Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адамзат баласын ұзақ ғасырлар бойы уақыт және кеңістік проблемалары ойландырып келеді. Көне Грецияда ол проблеманы зерттеумен Аристотель алғаш рет айналысты. Бұл саладағы еңбектер XVII - XIX ғасырлардағы Лессинг, Гердер, Дюбо, Хоум, Шефтсбери, Гегель зерттеулерімен белгілі. XX ғасырдың 20-30-жылдарында М.Бахтин, Л.Выготский, С.Эйзенштейн недәуір еңбек сіңірді. XX ғасырда әдебиеттің уақыт және кеңістік аясындағы проблемаларды алдыңғы кезекке шығару жайттарын тығыз бірлікте қарастыру жүзеге аса бастады. Дәл осы тұста екі түрлі пікір, көзқарастың калыптасқанын айрықша айтқан орынды. Олардың алғашқысында уақыт категориясьша айрықша мән берілсе, басқа зерттеушілер кеңістік категориясына ерекше көңіл бөлді. Бұл орайда уақыт және кеңістік категорияларын біртұтас күйде қарастыру кажет екендігіне көңіл бөлген, ол ұғымдарға алғаш рет хронотоп деп ат қойған М.Бахтинның еңбегін айрықша айтуымыз қажет. Оның негізгі идеясын Г.Н.Слепухов, Н.Г.Измайлов, Ш.Е.Елеукенов, Н.Л.Лейдерман, Қ.Ш.Нұрланова, О .А. Светланова, В.В.Савельева т.б. зерттеушілер одан әрі қарай жалғастырды. Бұлардың ішінде Г.Н. Слепухов өз еңбектерінде хронотоптың мазмұндық жағына көбірек назар аударады. Ол уақыт пен кеңістік категорияларын ол ұғымдардың танымдық функциясы түрғысынан қарастырады. Зерттеуші Н.Г.Измайлов уақыт және кеңістік ұғымдарын көркемдік әдіспен байланыстыра келе, хронотоптың ауқымына шығарманың мазмұндық нысанын, сюжетті және жанрды құрайтын маңыздылығын жатқызады. О.А. Светланова Н.Г.Измайловтың көзқарасын құптай келіп, хронотопты дәуірдің өзі белгілейтін, мәдениеттің ұлттык ерекшелігі айрықша кескіндейтін мәселелерге жатқызады. Уақыт және кеңістіктің жанрлық құрылым функциясында алатын орнына қазақ зерттеушісі Ш.Р.Елеукенов арнайы еңбек арнаған. Ғалым әр түрлі дәуірлердегі казақ жазушыларының шығармашылығын талдай келіп, қоғамның, әдебиеттің даму деңгейіне орай уақыт және кеңістік туралы ұғым, түсініктердің де күрделене түсетіндігін атап өткен.
Жалпы алғанда, хронотоп теориясын зерттеуге айрықша үлес қоскан ғалымдардың бар екенін айтамыз. Міне, көркем әдебиеттегі уақыт және кеңістік категорияларын қарастырған ғылыми еңбектерді шолып өткеннің өзінде-ақ проблеманың аса көкейкесті екендігі байқалады. Сондықтан, дипломдық жұмысымыз Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістікке арналған. Осы ретте зерттеу жұмысымызда көркем шығармадағы уақыт пен кеңістік категориясы ұғымдарына түсінік беріп, әдебиеттанудағы уақыт пен кеңістік ұғымдарына тоқталдық. Атап өткен ұғымдарды ажырата келе, қазақ повестеріндегі көркемдік уақыт пен кеңістік және сюжетті талдауға тырыстық. Сонымен бірге, тек өткен ғасырда жазылған повестерге ғана тоқталмай, қазіргі повестер композициясындағы мекеншақ категориясының әлеуметтік, көркемдік-эстетикалық қызметін қарастырдық.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеуде XX ғасырдың алатын орны ерекше. Егер елуінші жылдардың аяғы мен алпысыншы жылдардың басындағы қоғамдағы жылымық сәт сол тұстағы кеңестік кеңістіктегі әмірдің барлық салаларында айрықша із қалдырғанын еске алсақ, бұл кезендегі әдебиеттің рөлін айрықша бағалағанымыз орынды. Кеңес мемлекетіндегі Қазан революциясы, азамат соғысы, өндірісті дамыту, байлар мен кулактарды тәргілеу, күштеп ұжымдастыру, қолдан жасалынған аштық, халық жауларына карсы күрес науқаны, Ұлы Отан соғысы, бүлінген шаруашылықты қалпына келтіру, тың және тыңайған жерлерді игеру сияқты ірі іс-шаралардан қоғамның аз да болса тыныс алған сәті болатын. Міне, дәл осы кезеңде әдеби процеске серпінді күш, жаңа леп өкілдері келіп араласты. Санада сілкініс пен серпіліс пайда болды. Бұл тұста әдебиетке араласқан Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, Д.Исабеков, О.Бөкеев, Т.Әбдіков т.б. тоталитарлық тәртіптің негізгі талаптарының басты қағидаларын мүлтіксіз орындауға бейілді болды деп ешкім де айта алмас. Олар шыңғырған шындықты тікелей айта алмаса да тұспалдап жеткізді, астарлап айта алды. Әңгіме, әсіресе, повесть жанры олар үшін жемісті еңбек етуге алғышарттар жасады. Жалпы алғанда, повесть жанры жайында недәуір еңбектердің жазылғанын айта кеткен абзал. Алайда жоғарыда айтқанымыздай, әдеби процесс аясындағы көркем туындыны түрлі қырынан зерттеу қазақ әдебиеттану ғылымында енді-енді ғана қолға алынып жатыр десек, асыра айтқандық бола қоймас. Сондай проблеманың бірі - көркем әдебиеттегі уақыт және кеңістік проблемасы. Уақыт және кеңістіктің философиялық категориялар екендігі, материяның жалпы формалары екендігі, оның маңызды атрибуттары екендігі жұртқа мәлім. Бұдан уақыт және кеңістік сынды философиялық категориялардың көркем әдебиеттегі көрінісі мәселелері қазақ әдебиеттану ғылымында біртін-біртін қолға алынып келе жатқандығы көрінеді. Сонымен бірге қарастырылып отырған мәселенің өзекті екендігін байқау қиын емес.
Диплом жұмысының нысаны. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік.
Зерттеу пәні. Қазақ әдебиетіндегі повесть жанры.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ әдебиеттану ғылымындағы повесть жанрындағы шығармаларды, зерттеулерді қарастыра отырып, ондағы уақыт және кеңістіктің алатын орнына қысқаша болса да түсінік беру.
Диплом жұмысының міндеттері:
Қазақ повестері авторларының уақыт және кеңістік жайлы ұғымдарын қарастырып, өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан талдап көрсету;
Қазақ повестерінің идеялық, мазмұндық ерекшеліктерін, құрылысын талдау арқылы қазақ қаламгерлерінің повестеріндегі сюжеттік- композициялык құрылымның ерекшеліктеріне саралау жүргізу;
Көркем әдебиеттегі басқа жанр түрлеріне қарағанда уақыт пен кеңістік ұғымдарының повесть жанрында көрініс беруінің өзіндік сипаттарына талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілдері: Аталмыш проблема алуан қырлы, көп салалы және қазақ әдебиеттану ғылымында жан-жақты толыктай зерттеле қоймаған, сондықтан әдебиеттану ғылымында салыстырмалы зерттеу әдісі басшылыққа алынды, мағыналық-құрылымдық талдау өлшемі басты назарда болды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні: Зерттеудің теориялық және практикалық өзегі қазақ көркем әдебиетіндегі уақыт және кеңістік ұғымдарының көрінісі жайлы жазылған еңбектеріне негізделді. Бұл қазақ көркем әдебиетіндегі уақыт және кеңістік ұғымдарын теориялық жағынан ғана талдап қоймай, қазақ повестеріндегі уақыт және кеңістік ұғымдарының көрінісін практикалық түрде қаламгерлердің шығармаларында қалай және қандай фактілерге негізделе жазылғандығын көрсетеді.
Зерттеудің дереккөздері мен материалдары: Зерттеудің деректік материалдары Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, О.Бөкей, Д.Исабеков, З.Шәрбақынұлы, А.Алтай сынды қаламгерлердің повесть жанрында жазылған шығармалары негізінде болды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Көркем шығармадағы уақыт пен кеңістік категориясы
Көркемдік уақыт пен кеңістік - әдебиеттану ғылымындағы мәні терең өзекті мәселелердің бірі. Болмыстағы құбылыстардың барлығын біз осы өлшемдер арқылы ғана бағамдай аламыз. Тылсым табиғатта мезгіл мен мекен заңдылығына бағынбайтын еш нәрсе болмас. Кеңес заманында таптық ұстанымға сүйенген зерттеушілер кеңістік пен уақытты тарихи уақыттың ғана ішінде қарастырды. Алайда соңғы жылдары көркем шығармадағы уақыт пен кеңістік мәселесін зерттеген теориялық еңбектер жарық көруде. Орыс әдебиеттануында көркемдік кеңістік пен уақыт турасында алғаш сөз қозғаған ғалымның бірі - М.Бахтин. Ол көркем шығарманың бітіміне лайық өзара байланысқа түсіп, көркемдік қызмет атқаратын уақыт пен кеңістіктің бірлігін хронотоп деп атайды. Көркем шығармадағы хронотоп немесе мекеншақ (Б.Майтанов) ұғымы әлемнің философиялық-логикалық моделін бейнелеу арқылы өтпелі дәуір әдеби процесіндегі терең өзгерістерді пайымдауға мүмкіндік береді. М.Бахтин: Әдеби көркем шығармадағы хронотоп дегеніміз - уақыт пен кеңістік белгілерінің нақтылы бір бүтіннің табиғатына лайық бірлікте көрінуі. Мұнда уақыт қоюланып тығыздалады, сығылысады. Сөйтіп көркемдігімен көзге түсетіндей дәрежеге жетеді: ал кеңістік болса, шоғырланады, тарихтың, сюжеттің, уақыттың қозғалысына бағындырылады. Уақыт таңбасы кеңістікте белгіленіп көрінеді. Ал кеңістік уақыт арқылы танылып, уақыт арқылы өлшенеді. Мінеки көркем хронотоп қатпарлардың осылай қиысып,белгілердің осылай қосылып, тұтастануымен сипатталады [1, 235] - деп анықтама береді.
Аталған уақыт пен кеңістік ұғымдары әдебиет пен өнерге қатысты үш салаға бөлініп қарастырылады: 1.Реалды (физикалық) уақыт пен кеңістік; 2.Концептуалдық уақыт пен кеңістік; 3.Перцептуалдық уақыт пен кеңістік [2, 11].
Уақыт пен кеңістік категорияларының мағынасы, функциялары, құрылымы Б.М.Бахтин, Д.С.Лихачев, Н.К.Гей, Г.М.Фридлендер, А.Я.Гуревич т.б. ғалымдарың еңбектерінде қарастырылады. Осы мәселе З.Қабдолов, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Т.Рахымжанов, А.Ж.Жақсылықов, Н.Джуанышбеков, А.Темірболат еңбектерінде сөз болады.
Реалды уақыт пен кеңістік бізден тыс объективті түрде болып жатқан құбылыстарда, олардың алмасу, орын ауыстыру өзгешеліктеріне қатысты. Адамзаттың ұғымында олар туралы түсініктің болуы да, болмауы да мүмкін. Концептуалдық уақыт пен кеңістік - табиғат, аспан денелері, қоршаған орта туралы біздің заманымызда жинақталған ұғымдар. Бұл іс жүзінде реалды уақыт пен кеңістіктің санамыздағы үлгісі болып табылады. Бұған әр халықтың өзінше қолданатын ай, күн, календарлары, мүшел, жыл санау, жыл қайыру ерекшеліктерін жатқызуға болады. Перцептуалдық уақыт пен кеңістік ұғымы адамдардың сезім-түйсіктерінің, психологиялық суреттерінің өзгеріп отыруымен төркіндес. Мәселен, көркем шығарманың өз ішінде ғана жүріп отыратын уақыт пен кеңістікке қатысты адамдардың көңіл-күйінің өзгеріп отыруы осының айғағы.
Уақыт пен кеңістіктің біздің санамызда бейнеленген қандай үлгісі болса да, олардың өзгешеліктері, өлшем-пішіндері реалды уақыт пен кеңістікке қарап анықталады, барлығы да содан туындайды. Уақыт пен кеңістік жазушының дүниетанымын, дүниені қабылдауын, жазушы стилін қалыптастыруда үлкен роль атқарады, сол арқылы әлемнің жеке-авторлық суретін құру ерекшелігін, көркем шығарманың ішкі заңдылықтарын айқындайды, шығарманың композициялық тірегі болып, көркем образдардың ашылуының ішкі ұйымдастырушысы болады. Уақыт пен кеңістікті зерттеу көркем шығарманың тініне бойлап, оның құрылу спецификасын, жазушының дүние туралы концепциясын айқындауға мүмкіндік береді.
Жазушы өз шығармасында оқиға өтетін белгілі бір кеңістікті жасайды. Ол кеңістіктің ауқымы кеңейіп, оқиғадан да тыс көп дүниелерді қамтуы мүмкін. Авантюралық, саяхаттық немесе фантастикалық, модернистік романдарда оқиға жерден тыс басқа әлемдерде өтуі мүмкін. Сонымен қатар оқиға бір бөлменің ішінде ғана немесе бір күн, бір сағат ішінде өтуі де мүмкін. Кеңістіктің географиялық орта ретінде нақты, реалды түрі болады. Мысалы тарихи романдардағы кеңістік. Ол ойдан шығарылған, фантастикалық сипатта болуы мүмкін. Сонымен қатар кеңістік пен уақыттың мифтік түрі де бар.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ прозасында уақыт пен кеңістік өлшемдері күрделенді. Реалдылық ертегімен, мифпен жымдаса өрілді. Нәтижесінде хронотоп шартты сипатқа ие болды. Мысалы, Дулат Исабеков шығармаларындағы болып жататын оқиғалар кеңістік жағынан әдейі тиянақталмаған. Оқиғаның қандай жерде, қай уақытта болып жатқанын тек адамдар қатынасынан, анда-санда бір көрініп қалып жататын тұрмыстық суреттерден, кейіпкерлердің сөз саптау ерекшеліктерінен ғана жобалай аламыз. Автор үшін ол негізгі максат та емес. Қаламгердің біз зерттеп отырған повестеріндегі трагизм жазушының нақты бір қоғамдағы әлеуметтік шындыққа келіспеу идеясынан, наразылығынан емес, жалпыға ортақ категориялардан туындайды. Сол мақсатты суреткер жеке адамдардың ғұмыры мен тағдырына үңілу арқылы жүзеге асыруға тырысады.
Көркем шығармадағы кеңістік пен уақыт сол шығармадағы оқиға, іс-әрекеттерге қатысты өзгереді. Ал олардың алмасуына, бір-біріне қатысты жүйеге түсуіне әлеуметтік жағдай себепші, іс-әрекеттің мән-мағынасына бағындырылған. Шығармада қаһарманның дүниеге келген сәтінен кемеліне келген шағына дейінгі кезеңді тездетіп баяндау, уақытты сығымдау немесе оны созу, оқиғаны тек соның айналасына жинақтап, дамыту т.б. уақыт пен кеңістік категорияларына да әсер етеді. Реалды уақыт үздіксіз өтіп жатады және үнемі алға біркелкі жылжиды. Бізді қабылдауымызда уақыт кейде ақырын, кейде жылдам ауысқандай болады. Ал көркем шығармадағы уақыт оқиғаның суреттелуіне байланысты бірде жедел, бірде баяу жүріп, кейде үзіліп те отыруы мүмкін. Қайсыбір шығармаларда оқиға аяғынан басталып, суреткер уақытты кейін қарай жылжытып көрсетуі мүмкін. Мәселен, О.Бөкеевтің Үркер, Бәрі де майдан шығармаларында уақыт кейін жылжытылып, негізгі оқиғалар, тартыс лирикалық шегініс арқылы беріліп отырады.
О.Бөкеев шығармаларында уақыт пен кеңістік композициясы үлкен орын алады. Жазушының өзі де Қар қызы повесі жөнінде: Ол повесте менің айтайын дегенім тракторшылар өмірі емес, кеңістік пен жалғыздық мәселесі, адамның кеңістікті түсінуі, қабылдауы, кеңістіктің жалғыздыққа жасайтын ықпалы - дейді. О.Бөкеев шығармаларында жыл мезгілдері: қыс, көктем, жаз, күз өз кезеңдеріне сай айшықты бедерленіп отыруымен қатар уақыттың да өлшемі болып суреттеледі. Шығармаларда суреттелетін оқиғалардың уақтысы, мезгілі нақтылы көрініс табады. Таңның қылаң беруі, күннің шығуы, сәуле шашуы, талма түс, бесін, өліара бітіп айдың жаңалануы, айдың толысуы, бәрі де мезгілдік қызмет атқарып тұр. Сонымен бірге жазушы шығармаларындағы оқиғалар, іс-әрекеттер нақты сюжеттік уақыт жағынан алғанда екі-үш тәуліктік мерзімді ғана қамтып көрсетеді. Қалғандары кейіпкердің жан-дүниесіне сыналай кіру, ой дүниесін ақтару арқылы лирикалық шегініс, кейіпкер монологтары арқылы беріліп отырады. Жазушының Мұзтау повесінде негізгі кейіпкер Ақтанның нақтылы уақыт, үш күнгі елден жырақ тіршілігі суреттеледі. Ақтанның ойы, естеліктері кейін шегіну арқылы ғасырлар тереңінен сыр тартып көркемдік уақыттың танымдық сипатын, әсерлігін арттыра түседі. Автор кейіпкердің дүниеге көзқарасының қалыптасуына ерекше әсер еткен жағдайларды, мәнді кезеңдерді таңдай отырып, шығармадағы тарихи уақыт сыйымдылығын арттыра түседі. Өмірі Аршалының тарихымен сабақтас жазушы өзі ақ көңіл адам еді деп сипаттайтын өтірікші Асан шалдың ертегілері арқылы көркемдік уақыттың қаншалықты маңызды, мағыналы болатындығына көз жеткізеді. Осы Асан шалдың өтірігі арқылы шығармада фольклорлық уақыт пен кеңістік те бейнеленеді.
Тәуелсіздік жылдарындағы әдеби процесте мениппеяның кейбір белгілерін бойына жинаған, көркемдік ізденісі, тақырыбы, әдісі тұрғысынан елді елең еткізген, көзге алабөтен көрінген шығарманың бірі - М. Мағауиннің Қыпшақ аруы хикаясы. Шығармадағы фантастикалық, философиялық мотив, жұмбақ жайттар, уақыт пен кеңістіктегі еркіндік бірден зерттеушілердің қызығушылығын тудырды, қызу талқылаудың нысанына айналды. М. Мағауиннің Қыпщақ аруы романындағы басты кейіпкер - сұлулық. Айсұлу бегім уақыт пен кеңістікке тәуелсіз сұлулықтың символына айналған. Сюжеттік шырғалаң, шығарманың мазмұндық астарының қалыңдығы, уақыт пен кеңістік аясындағы еркіндік, өткен мен бүгін арасындағы контраст, өткен тарих сілемдеріне назар салу, ретроспективтік ыңғайдың молдығы жазушы шеберлігінің табиғи қуатын танытады.
Қазіргі қазақ прозасында мифтік бастаудың әсері күшті. Қаламгерлер өз шығармаларында аңыз-әңгімелерді, діни көне сюжеттерді кеңінен қолдану үстінде, бұл өз кезегінде олардың шығармаларындағы кеңістіктік-мезгілдік өлшемдердің күрделенуіне әкелді. Бұл ретте қаһармандардың ішкі әлемінің ұңғыл-шұңғылын, олардың жан дүниесінің, санасының, жадының, қиялының кеңістіктерін зерттеуге назар аудара бастады. Бұл бір жағынан адаммен байланысты философиялық мәселенің түп негізіне бойлауға, екінші жағынан жеке уақыт пен кеңістіктің шекарасын жылжытуға мүмкіндік берді.
Әдеби шығарманың композициясы - бейнеленген заттық бірліктердің және тілдік-көркемдік тәсілдердің ретпен орналасуы мен сабақтастығы, шығарма элементтерінің, белгілердің байланысу жүйесі [3, 150]. Теорияға иек артсақ, сюжет те, композиция да әдеби шығарманың мазмұнын көркем жинақтайтын формаға жатады. Бұлардың бірлігімен қатар өзгешеліктері де бар. Композиция барлық шығармада болады, өйткені композициясыз шығарма көркемдік қасиетінен айрылады. Композиция сюжеттен тыс нәрселерді де қиюластырады, яғни ол - сюжеттен кең ұғым. Әр суреткер шығармасының сюжетін өз қалауынша құрады, белгілі бір қалыпқа бағынбайды. Әр шығарманың архитектоникасы әр түрлі. Сюжет кез келген көркем шығармада бола бермейді (көбіне лирикалық өлеңдерде). Бұл турасында О.И.Федотов: Толық мағынасында эпос пен драма ғана сюжетті; оқиғалық желісі әлсіз немесе тіпті жоқ лирикалық шығармаларда сюжет болмауы да мүмкін. Нүктелік сюжет (В.В.Кожинов) ұғымы да бұл жағдайда жеміссіз [4, 85] - дейді.
Мысалы М.Жұмабаевтың Жаралы жан өлеңін алайық:
Соқпа сорлы жүрегім,
Шірі енді, ақ білегім!
Мынау қара құзғынның
Бердің-ау тәңірім, тілегін!
Сауықшыл есіл елім-ау,
Сарыарқа сайран жерім-ау!
Күмістей таза суы бар,
Айдын шалқар көлім-ай.
Сол жерде ойнап жүре алмай,
сауық-сайран құра алмай,
қарғаға құзғын жем болып,
қалғаным ба, бір алла-ай?!
Бұл өлеңде оқиғалық желі мүлдем жоқ. Шын мәнінде, мұнда еш нәрсе болып жатқан жоқ, тек ақынның жаны мен тәнінің күйзелісі, қара құзғынға жем болған трагедиялық ахуалы ғана бар. Лирикалық қаһарман қимыл жасамайды, әрекетке бармайды, тек өзін билеген сезімдердің тылсым құшағында, өміріне налиды, шарасыздықтан мұңаяды, қайғырады. Мұңы ұлы трагедияға ұласады. Дей тұрғанмен, лирикалық өлеңнің көркемдік әлемі жалпы әдеби заңдылықтарға бағынады, ол жанды әрекетке, қозғалысқа, ішкі динамикаға толы. Бірақ ол қозғалыс мазмұндық желімен ғана емес, бейнелеу желісімен байланысты. Қақтығыстың ширығуы сюжет арқылы шешілмейді, лирикалық тақырыптың дамуы арқылы көрініс табады. Түйіндей айтсақ, композиция сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыстырып қана қоймай, көркем туынды компоненттерінің бірлігі мен тұтастық жүйесін қамтамасыз етеді. Композиция шығармаға ішкі ырғақ дарытып, оны өз-өзінен (романдар мен повестерді) бөлімдер мен бөліктерге, (драманы) акт, перде, көріністерге, (лириканы) тармақтарға бөледі. Ал, композициялық шеберлік - шығармадағы барлық бөлшекті бір ғана бүтінге тұтастыру, бәрін бір ғана нәрсеге, негізгі идеяға бағындыру болмақ.
Әдебиеттану ғылымында баяндау тәсілі сюжетті белгілі бір субъектінің баяндауы арқылы беріп, оқырманмен арадағы байланысты орнықтырады. Баяндау тәсілі шығарманың құрылымына, идеясына ықпал ете отырып, екі мәселенің аясында: әңгімеленетін оқиға туралы және әңгіменің айтылуы арқылы көрінеді. Баяндау кезінде әңгімелеуші оқырманмен тікелей немесе жанама қарым-қатынаста болады. Автор баяндау арқылы көркем туындының сюжеттік желісін, композициялық құрылымын белгілейді. Көркем туындыдағы баяндаулар шығарманың көлеміне қарай ұзақ та, ықшам да болады. Мұндағы баяндаушы суреттеліп отырған оқиға мен оқырманның арасын байланыстырады. Әдеби шығармаға баяндаудың әр түрлі тәсілдері тән. Көркем мәтіндегі баяндаудың ерекшелігі туралы орыс ғалымдары М. Бахтин, А. Чудаков, қазақ ғалымдары Т. Нұртазин, Т. Рақымжанов, Т. Есембеков т.б. зерттеушілер байыптаған. Баяндау - оқырман мен баяндаушы арасындағы қатыстылықты жүзеге асыратын тілдік негіз. Мұнымен қоса, баяндау мәтіндегі белгілі бір үзінділерді немесе шығарманың тілдік құрылымын анықтайтын мағынада да қолданылады. Кейде баяндау суреттеу, бейнелеу тәсілдерімен де аралас қолданылады. Өткен ғасырдың орта шенінде орыс әдебиеттануында тілдің ара жігін, яғни баяндаушы немесе әңгімеші мен кейіпкердің тікелей тіл қатысымын алшақтататын көзқарас туындады. Бұл әсіресе, М.Бахтин еңбектерінің әсерінен орнықты. Осының нәтижесінде бейнелеу сипатындағы әңгіменің жиынтығы баяндау деп аталып, бұрын онымен тең қолданылатын суреттеу мен талдау (мінездеме) оның құрамдас бөлігіне айналды. Әдеби энциклопедияда баяндауды: "эпикалық әдеби шығарманың төл сөзден басқа бүтін құрамы" дейді [5, 309]. Баяндауда оқиға жөніндегі суреттеу даралай көрінеді. Яғни, суреттеу баяндаудың формасы ретінде өзінің бейнелеу жағынан ерекшеленеді. Суреттеу алдымен - көркем кеңістіктің бөлігі. Ол жөнінде Лессингтің трактатына сүйене отырып, Бахтин де негіздеген [1, 398]. Мәтін автордың ойын объективтендіріп, шығармашылық және адам мен қоршаған дүние туралы толғанысын сыртқа шығарып, автор санасынан да тысқары адам баласының жетістігіне айналды. Зерттеуші Л. Г. Бабенконың көрсетуінше, мәтінді қабылдаудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол мәтіннің болмысынан туындайды. Мәтінді қабылдау екі сатыдан тұрады. Олар: материалдық белгілерді тікелей қабылдау; тілдің образдық белгілері арқылы мазмұнды қабылдау [6, 129]. Мәтінде баяндаудың композициялық-тілдік формасының екі базалық негізі - автор сөзі мен кейіпкер сөзі дараланып көрінеді. Негізінен алғанда, автор туындысына өзі баяндаушы болады. Ол шығармадағы оқиғаның ретін, кейіпкерлердің көріну тәсілдерін, шығарма тілінің көркемдігін қамтамасыз етеді. Автор кейде шығармасында өзі жасаған шындық әлемімен бірігіп, біртұтас дүние болып кетеді. Баяндау құрамына шығарма авторы, кейіпкер, олардың арасындағы қарым-қатынас, шығарманың белгілі бір мезгілдік, кеңістік және экспрессивтік тұрғыдағы бағдары енеді. Бұлардың бәрі бірлікте бола отырып, автордың идеялық-эстетикалық көзқарас-қатынасын білдіреді. Әрине, мәтін біркелкі дамымайды. Оның тұрақты (статикалық) және қозғалмалы (динамикалық) сипаты болады. Яғни, тұрақтылығы құрылымдық-семантикалық ғылыми парадигма ұстанымы тұрғысынан көрінсе, қозғалмалылығы коммуникативті лингвистика, қабылдану, ұғыну тұрғысынан көрінеді. Мәтіннің бұл екі күйін бір мезгілде қарастырғанда көркем мәтіннің тұтас құрылымы пайда болады. Көркем шығарманың құрылымы түрлі компоненттерден тұрады. Олар көркем туынды тілінің эстетикалық заңдылықтарына бағынып, көркемдік-тілдік жүйе құрайды. Сюжетті құрайтын оқиғалардың өзара қарым-қатынасы түрліше болады. Кей жағдайда оқиғаның біреуі алдыңғы кезекке шығып, бір әрекеттің желісінде өрбиді. Бұл жағдайдан басқа шығарманың оқиғалары бір-бірімен тең түрде дамып, өзінің басталуы мен аяқталуын дербес сақтайтын сюжеттер де болады. Бұл туралы әдебиет зерттеушісі Ю. Лотман: "Туындының басталуы мен аяқталуы - эпизодтық фабулалар. Мұнда оқиғалар өзара себеп-салдарлы байланыста болмайды. Олар тек бір-бірімен уақыт жағынан ғана байланыста" деген пікір білдіреді [7, 30]. 589 Көркем шығармада баяндаушы немесе әңгімешінің орны ерекше. Олардың ерекшелігі оқиғаны жеткізулерінен айқындалады. Біреуі оқиғаны үшінші жақтан баяндаса, екіншісі оқиғаның қатысушысы ретінде көрінеді. Әдебиет зерттеушісі В.Е.Хализев: "Оқиғаны өз атынан тікелей баяндайтын адамды әңгімеші деу керек", - дейді. Үшінші жақтан баяндайтын адам өзін бәрін білетін автор ретінде немесе белгісіз, жасырын әңгімеші ретінде көрсетуі мүмкін. Бірінші жақтағы баяншы тікелей автор да, нақты әңгімеші де, шартты түрдегі баяншы да болуы мүмкін. Осы жағдайдың әрқайсысында әр түрлі мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Енді бір жағдайда мәтіннің авторы өзінің нақты позициясын әр түрлі: өзі арқылы, жасырын автор түрінде, аты аталмаған басқа кейіпкерлер атынан да беруі мүмкін. Баяншы - оқырманға кейіпкердің әрекеттері туралы баяндап, оның өту уақытын белгілеп, кейіпкердің бейнесін, ортасын суреттеп, оның ішкі дүниесін ашады. Бұл кезде ол бәрінен тысқары тұрады. Баяншының міндеті бір мезгілде өзі бейнелеп отырған шектеулі кеңістікте көріне отырып, оның оқырмандарына да арналады. Яғни, автордың бейнелеп отырған кеңістігінің сыртына да шығып кетеді. Сонда баяншы белгілі бір адам бейнесі емес, ол функция деген жөн. Баяншының автордан өзгешелігі сол, ол суреттелетін уақыт пен кеңістіктен тыс тұрады. Әңгімешінің бейнесі - характер немесе "тілдік тұлға" (Бахтин) - субъектіні бейнелейтін негізгі айырма. Яғни, әңгімеші - бейнелеудің субъектісі. Ол жеткілікті түрде объективтеніп, белгілі бір әлеуметтік-мәдени және тілдік ортамен байланысты болып, шығармадағы басқа да кейіпкерлерді бейнелейді. Баяншы керісінше өзінің қызметі жағынан автор-тудырушыға жақын. Осымен бір мезгілде кейіпкермен салыстырғанда ол неғұрлым бейтарап тілдік ақпараттарды жеткізуші. Кейіпкер неғұрлым авторға жақын болған сайын, олардың тілдік айырмасы аз болады. Баяншының дәнекерлік қызметі оқырманға өткен оқиғалар мен әрекеттер жайлы жеткілікі де сенімді мағлұмат беруге көмектеседі. Әңгімешінің дәнекерлік қызметі бейнеленіп отырған әлемнің ішіне кіруге, оған кейіпкердің көзімен қарауға мүмкіндік береді. Біріншісі белгілі бір сыртқы көзқарастармен байланысты. Сонымен кең түрде алғанда баяндау - баяндаушы, әңгімеші, автор бейнесінің сөйлесулерінің жиынтығы бола отырып, бейнеленіп отырған әлем мен оқырмандардың арасындағы дәнекерлік қызмет деген сөз. Яғни, баяндау кең түрдегі мағынаға ие болады. Ол суреттеу, ой толғау, тікелей және жанама түрде көрінетін тілдік құрылым ретінде көркем шығармада барынша кең қолданылады. Баяндау тікелей мағынасында ақпаратты жеткізу қызметін атқарады. Бұл кезде берілетін ақпарат бейнелі, көркем түрде жетеді де, оған суреттеу, бейнелеу, портрет, пейзаж, хабарлау, монолог, диалог кіреді. Суреттеу кезінде баяншы оқиғаны, оның өту орнын, кеңістігін сипаттап, қосымша ақпарат, мәліметтер береді. Бейнелеу негізінен көркемдеу тұрғысында, яғни, оқиғаның өтетін орнының жекелеген, ерекше көріністерін суреттеп, кейде зат, бұйым (интерьер) арқылы толықтыра түседі. Сөйтіп, оқырманға көркем туындының әсерлілігін күшейтеді. Көркем шығармаларда басым орынды баяндау алады, яғни автор өз сөзімен оқиғаны баяндап береді. Ол қатысушылардың тартыстарының нақты себебін ашып кейде екі суреттеудің арасына дәнекер болады, қиюластырады, кейде көрсетейін деген өмір құбылысына бағыт сілтейді. "Көркем шығарманың құрылысын талдағанда, мақсат тек байланысын, дәлелдеуін, шарықтау шегін немесе кейіпкерлердің жасалу жолдарын, пейзаж, баяндауларын танып, білу ғана емес, шығарманың бүтін дүние ретіндегі тұтастығын, оны баяндаудағы автордың шеберлігін де білу керек" [8, 83]. Әдеби шығарма оқылу арқылы өмір сүреді. Көркем шығарманы оқығанда барлығы бірыңғай емес, әр алуан әдіс, әр түрлі жолдармен құрылағанын байқаймыз. Көрсетейін деген өмір құбылыстарын қалай суреттемек, композициясын қалай қиыстырмақ, қайткенде ол тартымды, қызықты болады, міне осыларға байланысты мәселелер алдыңғы кезекте тұрады. Жазушы шығармасында бір оқиғаны, оған қатысушы адамдарды және олардың айналасын көрсете отырып, көбінесе осылардың барлығын өзі қалай көрді, білді, оны ашып айтпайды. Шығарманың композициясында баяншының рөлі үлкен. Оның маңызы мынадан көрінеді: а) адамға, оқиғаға белгілі бір көзқарасы; ә) айтылған оқиғаның реттік жүйесі; б) оқиға жайындағы пікірмен байланысты түсіндіру; в) оқиғаны аңыздау [8, 89]. Әдеби шығарма - үнемі қозғалыс үстінде болатын адам өмірінің қандай да бір шектеулі ортадағы көркем бейнесі. Әдеби шығарма сонымен бірге - нақты ұғым. Себебі, біз оны 590 қолымызға алып оқимыз, көзбен көреміз. Олай болса бір әдеби шығарма басқа өнер туындысының (кино, театрлық қойылым) өмірге келуіне де ықпал етеді. Сонда, біріншіден, әдеби шығарма өмірдің бейнесі; екіншіден, ақиқат өмірдегі нақты зат болып табылады. Әдеби шығарманың өмірден орнын табу үшін қаламгердің оны жазып шығуы жеткіліксіз, сонымен бірге оны оқырман қабылдауы керек. Яғни қаламгер өз шығармасында оқырманның көкейіндегі мәселені тереңнен қозғап, әдеби шығармада бейнеленген өмірді әр оқырман өз өміріндей жақын қабылдап, "әдебиеттегі өмірге" жан-тәнімен араласып кететіндей, сана-сезіміне әсер ете алуы керек. Бұл мәселелер мазмұн мен пішіннің бірлігінен келіп жүзеге асады. Мазмұн - ақиқат өмірді танып-білу мен сараптаудан, бейнелеуден туатын тұтастық. Бұлар өзімен-өзі жеке-дара қалып қоймайды. Олар әдеби шығармада бейнеленген оқиғалардың, іс-әрекеттердің, сезім-күйлердің өне бойында көрініс тауып отырады. Автор - көркем туындыны өмірге әкелуші. Автор жасаушы, баяндаушы объективті әңгімелеуші ретінде көрінеді, ол өз кейіпкерлерімен тек кей сәттерде ғана бірге қуанып, бірге қайғырады. Алайда, автор сөзі кейіпкер сөзімен мүлде араласып, жоғалып кетпейді, автор қашанда анық байқалып тұрады. Ол өз кезеңінің әдеби өміріне араласады, басқа авторлармен, бұқаралық ақпарат құралдарымен, кітап шығарушылармен тығыз байланыста болады. Автор-жасаушы өзінің шығармасын тудырады. Оның көзқарасы, идеясы, дүниетанымы - сол туындының негізін құрайды. Ол шығармасына қажетті материалды біртіндеп жинап, бүтін мәтін етіп жасайды. Автор-жасаушы бірден байқалмайды. Ол өзінің шығармашылық ерекшеліктерімен, даралығымен танылуы керек. Автор кейде шығармашылық үдерісте өзінің жасайтын мәтініне билігі жүрмей де қалуы мүмкін. Ол сюжет жетегінде көркем шығармасын өзі күтпеген жағдайда дамытады, аяқтайды. Ал, автордың көркем шығармада көрінуі күрделі. Аяқталған шығарма жасау - жазушының шығармашылық мақсаты. Автор-әңгімелеуші өз кейіпкерінің бейнесіне еніп, олармен бірігіп те кетеді.
Уақыт және кеңістік сияқты философиялық ұғымдардың көркем әдебиеттегі көрінісін сөз еткенде, назарда болатын басты мәселе - әр қаламгердің өз туындысында жасаған образдар жүйесі, дәлірек айтсақ, автордың адам концепциясына деген қарым-қатынасы.
1960 жылдардан бастап адамды жан-жакты зерттеу, оньщ аса күрделі де қиын жаратылыс екендігіне айрықша көңіл бөлу процестері біртін-біртін жүзеге аса бастады.
Осы кезеңнен басталған әлемдік деңгейдегі аса ірі өзгерістер, ауқымды оқиға, құбылыстар, бәрінен бұрын, қаламгер санасында серпіліс пен сілкіністі туғызды. Өмірлік мәні бар Адам. Ол кім? Оның өмірінің мәні мен маңызы, мазмұны неде? Адам не үшін өмір сүреді? Егер шыр етіп дүниеге келген адамның барша болмысында жауыздықтан гөрі жақсылық басым болса, сол адам есейе келе неліктен басбұзар, тентек, қылмыскерге айналады? Жер бетіндегі қырғын соғыстар, түрлі пиғыл, көзқарас апалығы сол адамдардың қарым-қатынасынан туындап жатқан жоқ па? Ендеше, сол адамның мінезін, пиғылын, дүниетанымын, дүниеге, өмірге деген көзқарасын үйлестіріп отыратын, ретгеп отыратын еш нәрсеніц жоқ болғандығы ма? деген сұрақтар күн тәртібіне өткір түрде қойылды. Адамзат баласының тарихында осындай сұрақтардың дәл осылай тарих сахнасына шығуы басқа уақытта болып көрмеген еді.
XX ғасырдың 1970-80 жылдардағы қазақ повестеріндегі уақыт және кеңістік ұғымдарын қарастыру бүгінгі күн тұрғысынан алғанда қоғамдық- тарихи қажеттіліктен туындады деуге толық негіз бар. Яғни дәл осы кезеңнен бастап адам концепциясына көркемөнерде, ғылымда ерекше назар аудару сол адамды түрлі қырынан қарастыруға алып келді: адамның әлеуметтік қыры, философиялық қыры, эстетикалық қыры. Ал бұлайша қарастыру адамның өз ғұмырындағы түрлі қарым-қатынастарға назар аударуға алғы шарттар жасады: адам мен адамның карым-қатынасы, адам мен қоғамның қарым-қатынасы, адам мен табиғаттың қарым-қатынасы. Ғылыми тұрғыдан тұжырымдап айтар болсақ, XX ғасырдың 60 жылдарынан басталған өзгерістер кезеңі өмірде де, өнерде де уақыт және кеңістік категорияларының күрделенуіне әкеліп қана қойған жок, сонымен қатар ол ұғымдарды жан-жақты зерттеудің де қажеттілігін туғызды. Бұл жерде бір нәрсені басты назарда ұстаған жөн: қаламгердің нақты шындықды бейнелеу барысында жүгінетін уақыт пен кеңістігі бар, сондай-ақ оның қиялында, көркемдік әлемінде салтанат кұратын уақыт пен кеңістік ұғымдары бар.
Өмір жайлы қаламгер толғанысы оның шығармаларына философиялық реңк дарытты. Философиялық ой-толғаммен қатар, әлеуметтік, адамгершілік, этикалық проблемалардың да сол кезеңде әдеби процеске молынан енгені мәлім. Осы проблемаларды шешу жолында қазақ қаламгері әлем, дүние, қоғам, адам туралы өз көзқарасын шығармаларына арқау етті.
Қандай халықтың болсын, руханият мұрасы тууы, қалыптасуы, дамуы жағынан біркелкі емес, себебі, олар тарихи-қоғамдық, саяси-әлеуметтік жағдаяттарға тікелей тәуелді. Егер философ-ғалым А.Ф.Лосевтің пікіріне сүйенсек, XIX ғасырда орыс философиясының міндетін орыс әдебиеті атқарғаны мәлім. Егер философияның міндетін XIX ғасырда орыс әдебиеті атқарса, қазақ қаламгерлерінің аса күрделі философиялық жайттармен өнер әлемінде бетпе-бет келуі XX ғасырдың 60-70 жылдарынан басталады. Адам өмірі жайлы толғану, уақыт пен кеңістік категорияларьша жүгіну қазақ әдебиетінің барлық жанрларында осы кезеңде айрықша бой көрсетті. Алайда бұл салада повесть жанрының алатын орны ерекше. Себебі, Д.Исабеков, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, Т.Әбдіков, О.Бөкеев сияқты 1960-70 жылдары әдебиетке келген басқа да қазақ қаламгерлері өздерінің шығармашылық жолын әдебиеттің шағын жанрлары - әңгіме, повестен бастады.
Иә... Ол жұлдыздар мәңгілік! Олар мәңгі жасайды. Бұдан сан миллиард жылдар бұрын тап осылай жымыңдап тұрған, әлі тұр. Бүдан кейін де тұра бермек. Олар сан жетпес үлы оқиғалардың куәсі. Ой! Олар қандай бақытты еді шіркін! Ал, біз ше? Елу жыл, мейлі, жүз жыл бола-ақ қойсын, тіпті кісі күлерлік үлес емес пе? Елу жыл! Кейбіреулер аспан астындағы тіршіліктің қыры мен сырына қанықпай жатып-ақ қыршын кетеді. Елу жыл! Бұл не? Міне, мына жапырақтар төбемізден тегіліп тұр.Елу жылда осындай жапырақтарды елу-ақ рет көресің, елу-ақ рет қар басасың. Сол да үлес пе? Адамға келгенде жомарт табиғат кандай сарандық жасаған еді! Ал жұлдыздар! Олар бақытты!.. [9, 117-118].
Бұл - Д.Исабековтің Пері мен періште повесіндегі Сафураның толғанысы.
Сафура - повестің бас кейіпкерінің бірі. Оқиға бірінші жақтан яғни Сапардың баяндауымен өтіп жатса да және Сапар - Сафура - Құлахмет бейнелері үш таған тәріздес болып, шығарманың басынан аяғына дейін оқырман назарында болса да, Сафураның жетекші қаһарман екендігі еш дау тудырмаса керек.
Сафураны ашындырған, уақыт пен кеңістікке философиялық баға бергізген жағдаяттар сол өмірдің өзінен алынған. Ол толғаныс - тек Сафураға ғана тән емес, автор - Д.Исабековке де тән. Адам концепциясына тереңірек үңілу оны осындай қаһармандарды жасауға, әсіресе, контрасқа толы үш түрлі кейіпкерді сомдауға итермелеген.
Тыныштық күзетшісінің бас қаһарманы - Демесін. Өмірді алуан түрлі қайшылығымен, кереғар тартысымен, түсініксіз көптеген жайттарымен шынайы түрде кеекіндеуге ұмтылған Исабеков өз қаһарманын да сондай кереғар, қарама-қайшы, бір қарағанда өте түсініксіз әрі қорқынышты фонда алған. Өмір қайшылыққа толы, кереғарлыққа толы. Ол біреудің іңкәрлік сезімін оятады, біреуге қорқыныш ұялатады. Демесін - қайшылықты тұлға. Алайда автор оны тыныштық күзетшісіне айналдырған. Неге?
Авторлық идея ұлтгық болмыс ерекшелігімен суарылған. Соның нәтижесінде толық қанды адам концепциясын жасауға ұмтылған автор есі бірде кіріп, бірде шығатын қарапайым азаматты аса биік деңгейге көтерген.
Авторлық концепция жалпыадамзаттық проблемаларды осы Демесін бейнесі арқылы көтерген. Адам болмысына қажет нәрсе - тыныштық, ұрпақ өсіру, бала сүю, оның қызығын көру. Әсіресе қазақ ұғымында ұрпақ жалғастығы, шаңырақтың отын сөндірмеу айрықша орын алатыны мәлім. Адамға ең қажетті нәрсе - бейбіт, мамыражай өмір тек тыныштық аясында ғана жүзеге аспақ. Тьшыштық - гуманизмнің серігі. Гуманизм - человеколюбие яғни адамды адамның сүюі. Осы тепе-теңдік неге бұзылды?
Жазушы қиялы, фантазиясы оны суреткерлік шеберлік жағынан ғана биіктетіп қоймай, уақыт пен кеңістік ұғымдарына да тың шешіммен келуіне алғы шарттар жасаған. Қаламгерден, ол жасаған рухани мұрадан тыс уақыт пен кеңістік ұғымдары жоқ.
Сонымен бірге Д.Исабековтің Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі повесі - ондағы қаһармандардьщ ғана емес, бәрінен бұрын, автордың өзіндік концепциясына негізделіп, қаламгерлік қиялынан берік орын алған уақыт пен кеңістік үғымдарының көрініс табуы.
Тіршілік повесі - жер бетіндегі қыруар адамның қарапайым өкілдері - Киеван, Қыжымкүлдердің жүріп өткен жолының хронологиялық тізбесі ғана емес, сонымен қатар, уақыт пен кеңістік атты құдіретті ұғымдар аясындағы адам атты тіршілік иесін тануға деген қаламгер талпынысы. Повестің Тіршілік атануы автор санасындағы тіршілікке деген ұғыммен шебер қиюласқан. Сондықтан да болса керек, Қыжымкүл толғанысы сиякты болып көрінсе де, автордың толғамына айналған үзінді жоғарыдағы пікірімізге берік негіз болатын сияқты. Шынында, уақыт деген ұста екен, Қыжымкүлдің кеудесіндегі меңдуананың түтініндей кою да ащы қасірет бірге-бірте сейіліп санасындағы ұмыт болатын нәрселер ұмытылып, ұмыт болуға тиісті емес жайлар ғана сараланып қала берді. Жыртық көңілін үй ішінің күйбең тірлігімен жылап таң атырып, күн батыруға ғана мақсат еткен бұл тіршіліктен ол зерігіп, бір жағынан жесір қатынның болмашы табысына ортақтасып жата беруге жаны төзбеген ол кетемін деген сөзді қанша айтса да Қымқа көнбей қойды.
Тәңір айдап, тұз тартып келген бөгде жердің алғашқы қары түсті.
Енді ол көктем шыққанша кетем деген ойын ұмыта тұрады. Бәлкім, қар кетіп, жер жаңарам дегенше ол да бұларға әбден бауыр басып, қабақ шытпақ түгілі кет деп тигізіп айтсаң да айырыла қоймайтын шаққа жетер [9, 350].
Адамдарға ортақ болып келетін тағдыр атты ұғымның қыр-сырына үңілу, жіті көзбен барлау, зерттеу - қаламгердің басты міндеті. Міне, Д.Исабековтей суреткердің өз шығармаларында осындай миссияның үдесінен шығуға ұмтылғанын аңғару қиын емес. Оның барлық шығармаларында адамдардың қарапайым қарым-қатынасынан жалпы адамзатқа көп реттерде ортақ болып келетін жағдаят-кұбылыстар туындайды. Ал, осынау процесті жасау барысында автор әлем яғни дүние деген ұғымды біртұтас, органикалық бірлік-байланыста көргісі келеді, біздерше, солай болуы керек те, себебі, ...возникла и все больше обостряется потребность увидеть мир в единстве, как нечто цельное, где даже отдаленные сферы взаимосвязаны, взаимообусловлены [10, 243] деген пікір адамның жаңа уақыт аясындағы орнының қандай болуы керек екеніне жарқын дәлел бола алады.
Адамгершілік атты ұғымның тек адамға ғана тән қасиеттер екенін сезіне отырып, жазушы ол проблеманы жалпыадамзаттык деңгейге көтеруге тырыскан. Жазушының Дермене повесіндегі адам концепциясына үңілуі осы ойымызды айғақтайды. Адам концепциясына терең үңілу авторға өз халқының, алғыр да дүниетанымы берік қалыптасқан ұлтының зейіндік-зерделілік өре-деңгейін көрсете білуге талпынуыыа барынша мүмкіндік жасаған.
Философиялық оймен астаскан адамгершілік идеялары авторлық баяндауда Дермене повесінде былайша берілген: Жағы қарысып, көзі мандайға шыкдан қалпы үнсіз қала берді. Ызалансаң екі бүктеп калтаға салып кете беретін мына қушиған шалдың өзінен мың есе мықты екеніне, жүрсе сықыры естілетін сүйегінің өзінен мың есе таза екеніне қазір ғана көзі жеткендей болды. Және мына шал ақшаның ұрланбағанын, бұл байлам жігіттің дүниеқоңыз пасықтығынан туғанын сезіп бара жатқанын бұ да байқап, әрі шошына, әрі таңдана тосылып қалған-ды. Онысымен тұрмай, үйге жүр деп қонаққа шақыруы мұны мына бөлмеге тірі көміп кеткенмен бара-бар көрінді [9, 312-313]. Шығарманың құрылымдык жүйесінде ғана емес, автордың адам концепциясына үңілуінде, қаламгерлік позициясында негізгі өзектің рөлін аткарып тұрған үзінді осы.
Шығармада кейіпкер көп емес, үш-төрт-ақ кейіпкер. Повестің сюжеттік желісінде бастан-аяқ көрінетіні үшеу: Тоқсанбай қария, оның немересі Ергешбай және Омаш. Егер жоғарыдағы авторлық баяндау жазушының осынау жайтқа берген бағасын белгілі дәрежеде көрсетіп тұрса, Д.Исабеков өз бағасын қанағат көрмей, Тоқсанбай қарияның да бағасын. беру мәтін көрсетуді дұрыс деп тапқан.
Д.Исабековтің Сүйекші повесіндегі бүкіл оқиға өте аз мерзімнің ішінде өткені байқалады. Адамның жан дүниесі - күрделі әлем. Осынау қағиданы басшылыққа алған қаламгер Тұңғыш сүйекшіні екі жағдайда алып, образын жасауға тырысқан: біріншісі - кешегі уақыт яғни қаһарманның өткен өмірі, екіншісі - бүгінгі уақыт яғни қаһарманның бүгінгі өмірі. Түнғышының бүгінгі өмірін суреттей отырып, автор оның өлімімен өз шығармасын аяқтайды. Тұңғыш - күрделі бейне, күрделі болғанда жұмбақ бейне. Ол үшін адамға тән қуаныш та, қайғы да бәрібір. Оның құштарлығы, өмірге деген тойымсыздығы, балалық, жастық шағы, ішкі сезімінің бұлқынысы - бәрі-бәрі кешегі уақыттың, кешегі өмірдің аясында қалған. Шығарма - күрделі. Авторға өз кейіпкерімен қоштасудың мерзімі таяп келеді. Қаламгер жүрегі қан жылауда. Сондықтан да болса керек, оның жайшылықта сараңдау беретін табиғат суретін, ата мекен суреттерін өзгешелеу реңкте, шалқыған сезім әсерімен беруі бірден байқалады. Өз қаһарманының трагедиясына автор да сенбейтіндей.
Қаршадайынан пешенесіне ешқандай бақытты сәт жазылмаған Тұңғыш бейшараның осыншама езілген күйіне, ешнәрсеге селт етпейтін селқостығына, қысқартып айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адамзат баласын ұзақ ғасырлар бойы уақыт және кеңістік проблемалары ойландырып келеді. Көне Грецияда ол проблеманы зерттеумен Аристотель алғаш рет айналысты. Бұл саладағы еңбектер XVII - XIX ғасырлардағы Лессинг, Гердер, Дюбо, Хоум, Шефтсбери, Гегель зерттеулерімен белгілі. XX ғасырдың 20-30-жылдарында М.Бахтин, Л.Выготский, С.Эйзенштейн недәуір еңбек сіңірді. XX ғасырда әдебиеттің уақыт және кеңістік аясындағы проблемаларды алдыңғы кезекке шығару жайттарын тығыз бірлікте қарастыру жүзеге аса бастады. Дәл осы тұста екі түрлі пікір, көзқарастың калыптасқанын айрықша айтқан орынды. Олардың алғашқысында уақыт категориясьша айрықша мән берілсе, басқа зерттеушілер кеңістік категориясына ерекше көңіл бөлді. Бұл орайда уақыт және кеңістік категорияларын біртұтас күйде қарастыру кажет екендігіне көңіл бөлген, ол ұғымдарға алғаш рет хронотоп деп ат қойған М.Бахтинның еңбегін айрықша айтуымыз қажет. Оның негізгі идеясын Г.Н.Слепухов, Н.Г.Измайлов, Ш.Е.Елеукенов, Н.Л.Лейдерман, Қ.Ш.Нұрланова, О .А. Светланова, В.В.Савельева т.б. зерттеушілер одан әрі қарай жалғастырды. Бұлардың ішінде Г.Н. Слепухов өз еңбектерінде хронотоптың мазмұндық жағына көбірек назар аударады. Ол уақыт пен кеңістік категорияларын ол ұғымдардың танымдық функциясы түрғысынан қарастырады. Зерттеуші Н.Г.Измайлов уақыт және кеңістік ұғымдарын көркемдік әдіспен байланыстыра келе, хронотоптың ауқымына шығарманың мазмұндық нысанын, сюжетті және жанрды құрайтын маңыздылығын жатқызады. О.А. Светланова Н.Г.Измайловтың көзқарасын құптай келіп, хронотопты дәуірдің өзі белгілейтін, мәдениеттің ұлттык ерекшелігі айрықша кескіндейтін мәселелерге жатқызады. Уақыт және кеңістіктің жанрлық құрылым функциясында алатын орнына қазақ зерттеушісі Ш.Р.Елеукенов арнайы еңбек арнаған. Ғалым әр түрлі дәуірлердегі казақ жазушыларының шығармашылығын талдай келіп, қоғамның, әдебиеттің даму деңгейіне орай уақыт және кеңістік туралы ұғым, түсініктердің де күрделене түсетіндігін атап өткен.
Жалпы алғанда, хронотоп теориясын зерттеуге айрықша үлес қоскан ғалымдардың бар екенін айтамыз. Міне, көркем әдебиеттегі уақыт және кеңістік категорияларын қарастырған ғылыми еңбектерді шолып өткеннің өзінде-ақ проблеманың аса көкейкесті екендігі байқалады. Сондықтан, дипломдық жұмысымыз Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістікке арналған. Осы ретте зерттеу жұмысымызда көркем шығармадағы уақыт пен кеңістік категориясы ұғымдарына түсінік беріп, әдебиеттанудағы уақыт пен кеңістік ұғымдарына тоқталдық. Атап өткен ұғымдарды ажырата келе, қазақ повестеріндегі көркемдік уақыт пен кеңістік және сюжетті талдауға тырыстық. Сонымен бірге, тек өткен ғасырда жазылған повестерге ғана тоқталмай, қазіргі повестер композициясындағы мекеншақ категориясының әлеуметтік, көркемдік-эстетикалық қызметін қарастырдық.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеуде XX ғасырдың алатын орны ерекше. Егер елуінші жылдардың аяғы мен алпысыншы жылдардың басындағы қоғамдағы жылымық сәт сол тұстағы кеңестік кеңістіктегі әмірдің барлық салаларында айрықша із қалдырғанын еске алсақ, бұл кезендегі әдебиеттің рөлін айрықша бағалағанымыз орынды. Кеңес мемлекетіндегі Қазан революциясы, азамат соғысы, өндірісті дамыту, байлар мен кулактарды тәргілеу, күштеп ұжымдастыру, қолдан жасалынған аштық, халық жауларына карсы күрес науқаны, Ұлы Отан соғысы, бүлінген шаруашылықты қалпына келтіру, тың және тыңайған жерлерді игеру сияқты ірі іс-шаралардан қоғамның аз да болса тыныс алған сәті болатын. Міне, дәл осы кезеңде әдеби процеске серпінді күш, жаңа леп өкілдері келіп араласты. Санада сілкініс пен серпіліс пайда болды. Бұл тұста әдебиетке араласқан Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, Д.Исабеков, О.Бөкеев, Т.Әбдіков т.б. тоталитарлық тәртіптің негізгі талаптарының басты қағидаларын мүлтіксіз орындауға бейілді болды деп ешкім де айта алмас. Олар шыңғырған шындықты тікелей айта алмаса да тұспалдап жеткізді, астарлап айта алды. Әңгіме, әсіресе, повесть жанры олар үшін жемісті еңбек етуге алғышарттар жасады. Жалпы алғанда, повесть жанры жайында недәуір еңбектердің жазылғанын айта кеткен абзал. Алайда жоғарыда айтқанымыздай, әдеби процесс аясындағы көркем туындыны түрлі қырынан зерттеу қазақ әдебиеттану ғылымында енді-енді ғана қолға алынып жатыр десек, асыра айтқандық бола қоймас. Сондай проблеманың бірі - көркем әдебиеттегі уақыт және кеңістік проблемасы. Уақыт және кеңістіктің философиялық категориялар екендігі, материяның жалпы формалары екендігі, оның маңызды атрибуттары екендігі жұртқа мәлім. Бұдан уақыт және кеңістік сынды философиялық категориялардың көркем әдебиеттегі көрінісі мәселелері қазақ әдебиеттану ғылымында біртін-біртін қолға алынып келе жатқандығы көрінеді. Сонымен бірге қарастырылып отырған мәселенің өзекті екендігін байқау қиын емес.
Диплом жұмысының нысаны. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік.
Зерттеу пәні. Қазақ әдебиетіндегі повесть жанры.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ әдебиеттану ғылымындағы повесть жанрындағы шығармаларды, зерттеулерді қарастыра отырып, ондағы уақыт және кеңістіктің алатын орнына қысқаша болса да түсінік беру.
Диплом жұмысының міндеттері:
Қазақ повестері авторларының уақыт және кеңістік жайлы ұғымдарын қарастырып, өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан талдап көрсету;
Қазақ повестерінің идеялық, мазмұндық ерекшеліктерін, құрылысын талдау арқылы қазақ қаламгерлерінің повестеріндегі сюжеттік- композициялык құрылымның ерекшеліктеріне саралау жүргізу;
Көркем әдебиеттегі басқа жанр түрлеріне қарағанда уақыт пен кеңістік ұғымдарының повесть жанрында көрініс беруінің өзіндік сипаттарына талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілдері: Аталмыш проблема алуан қырлы, көп салалы және қазақ әдебиеттану ғылымында жан-жақты толыктай зерттеле қоймаған, сондықтан әдебиеттану ғылымында салыстырмалы зерттеу әдісі басшылыққа алынды, мағыналық-құрылымдық талдау өлшемі басты назарда болды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні: Зерттеудің теориялық және практикалық өзегі қазақ көркем әдебиетіндегі уақыт және кеңістік ұғымдарының көрінісі жайлы жазылған еңбектеріне негізделді. Бұл қазақ көркем әдебиетіндегі уақыт және кеңістік ұғымдарын теориялық жағынан ғана талдап қоймай, қазақ повестеріндегі уақыт және кеңістік ұғымдарының көрінісін практикалық түрде қаламгерлердің шығармаларында қалай және қандай фактілерге негізделе жазылғандығын көрсетеді.
Зерттеудің дереккөздері мен материалдары: Зерттеудің деректік материалдары Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, О.Бөкей, Д.Исабеков, З.Шәрбақынұлы, А.Алтай сынды қаламгерлердің повесть жанрында жазылған шығармалары негізінде болды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Көркем шығармадағы уақыт пен кеңістік категориясы
Көркемдік уақыт пен кеңістік - әдебиеттану ғылымындағы мәні терең өзекті мәселелердің бірі. Болмыстағы құбылыстардың барлығын біз осы өлшемдер арқылы ғана бағамдай аламыз. Тылсым табиғатта мезгіл мен мекен заңдылығына бағынбайтын еш нәрсе болмас. Кеңес заманында таптық ұстанымға сүйенген зерттеушілер кеңістік пен уақытты тарихи уақыттың ғана ішінде қарастырды. Алайда соңғы жылдары көркем шығармадағы уақыт пен кеңістік мәселесін зерттеген теориялық еңбектер жарық көруде. Орыс әдебиеттануында көркемдік кеңістік пен уақыт турасында алғаш сөз қозғаған ғалымның бірі - М.Бахтин. Ол көркем шығарманың бітіміне лайық өзара байланысқа түсіп, көркемдік қызмет атқаратын уақыт пен кеңістіктің бірлігін хронотоп деп атайды. Көркем шығармадағы хронотоп немесе мекеншақ (Б.Майтанов) ұғымы әлемнің философиялық-логикалық моделін бейнелеу арқылы өтпелі дәуір әдеби процесіндегі терең өзгерістерді пайымдауға мүмкіндік береді. М.Бахтин: Әдеби көркем шығармадағы хронотоп дегеніміз - уақыт пен кеңістік белгілерінің нақтылы бір бүтіннің табиғатына лайық бірлікте көрінуі. Мұнда уақыт қоюланып тығыздалады, сығылысады. Сөйтіп көркемдігімен көзге түсетіндей дәрежеге жетеді: ал кеңістік болса, шоғырланады, тарихтың, сюжеттің, уақыттың қозғалысына бағындырылады. Уақыт таңбасы кеңістікте белгіленіп көрінеді. Ал кеңістік уақыт арқылы танылып, уақыт арқылы өлшенеді. Мінеки көркем хронотоп қатпарлардың осылай қиысып,белгілердің осылай қосылып, тұтастануымен сипатталады [1, 235] - деп анықтама береді.
Аталған уақыт пен кеңістік ұғымдары әдебиет пен өнерге қатысты үш салаға бөлініп қарастырылады: 1.Реалды (физикалық) уақыт пен кеңістік; 2.Концептуалдық уақыт пен кеңістік; 3.Перцептуалдық уақыт пен кеңістік [2, 11].
Уақыт пен кеңістік категорияларының мағынасы, функциялары, құрылымы Б.М.Бахтин, Д.С.Лихачев, Н.К.Гей, Г.М.Фридлендер, А.Я.Гуревич т.б. ғалымдарың еңбектерінде қарастырылады. Осы мәселе З.Қабдолов, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Т.Рахымжанов, А.Ж.Жақсылықов, Н.Джуанышбеков, А.Темірболат еңбектерінде сөз болады.
Реалды уақыт пен кеңістік бізден тыс объективті түрде болып жатқан құбылыстарда, олардың алмасу, орын ауыстыру өзгешеліктеріне қатысты. Адамзаттың ұғымында олар туралы түсініктің болуы да, болмауы да мүмкін. Концептуалдық уақыт пен кеңістік - табиғат, аспан денелері, қоршаған орта туралы біздің заманымызда жинақталған ұғымдар. Бұл іс жүзінде реалды уақыт пен кеңістіктің санамыздағы үлгісі болып табылады. Бұған әр халықтың өзінше қолданатын ай, күн, календарлары, мүшел, жыл санау, жыл қайыру ерекшеліктерін жатқызуға болады. Перцептуалдық уақыт пен кеңістік ұғымы адамдардың сезім-түйсіктерінің, психологиялық суреттерінің өзгеріп отыруымен төркіндес. Мәселен, көркем шығарманың өз ішінде ғана жүріп отыратын уақыт пен кеңістікке қатысты адамдардың көңіл-күйінің өзгеріп отыруы осының айғағы.
Уақыт пен кеңістіктің біздің санамызда бейнеленген қандай үлгісі болса да, олардың өзгешеліктері, өлшем-пішіндері реалды уақыт пен кеңістікке қарап анықталады, барлығы да содан туындайды. Уақыт пен кеңістік жазушының дүниетанымын, дүниені қабылдауын, жазушы стилін қалыптастыруда үлкен роль атқарады, сол арқылы әлемнің жеке-авторлық суретін құру ерекшелігін, көркем шығарманың ішкі заңдылықтарын айқындайды, шығарманың композициялық тірегі болып, көркем образдардың ашылуының ішкі ұйымдастырушысы болады. Уақыт пен кеңістікті зерттеу көркем шығарманың тініне бойлап, оның құрылу спецификасын, жазушының дүние туралы концепциясын айқындауға мүмкіндік береді.
Жазушы өз шығармасында оқиға өтетін белгілі бір кеңістікті жасайды. Ол кеңістіктің ауқымы кеңейіп, оқиғадан да тыс көп дүниелерді қамтуы мүмкін. Авантюралық, саяхаттық немесе фантастикалық, модернистік романдарда оқиға жерден тыс басқа әлемдерде өтуі мүмкін. Сонымен қатар оқиға бір бөлменің ішінде ғана немесе бір күн, бір сағат ішінде өтуі де мүмкін. Кеңістіктің географиялық орта ретінде нақты, реалды түрі болады. Мысалы тарихи романдардағы кеңістік. Ол ойдан шығарылған, фантастикалық сипатта болуы мүмкін. Сонымен қатар кеңістік пен уақыттың мифтік түрі де бар.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ прозасында уақыт пен кеңістік өлшемдері күрделенді. Реалдылық ертегімен, мифпен жымдаса өрілді. Нәтижесінде хронотоп шартты сипатқа ие болды. Мысалы, Дулат Исабеков шығармаларындағы болып жататын оқиғалар кеңістік жағынан әдейі тиянақталмаған. Оқиғаның қандай жерде, қай уақытта болып жатқанын тек адамдар қатынасынан, анда-санда бір көрініп қалып жататын тұрмыстық суреттерден, кейіпкерлердің сөз саптау ерекшеліктерінен ғана жобалай аламыз. Автор үшін ол негізгі максат та емес. Қаламгердің біз зерттеп отырған повестеріндегі трагизм жазушының нақты бір қоғамдағы әлеуметтік шындыққа келіспеу идеясынан, наразылығынан емес, жалпыға ортақ категориялардан туындайды. Сол мақсатты суреткер жеке адамдардың ғұмыры мен тағдырына үңілу арқылы жүзеге асыруға тырысады.
Көркем шығармадағы кеңістік пен уақыт сол шығармадағы оқиға, іс-әрекеттерге қатысты өзгереді. Ал олардың алмасуына, бір-біріне қатысты жүйеге түсуіне әлеуметтік жағдай себепші, іс-әрекеттің мән-мағынасына бағындырылған. Шығармада қаһарманның дүниеге келген сәтінен кемеліне келген шағына дейінгі кезеңді тездетіп баяндау, уақытты сығымдау немесе оны созу, оқиғаны тек соның айналасына жинақтап, дамыту т.б. уақыт пен кеңістік категорияларына да әсер етеді. Реалды уақыт үздіксіз өтіп жатады және үнемі алға біркелкі жылжиды. Бізді қабылдауымызда уақыт кейде ақырын, кейде жылдам ауысқандай болады. Ал көркем шығармадағы уақыт оқиғаның суреттелуіне байланысты бірде жедел, бірде баяу жүріп, кейде үзіліп те отыруы мүмкін. Қайсыбір шығармаларда оқиға аяғынан басталып, суреткер уақытты кейін қарай жылжытып көрсетуі мүмкін. Мәселен, О.Бөкеевтің Үркер, Бәрі де майдан шығармаларында уақыт кейін жылжытылып, негізгі оқиғалар, тартыс лирикалық шегініс арқылы беріліп отырады.
О.Бөкеев шығармаларында уақыт пен кеңістік композициясы үлкен орын алады. Жазушының өзі де Қар қызы повесі жөнінде: Ол повесте менің айтайын дегенім тракторшылар өмірі емес, кеңістік пен жалғыздық мәселесі, адамның кеңістікті түсінуі, қабылдауы, кеңістіктің жалғыздыққа жасайтын ықпалы - дейді. О.Бөкеев шығармаларында жыл мезгілдері: қыс, көктем, жаз, күз өз кезеңдеріне сай айшықты бедерленіп отыруымен қатар уақыттың да өлшемі болып суреттеледі. Шығармаларда суреттелетін оқиғалардың уақтысы, мезгілі нақтылы көрініс табады. Таңның қылаң беруі, күннің шығуы, сәуле шашуы, талма түс, бесін, өліара бітіп айдың жаңалануы, айдың толысуы, бәрі де мезгілдік қызмет атқарып тұр. Сонымен бірге жазушы шығармаларындағы оқиғалар, іс-әрекеттер нақты сюжеттік уақыт жағынан алғанда екі-үш тәуліктік мерзімді ғана қамтып көрсетеді. Қалғандары кейіпкердің жан-дүниесіне сыналай кіру, ой дүниесін ақтару арқылы лирикалық шегініс, кейіпкер монологтары арқылы беріліп отырады. Жазушының Мұзтау повесінде негізгі кейіпкер Ақтанның нақтылы уақыт, үш күнгі елден жырақ тіршілігі суреттеледі. Ақтанның ойы, естеліктері кейін шегіну арқылы ғасырлар тереңінен сыр тартып көркемдік уақыттың танымдық сипатын, әсерлігін арттыра түседі. Автор кейіпкердің дүниеге көзқарасының қалыптасуына ерекше әсер еткен жағдайларды, мәнді кезеңдерді таңдай отырып, шығармадағы тарихи уақыт сыйымдылығын арттыра түседі. Өмірі Аршалының тарихымен сабақтас жазушы өзі ақ көңіл адам еді деп сипаттайтын өтірікші Асан шалдың ертегілері арқылы көркемдік уақыттың қаншалықты маңызды, мағыналы болатындығына көз жеткізеді. Осы Асан шалдың өтірігі арқылы шығармада фольклорлық уақыт пен кеңістік те бейнеленеді.
Тәуелсіздік жылдарындағы әдеби процесте мениппеяның кейбір белгілерін бойына жинаған, көркемдік ізденісі, тақырыбы, әдісі тұрғысынан елді елең еткізген, көзге алабөтен көрінген шығарманың бірі - М. Мағауиннің Қыпшақ аруы хикаясы. Шығармадағы фантастикалық, философиялық мотив, жұмбақ жайттар, уақыт пен кеңістіктегі еркіндік бірден зерттеушілердің қызығушылығын тудырды, қызу талқылаудың нысанына айналды. М. Мағауиннің Қыпщақ аруы романындағы басты кейіпкер - сұлулық. Айсұлу бегім уақыт пен кеңістікке тәуелсіз сұлулықтың символына айналған. Сюжеттік шырғалаң, шығарманың мазмұндық астарының қалыңдығы, уақыт пен кеңістік аясындағы еркіндік, өткен мен бүгін арасындағы контраст, өткен тарих сілемдеріне назар салу, ретроспективтік ыңғайдың молдығы жазушы шеберлігінің табиғи қуатын танытады.
Қазіргі қазақ прозасында мифтік бастаудың әсері күшті. Қаламгерлер өз шығармаларында аңыз-әңгімелерді, діни көне сюжеттерді кеңінен қолдану үстінде, бұл өз кезегінде олардың шығармаларындағы кеңістіктік-мезгілдік өлшемдердің күрделенуіне әкелді. Бұл ретте қаһармандардың ішкі әлемінің ұңғыл-шұңғылын, олардың жан дүниесінің, санасының, жадының, қиялының кеңістіктерін зерттеуге назар аудара бастады. Бұл бір жағынан адаммен байланысты философиялық мәселенің түп негізіне бойлауға, екінші жағынан жеке уақыт пен кеңістіктің шекарасын жылжытуға мүмкіндік берді.
Әдеби шығарманың композициясы - бейнеленген заттық бірліктердің және тілдік-көркемдік тәсілдердің ретпен орналасуы мен сабақтастығы, шығарма элементтерінің, белгілердің байланысу жүйесі [3, 150]. Теорияға иек артсақ, сюжет те, композиция да әдеби шығарманың мазмұнын көркем жинақтайтын формаға жатады. Бұлардың бірлігімен қатар өзгешеліктері де бар. Композиция барлық шығармада болады, өйткені композициясыз шығарма көркемдік қасиетінен айрылады. Композиция сюжеттен тыс нәрселерді де қиюластырады, яғни ол - сюжеттен кең ұғым. Әр суреткер шығармасының сюжетін өз қалауынша құрады, белгілі бір қалыпқа бағынбайды. Әр шығарманың архитектоникасы әр түрлі. Сюжет кез келген көркем шығармада бола бермейді (көбіне лирикалық өлеңдерде). Бұл турасында О.И.Федотов: Толық мағынасында эпос пен драма ғана сюжетті; оқиғалық желісі әлсіз немесе тіпті жоқ лирикалық шығармаларда сюжет болмауы да мүмкін. Нүктелік сюжет (В.В.Кожинов) ұғымы да бұл жағдайда жеміссіз [4, 85] - дейді.
Мысалы М.Жұмабаевтың Жаралы жан өлеңін алайық:
Соқпа сорлы жүрегім,
Шірі енді, ақ білегім!
Мынау қара құзғынның
Бердің-ау тәңірім, тілегін!
Сауықшыл есіл елім-ау,
Сарыарқа сайран жерім-ау!
Күмістей таза суы бар,
Айдын шалқар көлім-ай.
Сол жерде ойнап жүре алмай,
сауық-сайран құра алмай,
қарғаға құзғын жем болып,
қалғаным ба, бір алла-ай?!
Бұл өлеңде оқиғалық желі мүлдем жоқ. Шын мәнінде, мұнда еш нәрсе болып жатқан жоқ, тек ақынның жаны мен тәнінің күйзелісі, қара құзғынға жем болған трагедиялық ахуалы ғана бар. Лирикалық қаһарман қимыл жасамайды, әрекетке бармайды, тек өзін билеген сезімдердің тылсым құшағында, өміріне налиды, шарасыздықтан мұңаяды, қайғырады. Мұңы ұлы трагедияға ұласады. Дей тұрғанмен, лирикалық өлеңнің көркемдік әлемі жалпы әдеби заңдылықтарға бағынады, ол жанды әрекетке, қозғалысқа, ішкі динамикаға толы. Бірақ ол қозғалыс мазмұндық желімен ғана емес, бейнелеу желісімен байланысты. Қақтығыстың ширығуы сюжет арқылы шешілмейді, лирикалық тақырыптың дамуы арқылы көрініс табады. Түйіндей айтсақ, композиция сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыстырып қана қоймай, көркем туынды компоненттерінің бірлігі мен тұтастық жүйесін қамтамасыз етеді. Композиция шығармаға ішкі ырғақ дарытып, оны өз-өзінен (романдар мен повестерді) бөлімдер мен бөліктерге, (драманы) акт, перде, көріністерге, (лириканы) тармақтарға бөледі. Ал, композициялық шеберлік - шығармадағы барлық бөлшекті бір ғана бүтінге тұтастыру, бәрін бір ғана нәрсеге, негізгі идеяға бағындыру болмақ.
Әдебиеттану ғылымында баяндау тәсілі сюжетті белгілі бір субъектінің баяндауы арқылы беріп, оқырманмен арадағы байланысты орнықтырады. Баяндау тәсілі шығарманың құрылымына, идеясына ықпал ете отырып, екі мәселенің аясында: әңгімеленетін оқиға туралы және әңгіменің айтылуы арқылы көрінеді. Баяндау кезінде әңгімелеуші оқырманмен тікелей немесе жанама қарым-қатынаста болады. Автор баяндау арқылы көркем туындының сюжеттік желісін, композициялық құрылымын белгілейді. Көркем туындыдағы баяндаулар шығарманың көлеміне қарай ұзақ та, ықшам да болады. Мұндағы баяндаушы суреттеліп отырған оқиға мен оқырманның арасын байланыстырады. Әдеби шығармаға баяндаудың әр түрлі тәсілдері тән. Көркем мәтіндегі баяндаудың ерекшелігі туралы орыс ғалымдары М. Бахтин, А. Чудаков, қазақ ғалымдары Т. Нұртазин, Т. Рақымжанов, Т. Есембеков т.б. зерттеушілер байыптаған. Баяндау - оқырман мен баяндаушы арасындағы қатыстылықты жүзеге асыратын тілдік негіз. Мұнымен қоса, баяндау мәтіндегі белгілі бір үзінділерді немесе шығарманың тілдік құрылымын анықтайтын мағынада да қолданылады. Кейде баяндау суреттеу, бейнелеу тәсілдерімен де аралас қолданылады. Өткен ғасырдың орта шенінде орыс әдебиеттануында тілдің ара жігін, яғни баяндаушы немесе әңгімеші мен кейіпкердің тікелей тіл қатысымын алшақтататын көзқарас туындады. Бұл әсіресе, М.Бахтин еңбектерінің әсерінен орнықты. Осының нәтижесінде бейнелеу сипатындағы әңгіменің жиынтығы баяндау деп аталып, бұрын онымен тең қолданылатын суреттеу мен талдау (мінездеме) оның құрамдас бөлігіне айналды. Әдеби энциклопедияда баяндауды: "эпикалық әдеби шығарманың төл сөзден басқа бүтін құрамы" дейді [5, 309]. Баяндауда оқиға жөніндегі суреттеу даралай көрінеді. Яғни, суреттеу баяндаудың формасы ретінде өзінің бейнелеу жағынан ерекшеленеді. Суреттеу алдымен - көркем кеңістіктің бөлігі. Ол жөнінде Лессингтің трактатына сүйене отырып, Бахтин де негіздеген [1, 398]. Мәтін автордың ойын объективтендіріп, шығармашылық және адам мен қоршаған дүние туралы толғанысын сыртқа шығарып, автор санасынан да тысқары адам баласының жетістігіне айналды. Зерттеуші Л. Г. Бабенконың көрсетуінше, мәтінді қабылдаудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол мәтіннің болмысынан туындайды. Мәтінді қабылдау екі сатыдан тұрады. Олар: материалдық белгілерді тікелей қабылдау; тілдің образдық белгілері арқылы мазмұнды қабылдау [6, 129]. Мәтінде баяндаудың композициялық-тілдік формасының екі базалық негізі - автор сөзі мен кейіпкер сөзі дараланып көрінеді. Негізінен алғанда, автор туындысына өзі баяндаушы болады. Ол шығармадағы оқиғаның ретін, кейіпкерлердің көріну тәсілдерін, шығарма тілінің көркемдігін қамтамасыз етеді. Автор кейде шығармасында өзі жасаған шындық әлемімен бірігіп, біртұтас дүние болып кетеді. Баяндау құрамына шығарма авторы, кейіпкер, олардың арасындағы қарым-қатынас, шығарманың белгілі бір мезгілдік, кеңістік және экспрессивтік тұрғыдағы бағдары енеді. Бұлардың бәрі бірлікте бола отырып, автордың идеялық-эстетикалық көзқарас-қатынасын білдіреді. Әрине, мәтін біркелкі дамымайды. Оның тұрақты (статикалық) және қозғалмалы (динамикалық) сипаты болады. Яғни, тұрақтылығы құрылымдық-семантикалық ғылыми парадигма ұстанымы тұрғысынан көрінсе, қозғалмалылығы коммуникативті лингвистика, қабылдану, ұғыну тұрғысынан көрінеді. Мәтіннің бұл екі күйін бір мезгілде қарастырғанда көркем мәтіннің тұтас құрылымы пайда болады. Көркем шығарманың құрылымы түрлі компоненттерден тұрады. Олар көркем туынды тілінің эстетикалық заңдылықтарына бағынып, көркемдік-тілдік жүйе құрайды. Сюжетті құрайтын оқиғалардың өзара қарым-қатынасы түрліше болады. Кей жағдайда оқиғаның біреуі алдыңғы кезекке шығып, бір әрекеттің желісінде өрбиді. Бұл жағдайдан басқа шығарманың оқиғалары бір-бірімен тең түрде дамып, өзінің басталуы мен аяқталуын дербес сақтайтын сюжеттер де болады. Бұл туралы әдебиет зерттеушісі Ю. Лотман: "Туындының басталуы мен аяқталуы - эпизодтық фабулалар. Мұнда оқиғалар өзара себеп-салдарлы байланыста болмайды. Олар тек бір-бірімен уақыт жағынан ғана байланыста" деген пікір білдіреді [7, 30]. 589 Көркем шығармада баяндаушы немесе әңгімешінің орны ерекше. Олардың ерекшелігі оқиғаны жеткізулерінен айқындалады. Біреуі оқиғаны үшінші жақтан баяндаса, екіншісі оқиғаның қатысушысы ретінде көрінеді. Әдебиет зерттеушісі В.Е.Хализев: "Оқиғаны өз атынан тікелей баяндайтын адамды әңгімеші деу керек", - дейді. Үшінші жақтан баяндайтын адам өзін бәрін білетін автор ретінде немесе белгісіз, жасырын әңгімеші ретінде көрсетуі мүмкін. Бірінші жақтағы баяншы тікелей автор да, нақты әңгімеші де, шартты түрдегі баяншы да болуы мүмкін. Осы жағдайдың әрқайсысында әр түрлі мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Енді бір жағдайда мәтіннің авторы өзінің нақты позициясын әр түрлі: өзі арқылы, жасырын автор түрінде, аты аталмаған басқа кейіпкерлер атынан да беруі мүмкін. Баяншы - оқырманға кейіпкердің әрекеттері туралы баяндап, оның өту уақытын белгілеп, кейіпкердің бейнесін, ортасын суреттеп, оның ішкі дүниесін ашады. Бұл кезде ол бәрінен тысқары тұрады. Баяншының міндеті бір мезгілде өзі бейнелеп отырған шектеулі кеңістікте көріне отырып, оның оқырмандарына да арналады. Яғни, автордың бейнелеп отырған кеңістігінің сыртына да шығып кетеді. Сонда баяншы белгілі бір адам бейнесі емес, ол функция деген жөн. Баяншының автордан өзгешелігі сол, ол суреттелетін уақыт пен кеңістіктен тыс тұрады. Әңгімешінің бейнесі - характер немесе "тілдік тұлға" (Бахтин) - субъектіні бейнелейтін негізгі айырма. Яғни, әңгімеші - бейнелеудің субъектісі. Ол жеткілікті түрде объективтеніп, белгілі бір әлеуметтік-мәдени және тілдік ортамен байланысты болып, шығармадағы басқа да кейіпкерлерді бейнелейді. Баяншы керісінше өзінің қызметі жағынан автор-тудырушыға жақын. Осымен бір мезгілде кейіпкермен салыстырғанда ол неғұрлым бейтарап тілдік ақпараттарды жеткізуші. Кейіпкер неғұрлым авторға жақын болған сайын, олардың тілдік айырмасы аз болады. Баяншының дәнекерлік қызметі оқырманға өткен оқиғалар мен әрекеттер жайлы жеткілікі де сенімді мағлұмат беруге көмектеседі. Әңгімешінің дәнекерлік қызметі бейнеленіп отырған әлемнің ішіне кіруге, оған кейіпкердің көзімен қарауға мүмкіндік береді. Біріншісі белгілі бір сыртқы көзқарастармен байланысты. Сонымен кең түрде алғанда баяндау - баяндаушы, әңгімеші, автор бейнесінің сөйлесулерінің жиынтығы бола отырып, бейнеленіп отырған әлем мен оқырмандардың арасындағы дәнекерлік қызмет деген сөз. Яғни, баяндау кең түрдегі мағынаға ие болады. Ол суреттеу, ой толғау, тікелей және жанама түрде көрінетін тілдік құрылым ретінде көркем шығармада барынша кең қолданылады. Баяндау тікелей мағынасында ақпаратты жеткізу қызметін атқарады. Бұл кезде берілетін ақпарат бейнелі, көркем түрде жетеді де, оған суреттеу, бейнелеу, портрет, пейзаж, хабарлау, монолог, диалог кіреді. Суреттеу кезінде баяншы оқиғаны, оның өту орнын, кеңістігін сипаттап, қосымша ақпарат, мәліметтер береді. Бейнелеу негізінен көркемдеу тұрғысында, яғни, оқиғаның өтетін орнының жекелеген, ерекше көріністерін суреттеп, кейде зат, бұйым (интерьер) арқылы толықтыра түседі. Сөйтіп, оқырманға көркем туындының әсерлілігін күшейтеді. Көркем шығармаларда басым орынды баяндау алады, яғни автор өз сөзімен оқиғаны баяндап береді. Ол қатысушылардың тартыстарының нақты себебін ашып кейде екі суреттеудің арасына дәнекер болады, қиюластырады, кейде көрсетейін деген өмір құбылысына бағыт сілтейді. "Көркем шығарманың құрылысын талдағанда, мақсат тек байланысын, дәлелдеуін, шарықтау шегін немесе кейіпкерлердің жасалу жолдарын, пейзаж, баяндауларын танып, білу ғана емес, шығарманың бүтін дүние ретіндегі тұтастығын, оны баяндаудағы автордың шеберлігін де білу керек" [8, 83]. Әдеби шығарма оқылу арқылы өмір сүреді. Көркем шығарманы оқығанда барлығы бірыңғай емес, әр алуан әдіс, әр түрлі жолдармен құрылағанын байқаймыз. Көрсетейін деген өмір құбылыстарын қалай суреттемек, композициясын қалай қиыстырмақ, қайткенде ол тартымды, қызықты болады, міне осыларға байланысты мәселелер алдыңғы кезекте тұрады. Жазушы шығармасында бір оқиғаны, оған қатысушы адамдарды және олардың айналасын көрсете отырып, көбінесе осылардың барлығын өзі қалай көрді, білді, оны ашып айтпайды. Шығарманың композициясында баяншының рөлі үлкен. Оның маңызы мынадан көрінеді: а) адамға, оқиғаға белгілі бір көзқарасы; ә) айтылған оқиғаның реттік жүйесі; б) оқиға жайындағы пікірмен байланысты түсіндіру; в) оқиғаны аңыздау [8, 89]. Әдеби шығарма - үнемі қозғалыс үстінде болатын адам өмірінің қандай да бір шектеулі ортадағы көркем бейнесі. Әдеби шығарма сонымен бірге - нақты ұғым. Себебі, біз оны 590 қолымызға алып оқимыз, көзбен көреміз. Олай болса бір әдеби шығарма басқа өнер туындысының (кино, театрлық қойылым) өмірге келуіне де ықпал етеді. Сонда, біріншіден, әдеби шығарма өмірдің бейнесі; екіншіден, ақиқат өмірдегі нақты зат болып табылады. Әдеби шығарманың өмірден орнын табу үшін қаламгердің оны жазып шығуы жеткіліксіз, сонымен бірге оны оқырман қабылдауы керек. Яғни қаламгер өз шығармасында оқырманның көкейіндегі мәселені тереңнен қозғап, әдеби шығармада бейнеленген өмірді әр оқырман өз өміріндей жақын қабылдап, "әдебиеттегі өмірге" жан-тәнімен араласып кететіндей, сана-сезіміне әсер ете алуы керек. Бұл мәселелер мазмұн мен пішіннің бірлігінен келіп жүзеге асады. Мазмұн - ақиқат өмірді танып-білу мен сараптаудан, бейнелеуден туатын тұтастық. Бұлар өзімен-өзі жеке-дара қалып қоймайды. Олар әдеби шығармада бейнеленген оқиғалардың, іс-әрекеттердің, сезім-күйлердің өне бойында көрініс тауып отырады. Автор - көркем туындыны өмірге әкелуші. Автор жасаушы, баяндаушы объективті әңгімелеуші ретінде көрінеді, ол өз кейіпкерлерімен тек кей сәттерде ғана бірге қуанып, бірге қайғырады. Алайда, автор сөзі кейіпкер сөзімен мүлде араласып, жоғалып кетпейді, автор қашанда анық байқалып тұрады. Ол өз кезеңінің әдеби өміріне араласады, басқа авторлармен, бұқаралық ақпарат құралдарымен, кітап шығарушылармен тығыз байланыста болады. Автор-жасаушы өзінің шығармасын тудырады. Оның көзқарасы, идеясы, дүниетанымы - сол туындының негізін құрайды. Ол шығармасына қажетті материалды біртіндеп жинап, бүтін мәтін етіп жасайды. Автор-жасаушы бірден байқалмайды. Ол өзінің шығармашылық ерекшеліктерімен, даралығымен танылуы керек. Автор кейде шығармашылық үдерісте өзінің жасайтын мәтініне билігі жүрмей де қалуы мүмкін. Ол сюжет жетегінде көркем шығармасын өзі күтпеген жағдайда дамытады, аяқтайды. Ал, автордың көркем шығармада көрінуі күрделі. Аяқталған шығарма жасау - жазушының шығармашылық мақсаты. Автор-әңгімелеуші өз кейіпкерінің бейнесіне еніп, олармен бірігіп те кетеді.
Уақыт және кеңістік сияқты философиялық ұғымдардың көркем әдебиеттегі көрінісін сөз еткенде, назарда болатын басты мәселе - әр қаламгердің өз туындысында жасаған образдар жүйесі, дәлірек айтсақ, автордың адам концепциясына деген қарым-қатынасы.
1960 жылдардан бастап адамды жан-жакты зерттеу, оньщ аса күрделі де қиын жаратылыс екендігіне айрықша көңіл бөлу процестері біртін-біртін жүзеге аса бастады.
Осы кезеңнен басталған әлемдік деңгейдегі аса ірі өзгерістер, ауқымды оқиға, құбылыстар, бәрінен бұрын, қаламгер санасында серпіліс пен сілкіністі туғызды. Өмірлік мәні бар Адам. Ол кім? Оның өмірінің мәні мен маңызы, мазмұны неде? Адам не үшін өмір сүреді? Егер шыр етіп дүниеге келген адамның барша болмысында жауыздықтан гөрі жақсылық басым болса, сол адам есейе келе неліктен басбұзар, тентек, қылмыскерге айналады? Жер бетіндегі қырғын соғыстар, түрлі пиғыл, көзқарас апалығы сол адамдардың қарым-қатынасынан туындап жатқан жоқ па? Ендеше, сол адамның мінезін, пиғылын, дүниетанымын, дүниеге, өмірге деген көзқарасын үйлестіріп отыратын, ретгеп отыратын еш нәрсеніц жоқ болғандығы ма? деген сұрақтар күн тәртібіне өткір түрде қойылды. Адамзат баласының тарихында осындай сұрақтардың дәл осылай тарих сахнасына шығуы басқа уақытта болып көрмеген еді.
XX ғасырдың 1970-80 жылдардағы қазақ повестеріндегі уақыт және кеңістік ұғымдарын қарастыру бүгінгі күн тұрғысынан алғанда қоғамдық- тарихи қажеттіліктен туындады деуге толық негіз бар. Яғни дәл осы кезеңнен бастап адам концепциясына көркемөнерде, ғылымда ерекше назар аудару сол адамды түрлі қырынан қарастыруға алып келді: адамның әлеуметтік қыры, философиялық қыры, эстетикалық қыры. Ал бұлайша қарастыру адамның өз ғұмырындағы түрлі қарым-қатынастарға назар аударуға алғы шарттар жасады: адам мен адамның карым-қатынасы, адам мен қоғамның қарым-қатынасы, адам мен табиғаттың қарым-қатынасы. Ғылыми тұрғыдан тұжырымдап айтар болсақ, XX ғасырдың 60 жылдарынан басталған өзгерістер кезеңі өмірде де, өнерде де уақыт және кеңістік категорияларының күрделенуіне әкеліп қана қойған жок, сонымен қатар ол ұғымдарды жан-жақты зерттеудің де қажеттілігін туғызды. Бұл жерде бір нәрсені басты назарда ұстаған жөн: қаламгердің нақты шындықды бейнелеу барысында жүгінетін уақыт пен кеңістігі бар, сондай-ақ оның қиялында, көркемдік әлемінде салтанат кұратын уақыт пен кеңістік ұғымдары бар.
Өмір жайлы қаламгер толғанысы оның шығармаларына философиялық реңк дарытты. Философиялық ой-толғаммен қатар, әлеуметтік, адамгершілік, этикалық проблемалардың да сол кезеңде әдеби процеске молынан енгені мәлім. Осы проблемаларды шешу жолында қазақ қаламгері әлем, дүние, қоғам, адам туралы өз көзқарасын шығармаларына арқау етті.
Қандай халықтың болсын, руханият мұрасы тууы, қалыптасуы, дамуы жағынан біркелкі емес, себебі, олар тарихи-қоғамдық, саяси-әлеуметтік жағдаяттарға тікелей тәуелді. Егер философ-ғалым А.Ф.Лосевтің пікіріне сүйенсек, XIX ғасырда орыс философиясының міндетін орыс әдебиеті атқарғаны мәлім. Егер философияның міндетін XIX ғасырда орыс әдебиеті атқарса, қазақ қаламгерлерінің аса күрделі философиялық жайттармен өнер әлемінде бетпе-бет келуі XX ғасырдың 60-70 жылдарынан басталады. Адам өмірі жайлы толғану, уақыт пен кеңістік категорияларьша жүгіну қазақ әдебиетінің барлық жанрларында осы кезеңде айрықша бой көрсетті. Алайда бұл салада повесть жанрының алатын орны ерекше. Себебі, Д.Исабеков, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, Т.Әбдіков, О.Бөкеев сияқты 1960-70 жылдары әдебиетке келген басқа да қазақ қаламгерлері өздерінің шығармашылық жолын әдебиеттің шағын жанрлары - әңгіме, повестен бастады.
Иә... Ол жұлдыздар мәңгілік! Олар мәңгі жасайды. Бұдан сан миллиард жылдар бұрын тап осылай жымыңдап тұрған, әлі тұр. Бүдан кейін де тұра бермек. Олар сан жетпес үлы оқиғалардың куәсі. Ой! Олар қандай бақытты еді шіркін! Ал, біз ше? Елу жыл, мейлі, жүз жыл бола-ақ қойсын, тіпті кісі күлерлік үлес емес пе? Елу жыл! Кейбіреулер аспан астындағы тіршіліктің қыры мен сырына қанықпай жатып-ақ қыршын кетеді. Елу жыл! Бұл не? Міне, мына жапырақтар төбемізден тегіліп тұр.Елу жылда осындай жапырақтарды елу-ақ рет көресің, елу-ақ рет қар басасың. Сол да үлес пе? Адамға келгенде жомарт табиғат кандай сарандық жасаған еді! Ал жұлдыздар! Олар бақытты!.. [9, 117-118].
Бұл - Д.Исабековтің Пері мен періште повесіндегі Сафураның толғанысы.
Сафура - повестің бас кейіпкерінің бірі. Оқиға бірінші жақтан яғни Сапардың баяндауымен өтіп жатса да және Сапар - Сафура - Құлахмет бейнелері үш таған тәріздес болып, шығарманың басынан аяғына дейін оқырман назарында болса да, Сафураның жетекші қаһарман екендігі еш дау тудырмаса керек.
Сафураны ашындырған, уақыт пен кеңістікке философиялық баға бергізген жағдаяттар сол өмірдің өзінен алынған. Ол толғаныс - тек Сафураға ғана тән емес, автор - Д.Исабековке де тән. Адам концепциясына тереңірек үңілу оны осындай қаһармандарды жасауға, әсіресе, контрасқа толы үш түрлі кейіпкерді сомдауға итермелеген.
Тыныштық күзетшісінің бас қаһарманы - Демесін. Өмірді алуан түрлі қайшылығымен, кереғар тартысымен, түсініксіз көптеген жайттарымен шынайы түрде кеекіндеуге ұмтылған Исабеков өз қаһарманын да сондай кереғар, қарама-қайшы, бір қарағанда өте түсініксіз әрі қорқынышты фонда алған. Өмір қайшылыққа толы, кереғарлыққа толы. Ол біреудің іңкәрлік сезімін оятады, біреуге қорқыныш ұялатады. Демесін - қайшылықты тұлға. Алайда автор оны тыныштық күзетшісіне айналдырған. Неге?
Авторлық идея ұлтгық болмыс ерекшелігімен суарылған. Соның нәтижесінде толық қанды адам концепциясын жасауға ұмтылған автор есі бірде кіріп, бірде шығатын қарапайым азаматты аса биік деңгейге көтерген.
Авторлық концепция жалпыадамзаттық проблемаларды осы Демесін бейнесі арқылы көтерген. Адам болмысына қажет нәрсе - тыныштық, ұрпақ өсіру, бала сүю, оның қызығын көру. Әсіресе қазақ ұғымында ұрпақ жалғастығы, шаңырақтың отын сөндірмеу айрықша орын алатыны мәлім. Адамға ең қажетті нәрсе - бейбіт, мамыражай өмір тек тыныштық аясында ғана жүзеге аспақ. Тьшыштық - гуманизмнің серігі. Гуманизм - человеколюбие яғни адамды адамның сүюі. Осы тепе-теңдік неге бұзылды?
Жазушы қиялы, фантазиясы оны суреткерлік шеберлік жағынан ғана биіктетіп қоймай, уақыт пен кеңістік ұғымдарына да тың шешіммен келуіне алғы шарттар жасаған. Қаламгерден, ол жасаған рухани мұрадан тыс уақыт пен кеңістік ұғымдары жоқ.
Сонымен бірге Д.Исабековтің Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі повесі - ондағы қаһармандардьщ ғана емес, бәрінен бұрын, автордың өзіндік концепциясына негізделіп, қаламгерлік қиялынан берік орын алған уақыт пен кеңістік үғымдарының көрініс табуы.
Тіршілік повесі - жер бетіндегі қыруар адамның қарапайым өкілдері - Киеван, Қыжымкүлдердің жүріп өткен жолының хронологиялық тізбесі ғана емес, сонымен қатар, уақыт пен кеңістік атты құдіретті ұғымдар аясындағы адам атты тіршілік иесін тануға деген қаламгер талпынысы. Повестің Тіршілік атануы автор санасындағы тіршілікке деген ұғыммен шебер қиюласқан. Сондықтан да болса керек, Қыжымкүл толғанысы сиякты болып көрінсе де, автордың толғамына айналған үзінді жоғарыдағы пікірімізге берік негіз болатын сияқты. Шынында, уақыт деген ұста екен, Қыжымкүлдің кеудесіндегі меңдуананың түтініндей кою да ащы қасірет бірге-бірте сейіліп санасындағы ұмыт болатын нәрселер ұмытылып, ұмыт болуға тиісті емес жайлар ғана сараланып қала берді. Жыртық көңілін үй ішінің күйбең тірлігімен жылап таң атырып, күн батыруға ғана мақсат еткен бұл тіршіліктен ол зерігіп, бір жағынан жесір қатынның болмашы табысына ортақтасып жата беруге жаны төзбеген ол кетемін деген сөзді қанша айтса да Қымқа көнбей қойды.
Тәңір айдап, тұз тартып келген бөгде жердің алғашқы қары түсті.
Енді ол көктем шыққанша кетем деген ойын ұмыта тұрады. Бәлкім, қар кетіп, жер жаңарам дегенше ол да бұларға әбден бауыр басып, қабақ шытпақ түгілі кет деп тигізіп айтсаң да айырыла қоймайтын шаққа жетер [9, 350].
Адамдарға ортақ болып келетін тағдыр атты ұғымның қыр-сырына үңілу, жіті көзбен барлау, зерттеу - қаламгердің басты міндеті. Міне, Д.Исабековтей суреткердің өз шығармаларында осындай миссияның үдесінен шығуға ұмтылғанын аңғару қиын емес. Оның барлық шығармаларында адамдардың қарапайым қарым-қатынасынан жалпы адамзатқа көп реттерде ортақ болып келетін жағдаят-кұбылыстар туындайды. Ал, осынау процесті жасау барысында автор әлем яғни дүние деген ұғымды біртұтас, органикалық бірлік-байланыста көргісі келеді, біздерше, солай болуы керек те, себебі, ...возникла и все больше обостряется потребность увидеть мир в единстве, как нечто цельное, где даже отдаленные сферы взаимосвязаны, взаимообусловлены [10, 243] деген пікір адамның жаңа уақыт аясындағы орнының қандай болуы керек екеніне жарқын дәлел бола алады.
Адамгершілік атты ұғымның тек адамға ғана тән қасиеттер екенін сезіне отырып, жазушы ол проблеманы жалпыадамзаттык деңгейге көтеруге тырыскан. Жазушының Дермене повесіндегі адам концепциясына үңілуі осы ойымызды айғақтайды. Адам концепциясына терең үңілу авторға өз халқының, алғыр да дүниетанымы берік қалыптасқан ұлтының зейіндік-зерделілік өре-деңгейін көрсете білуге талпынуыыа барынша мүмкіндік жасаған.
Философиялық оймен астаскан адамгершілік идеялары авторлық баяндауда Дермене повесінде былайша берілген: Жағы қарысып, көзі мандайға шыкдан қалпы үнсіз қала берді. Ызалансаң екі бүктеп калтаға салып кете беретін мына қушиған шалдың өзінен мың есе мықты екеніне, жүрсе сықыры естілетін сүйегінің өзінен мың есе таза екеніне қазір ғана көзі жеткендей болды. Және мына шал ақшаның ұрланбағанын, бұл байлам жігіттің дүниеқоңыз пасықтығынан туғанын сезіп бара жатқанын бұ да байқап, әрі шошына, әрі таңдана тосылып қалған-ды. Онысымен тұрмай, үйге жүр деп қонаққа шақыруы мұны мына бөлмеге тірі көміп кеткенмен бара-бар көрінді [9, 312-313]. Шығарманың құрылымдык жүйесінде ғана емес, автордың адам концепциясына үңілуінде, қаламгерлік позициясында негізгі өзектің рөлін аткарып тұрған үзінді осы.
Шығармада кейіпкер көп емес, үш-төрт-ақ кейіпкер. Повестің сюжеттік желісінде бастан-аяқ көрінетіні үшеу: Тоқсанбай қария, оның немересі Ергешбай және Омаш. Егер жоғарыдағы авторлық баяндау жазушының осынау жайтқа берген бағасын белгілі дәрежеде көрсетіп тұрса, Д.Исабеков өз бағасын қанағат көрмей, Тоқсанбай қарияның да бағасын. беру мәтін көрсетуді дұрыс деп тапқан.
Д.Исабековтің Сүйекші повесіндегі бүкіл оқиға өте аз мерзімнің ішінде өткені байқалады. Адамның жан дүниесі - күрделі әлем. Осынау қағиданы басшылыққа алған қаламгер Тұңғыш сүйекшіні екі жағдайда алып, образын жасауға тырысқан: біріншісі - кешегі уақыт яғни қаһарманның өткен өмірі, екіншісі - бүгінгі уақыт яғни қаһарманның бүгінгі өмірі. Түнғышының бүгінгі өмірін суреттей отырып, автор оның өлімімен өз шығармасын аяқтайды. Тұңғыш - күрделі бейне, күрделі болғанда жұмбақ бейне. Ол үшін адамға тән қуаныш та, қайғы да бәрібір. Оның құштарлығы, өмірге деген тойымсыздығы, балалық, жастық шағы, ішкі сезімінің бұлқынысы - бәрі-бәрі кешегі уақыттың, кешегі өмірдің аясында қалған. Шығарма - күрделі. Авторға өз кейіпкерімен қоштасудың мерзімі таяп келеді. Қаламгер жүрегі қан жылауда. Сондықтан да болса керек, оның жайшылықта сараңдау беретін табиғат суретін, ата мекен суреттерін өзгешелеу реңкте, шалқыған сезім әсерімен беруі бірден байқалады. Өз қаһарманының трагедиясына автор да сенбейтіндей.
Қаршадайынан пешенесіне ешқандай бақытты сәт жазылмаған Тұңғыш бейшараның осыншама езілген күйіне, ешнәрсеге селт етпейтін селқостығына, қысқартып айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz