұнда барлық өнеркәсіптік тасымалдардың 50 % үлесі Токио мен Осака мңаындағы аймақтарға сәйкес келеді. Жапонияда тиімді экономикалық урбандалудың іздері байқалады және оған урбандалу әсері
мен факторы айтарлқытай болуы мүмк ін. Осыған байланысты Астана қаласының шекарасын ұлғайту, сонымен қатар бұл аймаққа елді мекендерді шоғырландыру, жергілікті жол желілерін дамыту сияқты Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық дамуы үш ін шешуші мңаыздылыққа ие. Болашақта Астана және Қарағанды қалалары спутник қалалармен елдегі ірі қала агломерация негізін үзтеді. Қазақстандық экономиканы ай мақтық дамудың әлеуметтік экономикалық терең үдерістерді толық зерттелмегендігі және дәлелгендігі келесі онжылдықты болжауға кері әсерін тигізеді.
Бірақ та, агломерация құрамында қала және қалалық елдімекеннің шектен тыс өсуіне негізделуі қиын түрде шешілетін әлеуметтік - экономикалық және экологиялық мәселелер кешенін тудыратын теріс жақтарға ие. Жоғары дамыған елдер аумағын кеңістіктік ұйымдастыру әдістемесі негіз болып табылатын қала дамуы мен қаланың әлеуметтік - демографиялық мәселелері ел аумағындағы урбандалған аймақтар мен қала агломерациясында барлық халықтың өмір сүру сапасын жоғарлату мақсатында халықтар санын шексіз көрсеткіштерге дейін жеткізбеу керек.
Жоғары дамыған, дамушы және бұрынғы Кеңес Одағындағы елдердің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, ХХ ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік - экономикалық түзілу типіне әлемдегі көптеген елдерде халықты қоныстандырудың бірыңғай типтері қалыптасты. Дүниежүзінде көптеген мегаполистер, конурбациялар, тегіс урбандғалн аумақтар пайда болып, қалаға жылжу бағыттары күшейді. Әрине, бұл үдерістер Қазақстанға өз әсерін тигізді, бірақ та, жоғарыда аталған үдерістер масштабы дүниежүзімен қатар қойғанда, біршама басқаша болғанымен, бағыттары соңғы жылдары айтарлықтай күшейіп, жалпы дүниежүзілік сипатқа ие. Жұмыстар қатарында урбандалу үдерісі және тарихи қалыптасқан қоныс желілерінің күрделенуі келесі сызбанұсқада жүзеге асатын: көшпенді - ауыл - шағын қала - үлкен қала - агломерация - мегалополис теориясы дамуда.
В.В. Покшишевский бұл теориялық бағытты троглодит үңгірінен заманауи мегаполистерге дейін тікелей бойынша тұжырымдамасы ретінде анықтады. Әрбір түзілім қоныстандырудың өзіндік тарихи типіне сәйкес келеді.
І тип - бұл дисперсті тайпалы қоныстану - алғашқы тайпалы қауым кезеңінде отырықшылық бағыты басым болып, тұрақты қоныстар кеңінен таралды.І
ІІ тип - антикалық полис қаласы - жағалауларда орналасқан, халықтар қозғалысы, яғни көші қон әсіресе әскери жорықтармен шектелетін, халық саны 1 миллионға дейінгі тұрғыны бар қала мемлекеттер.
ІІІ тип феодальды ауыл - ұсақ ауыл қоныстарының басым болуы, шағын қалалар. Халықтың аз қозғалысымен сипатталады (соғыспен, діни насихаттау және т.б басқа себептермен емес негізінен экономикаға негізделген көші қон).
IV тип - урбандалған қоныстар жоғары урбандалған поляризацияланған қатынастағы (әсіресе қала - ауыл) қоныс, ірі қалалардың болуымен сипатталып, жғаоры стадиясында агл омерациялар, мегалополистер,
халықтың жоғарғы қозғалысы тән. Қон ыстандырудың деконцентрация үдерісіне өтуі халықтың жоғарғы қозғалысының салдары болып табылады.
Жаңа V тип - болашақта қоныстандыру қоныстандыру жүйесін түзу деген мағынаны білдіреді, яғни өмір сүру жағдайы теңдігі қалыптасып, халықтың өте жоғары қозғалысы кезінде қызметтік тип қонысында өркениеттің таралуы негізінде қол жеткізеді. Атақты француз қала зерттеушілері, Ж.Божье Гарнье және Ж.Шабо атап өткендей, урбандалу құбылысы заманауи өркениеттің ең керемет сипатының бірі. Бір жағынан, серпіні, масштабы, өтуі мен жан - жақты қамту сипаты, алпауытты қайта түзуші әлеуеті, екінші жағынан географиялық негізділігі және кеңістікте көрініс беруі урбандалу туралы жаһандық жаңа үдерістердің бірі ретінде айтуға рұқсат береді. Болашақта айтарлықтай күрделі және жан - жақт ы әлеуметтік - экономикалық, демографиялық және географиялық үдерістермен сипатталатын урбандалу ХХ ғасырдың тыныш революциясы де п аталатын дүниежүзілік шаруашылықтың дамуында көптеген жаңалықтар әкелді. Сандық өзгерістердің талдау мен қала өсуінің ерекшелігі - жаһандық қалалық және экономикалық ландшафтта сапалы өзгерістерді зерттеу жолындағы алғашқы қадам. Жоғарыда аталғандардың негізінде, заманауи кезеңінде мемлекеттің міндеті Қазақстан Республикасының 2015 жы лға дейінгі Қазақстан
Республикасы аумқатық даму С тратег иясына әсйкес экономикалық
болашағы бар аудандар мен адамның тіршілік ортасы үшін табиғи климаттық зоналарда экономикалық және еңбек ресурстарын шоғырын тұрақтандыру болып табылады. Соныменқатар, дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен бірлесе үйлескен на рықтағы субъектілердің экономикалық белсенділігін өсімі үшін және бірыңғай ішкі экономикалық кеңістіктік қалыптастыруда жағдайлар жасалуы тиіс. Аталған С тратегия елдің аумақтық дамудың стратегиялық бағытын, соның ішінде экономикалық кеңістіктік түзілуі және геодемография, аумқтаа кластерлерді қалыптастырумен байла нысты инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және ол сәйкес келетін мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламаларды түзету немесе өңдеу үшін негіз болып қызмет атқарады. Бұдан басқа, а талған құжат респу бликалық, аймақаралық және облыстық мәндегі өндірістік, энергетикалық, инженерлік, көлік - байланыстық және әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған мемлекеттік инвестици яның негізгі басымдылықтарын анықтауға (ұлттық компаниялар құралдарын есептегенде) рұқсат береді.
ХХ ғасырдың ортасында батыс ғалымдарымен урбандалудың аумақтық аспектілері алғаш зерттеліп, үлкен қалалар өсуінің жоғарғы шоғыры алып қалаларға айналуы нарықты шаруашылы қты орналастыруда қолайсыз үйлесімсіздіктің тереңдеуіне әкелет інін бірінші болып өрксетіп, назар аударды. Агломерация тұжырымдамасы кеңістікте динамикалық үдерістерді интерпретациялау құралдары кеңінен таралған аймақтық теорияда бірінші және жетекші орын алған және бүгінгі күнге дейін маңыздылығын жоғалтқан
емес. Жалпы жоспарда ұбл тұжырымдам а нарықтық шаруашылығы
жағдайында өндіргіш күштердің аумақ тық шоғырын түсіндіру міндеті қызметін атқарған. Дегенмен, оның мәні осымен тәмамдалмайды. Яғни,
Э.Лампард өз уақытысында өндіргіш күштердің географиялық шоғыры арқылы даму үдерісін қарапайым түсіндіруден айырмашылығы болып, агломерация тұжырымдамасын экономикалық өсумен байланысты шоғыр құбылысымен байланыстырады, ол дегенімқаізламен басқа да экономикалық қызметтері мен өндірістің тұтасып ұласуы.
Осы аталған тұжырымдама шару ашылықтың аумақтық құрылымын дамыту үдерістерінің кумулятивтік маңыздылығын түсіндіру үшін шынайы негізін қамтамасыз етеді.
Агломерация тұжырымдамасының пайда болуы А. Вебердің еңбектеріне бастау алады. Өткен жүз жылдың басында ол қоғамның өндіргіш күштер інің даму үдерістерін агломерациялық бағыттардың күшеюімен байланыстырды. Оның көзқарасына сәйкес, өнеркәсіп өндірістің өсуі, халық тығыздығының артуы, соныменқатар көліктің арзан болуы өнеркәсіпте агломерациялық бағыттардың үздіксіз күшеюінеәкеледі. Капиталистік индустрияландыруға назар аудара отырып, ол қолөнерден ірі өнеркәсіпке өту бұл қандай да бір нәрсе болып табылмайды, төтенше қ уатты серпіндегі агломерациялық құбылыс ретінде көрініс табады деп жазды. ХХ ғасырдың ортасында нарықтық аймақтанушылардың назары дамыған елдердің шаруашылығын барлық кеңістіктік ұйымдастыру негізі ретінде қарастырылған ұлттық және аудандық қала жүйелеріне ауысты. Заманауи жағдайда және урбандалудың төтенше жоғарғы деңгейі барлық дамыған елдерге тән қалалардың бірыңғай өсу мүмкіндіктері, қалалық жүйелер айтарлықтай шектеулі. Урбандалу үдерісінің іріктелуі қалада қалыптасқан жүйенің қайта құрылуына, қоғам өндіргіш күштерін әртүрлі топтағы қалалар мен аудандық қалалық жүйелер (макроамал түрғысынан алатын болсақ) арасындағы қайта бөлінуіне әкеледі. Міне сондықтан, заманауи урбандалу батыс зерттеушілерінің көзқарасы бойынша бұл тек сандық өсім ғана емес, ол құрылымдық қайта құрылу, яғни аса сапалы сипаттағы үдеріс.
6.1 Қалалар мен урбандағлан аумақтарды зерттеудің әдістемелік амалдары
Ауыл халқын талдау негізінде басында өңделген халықтар географиясын зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі қала халқы бойынша бай материалдарды талдау арқасы нда толықтырылады. Егер кеңес ғалымы Н.Н. Баранскийдің
Қаланы экономикалық - географиялы қ зерттеу туралыңбеегін
қарастырсақ, қалалар географиясы сұрақтары мен ө кптеген эконом -
географтар айналыса бастады. Осы кезеңде жарияланған жұмыстардың көбісі қалалар географиясы бойынша негізінен сипаттау тұрғысында к өрініс алды. Оларға И.М. Маергойз, В.В. Покшишевский және т.б жұмыстары қатысты. Алғашқы соғыстан кейінгі жылдарда алғаш болып аймақтық қалалық жүйелерге тарихи-экономикалық-географиялық зерттеулер болып Р.М. Кабо, Л.Е. Иофе монографиялары шығарылды. Осы уақытта жеке үлкен қалалар күрделі жүйе ретінде тарихи - экономикалық - географиялық аспектісінде зерттеле бастады. ңесКтеік геоурбанистика қала қалыпт асуының
экономикалық себептері мен заманауи факторларына, оларңды экономикалық өміріне, ішкі және сыртқы байланыстарына басты назар аудара бастады. Аймақтық қалалық жүйелер мен жеке қалаларды зерттеуде мұндай амал ғылымда айтарлықтай деңгейде жаңа тың нәрсе болатын.
Алғашқы жылдары аталған жұмыстардың кемшіліктері болып, әлсіз жақтары сезілді. Халқытар географиясы және қалалардың дамуы халық шаруашылығындағы практикалық міндеттерді шешуде ке зінде ол анық байқала басталды. Жоспардың түпнұсқасынан өзгермей, соңғы кезеңдегі қалалардың сипаттамасы айтарлықтай конструктивті бастамаға ие бола отырып, халық шаруашылығының практикалық мәселелеріне қалалар географиясының бұрылысын сипаттайды.
Аталған бұрылыс толық көлемде экон ом - географ В.Г.Давидовичтңі еңбектерінде көрініс тапты, яғни ге ография ғылымдарымен қалаларды жоспарлау туралы ғылымның негізгі байланыстарының бірігіуі туралы сұрақ қойылды.
Жіктеу мен типологиялау сұрақтары қалалар географиясы саласында жұмыс істейтін географтардың басты назарында болды, дегенмен бірнеше ондаған жылдар бойы атағлан мәселенің өңделуінің толық жетілмегенін айтуға болады. 60-шы жылдардың басына дейін қала ұғымын анық тауда және қалаларды жіктеу кезінде басты екі критерия болды: халқытың саны және әкімшілік орналасуы. Қалалардың халық санына байланысты критериясына негізделген бірінші типологиясын ХХ ғасырдың басында В.П. СеменовТянь- Шаньский ұсынды. 50-60 жж. қалалық мекендердің экономикалық қызметтік типологиясы саласында өкптеген зерттеулер пайда болды. Басты назар шаруашылық пен қоныстандыру арасындағы өзарабайланыстың ашылуына бөлінді.
Қалалар дамуының иерархиялық сатысы туралы алғашқы сұрақтар В.В. Покшишевский, А.А.Минц, Б.С.Хорев сынды ғалымдар зерттеді.
Иерархиялық сатыларды өңдеу әрі қар ай қаланы зерттеуде жүйелік амалдардың дамуы үшін үлкен маңызға ие болды. Зерттеуге деген жүйелік амал аумақтық еңбек бөлінісі үдерісіндегі қалалар жүйесінің дамуынан шыға отырып, Ю.Г. Саушкинменәледлденді. Бұл амал өз жалғасын Н.И. Блажкомен әрі қарай зерттеліп, орталық қалалардың жергілікті жүйедегі рөлі анықталды. Н.И. Блажко, С.М. Воскобойникова және Б.Л.Гурьевичтермен аталған жүйенің құрылымын зерттеуге рұқсат беретін, қалалық елді мекендерді құрастыру әдісін ұсынды.
Л.Л. Трубе, В.Г. Давидович, Ю.А. Авдееңвтжі ұмыстарында қалалардың тарихи генетикалық типологиясы өңде лді. Тарихи аспектідегі қалалық елдімекендердің типтері В.В. Воробьевтің жұмыстарында қарастырылды. Халықтың, еңбек ресурстарының қалы птасу мәселесі зерттелді.
Салыстырмалы үрт де аса үлкен емес аумақтарды эконом икалық -
географиялық зерттеу негізінде әлеуметтік - экономикалық аудандастыру сұрақтары өңделді. Кеңес кезеңінде өткізілетін үлкен жоспарлы және қала
құрылыс ұжмыстары қалалардың ішкі а умақтық ұйымдастырылуын
зерттеуде үлкен деңгейдегі халық шоғыры, өндірістік және өндірістік емес
кәсіпорындар мен мекемелердің, көліктің және т.с.с. жүйесі ретінде үлкен қызығушылықты туғызды. Ю.Г. Саушкин , В.В. Покшишевский, И.М. Майергойз және т.б ғалымдардың еңбектерінде қаланың ішкі аумақтық құрылымын зерттеу әдістемесі пайда болып, ішкі қалалық кеңістіктік жүйесі мен оларды жеке қалаларда немесе олардың ірі топтарында ұйымдастырудың даму заңдылықтары орнатылды.
Әдістемелік сипаттғаы ең маңызды жұ мыстардың қатарына қалаларды экономикалық - географиялық зерттеу сұрақтарына арналған жұмыстарды атауға болады.
1960 жылдардың екінші жартысында халықты қоныстандыруда бірыңғай аумақтық жүйесінде қала және ауыл х алқын қоныстандыруды қатар қарастыру бойынша алғашқы қадамдар жасалды. Мұнда В.Г. Давидович, Б.С. Хоревтің еңбектерін атауға болады.
Қалалық агломерацияларды П.И. Дубровин, Г.М. Лаппо, М.О. Хауке, В.Я. Моргулев, Э.И. Вайнберг және басқа да ғалымдар зерттеді.
Бірақ та, қалалардың кешенді міндеттерін шешуүшін алуантүрлі әдістерді
қолдану әрекеттері, ғяни қаланың біртұтастылығын бейнел еу, олардың
қызмет етуіндегі критерияларды таңдау сияқты жаңа әдістемелік бағыттар қатарын жүргізу керектігін саналы түрде түсінуге әкелді. Салыстырмалы түрде бір немесе сол нысанның оның әртүрлі жүйелік көріністері құрастырылды, осының негізінде сол бір міндетті шешуге әрекет жасады қаланы тұтас түзілім ретінде басқару.
Сондықтан, геоурбанистика практикалық маңызға ие болып, айтарлықтай деңгейде конструктивтік бола бастады, экономикалық географияның басқа облыстары есептеулер, математикалқы әдістерді қолдана бастады. Елді мекендерді типологиялау (типтендіру)үнемі критерияларды күрделендіру жолдары бойынша және белгілер санының ұлғаюымен жүрді.
Әртүрлі шамадағы қалалар даму мәс елесін зерттеумен қатар, қала агломерациялар және қала спутниктер дамуы мен өсу мәселесін аумақтық аспектіде өңдеумен қатар, қала мен ауыл арасындағы айырмашылықты жою мақсатында экономикалық - географиялық зерттеулерде басты назар шағын қалалардың мәселесіне көңіл бөлінді. Бұдан байқайтынымыз, қоныстандыру жүйесінде шағын қалаларды зертте уде басым амалдар болып өткен бағыттарды және нысанның заманауи күйін болашақта түйінге келу мақсатында талдау болып табылады.
Урбанистік көріністер халық санының үдемелі өсуіне және үлкен, ірі және аса ірі қалалардың санына қатысты болды; қоныстану елдімекеніне негізінен автономды өзіндік жеткілікті елдімекен ретінде қарастыра отырып, осыдан адам, материалдық және қаржылық ресу рстарды басқа қоршаған қоныстар
мен олардңы даму мүддесіне қатыссыз есебінде өсу нүктесінің
нәтижесінде пайда болған оның экономикалық және демографиялық әлеуетін барлық өлшемді өсуге бағдарлау, сыртқы қон ысаралық байланыстарды қағидалық жоққа шығару және оларды белсендіру бойынша шаралардыөз деңгейінде бағаламау, аталған елді мекеннің орталық қызметін әлеуметттік - экономикалық және құрылымдық- жоспарлы маңыздылығын шынайы дүрыс
бағаламау негізінде шағын қалаларды өнеркәсіптік жолында дамытуға бағдарлау, қала мен ауылдардың оқшау дамуы көрініс алды.
Ю.Л. Пивоваров, И.Груз, Н.Т. Агафонова, С.Б. Лавров, О.П. Литовкалардың еңбектерінде қаланың оңтайлы өлше мі туралы сұраққа талқылау жасалынады. Оңтайлы қала басты дәлелінің жақтаушылары есептеудің жалпы қа былданған жүйесі бойынша қалыптасқан капитал салымдарының тұрғын және қоғамдық ғимараттардың, су құбырының имараттары, керіз және т.с.с құрылысына кететін тұр ғынның аз мөлшерлі шығындары. Дегенмен, шоғырлануы бойынша өндіріс тиімділігін арттыруды жоғарлату , өндіргіш күштері құрылымындағы оң өзгерістер, не болмаса әлеуметтік мотивтер басты назарға алынбады. Егер өндірісті орналастыру кезінде оның жеке құрамдас бөліктері бойынша эконо микалық әсерін қарастыратын болсақ, шағын және орташа қалалар алдында ірі қала агломерациялардың артықшылығы болып, оларәсіресе бедерлі түрінде көрініс береді. Б.Я.
Двоскин және В.М. Макалкиннің пікір лері бойынша, ұмндай құрамдас
бөліктерді үшке бөлуге болады: қарапайым агломерациядан әсер, өндіріс кешенділігінен, өнеркәсіптік өндірісті топтық орналастырудан. Шағын және орта қалаларды оқшауландыруға бағдарлау өндірісті дешоғырландыруға әкеледі, тек тиімді эксплуатациялау арқасында қалыптасқан әлеуметік және тіпті біршама деңгейде өндірістік инфрақұрылымның экономикалық әсерін қамтамасыз етеді.
Шағын қалаларды ірі қалалармен қарама - қарсы қою, қаланың оңтайлы пішінін құрастыруға тырысу дұрыс деп есептеуге болмайды. Ірі қалалар мен агломерациялардың дамуы - қайтымсыз үдеріс, дегенмеқнарама қайшылықтарға толы және ескеретін бір ж ағдай - шағын қалаларды оқшау дамуы қоныстандырудың негізгі мәселесін шешпейді.
Міне сондықтан, осы уақытқа дейін қоныстандыруды қайта құрастыру мәселесін шешуге бағытталған барлық түбегейлі жұмыстардың әдіснамалық қатесі болып тек іс жүзінде қоныстандыр у құрылымын бір деңгейде - бөлек алынған елдімекенін оқшауланған, автономды бірлік ретінде, яғни тұтас алғанда қоныстандыру шеңберінен тыс деңгейде қарастыру болды. Шағын қалаларды дамыту бойынша жобалы - қала құрылысы ұсынысын өңдеу, олардың экономикалық және әлеуметтік даму сұрақтарын зерттеумен қатар жүрді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz