Асанқайғы поэиясындағы Жәнібек бейнесін ашу
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
АСАНҚАЙҒЫ ЕЛ ҰЙЫТҚЫСЫ , АҚЫЛГӨЙІ
1.1
Асанқайғы - толғауларынағы замана көрінісі
11
1.2
Асан шығармаларындағы тарихи шындық
2
АСАНҚАЙҒЫ ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ ТАНЫМ МЕН ТЕРЕҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙ-ТОЛҒАУЛАР
2.1
Қазақ әдебиеті тарихындағы жыраулық дәстүр
2.2
Асанқайғы философиясы
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
68
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. ГOCТ 7.0 - 99. Кітапханалық және баспа ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі Ақпараттық - библиография, кітапханалық іс. Teрминдeр мeн aнықтaмaлap.
2. ГOCТ 7.1 - 2003. Баспаханaлық жұмыс және кітапханалық, ақпараттық стандарттар жүйесі. Кітапханалық жазба. Библиографиялық сипаттама. Дұрыс құрылысы мен жалпы талап.
3. ГОСТ 7.5 - 98. Кітапхaнaлық және бaспa ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі. Журналдар, жинақтар, ақпараттық баспа. Жарияланған мақалалардың рәсімделуі.
4. ГOCT 7.9 - 95. Кітапхaнaлық және бaспa ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі. Рефераттар мен аннотация. Жалпы талап.
5. ГОСТ 7.32 - 2001. Кітапханалық және баспа ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі. Ғылыми жұмыс бойынша есеп. Құрылысы мен дұрыс рәсімделуі.
И 1 ИУС № 6-2005 22. 06. 2005
И П ИУС № 5-2002 01. 05. 2002
6. СТРК ИСО 690-2-2007. Ақпараттар мен құжаттар. Библиографиялық сілтемелер. Электрондық құжаттар және олардың бөлімдері.
7. СТРК ИСО 5127-2007. Ақпараттар мен құжаттар. Сөздік.
АНЫҚТАМАЛАР
ТАҚЫРЫП - Әдеби шығармада сөз болатын басты мәселе, шығарма мазмұнының негізгі арқауы, айтылатын жай-жағдайлардың бағыт-бағдары. Шығарманың тақырыбын, яғни не жайында айтылатынын, нендей мәселелерді қозғайтынын анықтау сырттай қарағанда оп-оңай сияқты көрінуі мүмкін. Алайда шығарма тақырыбын айқындауға жеңіл, үстірт қарауға болмайды. Тақырыпты бірнеше қырынан алып қарастыру кездеседі. Шығарманы жазудағы автордың ой-ниеті тұрғысынан алғанда, тақырып - алдымен болашақ туындығы арқау болатын мәселелер, қамтитын жағдай, оқиғалардың, суреттелетін өмір құбылыстарының шеңбер-шегі. Ал шығарманы талдау тұрғысынан қарасақ, тақырып - ол шығарманың мазмұнының негізгі бір құрамды бөлшегі, айтылған, суреттелген жайлардың қоғамдық өмірдегі маңызды мәселелер дәрежесіне көтеріліп, көркемдік шындыққа айналған қалпы.
ИДЕЯ - әдебиет шығармасында өмірдегі жай-жағдайлар, адам тағдыры баяндалғанда, суреттелгенде жазушының сөз болып отырған мәселелерге қатынасы, көзқарасы да аңғарылады. Ол автордың өмір құбылыстарын, жекелеген уақиға, жағдайларды қалай іріктеп, реттеп көрсетуінен кейіпкерлердің халын қалай сезінуден, соларды бейнелеу қалпынан-ақ белгі беріп тұрады. Идея дайын күйінде, өзінен өзі бадырайып көрініп тұрған қорытынды пікір деп түсінуге болмайды. Өйткені шығармада айтылатын идеяны оның бүкіл өн бойынан, бүкіл мазмұн-мағынасынан ондағы уақиғалардан немесе кейіпкер тағдырынан, барлық бейнелілік, суреттілік қасиетінен танимыз.
ТЕҢЕУ - құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. Әр нәрсені салыстыру негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы - мұнда салыстыру тура, айқын көрінеді. Нені және немен салыстырғаны анық болады.
РИТОРИКАЛЫҚ СҰРАУ (лепті сұрау) - шешендік тәсілге жататын айшықты сөз тіркесі, ойды, сезімді, әсерлі ету үшін жауабы өзінен өзі-ақ айқын нәрсені әсерлі леппен, сұрау түрінді айту. Бұл күмәндану, шүбә келтіру мүмкін емес деген айрықша сенімділікті білдіреді. Мысалы:
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?
Көкте-бұлт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі желдің жөнін кім сұрар?! (Мағжан)
Кейде айшықты шешендік сұрау, жансыз нәрсеге қаратылып айтылып, сұраулы арнау сөз түрінде келеді. Қазақ поэтикасында мұндай үлгіні сұрай арнау деп те атайды. Алайда сөздің негізгі стильдік ерекшелігі, өзгеше мәнділігі сұрау түрінде айтылуына байланысты болады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. XV-XVIII ғасыр әдебиетінің жыраулар жасап кеткен жолы - жаңаның басы емес, көненің жалғасы. Осы кезең поэзиясында қазіргі кезге дейін өз аттары ұмытылмаған жыраулық өнердің өкілдері Қазтуған, Асан қайғы, Доспамбет, Үмбетей, Шалкиіз, Ақтамберді болып келсе, бұл алтын жүйені Асанқайғыдан бастау алады.
Асанқайғы шығармашылығы - өзі өмір сүрген қоғамның, заман сырының үні. Оның толғаулары - сол кездегі өмір-тіршіліктің айнасы. Жырау көзқарасын білдіру амалы іспеттес. Асанқайғы шығармашылығын зерттеу диплом жұмысының өзктілігі болып табылады. Асанқайғы шығармашылығы ішкі мазмұнымен де, сыртқы пішінімен де нәзік үйлесім тауып, халық үнін, қазақ мұңын ашады. Сөз жоқ жырау шығармаларындағы тарих таңбасы - елдің тұрмыс-тіршілігі, оның азабы мен қайғысы, бір сөзбен айтқанда, ел тағдыры. Ендеше жырау мұрасы арқылы елдің өткенін жаңаша көзқараспен қайта саралау, диплом жұмысымызға алынған тақырыптың өзектілік сипатын танытады.
Зерттеудің нысаны. Асанқайғы шығармалары.
Жұмыстың мақсат мен міндеті: Бұл жұмыстың мақсаты - жырау толғауларындағы тарихи оқиғалардың көрініс табуын зерттеу, толғаулардың көркемдік сипатын беру, өзіндік ерекшеліктерін айқындап көрсету болып табылады. Асанқайғы шығармашылығын М. Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Мағауин зерттеп, асыл қазынаның халық игілігіне пайдалануына зор еңбек сіңірді. Негізінен, жыраулардың ішінен шығармалары қазіргі кезеңге молдау жеткені Асанқайғы болып табылады. Бұл жағдай - оның төңірегінде сан-алуан ғылыми еңбектердіің тууына тікелей себепкер. Біз еңбегімізді осы тұрғыдағы ілкі сәт деп білеміз. Яғни, теңізге құйылған тамшы.
Сол кездегі халық тағдыры, елдің тынысы жырауларды терең толғандырған. Ел ісіне етене араласып, оның оң шешім табуына бар ақыл-ой, қайраттарын сарп етті.
Бұл тұрғыдағы Асанқайғының тынысты тіршілігі Жоңғар шапқыншылығының кезеңінен, Жәнібек хандық құрған уақыттың сырымен тығыз байланысты. Жәнібек ханның ақылшысы, кеңесшісі. Ол кездегі саяси- әлеуметтік, қоғамдық өмір жырау шығармаларына өз әсерін тигізді.
Жыраудың елді татулық-бірлікке, адамгершілікке үндеген үгіт- насихат үлгісіндегі жырларының да астарында замана тыныс, уақыт таңбасы бар. Қазақ хандықтары XVІІІ ғасыр басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуі, ХVІІІ ғасырдағы қазақ халқының басынан кешкен тарихи оқиғалары, ХVІІІ ғасыр қазақ тарихынан орын алған қазақ-жоңғар қатынасының жыраулар шығармаларында бейнеленуін талдау жасай отырып, жаңа көзқарас тұрғысынан бағалау диплом жұмысының басты мақсаты болып табылады, осыған орай диплом жұмысының алдында төмендегедей міндеттер қойылады:
- Асанқайғы шығармаларының тақырыбы мен мазмұнын ашу;
- Жырау шығармалары арқылы XV ғасыр әдебиетінің құндылығын дәлелдеу;
- Жыраулар жырындағы тарихи оқиғаларға сиапаттама беру;
- Асанқайғы поэиясындағы Жәнібек бейнесін ашу;
- Жырау шығармаларына зерттеу жасаған ғалымдар пікірлерін сарлау;
- Әр бір жырдағы оқиға барысын жүйелеу, тарихи сараптама жасап оның мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының материалдары: Диплом жұмысын жазу барысында осы уақытқа дейін ғылыми айнылымға тартылмай келген баспа сөз материалдары мен XV- XVІІ ғасырға байланысты түрлі әдебиеттер, ғылыми зерттеулердің мәліметтері сұрыпталып алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диплом жұмысының методологиясы, объективтілік, тарихилық, жүйелілік және даму сияқты ғылыми танымға негізделген. Сондай-ақ қазақ-жоңғар қатынасын жыраулар шығармаларында мүмкіндігінше объективті тұрғыда түсіндіруге бағытталған әрі жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазуға негіз болған М. Әуезов Әдебиет тарихы [1], А. Байтұрсынов Ақ жол [2], Әдебиет танытқыш [3], С. Мұқанов Қазақтың ХҮІІІ, ХІХ ғасырлардағы әдебиет тарихынан очеркткер [4], Е.Ысмайылов Ақындар [5], Қ.Жұмалиев ХҮІІ, ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті [6], XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті [7], Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы [8], XIX ғасыр әдебиеті [9], Б. Кенжебаев Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері [10], Ә. Қоңыратбаев Қазақ әдебиетінің тарихы [11], Қазақ әдебиетінің тарихы [12], Қ.Мәдібай ХІХ ғасыр әдебиеті [13] кітаптары т.б. ғалымдарың еңбектері алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Деректер негізінде қазақ-жоңғар қатынасы халық жыраулар шығармаларына қатысты деректік материал негізінде тарихи шындық пен объективті тұрғыдан нақты талданып зерделеніп көрсетілуі. Диплом жұмысында мынандай жаңалықтар бар:
- Тарихи деректің ғылыми айналымға енгізілуі негізінде қазақ-жоңғар қатынастары жыраулар шығармаларындағы мәселелер объективті түрде баяндалады.
- Қазақ халқының XV- XVІІ ғасырдағы тыныс тіршілігі,елдін тұтастығын сақтау, ел басына күн туған шақтағы басқыншылармен күрес жолындағы әрекеттері айтылады.
- Ел басына күн туған шақта қазақ халқын бірлікке шақырған, жаумен күресуде рух берген жыраудың ел алдындағы сіңірген еңбектері хақында баяндалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ- жоңғар қатынасы халық жыраулар шығармаларындағы тақырыбына байланысты зерттелінбеген еңбектің қатарын толықтыра түседі. Диплом жұмысының материалдары орта араулы және жоғарғы оқу орнында оқылатын сабақтарға пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1
Асанқайғы - толғауларынағы замана көрінісі
Асанқайғы қазақ халқының Жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі мәселелерге өз жырларымен жауап бере білді. Осындай ауыр сәттерде Жәнібек ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салды. Өзінің саяси-әлеум. мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналды. Осы мақсатта ол Жәнібек ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық бірлігін сақтап қалатын көсем тұрғысында үлкен сенім артты. Жәнібек хан да сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай қызмет етті. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың өшпес әдеби бейнелерін жасады. Жыраудың Жәнібек ханның қасында, Ал, тілімді алмасаң, Басыңа біткен күніңіз, Ай, Жәнібек, сен он бір жасыңда, Ал, айтамын, айтамын атты толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен білгірлігі сипатталады. Ал, Садыр, қайда барасың деген жырларында ол ел болашағы, татулық мәселелерін сөз етеді. Асанқайғының Жәнібек хан саясаты жөніндегі байламды пікірлері де орнықты, әділ. Ол қасындағы Қытаймен Ресей туралы да ұстамды бағыт ұстанады. Соның арқасында ата жауы Жоңғарлардың іштей іріп, азып-тозуы үшін ұтымды саясат қолдана отырып тарих сахнасынан кетуіне қолайлы жағдай жасағанын мақтанышпен жырлайды. Бұл орайда жырау Жәнібек ханды әділдігі Наушаруандай, жомарттығы Хатымдайдай деп бейнелейді. Тіпті, ханның әділдігі мен адамгершілік қасиеттерін де жоғары бағалай келіп, оның байлық-салтанатын қырық мың атан тарта алмас деп сипаттайды.
Жырау жас мөлшерін сипаттағанда, бұрыннан келе жатқан дәстүрді ұстанып, оның күш-қайратқа байланысты екенін, әсіресе, жастықтың шыңы жиырма бесті шалқыта жырлайтыны бар. Алайда ол адамның жас кезеңдерін үнемі сол қалыпта сипаттай бермей, оның ақыл-парасат, толысу, кемелдену тұрғысынан да алып суреттейтінін де көреміз. Бұқар Жырау Абылай ханның бәйгелі жерде бақ болған әйгілі батырларын өзіңе тұғыр болған төрт тірек деп лайықты бағалай отырып, олардың тарихи ерлік істерін қазақтың абырой-арына біткен ерлер деп асқақ жырлайды. Жыраудың Он екі айда жаз келер, Абылай ханның қасында, Ханға жауап айтпасам атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау, отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғайды. Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Жыраудың табиғат пен адам өмірін астастыра суреттейтін жырлары да мол: Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек, Әлемді түгел көрсе де, т.б. Осының бәрі жыраудың кәнігі шеберлігі мен талғампаздығын танытады. Асанқайғы толғаулары, шын мәнінде, Абылай дәуірінің айнасы. Ұлтының тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына дарытқан көкірегі даңғыл, алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Жәнібек да қасынан бір елі қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел Көмекей әулие Жәнібек ханның дұрыс шешім, парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі екі алып мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасайды. Заман келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан қолбасшы, біртуар баїадүр, үздік мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Жәнібек ханның жортуыл-жорық күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар жолындағы ізгі, жалынды күресі - жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен суреттеледі. Әсіресе, Асанқайғы толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты, зұлымдық әрекеттері әшкереленеді.
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған. Бұл Қилы заман толғауының қалай туындағанын Мәшһүр Жүсіп Көпеев былайша түсіндіреді. Жәнібек хан бір салтанатты күнде ат үстінде Асаннан сұраған: Асан қайғының қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар дегені не тантық, суда жүрген шортан тауға біткен қарағайдың басына қайдан шығады. Миға қонбайтұғын сөз ғой - деп. Сонда Асанқайғы қырын қарап тұрып, атының басын бұрып, қамшысын ерінің үстіне арта салып, көзіне жас алып; Әй, хан! Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек! деп, осы толғауды айтыпты. Отарлаудың небір қанқұйлы амал-айлаларын қапысыз ойластырған Ресей империясы сахарада қара шекпенділер мен келімсектерді түпкілікті қоныстандыру үшін, алдымен, тұс-тұстан қалалар мен бекіністер салды. Нулы, сулы, шүйгінді, орман-тоғайлы жерлерден қазақтарды қырға ығыстырды. Атамекенінен, ата кәсібінен ажырап, абдырай бастаған тағдыр тәлкегіне ұшыраған халқының күйін Асанқайғы өз толғауларында жырлайды.
Асанқайғы поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын, күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен бажайлаған Асанқайғы есілтіп-төгілтіп, алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: "Еліңнің қамын же - сана, Есіліп кеңес айт - сана" деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда шығарылған философиялық сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері толғау түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты кесек ойлар, пайымды терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды.
Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек әкелген. Әлемді түгел көру, Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын ұстап міну деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Асанқайғы толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаїармандық рухтың лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7-8 буынды, ұйқастары еркін. Тегінде, толғау музыкалық аспаптардың (қобыз яки домбыра) сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті, ерекше қасиеті және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс ағызған Жәнібек ханды Ай, Жәнібек , сен бір он бір жасыңда, Күпшек санды күреңді дейтін толғауларында: Қара судың бетінде, Шайқалып аққан сең едің... Алтын тонның жеңі едің, Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай түледің ... Бақ үйіне түнедің, деп Айбалтасын алтынменен булатқан, Періштесін жұрт үстінен дулатқан", Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп, Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып..., Орындығын оймыштан, Ою нақыш салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған деген поэзиялық сипаттаулары; ердің ері Бөгембай батырды Қазақтың қамал қорғанына, Бұтақты мүйіз бұғысына ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін Мен - Арғын деген арыспын, Аузы кере қарыспын. Сен - бұзау терісі шөншіксің, Мен - өгіз терісі талыспын деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық көркемдік бейнесін сомдауы келісті кесек, немесе: Бірі етек, бірі жең болған, Найзасының ұшы алтын тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау поэзиясының муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды. Осылардың баршасы Асанқайғының жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты ұғып-түсінуден, танып-білуден, тұрмыс қазанында қайнап піскен, сөз-ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер шығарымпаздық қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Асанқайғы поэзиясында ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де кездеседі. Мысалы, Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп... Бозжорғадай бұлғаңы; Ормандай көп Орта жүз, Қорғасындай балқыған, Киігін қойдай қайырған, "Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған, Буыршындай тіздесті, Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай, Ерттеп қойған құр аттай, От орындай тұяқтым... Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым... Кекілін қыздай тараған және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті сөздердің молая беруіне жойқын ықпал жасайтындығы даусыз. Асанқайғы толғауларының танымдық-эстетикалық мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық айқындаулардан да байқалады. Айталық: сегіз қиыр шартарап, Төсі аршынды сұлу, құрсағы жуан боз бие алпыс басты ақ орда, еңсесі биік кең сарай, құбылып тұрған бәйшешек, ардақталған сұлулық, ойнай басқан аяқтым, қиғаш қамыс құлақтым. Шұбар көсем сары аяқ, Қоспақ өркеш сары атан, Тостаған көзді торыны және т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың бір-бірімен әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы - жырау поэзиясының басты ерекшелігі. Мысалы, өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма, омыртқасы үзілген, Өлетұғын тай үшін, Қалатұғын сай үшін, Тар құрсағын кеңіткен, Тас емшегін жібіткен, Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген, Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын құштырған, екі қара көзді алар, Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы шарды алар, Аузыңдағы тісті алар, Қолыңдағы істі алар, Еңкейіп орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге т.б.
Асанқайғы шығармаларында замандар бойы мысқалдап жиналып, ақыл-ой таразысынан өткізілген өмір тәжірибесінің, ұлттық тарихи санасының даналық қорытындысы, адамгершіліктің ереже-қағидасы іспетті нақыл-ғибрат сөздер мол. Әсіресе, белгілі бір құбылыстарды, заттар мен нәрселерді тізбелеп, салыстырып айтатын Қара құлаш жүйрік деп, Ежелгі дос жау болмас, Бағаналы орда, басты орда, Жар басына қонбаңыз, Көкте бұлт сөгілсе, Алыстан қызыл көрінсе, Биік тауға жарасар, Қорғанды шаїар қаласын, Жал, құйрығы қаба деп, Асқар таудың өлгені, Ақсаңнан биік тау болмас секілді термелерінде неше алуан мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді келтіруге болады.
Асанқайғы шығармаларының тақырыптық аясы, шеңбері - Жақсылық пен Жамандық, Елдік пен Ерлік, Ізгілік пен Зұлымдық, Әділдік пен Әдептілік, Жастық пен Кәрілік, Татулық пен Араздық, Достық пен Дұшпандық, Адалдық пен Арамдық, Тектілік пен Азғындық, Тұтастық пен Бірлік. Бұхарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге келіп жеткен тамыры ғана, - деп жазады жыраудың тұңғыш библиографы Мәшїүр Жүсіп Көпеев - бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың өмірі, Айыптың сабыры, Аплатонның ақылы керек. Асанқайғы шығармаларының текстологиясы әлі күнге ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар жүргізілмеген. Бұл - болашақтың ісі. Асанқайғы мұрасын жинауда, жариялауда және зерттеуде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов, Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов, М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді. Әдебиеттанушылар Бұқар Жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат белгілерін атап айтқанда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын, сондай-ақ, жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (Әуезов), екіншілері өмірі мен шығармаларына үңіледі (Мұқанов, Жұмағалиев, Мұқаметқанов, Мағауин), соңғылары жыраудың тілі мен стилін қарастырады (Сыздықова). Сөз жоқ, Бұқартану ілімінің қалыптасуы мен дамуы тарихы бар. Болашақта ұлы жырау мұралары жаңаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылықтарымен сабақтастығы, мораль философиясы, мемлекет мүддесі, поэтикасы) тексерілуге тиіс.
Жонғария өзінің басқыншылық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үстіне шабуыл жасап, тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жайылымдары мен мүлкін тартып алып, кейде тұтас рулар мен ауылдарды қырып-жойды. Үздіксіз жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыздықтар бытыратып, әлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан зор қайғы-қасіретті бастан кешірді. Осындай қиын-қыстау кезінде қазақ қауымының ішінде ел мұңын,ел тілегін жоқтайтын екі алуан адамды шығарды. Біреулері: заман халін қайғырып,елдің мұң зарын жалынды сөзбен шығаратын жоғарыдағы айтылған кеменгер ақылшы кәрия,толғаушыл жырау,сезімді ақындар. Екіншісі: жаңағыдай ілгері, соңғы жақсылардың ақыл, өсиетінен, өлең, жырынан, саяси ой мен бағытты, салт-сананы іске асырамын деген қол батырлар. Сонымен ел тіршілігінің ауыр күндері туғызған екі алуан адамның бірі - ой батыры болса, екіншісі - қол батыры деу керек.
Асанқайғы өмір сүрген дәуірдің қан-құйлы оқиғасы - жоңғар қалмақтарының өктемдіктері, олардың қазақ жеріне баса көктеп енуі заманында өткен. Қалмаққа қарсы ұрыс басталған шақтан аяғына дейін Асанқайғы бар ауыртпалықты елімен бірге кешкен.
Батыстан-Ресей, Шығыстан-Жоңғар мен Қытай мемлекеттері қазақ даласының табиғи байлығы мен ұлан-байтақ жеріне көзін тігіп, жаулап алу саясатын жүргізе бастаған кезеңінде қазақ халқының тұтастығын сақтап қалу,тәуелсіз ел ету Жәнібек ханның басты мақсаты болды. Ханның осы саясатын Асанқайғы қолдап, толғауларында халықты бір тудың астына топтасуға шақырады. Сондықтан да Асан баба поэзиясының негізгі өзегі- Отан тағдыры, ұлт санасы, ел бірлігі болып табылады. Бұқар жырау шығармаларында елдік пен ерлік мәселесі, ел-жер тағдыры ой таразысына салынып тереңінен толғанады. Бірлік болмай, тірлік болмас-деген. Сырт жау соқтыға алмайтын айбынды ел болу үшін жұрттың ынтымағы бірауыздылығы қажет.
1745 жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен өліп, оның мирасқорының арасында хан тағы үшін талас,кескілескен тартыс басталды. Ең әуелі оның орнына 19 жасар ұлы Цеван Доржы отырды. Осы орайда көрші жатқан Цинь империясы жоңғарға қарсы қайта-қайта соғыс ашып,жоңғарлар мемлекетін әлсіретті. Міне,осы аласапыран, жанталас уақытты ұтымды пайдаланған Жәнібек қазақ жерін жоңғар қалмақтан тазарту мақсатымен Оңтүстіктегі Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасақтарын жинап,Түркістан мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына атанады.Бұл үш жүздің қоян-қолтық басы қосылған алғашқы жорығы еді.Осы жорықта ерен ерлігі,жойқын батырлығымен көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян,Шапырашты Наурызбай,шақшақ Жәнібек өз есімдерін өшпес даңқа бөледі.
Жәнібек бұл жорықта қазақ әскерін үш топқа бөлді.Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды.Бөгенбай басқарған он мың әскер қолы Түркістанның Солтүстік жағына ,Созақ бекінісіне барып бекінуге тиіс болды.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сырдарияның төменгі ағысына қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды.
Үшінші, негізгі қолды Жәнібектің өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың атышулы батырлары Қабанбай,Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек т.б. кірді. Бұқар жырау науқастанып келе алмағандықтан,топқа 17 жасар Көтеш ақын қосылды.
Асанқайғы шығармашылығының негізгі арқауы-ол елдің бірлігі,ал бірліктің негізгі ұйтқысы сыйластықта,өмірдің сәні де, мәні де осында деп білген жырау тіршіліктегі адамдар арасындағы осындай жарастықты,шад-шадымен өмір сүру туралы былай деп жырлайды.
Адамзаттың баласы,
Атаудан алтау тумас па,
Атадан алтау туғанмен,
Оның ішінде біреу арыстан болмас па.
Арыстанның барында,
Жорғасы болса мінісіп,
Торқасы болса киісіп,
Толғамалы қамшы алып,
Толғай да толғай дәурен сүрмеспе [20,93 б.].
Араларындағы асылдарыңды қадірлеп,құрметтеп,оны сақтай біліңдер дейді.Арыстаннан айрылса,артында қалған жамандар бас-басына тозбаспа деген ғұлама айтқан өсиет әлі күнге өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол өсиет жан ұядан бастап, мемлекетке дейінгі аралықтағы әлеуметтік топтар ішінде өз-ара қарым-қатынастың жазылып қойған кодексіндей.
Халық өмірінің алмағайып - аласапыран,тарихта қалу-қалмауы екі талай кезеңінде тұрмыс кешкен жырау өз толғауларында сол тұстағы көкейтесті, күрделі мәселелерге жауап іздеп,соның бірден-бір жоқшы - жыршысы бола білді. Оның жыр-толғауларының үнемі әлеуметтік өткір мазмұнға құрылып отыруының басты себебі де осыдан.
Асан жырау өзінің шығармаларында халықтың еңсесін көтеріп елге-ерге дем беріп, жұрттың көңілінде жүрген асыл арманы - Қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған тыныш заманның салтанатын жыр етеді. Маң-маң басып жүріңіз, байсалды үйге түсіңіз деп тынымсыз жаугершіліктен қажи бастаған елге қуатты сөздермен қайрат беріп, қанатымен су сепкен қарлығаштай, халықты рухани жүдеушіліктен сақтап, жігерлендіріп өз күшіне сенімін арттырып бейбітшіліктің мазмұнды тіршілігін жыр етті. Оны мына өлең шумағынан көруге болады:
Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,
Бұл үйректей болыңыз,
Судан суға жүйгемен,
Көлден көлге қоныңыз
Байлар ұғылы шоғалар,
Бас қосыпты десінде,
Маң-маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз.
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз [20,94 б.].
Асанқайғы өзінің үгіт насихат жырларында көшпенді елдің ертеден орныққан қағидасы шеңберінде рулық қайшылықтарға қарсы тұрып, туысқандық, ынтымақ жолымен, ру тайпалардың ара қатынасын бекітерліктей саналы саясат жүргізді.
Қазақ мемлекетінің негізі елдің рулық ара-қатынасынан құралса, оның қайнар бұлағы әр ошақ басының саулығы, туысқандық мейірімділік сезімнің артуы арқылы құралатынын жырау жақсы түсінген. Ертедегі орыс халқының осы сияқты бірікпей басынан кешкен тарихын жаза келіп, белгілі жазушы Гумилев Л.Н. былай дейді: Древнюю Русь погубила дестабилизация, явившаяся следствиям снежения пассионарного напрежения этнически системы или, что проще увелещение числа субпассионарного-эгойстов, не способных к само пожертованию ради бескорысного патриотизма16.
Асанқайғы жырау елді басқарып отырған сұлтан,шонжар билердің алауыздығына қарсы жұртшылықты ауыз бірлілікке шақырып, халықты сыртқы жауына соққы беруге ұйымдастырған. Шашырап шыққан хандар көп, шашауы жатқан малдар көп деп елді бұра тартқан сұлтан, ру басы адамдардан отты сөзін аямаған. Сонымен бірге ол халық бұқарасы мен халық арасындағы түсінушілік мемлекеттің тірегі екенін білген.
Бүгінгі біз айтып жүрген патриоттық сезім кейінгі ұрпаққа Асанқайғы бесігімен тербеліп, жүрегіне осылай ұялаған. Ол кездегі алға қойылған міндет пен саяси әлеуметтік талап қазақ деген ұлттық сананы, рулық жүздік ұғымның шеңберінен асырып, түбі бір тұтас мемлекеттік дәрежеге көтеру еді.
Асанқайғы жырау қазақ жұртын қабырғалы мемлекет қатарына қосуды арман етті. Елімнің басын біріктірем деп,талай қияпат қиындықты басынан кешірді.Жарқ етіп сермеген алдаспан жырлары ханды да қараны да аямады,түйінді ойлардың тұсауын кесіп, шеңберлі саясаттың тынысын кеңейтіп отырды.
Жырау сол замандағы ірі мемлекеттердің қол астында қалған ұсақ елдердің тағдырына шұқшия үңіліп,бағдарлай байқап, бастарына түскен алапат өмірдің ауқымынан еліне тиімді зерделі ой пікірлер айтып,ақыл кеңес беріп отырды. Ұлы мемлекеттердің шен-шекпен арқылы бүтіндей елді айрандай ашытып,сүттей іріту саясатын әшкерелеп,ел басқарушыларына ескерте: Жемқорларға жем беріп, ел қамын айтқан жақсыны, сөйлетпей ұрар ұртына, деп өсиет нақыл сөздерін айтып та,жазып та кеткен.
Асан баба тек жырау емес,халықты бірлікке шақырып,елдің тәуелсіз мемлекет болуы жолындағы ірі саясаткер Жәнібектің ханның Батагой данасы болды, сондай-ақ Жәнібек ханның маңайына ержүрек батырлардың,әділ билердің, халық жаны ашырларының топтасуына игі ықпалын тигізді.
Асанқайғы жырау толғауларында сайын сахараға шашырап қоныстанған, өзара байланысы әлсіз қазақ рулары мен жүздерінің басына төнген қауіптің негізгі себептері де ашық айтылады. Өздерінің ежелгі шегараларынан тым алыс жатқан елдер мен жерлерді бірінен соң бірін күшпен бағындырып, барған сайын араны ашылып, қомағайлана түскен екі империяның- Ресей Қытайдың тегеурініне төтеп беру қандай қалыққа да қиын еді. Ал ұшы қиырсыз кең алқапты алып жатқан ойрат пен қазақ бірін-бірі қырып бітірсе екі империя да өздерінің жері кеңейтінін байлығы артатынын өте жақсы біледі. Сондықтан да олар сөз жүзінде бейбітшілікті жақтаушылар болып көрінгенімен шынтуайттап келгенде бірің өліп бірің қал деген саясат жүргізді. Осындай жағдайда қазақ елінің ішкі бүтіндігін, жауынгерлік рухын сақтау,жауға тойтарыс беріп қана қоймай елдің ежелгі қоныстарын қайтарып алу қиынның қиыны болатын. Қазақ хандары мен сұлтандарының кейбіреулері бас сауғалап, қара басының қамын ойлап, қарауындағы руларының ғана мүддесін көздеп, дұшпанға бағынып, іріткі салып жүрген шақта өзара алауыз жұрттың басын қосу ел басшыларының көреген,қажымас қайратты,данышпан, парасатты болуын қажет ететін. Жәнібек бейнесін халық қиялында ерекше іріленіп, сомдалуының басты себебі де оның тар кезінде, тайғақ кешулерде ел бірлігіне ұйытқы боларлық, ақыл, айла, ынтымақ кілтін таба алғандығына байланысты.
XVІІІ ғасыр Қазақ елінің басына күн туып аумалы-төкпелі заман орнап,жоңғардың шапқыншылығынан көп зардап шеккен халыққа жырымен рух берген ханға ақылшы,елге дана бола білген жыраулар қазақ халқының сол кездегі өмірінен жырлары арқылы қоғамды сипаттап ел өмірінен хабар берген. Бұқар шығармасы қазақ тарихының ақтаңдақ тұстарын көзге көрсете жырлап,қазақ-жоңғар шапқыншылығы хақында таптырмас дала деректері дала жыры тұрғысынан баяндап, болашақ ұрпаққа елінің тарихынан хабар беріп тұрғандай.
1.2. Асанқайғы шығармаларындағы тарихи шындық
Қазақ хандықтары XVІІІ ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан руаралық қырқысты уақытша болса да тоқтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын сыртан басып кіруден қауіпсіздендірді. Бұған деректемелердің дәлелдеуі бойынша,оның қарамағында 80 мыңға жуық сарбаз болғаны едәуір көп көмегін тигізді. Алайда билік үшін күрес пен сұлтандардың оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпен бірлікті бұзды,оны көршілері дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары қолдаған Еділ қалмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір казактары шабуылға шықты; Жайықтың арғы бетіндегі қоныстардан башқұрттар дәмеленді.Оңтүстік жағынан қазақтарды Орта Азия хандықтарының феодалдары ығыстырды. Бірақ ең қатерлі қауіп қазақ халқына шығыстан күші басым, басқыншы әскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді [14].
Жонғария өзінің басқыншылық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үстіне шабуыл жасап, тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жайылымдары мен мүлкін тартып алып, кейде тұтас рулар мен ауылдарды қырып-жойды. Үздіксіз жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыздықтар бытыратып, әлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан зор қайғы-қасіретті бастан кешірді.
Жоңғар басқыншылығының зардабы мен елдің жерінен айыруын зар-заманның туындауы Жиембет жыраудың мына шумағында келтірілген:
Қол-аяғым бұғауда,
Тарылды байтақ кең жерім.
Арманда болып барамын,
Қоштасуға аял жоқ,
Қалқаман,Шолан ерлерім!
Қайырылып,қадам басарға.
Күн болар ма екен сорға,
Өзен,Арал жерлерім?!..
Қиядан қолды көрсеткен,
Төбеңе шығар күн бар ма,
Жотасы биік Дендерім?!
Қайрымсыз болған жауларға,
Тиер ме екен бір күні,
Жолбарыстай шеңгелім! [20,54 б.].
Жоңғарлар қазақ жеріне XVIII ғ. ІІ-жартысынан бастап шабуыл жасады.Сол шабуылын олар XVIII ғ. ІІ-жартысына дейін үздіксіз жүргізіп отырды.Оның ең ауыр кезеңі XVIII ғ. бас кезі еді. Ақтабан шұбырынды деп аталған оқиға да осы басқыншылықты сипаттайды.
Ескіден итжығыспен келе жатқан жау қалмақтардың 1723 жылы тұтқиылдан шауыл,қазақтарды қырғынға ұшыратады, қазақ халқы өзінің ескі мәдени ошақтары - Оңтүстігіндегі қалалардан айрылды, ата-қонысынан босып, халық санасында терең із қалдырған ақтабан шұбырындыға ұшырайды. Бірақ осы үлкен жеңілістен соң көп ұзамай-ақ ес жиған қазақтар біріккен күшпен 1728, 1730 жылдары жоңғар басқыншыларына ауыр соққы беріп,жау қолында қалған біраз жерлерді босатады.
А.И.Левшиннің атап өткеніндей Отарлар мен табындар күн санап кеми берді, айырбас сауда тоқтап қалды, жұрт жаппай қайыршылықпен қайғы-қасіретке ұшырады, кейбіреулер аштан өліп, енді біреулері әйелдері мен балаларын тастап кетті... Егер Оңтүстікке кетпесе үш жақтан қысым көріп, қудаланған оларды мүлдем қырып жіберуі мүмкін еді [14].
Қазақ халқы Азияның орталық даласында қалыптасты. Байтақ жерді көшіп-қонып,өмір қарекетіне жаратты. Қысы қатты, жазы аңызақ, панасы бар таулы өлкелердің мүмкіншілігін пайдаланған халық барынша, жомарт, ақпейіл, дархан болды.Бірақ оның пешенесіне күші тасқан, бағыты асқан, жері аз, демографиялық өсуі айрықша парсы,монғол,қытай,орыс халықтары сияқты көршілері беріпті. Жаугершілік бір сәт толастай қалса түрік тайпаларының хандары мен феодалдары өзара үстемдік үшін қырқысты, біріне-бірі бас салып, халық қанын судай төкті. Міне, осындай қилы-қилы замандарда қазақ халқы ел болуды аңсады. Бірлік бар жерде тірлік барын жақсы білді ол. Тоқсан тоғыз қырылып, тоқсан тоғыз тірілген ол халықтың асыл тұқымын қалай сақтау заңын игерді. Жеті атаға дейін өзара қан араластыруға болмайтынын барша түрік тайпаларының ішінде ең алдымен түсінді [15].
Осындай қиын-қыстау кезінде қазақ қауымының ішінде ел мұңын,ел тілегін жоқтайтын екі алуан адамды шығарды. Біреулері: заман халін қайғырып,елдің мұң зарын жалынды сөзбен шығаратын жоғарыдағы айтылған кеменгер ақылшы кәрия,толғаушыл жырау,сезімді ақындар. Екіншісі: жаңағыдай ілгері, соңғы жақсылардың ақыл, өсиетінен, өлең, жырынан, саяси ой мен бағытты, салт-сананы іске асырамын деген қол батырлар. Сонымен ел тіршілігінің ауыр күндері туғызған екі алуан адамның бірі-ой батыры болса, екіншісі- қол батыры деу керек [16].
Асанқайғы өмір сүрген дәуірдің қан-құйлы оқиғасы - жоңғар қалмақтарының өктемдіктері, олардың қазақ жеріне баса көктеп енуі заманында өткен. Қалмаққа қарсы ұрыс басталған шақтан аяғына дейін Бұхар бар ауыртпалықты елімен бірге кешкен.
Сәбит Мұқанов Асан жыраудың шығармаларында азаттық,саяси сарын терең, әлеуметтік астар басым... ,-деп Асанның барлық шығармаларына тән тақырып халық қамы, халық мүддесі, жалық мақсаты, халық мұңы. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегіен туған,ол тілек-қазақ халқының жер бостандығы, тәуелсіздігі, тыныштығы, шаттық тұрмысы,-деп әділ түйіндейді [17].
Үмбетей жырау жырлап өткендей:
Өткіздің тоғыз ханды толғауменен,
Шештің талай түйінді болжауменен.
Іс болса қиын қыстау сен сайыстың,
Қылыш қып қызыл тілді қорғауменен.
деп Бұқардың Әз Тәукеден бастап - Қайып,Болат, Сәмеке,Әділмәмбет, Күшік, Әбілхайыр, Барақ, Абылай хандар тұсында өмір сүргендігін айтады.Бұқар жырау Жәнібек хан дәуіріне дейін де қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік өміріне араласқан болатын. Өзінің терең ойлы философиялық тұжырымдамалары мен қоғамдық ойды жетілдіруге ат салысты [18].
Батыстан-Ресей, Шығыстан-Жоңғар мен Қытай мемлекеттері қазақ даласының табиғи байлығы мен ұлан-байтақ жеріне көзін тігіп, жаулап алу саясатын жүргізе бастаған кезеңінде қазақ халқының тұтастығын сақтап қалу,тәуелсіз ел ету Жәнібек ханның басты мақсаты болды. Ханның осы саясатын Асанқайғы жырау қолдап, толғауларында халықты бір тудың астына топтасуға шақырады. Сондықтан да Бұқар баба поэзиясының негізгі өзегі- Отан тағдыры, ұлт санасы, ел бірлігі болып табылады.
Асанқайғы шығармаларында елдік пен ерлік мәселесі, ел-жер тағдыры ой таразысына салынып тереңінен толғанады. Бірлік болмай, тірлік болмас-деген. Сырт жау соқтыға алмайтын айбынды ел болу үшін жұрттың ынтымағы бірауыздылығы қажет. Бұл жайды Асан жақсы түсінеді. Ел бірлігін жырлау-Асан өлеңдерінде негізгі мәселенің бірі ... Ол ел бірлігі мәселесіне үлкен мән береді,-дейді, Асан шығармашылығын көптен бері зерттеп келе жатқан профессор Қ.Жұмалиев [19].
Дана жырау халықты тұтастыққа,елді бірлікке шақырып
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін,
Қылмаңдар жанжал-ерегіс [20],
не болмаса:
Маң-маң басып жүрініз,
Байсалды үйге түсініз,
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін,
Бәрінің бір енеден туғандай болыңыз!- [20] деп жырлай отырып, елді ынтымаққа,жатқа тізгін бермеуге шақырады [21].
1745 жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен өліп,оның мирасқорының арасында хан тағы үшін талас,кескілескен тартыс басталды. Ең әуелі оның орнына 19 жасар ұлы Цеван Доржы отырды. Осы орайда көрші жатқан Цинь империясы жоңғарға қарсы қайта-қайта соғыс ашып,жоңғарлар мемлекетін әлсіретті. Міне,осы аласапыран, жанталас уақытты ұтымды пайдаланған Жәнібек қазақ жерін жоңғар қалмақтан тазарту мақсатымен Оңтүстіктегі Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасақтарын жинап,Түркістан мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына атанады.Бұл үш жүздің қоян-қолтық басы қосылған алғашқы жорығы еді.Осы жорықта ерен ерлігі,жойқын батырлығымен көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян, Шапырашты Наурызбай,шақшақ Жәнібек өз есімдерін өшпес даңқа бөледі.
Жәнібек бұл жорықта қазақ әскерін үш топқа бөлді.Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды.Бөгенбай басқарған он мың әскер қолы Түркістанның Солтүстік жағына ,Созақ бекінісіне барып бекінуге тиіс болды.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сырдарияның төменгі ағысына қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды.
Үшінші, негізгі қолды Жәнібектің өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі,Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың атышулы батырлары Қабанбай,Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек т.б. кірді. Бұқар жырау науқастанып келе алмағандықтан,топқа 17 жасар Көтеш ақын қосылды.
Жоңғар әскерін басқарған қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цеван Доржы де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Жәнібекке қарсы бағыттады. Жоңғар әскерінің қаруы-мылтық, найза,қылыш, болды және түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақ, найзамен қаруланған болатын.
Цеван Доржы өзінің ауыр қолымен Жәнібек әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алады. Жәнібек Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырады. Сырымбетті оң жақ қанатқа,Баянды әскердің сол жақ қанатына қояды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары,Оразымбет батырдың жасақтарын топтастырады. Жәнібек өзінің Сағымбай,Қанай, Жанұзақ сияқты сенімді батырларымен және 17 жастағы ұлы Жанаймен әскердің дәл ортасында жүреді. Бұл соғыс екі айға созылады. Қазақ әскерлерін Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартып, Түркістанға таяп барады. Бөгенбай бастаған әскерлер созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне тақау барды.Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатады, амалы таусылған Цеван Доржы Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр блады.
Ел басында отырғандар жыраудың қоғамдағы рөлін сезбеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
АСАНҚАЙҒЫ ЕЛ ҰЙЫТҚЫСЫ , АҚЫЛГӨЙІ
1.1
Асанқайғы - толғауларынағы замана көрінісі
11
1.2
Асан шығармаларындағы тарихи шындық
2
АСАНҚАЙҒЫ ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ ТАНЫМ МЕН ТЕРЕҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙ-ТОЛҒАУЛАР
2.1
Қазақ әдебиеті тарихындағы жыраулық дәстүр
2.2
Асанқайғы философиясы
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
68
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. ГOCТ 7.0 - 99. Кітапханалық және баспа ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі Ақпараттық - библиография, кітапханалық іс. Teрминдeр мeн aнықтaмaлap.
2. ГOCТ 7.1 - 2003. Баспаханaлық жұмыс және кітапханалық, ақпараттық стандарттар жүйесі. Кітапханалық жазба. Библиографиялық сипаттама. Дұрыс құрылысы мен жалпы талап.
3. ГОСТ 7.5 - 98. Кітапхaнaлық және бaспa ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі. Журналдар, жинақтар, ақпараттық баспа. Жарияланған мақалалардың рәсімделуі.
4. ГOCT 7.9 - 95. Кітапхaнaлық және бaспa ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі. Рефераттар мен аннотация. Жалпы талап.
5. ГОСТ 7.32 - 2001. Кітапханалық және баспа ісі, ақпараттық стандарттар жүйесі. Ғылыми жұмыс бойынша есеп. Құрылысы мен дұрыс рәсімделуі.
И 1 ИУС № 6-2005 22. 06. 2005
И П ИУС № 5-2002 01. 05. 2002
6. СТРК ИСО 690-2-2007. Ақпараттар мен құжаттар. Библиографиялық сілтемелер. Электрондық құжаттар және олардың бөлімдері.
7. СТРК ИСО 5127-2007. Ақпараттар мен құжаттар. Сөздік.
АНЫҚТАМАЛАР
ТАҚЫРЫП - Әдеби шығармада сөз болатын басты мәселе, шығарма мазмұнының негізгі арқауы, айтылатын жай-жағдайлардың бағыт-бағдары. Шығарманың тақырыбын, яғни не жайында айтылатынын, нендей мәселелерді қозғайтынын анықтау сырттай қарағанда оп-оңай сияқты көрінуі мүмкін. Алайда шығарма тақырыбын айқындауға жеңіл, үстірт қарауға болмайды. Тақырыпты бірнеше қырынан алып қарастыру кездеседі. Шығарманы жазудағы автордың ой-ниеті тұрғысынан алғанда, тақырып - алдымен болашақ туындығы арқау болатын мәселелер, қамтитын жағдай, оқиғалардың, суреттелетін өмір құбылыстарының шеңбер-шегі. Ал шығарманы талдау тұрғысынан қарасақ, тақырып - ол шығарманың мазмұнының негізгі бір құрамды бөлшегі, айтылған, суреттелген жайлардың қоғамдық өмірдегі маңызды мәселелер дәрежесіне көтеріліп, көркемдік шындыққа айналған қалпы.
ИДЕЯ - әдебиет шығармасында өмірдегі жай-жағдайлар, адам тағдыры баяндалғанда, суреттелгенде жазушының сөз болып отырған мәселелерге қатынасы, көзқарасы да аңғарылады. Ол автордың өмір құбылыстарын, жекелеген уақиға, жағдайларды қалай іріктеп, реттеп көрсетуінен кейіпкерлердің халын қалай сезінуден, соларды бейнелеу қалпынан-ақ белгі беріп тұрады. Идея дайын күйінде, өзінен өзі бадырайып көрініп тұрған қорытынды пікір деп түсінуге болмайды. Өйткені шығармада айтылатын идеяны оның бүкіл өн бойынан, бүкіл мазмұн-мағынасынан ондағы уақиғалардан немесе кейіпкер тағдырынан, барлық бейнелілік, суреттілік қасиетінен танимыз.
ТЕҢЕУ - құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. Әр нәрсені салыстыру негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы - мұнда салыстыру тура, айқын көрінеді. Нені және немен салыстырғаны анық болады.
РИТОРИКАЛЫҚ СҰРАУ (лепті сұрау) - шешендік тәсілге жататын айшықты сөз тіркесі, ойды, сезімді, әсерлі ету үшін жауабы өзінен өзі-ақ айқын нәрсені әсерлі леппен, сұрау түрінді айту. Бұл күмәндану, шүбә келтіру мүмкін емес деген айрықша сенімділікті білдіреді. Мысалы:
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?
Көкте-бұлт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі желдің жөнін кім сұрар?! (Мағжан)
Кейде айшықты шешендік сұрау, жансыз нәрсеге қаратылып айтылып, сұраулы арнау сөз түрінде келеді. Қазақ поэтикасында мұндай үлгіні сұрай арнау деп те атайды. Алайда сөздің негізгі стильдік ерекшелігі, өзгеше мәнділігі сұрау түрінде айтылуына байланысты болады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. XV-XVIII ғасыр әдебиетінің жыраулар жасап кеткен жолы - жаңаның басы емес, көненің жалғасы. Осы кезең поэзиясында қазіргі кезге дейін өз аттары ұмытылмаған жыраулық өнердің өкілдері Қазтуған, Асан қайғы, Доспамбет, Үмбетей, Шалкиіз, Ақтамберді болып келсе, бұл алтын жүйені Асанқайғыдан бастау алады.
Асанқайғы шығармашылығы - өзі өмір сүрген қоғамның, заман сырының үні. Оның толғаулары - сол кездегі өмір-тіршіліктің айнасы. Жырау көзқарасын білдіру амалы іспеттес. Асанқайғы шығармашылығын зерттеу диплом жұмысының өзктілігі болып табылады. Асанқайғы шығармашылығы ішкі мазмұнымен де, сыртқы пішінімен де нәзік үйлесім тауып, халық үнін, қазақ мұңын ашады. Сөз жоқ жырау шығармаларындағы тарих таңбасы - елдің тұрмыс-тіршілігі, оның азабы мен қайғысы, бір сөзбен айтқанда, ел тағдыры. Ендеше жырау мұрасы арқылы елдің өткенін жаңаша көзқараспен қайта саралау, диплом жұмысымызға алынған тақырыптың өзектілік сипатын танытады.
Зерттеудің нысаны. Асанқайғы шығармалары.
Жұмыстың мақсат мен міндеті: Бұл жұмыстың мақсаты - жырау толғауларындағы тарихи оқиғалардың көрініс табуын зерттеу, толғаулардың көркемдік сипатын беру, өзіндік ерекшеліктерін айқындап көрсету болып табылады. Асанқайғы шығармашылығын М. Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Мағауин зерттеп, асыл қазынаның халық игілігіне пайдалануына зор еңбек сіңірді. Негізінен, жыраулардың ішінен шығармалары қазіргі кезеңге молдау жеткені Асанқайғы болып табылады. Бұл жағдай - оның төңірегінде сан-алуан ғылыми еңбектердіің тууына тікелей себепкер. Біз еңбегімізді осы тұрғыдағы ілкі сәт деп білеміз. Яғни, теңізге құйылған тамшы.
Сол кездегі халық тағдыры, елдің тынысы жырауларды терең толғандырған. Ел ісіне етене араласып, оның оң шешім табуына бар ақыл-ой, қайраттарын сарп етті.
Бұл тұрғыдағы Асанқайғының тынысты тіршілігі Жоңғар шапқыншылығының кезеңінен, Жәнібек хандық құрған уақыттың сырымен тығыз байланысты. Жәнібек ханның ақылшысы, кеңесшісі. Ол кездегі саяси- әлеуметтік, қоғамдық өмір жырау шығармаларына өз әсерін тигізді.
Жыраудың елді татулық-бірлікке, адамгершілікке үндеген үгіт- насихат үлгісіндегі жырларының да астарында замана тыныс, уақыт таңбасы бар. Қазақ хандықтары XVІІІ ғасыр басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуі, ХVІІІ ғасырдағы қазақ халқының басынан кешкен тарихи оқиғалары, ХVІІІ ғасыр қазақ тарихынан орын алған қазақ-жоңғар қатынасының жыраулар шығармаларында бейнеленуін талдау жасай отырып, жаңа көзқарас тұрғысынан бағалау диплом жұмысының басты мақсаты болып табылады, осыған орай диплом жұмысының алдында төмендегедей міндеттер қойылады:
- Асанқайғы шығармаларының тақырыбы мен мазмұнын ашу;
- Жырау шығармалары арқылы XV ғасыр әдебиетінің құндылығын дәлелдеу;
- Жыраулар жырындағы тарихи оқиғаларға сиапаттама беру;
- Асанқайғы поэиясындағы Жәнібек бейнесін ашу;
- Жырау шығармаларына зерттеу жасаған ғалымдар пікірлерін сарлау;
- Әр бір жырдағы оқиға барысын жүйелеу, тарихи сараптама жасап оның мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының материалдары: Диплом жұмысын жазу барысында осы уақытқа дейін ғылыми айнылымға тартылмай келген баспа сөз материалдары мен XV- XVІІ ғасырға байланысты түрлі әдебиеттер, ғылыми зерттеулердің мәліметтері сұрыпталып алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диплом жұмысының методологиясы, объективтілік, тарихилық, жүйелілік және даму сияқты ғылыми танымға негізделген. Сондай-ақ қазақ-жоңғар қатынасын жыраулар шығармаларында мүмкіндігінше объективті тұрғыда түсіндіруге бағытталған әрі жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазуға негіз болған М. Әуезов Әдебиет тарихы [1], А. Байтұрсынов Ақ жол [2], Әдебиет танытқыш [3], С. Мұқанов Қазақтың ХҮІІІ, ХІХ ғасырлардағы әдебиет тарихынан очеркткер [4], Е.Ысмайылов Ақындар [5], Қ.Жұмалиев ХҮІІ, ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті [6], XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті [7], Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы [8], XIX ғасыр әдебиеті [9], Б. Кенжебаев Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері [10], Ә. Қоңыратбаев Қазақ әдебиетінің тарихы [11], Қазақ әдебиетінің тарихы [12], Қ.Мәдібай ХІХ ғасыр әдебиеті [13] кітаптары т.б. ғалымдарың еңбектері алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Деректер негізінде қазақ-жоңғар қатынасы халық жыраулар шығармаларына қатысты деректік материал негізінде тарихи шындық пен объективті тұрғыдан нақты талданып зерделеніп көрсетілуі. Диплом жұмысында мынандай жаңалықтар бар:
- Тарихи деректің ғылыми айналымға енгізілуі негізінде қазақ-жоңғар қатынастары жыраулар шығармаларындағы мәселелер объективті түрде баяндалады.
- Қазақ халқының XV- XVІІ ғасырдағы тыныс тіршілігі,елдін тұтастығын сақтау, ел басына күн туған шақтағы басқыншылармен күрес жолындағы әрекеттері айтылады.
- Ел басына күн туған шақта қазақ халқын бірлікке шақырған, жаумен күресуде рух берген жыраудың ел алдындағы сіңірген еңбектері хақында баяндалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ- жоңғар қатынасы халық жыраулар шығармаларындағы тақырыбына байланысты зерттелінбеген еңбектің қатарын толықтыра түседі. Диплом жұмысының материалдары орта араулы және жоғарғы оқу орнында оқылатын сабақтарға пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1
Асанқайғы - толғауларынағы замана көрінісі
Асанқайғы қазақ халқының Жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі мәселелерге өз жырларымен жауап бере білді. Осындай ауыр сәттерде Жәнібек ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салды. Өзінің саяси-әлеум. мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналды. Осы мақсатта ол Жәнібек ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық бірлігін сақтап қалатын көсем тұрғысында үлкен сенім артты. Жәнібек хан да сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай қызмет етті. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың өшпес әдеби бейнелерін жасады. Жыраудың Жәнібек ханның қасында, Ал, тілімді алмасаң, Басыңа біткен күніңіз, Ай, Жәнібек, сен он бір жасыңда, Ал, айтамын, айтамын атты толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен білгірлігі сипатталады. Ал, Садыр, қайда барасың деген жырларында ол ел болашағы, татулық мәселелерін сөз етеді. Асанқайғының Жәнібек хан саясаты жөніндегі байламды пікірлері де орнықты, әділ. Ол қасындағы Қытаймен Ресей туралы да ұстамды бағыт ұстанады. Соның арқасында ата жауы Жоңғарлардың іштей іріп, азып-тозуы үшін ұтымды саясат қолдана отырып тарих сахнасынан кетуіне қолайлы жағдай жасағанын мақтанышпен жырлайды. Бұл орайда жырау Жәнібек ханды әділдігі Наушаруандай, жомарттығы Хатымдайдай деп бейнелейді. Тіпті, ханның әділдігі мен адамгершілік қасиеттерін де жоғары бағалай келіп, оның байлық-салтанатын қырық мың атан тарта алмас деп сипаттайды.
Жырау жас мөлшерін сипаттағанда, бұрыннан келе жатқан дәстүрді ұстанып, оның күш-қайратқа байланысты екенін, әсіресе, жастықтың шыңы жиырма бесті шалқыта жырлайтыны бар. Алайда ол адамның жас кезеңдерін үнемі сол қалыпта сипаттай бермей, оның ақыл-парасат, толысу, кемелдену тұрғысынан да алып суреттейтінін де көреміз. Бұқар Жырау Абылай ханның бәйгелі жерде бақ болған әйгілі батырларын өзіңе тұғыр болған төрт тірек деп лайықты бағалай отырып, олардың тарихи ерлік істерін қазақтың абырой-арына біткен ерлер деп асқақ жырлайды. Жыраудың Он екі айда жаз келер, Абылай ханның қасында, Ханға жауап айтпасам атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау, отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғайды. Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Жыраудың табиғат пен адам өмірін астастыра суреттейтін жырлары да мол: Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек, Әлемді түгел көрсе де, т.б. Осының бәрі жыраудың кәнігі шеберлігі мен талғампаздығын танытады. Асанқайғы толғаулары, шын мәнінде, Абылай дәуірінің айнасы. Ұлтының тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына дарытқан көкірегі даңғыл, алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Жәнібек да қасынан бір елі қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел Көмекей әулие Жәнібек ханның дұрыс шешім, парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі екі алып мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасайды. Заман келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан қолбасшы, біртуар баїадүр, үздік мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Жәнібек ханның жортуыл-жорық күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар жолындағы ізгі, жалынды күресі - жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен суреттеледі. Әсіресе, Асанқайғы толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты, зұлымдық әрекеттері әшкереленеді.
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған. Бұл Қилы заман толғауының қалай туындағанын Мәшһүр Жүсіп Көпеев былайша түсіндіреді. Жәнібек хан бір салтанатты күнде ат үстінде Асаннан сұраған: Асан қайғының қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар дегені не тантық, суда жүрген шортан тауға біткен қарағайдың басына қайдан шығады. Миға қонбайтұғын сөз ғой - деп. Сонда Асанқайғы қырын қарап тұрып, атының басын бұрып, қамшысын ерінің үстіне арта салып, көзіне жас алып; Әй, хан! Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек! деп, осы толғауды айтыпты. Отарлаудың небір қанқұйлы амал-айлаларын қапысыз ойластырған Ресей империясы сахарада қара шекпенділер мен келімсектерді түпкілікті қоныстандыру үшін, алдымен, тұс-тұстан қалалар мен бекіністер салды. Нулы, сулы, шүйгінді, орман-тоғайлы жерлерден қазақтарды қырға ығыстырды. Атамекенінен, ата кәсібінен ажырап, абдырай бастаған тағдыр тәлкегіне ұшыраған халқының күйін Асанқайғы өз толғауларында жырлайды.
Асанқайғы поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын, күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен бажайлаған Асанқайғы есілтіп-төгілтіп, алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: "Еліңнің қамын же - сана, Есіліп кеңес айт - сана" деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда шығарылған философиялық сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері толғау түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты кесек ойлар, пайымды терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды.
Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек әкелген. Әлемді түгел көру, Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын ұстап міну деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Асанқайғы толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаїармандық рухтың лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7-8 буынды, ұйқастары еркін. Тегінде, толғау музыкалық аспаптардың (қобыз яки домбыра) сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті, ерекше қасиеті және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс ағызған Жәнібек ханды Ай, Жәнібек , сен бір он бір жасыңда, Күпшек санды күреңді дейтін толғауларында: Қара судың бетінде, Шайқалып аққан сең едің... Алтын тонның жеңі едің, Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай түледің ... Бақ үйіне түнедің, деп Айбалтасын алтынменен булатқан, Періштесін жұрт үстінен дулатқан", Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп, Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып..., Орындығын оймыштан, Ою нақыш салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған деген поэзиялық сипаттаулары; ердің ері Бөгембай батырды Қазақтың қамал қорғанына, Бұтақты мүйіз бұғысына ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін Мен - Арғын деген арыспын, Аузы кере қарыспын. Сен - бұзау терісі шөншіксің, Мен - өгіз терісі талыспын деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық көркемдік бейнесін сомдауы келісті кесек, немесе: Бірі етек, бірі жең болған, Найзасының ұшы алтын тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау поэзиясының муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды. Осылардың баршасы Асанқайғының жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты ұғып-түсінуден, танып-білуден, тұрмыс қазанында қайнап піскен, сөз-ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер шығарымпаздық қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Асанқайғы поэзиясында ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де кездеседі. Мысалы, Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп... Бозжорғадай бұлғаңы; Ормандай көп Орта жүз, Қорғасындай балқыған, Киігін қойдай қайырған, "Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған, Буыршындай тіздесті, Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай, Ерттеп қойған құр аттай, От орындай тұяқтым... Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым... Кекілін қыздай тараған және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті сөздердің молая беруіне жойқын ықпал жасайтындығы даусыз. Асанқайғы толғауларының танымдық-эстетикалық мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық айқындаулардан да байқалады. Айталық: сегіз қиыр шартарап, Төсі аршынды сұлу, құрсағы жуан боз бие алпыс басты ақ орда, еңсесі биік кең сарай, құбылып тұрған бәйшешек, ардақталған сұлулық, ойнай басқан аяқтым, қиғаш қамыс құлақтым. Шұбар көсем сары аяқ, Қоспақ өркеш сары атан, Тостаған көзді торыны және т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың бір-бірімен әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы - жырау поэзиясының басты ерекшелігі. Мысалы, өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма, омыртқасы үзілген, Өлетұғын тай үшін, Қалатұғын сай үшін, Тар құрсағын кеңіткен, Тас емшегін жібіткен, Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген, Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын құштырған, екі қара көзді алар, Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы шарды алар, Аузыңдағы тісті алар, Қолыңдағы істі алар, Еңкейіп орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге т.б.
Асанқайғы шығармаларында замандар бойы мысқалдап жиналып, ақыл-ой таразысынан өткізілген өмір тәжірибесінің, ұлттық тарихи санасының даналық қорытындысы, адамгершіліктің ереже-қағидасы іспетті нақыл-ғибрат сөздер мол. Әсіресе, белгілі бір құбылыстарды, заттар мен нәрселерді тізбелеп, салыстырып айтатын Қара құлаш жүйрік деп, Ежелгі дос жау болмас, Бағаналы орда, басты орда, Жар басына қонбаңыз, Көкте бұлт сөгілсе, Алыстан қызыл көрінсе, Биік тауға жарасар, Қорғанды шаїар қаласын, Жал, құйрығы қаба деп, Асқар таудың өлгені, Ақсаңнан биік тау болмас секілді термелерінде неше алуан мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді келтіруге болады.
Асанқайғы шығармаларының тақырыптық аясы, шеңбері - Жақсылық пен Жамандық, Елдік пен Ерлік, Ізгілік пен Зұлымдық, Әділдік пен Әдептілік, Жастық пен Кәрілік, Татулық пен Араздық, Достық пен Дұшпандық, Адалдық пен Арамдық, Тектілік пен Азғындық, Тұтастық пен Бірлік. Бұхарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге келіп жеткен тамыры ғана, - деп жазады жыраудың тұңғыш библиографы Мәшїүр Жүсіп Көпеев - бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың өмірі, Айыптың сабыры, Аплатонның ақылы керек. Асанқайғы шығармаларының текстологиясы әлі күнге ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар жүргізілмеген. Бұл - болашақтың ісі. Асанқайғы мұрасын жинауда, жариялауда және зерттеуде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов, Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов, М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді. Әдебиеттанушылар Бұқар Жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат белгілерін атап айтқанда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын, сондай-ақ, жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (Әуезов), екіншілері өмірі мен шығармаларына үңіледі (Мұқанов, Жұмағалиев, Мұқаметқанов, Мағауин), соңғылары жыраудың тілі мен стилін қарастырады (Сыздықова). Сөз жоқ, Бұқартану ілімінің қалыптасуы мен дамуы тарихы бар. Болашақта ұлы жырау мұралары жаңаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылықтарымен сабақтастығы, мораль философиясы, мемлекет мүддесі, поэтикасы) тексерілуге тиіс.
Жонғария өзінің басқыншылық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үстіне шабуыл жасап, тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жайылымдары мен мүлкін тартып алып, кейде тұтас рулар мен ауылдарды қырып-жойды. Үздіксіз жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыздықтар бытыратып, әлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан зор қайғы-қасіретті бастан кешірді. Осындай қиын-қыстау кезінде қазақ қауымының ішінде ел мұңын,ел тілегін жоқтайтын екі алуан адамды шығарды. Біреулері: заман халін қайғырып,елдің мұң зарын жалынды сөзбен шығаратын жоғарыдағы айтылған кеменгер ақылшы кәрия,толғаушыл жырау,сезімді ақындар. Екіншісі: жаңағыдай ілгері, соңғы жақсылардың ақыл, өсиетінен, өлең, жырынан, саяси ой мен бағытты, салт-сананы іске асырамын деген қол батырлар. Сонымен ел тіршілігінің ауыр күндері туғызған екі алуан адамның бірі - ой батыры болса, екіншісі - қол батыры деу керек.
Асанқайғы өмір сүрген дәуірдің қан-құйлы оқиғасы - жоңғар қалмақтарының өктемдіктері, олардың қазақ жеріне баса көктеп енуі заманында өткен. Қалмаққа қарсы ұрыс басталған шақтан аяғына дейін Асанқайғы бар ауыртпалықты елімен бірге кешкен.
Батыстан-Ресей, Шығыстан-Жоңғар мен Қытай мемлекеттері қазақ даласының табиғи байлығы мен ұлан-байтақ жеріне көзін тігіп, жаулап алу саясатын жүргізе бастаған кезеңінде қазақ халқының тұтастығын сақтап қалу,тәуелсіз ел ету Жәнібек ханның басты мақсаты болды. Ханның осы саясатын Асанқайғы қолдап, толғауларында халықты бір тудың астына топтасуға шақырады. Сондықтан да Асан баба поэзиясының негізгі өзегі- Отан тағдыры, ұлт санасы, ел бірлігі болып табылады. Бұқар жырау шығармаларында елдік пен ерлік мәселесі, ел-жер тағдыры ой таразысына салынып тереңінен толғанады. Бірлік болмай, тірлік болмас-деген. Сырт жау соқтыға алмайтын айбынды ел болу үшін жұрттың ынтымағы бірауыздылығы қажет.
1745 жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен өліп, оның мирасқорының арасында хан тағы үшін талас,кескілескен тартыс басталды. Ең әуелі оның орнына 19 жасар ұлы Цеван Доржы отырды. Осы орайда көрші жатқан Цинь империясы жоңғарға қарсы қайта-қайта соғыс ашып,жоңғарлар мемлекетін әлсіретті. Міне,осы аласапыран, жанталас уақытты ұтымды пайдаланған Жәнібек қазақ жерін жоңғар қалмақтан тазарту мақсатымен Оңтүстіктегі Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасақтарын жинап,Түркістан мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына атанады.Бұл үш жүздің қоян-қолтық басы қосылған алғашқы жорығы еді.Осы жорықта ерен ерлігі,жойқын батырлығымен көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян,Шапырашты Наурызбай,шақшақ Жәнібек өз есімдерін өшпес даңқа бөледі.
Жәнібек бұл жорықта қазақ әскерін үш топқа бөлді.Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды.Бөгенбай басқарған он мың әскер қолы Түркістанның Солтүстік жағына ,Созақ бекінісіне барып бекінуге тиіс болды.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сырдарияның төменгі ағысына қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды.
Үшінші, негізгі қолды Жәнібектің өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың атышулы батырлары Қабанбай,Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек т.б. кірді. Бұқар жырау науқастанып келе алмағандықтан,топқа 17 жасар Көтеш ақын қосылды.
Асанқайғы шығармашылығының негізгі арқауы-ол елдің бірлігі,ал бірліктің негізгі ұйтқысы сыйластықта,өмірдің сәні де, мәні де осында деп білген жырау тіршіліктегі адамдар арасындағы осындай жарастықты,шад-шадымен өмір сүру туралы былай деп жырлайды.
Адамзаттың баласы,
Атаудан алтау тумас па,
Атадан алтау туғанмен,
Оның ішінде біреу арыстан болмас па.
Арыстанның барында,
Жорғасы болса мінісіп,
Торқасы болса киісіп,
Толғамалы қамшы алып,
Толғай да толғай дәурен сүрмеспе [20,93 б.].
Араларындағы асылдарыңды қадірлеп,құрметтеп,оны сақтай біліңдер дейді.Арыстаннан айрылса,артында қалған жамандар бас-басына тозбаспа деген ғұлама айтқан өсиет әлі күнге өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол өсиет жан ұядан бастап, мемлекетке дейінгі аралықтағы әлеуметтік топтар ішінде өз-ара қарым-қатынастың жазылып қойған кодексіндей.
Халық өмірінің алмағайып - аласапыран,тарихта қалу-қалмауы екі талай кезеңінде тұрмыс кешкен жырау өз толғауларында сол тұстағы көкейтесті, күрделі мәселелерге жауап іздеп,соның бірден-бір жоқшы - жыршысы бола білді. Оның жыр-толғауларының үнемі әлеуметтік өткір мазмұнға құрылып отыруының басты себебі де осыдан.
Асан жырау өзінің шығармаларында халықтың еңсесін көтеріп елге-ерге дем беріп, жұрттың көңілінде жүрген асыл арманы - Қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған тыныш заманның салтанатын жыр етеді. Маң-маң басып жүріңіз, байсалды үйге түсіңіз деп тынымсыз жаугершіліктен қажи бастаған елге қуатты сөздермен қайрат беріп, қанатымен су сепкен қарлығаштай, халықты рухани жүдеушіліктен сақтап, жігерлендіріп өз күшіне сенімін арттырып бейбітшіліктің мазмұнды тіршілігін жыр етті. Оны мына өлең шумағынан көруге болады:
Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,
Бұл үйректей болыңыз,
Судан суға жүйгемен,
Көлден көлге қоныңыз
Байлар ұғылы шоғалар,
Бас қосыпты десінде,
Маң-маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз.
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз [20,94 б.].
Асанқайғы өзінің үгіт насихат жырларында көшпенді елдің ертеден орныққан қағидасы шеңберінде рулық қайшылықтарға қарсы тұрып, туысқандық, ынтымақ жолымен, ру тайпалардың ара қатынасын бекітерліктей саналы саясат жүргізді.
Қазақ мемлекетінің негізі елдің рулық ара-қатынасынан құралса, оның қайнар бұлағы әр ошақ басының саулығы, туысқандық мейірімділік сезімнің артуы арқылы құралатынын жырау жақсы түсінген. Ертедегі орыс халқының осы сияқты бірікпей басынан кешкен тарихын жаза келіп, белгілі жазушы Гумилев Л.Н. былай дейді: Древнюю Русь погубила дестабилизация, явившаяся следствиям снежения пассионарного напрежения этнически системы или, что проще увелещение числа субпассионарного-эгойстов, не способных к само пожертованию ради бескорысного патриотизма16.
Асанқайғы жырау елді басқарып отырған сұлтан,шонжар билердің алауыздығына қарсы жұртшылықты ауыз бірлілікке шақырып, халықты сыртқы жауына соққы беруге ұйымдастырған. Шашырап шыққан хандар көп, шашауы жатқан малдар көп деп елді бұра тартқан сұлтан, ру басы адамдардан отты сөзін аямаған. Сонымен бірге ол халық бұқарасы мен халық арасындағы түсінушілік мемлекеттің тірегі екенін білген.
Бүгінгі біз айтып жүрген патриоттық сезім кейінгі ұрпаққа Асанқайғы бесігімен тербеліп, жүрегіне осылай ұялаған. Ол кездегі алға қойылған міндет пен саяси әлеуметтік талап қазақ деген ұлттық сананы, рулық жүздік ұғымның шеңберінен асырып, түбі бір тұтас мемлекеттік дәрежеге көтеру еді.
Асанқайғы жырау қазақ жұртын қабырғалы мемлекет қатарына қосуды арман етті. Елімнің басын біріктірем деп,талай қияпат қиындықты басынан кешірді.Жарқ етіп сермеген алдаспан жырлары ханды да қараны да аямады,түйінді ойлардың тұсауын кесіп, шеңберлі саясаттың тынысын кеңейтіп отырды.
Жырау сол замандағы ірі мемлекеттердің қол астында қалған ұсақ елдердің тағдырына шұқшия үңіліп,бағдарлай байқап, бастарына түскен алапат өмірдің ауқымынан еліне тиімді зерделі ой пікірлер айтып,ақыл кеңес беріп отырды. Ұлы мемлекеттердің шен-шекпен арқылы бүтіндей елді айрандай ашытып,сүттей іріту саясатын әшкерелеп,ел басқарушыларына ескерте: Жемқорларға жем беріп, ел қамын айтқан жақсыны, сөйлетпей ұрар ұртына, деп өсиет нақыл сөздерін айтып та,жазып та кеткен.
Асан баба тек жырау емес,халықты бірлікке шақырып,елдің тәуелсіз мемлекет болуы жолындағы ірі саясаткер Жәнібектің ханның Батагой данасы болды, сондай-ақ Жәнібек ханның маңайына ержүрек батырлардың,әділ билердің, халық жаны ашырларының топтасуына игі ықпалын тигізді.
Асанқайғы жырау толғауларында сайын сахараға шашырап қоныстанған, өзара байланысы әлсіз қазақ рулары мен жүздерінің басына төнген қауіптің негізгі себептері де ашық айтылады. Өздерінің ежелгі шегараларынан тым алыс жатқан елдер мен жерлерді бірінен соң бірін күшпен бағындырып, барған сайын араны ашылып, қомағайлана түскен екі империяның- Ресей Қытайдың тегеурініне төтеп беру қандай қалыққа да қиын еді. Ал ұшы қиырсыз кең алқапты алып жатқан ойрат пен қазақ бірін-бірі қырып бітірсе екі империя да өздерінің жері кеңейтінін байлығы артатынын өте жақсы біледі. Сондықтан да олар сөз жүзінде бейбітшілікті жақтаушылар болып көрінгенімен шынтуайттап келгенде бірің өліп бірің қал деген саясат жүргізді. Осындай жағдайда қазақ елінің ішкі бүтіндігін, жауынгерлік рухын сақтау,жауға тойтарыс беріп қана қоймай елдің ежелгі қоныстарын қайтарып алу қиынның қиыны болатын. Қазақ хандары мен сұлтандарының кейбіреулері бас сауғалап, қара басының қамын ойлап, қарауындағы руларының ғана мүддесін көздеп, дұшпанға бағынып, іріткі салып жүрген шақта өзара алауыз жұрттың басын қосу ел басшыларының көреген,қажымас қайратты,данышпан, парасатты болуын қажет ететін. Жәнібек бейнесін халық қиялында ерекше іріленіп, сомдалуының басты себебі де оның тар кезінде, тайғақ кешулерде ел бірлігіне ұйытқы боларлық, ақыл, айла, ынтымақ кілтін таба алғандығына байланысты.
XVІІІ ғасыр Қазақ елінің басына күн туып аумалы-төкпелі заман орнап,жоңғардың шапқыншылығынан көп зардап шеккен халыққа жырымен рух берген ханға ақылшы,елге дана бола білген жыраулар қазақ халқының сол кездегі өмірінен жырлары арқылы қоғамды сипаттап ел өмірінен хабар берген. Бұқар шығармасы қазақ тарихының ақтаңдақ тұстарын көзге көрсете жырлап,қазақ-жоңғар шапқыншылығы хақында таптырмас дала деректері дала жыры тұрғысынан баяндап, болашақ ұрпаққа елінің тарихынан хабар беріп тұрғандай.
1.2. Асанқайғы шығармаларындағы тарихи шындық
Қазақ хандықтары XVІІІ ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан руаралық қырқысты уақытша болса да тоқтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын сыртан басып кіруден қауіпсіздендірді. Бұған деректемелердің дәлелдеуі бойынша,оның қарамағында 80 мыңға жуық сарбаз болғаны едәуір көп көмегін тигізді. Алайда билік үшін күрес пен сұлтандардың оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпен бірлікті бұзды,оны көршілері дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары қолдаған Еділ қалмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір казактары шабуылға шықты; Жайықтың арғы бетіндегі қоныстардан башқұрттар дәмеленді.Оңтүстік жағынан қазақтарды Орта Азия хандықтарының феодалдары ығыстырды. Бірақ ең қатерлі қауіп қазақ халқына шығыстан күші басым, басқыншы әскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді [14].
Жонғария өзінің басқыншылық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үстіне шабуыл жасап, тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жайылымдары мен мүлкін тартып алып, кейде тұтас рулар мен ауылдарды қырып-жойды. Үздіксіз жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыздықтар бытыратып, әлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан зор қайғы-қасіретті бастан кешірді.
Жоңғар басқыншылығының зардабы мен елдің жерінен айыруын зар-заманның туындауы Жиембет жыраудың мына шумағында келтірілген:
Қол-аяғым бұғауда,
Тарылды байтақ кең жерім.
Арманда болып барамын,
Қоштасуға аял жоқ,
Қалқаман,Шолан ерлерім!
Қайырылып,қадам басарға.
Күн болар ма екен сорға,
Өзен,Арал жерлерім?!..
Қиядан қолды көрсеткен,
Төбеңе шығар күн бар ма,
Жотасы биік Дендерім?!
Қайрымсыз болған жауларға,
Тиер ме екен бір күні,
Жолбарыстай шеңгелім! [20,54 б.].
Жоңғарлар қазақ жеріне XVIII ғ. ІІ-жартысынан бастап шабуыл жасады.Сол шабуылын олар XVIII ғ. ІІ-жартысына дейін үздіксіз жүргізіп отырды.Оның ең ауыр кезеңі XVIII ғ. бас кезі еді. Ақтабан шұбырынды деп аталған оқиға да осы басқыншылықты сипаттайды.
Ескіден итжығыспен келе жатқан жау қалмақтардың 1723 жылы тұтқиылдан шауыл,қазақтарды қырғынға ұшыратады, қазақ халқы өзінің ескі мәдени ошақтары - Оңтүстігіндегі қалалардан айрылды, ата-қонысынан босып, халық санасында терең із қалдырған ақтабан шұбырындыға ұшырайды. Бірақ осы үлкен жеңілістен соң көп ұзамай-ақ ес жиған қазақтар біріккен күшпен 1728, 1730 жылдары жоңғар басқыншыларына ауыр соққы беріп,жау қолында қалған біраз жерлерді босатады.
А.И.Левшиннің атап өткеніндей Отарлар мен табындар күн санап кеми берді, айырбас сауда тоқтап қалды, жұрт жаппай қайыршылықпен қайғы-қасіретке ұшырады, кейбіреулер аштан өліп, енді біреулері әйелдері мен балаларын тастап кетті... Егер Оңтүстікке кетпесе үш жақтан қысым көріп, қудаланған оларды мүлдем қырып жіберуі мүмкін еді [14].
Қазақ халқы Азияның орталық даласында қалыптасты. Байтақ жерді көшіп-қонып,өмір қарекетіне жаратты. Қысы қатты, жазы аңызақ, панасы бар таулы өлкелердің мүмкіншілігін пайдаланған халық барынша, жомарт, ақпейіл, дархан болды.Бірақ оның пешенесіне күші тасқан, бағыты асқан, жері аз, демографиялық өсуі айрықша парсы,монғол,қытай,орыс халықтары сияқты көршілері беріпті. Жаугершілік бір сәт толастай қалса түрік тайпаларының хандары мен феодалдары өзара үстемдік үшін қырқысты, біріне-бірі бас салып, халық қанын судай төкті. Міне, осындай қилы-қилы замандарда қазақ халқы ел болуды аңсады. Бірлік бар жерде тірлік барын жақсы білді ол. Тоқсан тоғыз қырылып, тоқсан тоғыз тірілген ол халықтың асыл тұқымын қалай сақтау заңын игерді. Жеті атаға дейін өзара қан араластыруға болмайтынын барша түрік тайпаларының ішінде ең алдымен түсінді [15].
Осындай қиын-қыстау кезінде қазақ қауымының ішінде ел мұңын,ел тілегін жоқтайтын екі алуан адамды шығарды. Біреулері: заман халін қайғырып,елдің мұң зарын жалынды сөзбен шығаратын жоғарыдағы айтылған кеменгер ақылшы кәрия,толғаушыл жырау,сезімді ақындар. Екіншісі: жаңағыдай ілгері, соңғы жақсылардың ақыл, өсиетінен, өлең, жырынан, саяси ой мен бағытты, салт-сананы іске асырамын деген қол батырлар. Сонымен ел тіршілігінің ауыр күндері туғызған екі алуан адамның бірі-ой батыры болса, екіншісі- қол батыры деу керек [16].
Асанқайғы өмір сүрген дәуірдің қан-құйлы оқиғасы - жоңғар қалмақтарының өктемдіктері, олардың қазақ жеріне баса көктеп енуі заманында өткен. Қалмаққа қарсы ұрыс басталған шақтан аяғына дейін Бұхар бар ауыртпалықты елімен бірге кешкен.
Сәбит Мұқанов Асан жыраудың шығармаларында азаттық,саяси сарын терең, әлеуметтік астар басым... ,-деп Асанның барлық шығармаларына тән тақырып халық қамы, халық мүддесі, жалық мақсаты, халық мұңы. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегіен туған,ол тілек-қазақ халқының жер бостандығы, тәуелсіздігі, тыныштығы, шаттық тұрмысы,-деп әділ түйіндейді [17].
Үмбетей жырау жырлап өткендей:
Өткіздің тоғыз ханды толғауменен,
Шештің талай түйінді болжауменен.
Іс болса қиын қыстау сен сайыстың,
Қылыш қып қызыл тілді қорғауменен.
деп Бұқардың Әз Тәукеден бастап - Қайып,Болат, Сәмеке,Әділмәмбет, Күшік, Әбілхайыр, Барақ, Абылай хандар тұсында өмір сүргендігін айтады.Бұқар жырау Жәнібек хан дәуіріне дейін де қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік өміріне араласқан болатын. Өзінің терең ойлы философиялық тұжырымдамалары мен қоғамдық ойды жетілдіруге ат салысты [18].
Батыстан-Ресей, Шығыстан-Жоңғар мен Қытай мемлекеттері қазақ даласының табиғи байлығы мен ұлан-байтақ жеріне көзін тігіп, жаулап алу саясатын жүргізе бастаған кезеңінде қазақ халқының тұтастығын сақтап қалу,тәуелсіз ел ету Жәнібек ханның басты мақсаты болды. Ханның осы саясатын Асанқайғы жырау қолдап, толғауларында халықты бір тудың астына топтасуға шақырады. Сондықтан да Бұқар баба поэзиясының негізгі өзегі- Отан тағдыры, ұлт санасы, ел бірлігі болып табылады.
Асанқайғы шығармаларында елдік пен ерлік мәселесі, ел-жер тағдыры ой таразысына салынып тереңінен толғанады. Бірлік болмай, тірлік болмас-деген. Сырт жау соқтыға алмайтын айбынды ел болу үшін жұрттың ынтымағы бірауыздылығы қажет. Бұл жайды Асан жақсы түсінеді. Ел бірлігін жырлау-Асан өлеңдерінде негізгі мәселенің бірі ... Ол ел бірлігі мәселесіне үлкен мән береді,-дейді, Асан шығармашылығын көптен бері зерттеп келе жатқан профессор Қ.Жұмалиев [19].
Дана жырау халықты тұтастыққа,елді бірлікке шақырып
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін,
Қылмаңдар жанжал-ерегіс [20],
не болмаса:
Маң-маң басып жүрініз,
Байсалды үйге түсініз,
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін,
Бәрінің бір енеден туғандай болыңыз!- [20] деп жырлай отырып, елді ынтымаққа,жатқа тізгін бермеуге шақырады [21].
1745 жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен өліп,оның мирасқорының арасында хан тағы үшін талас,кескілескен тартыс басталды. Ең әуелі оның орнына 19 жасар ұлы Цеван Доржы отырды. Осы орайда көрші жатқан Цинь империясы жоңғарға қарсы қайта-қайта соғыс ашып,жоңғарлар мемлекетін әлсіретті. Міне,осы аласапыран, жанталас уақытты ұтымды пайдаланған Жәнібек қазақ жерін жоңғар қалмақтан тазарту мақсатымен Оңтүстіктегі Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасақтарын жинап,Түркістан мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына атанады.Бұл үш жүздің қоян-қолтық басы қосылған алғашқы жорығы еді.Осы жорықта ерен ерлігі,жойқын батырлығымен көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян, Шапырашты Наурызбай,шақшақ Жәнібек өз есімдерін өшпес даңқа бөледі.
Жәнібек бұл жорықта қазақ әскерін үш топқа бөлді.Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды.Бөгенбай басқарған он мың әскер қолы Түркістанның Солтүстік жағына ,Созақ бекінісіне барып бекінуге тиіс болды.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сырдарияның төменгі ағысына қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды.
Үшінші, негізгі қолды Жәнібектің өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі,Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың атышулы батырлары Қабанбай,Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек т.б. кірді. Бұқар жырау науқастанып келе алмағандықтан,топқа 17 жасар Көтеш ақын қосылды.
Жоңғар әскерін басқарған қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цеван Доржы де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Жәнібекке қарсы бағыттады. Жоңғар әскерінің қаруы-мылтық, найза,қылыш, болды және түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақ, найзамен қаруланған болатын.
Цеван Доржы өзінің ауыр қолымен Жәнібек әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алады. Жәнібек Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырады. Сырымбетті оң жақ қанатқа,Баянды әскердің сол жақ қанатына қояды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары,Оразымбет батырдың жасақтарын топтастырады. Жәнібек өзінің Сағымбай,Қанай, Жанұзақ сияқты сенімді батырларымен және 17 жастағы ұлы Жанаймен әскердің дәл ортасында жүреді. Бұл соғыс екі айға созылады. Қазақ әскерлерін Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартып, Түркістанға таяп барады. Бөгенбай бастаған әскерлер созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне тақау барды.Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатады, амалы таусылған Цеван Доржы Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр блады.
Ел басында отырғандар жыраудың қоғамдағы рөлін сезбеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz