Қазір ұшақ бортында жаңа экипаж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЗАМАТТЫҚ АВИАЦИЯ АКАДЕМИЯСЫ
Г.Х. ТУЛЕКОВА
КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ
Алматы 2020
ӘОЖ 811.512.122 (075.8)
КБЖ 81.2 Қаз - 923
Т81
Авиация саласына байланысты
Кеңесші - авиация маманы Абдукалыков Г.Д.
Автор-құрастырушы Тулекова Г.Х. ф.ғ.к, профессор.
Кәсіби қазақ тілі. - Алматы: Азаматтық Авиация Академиясы, 2020.-166-бет.
ISBN 978-601-7428-59-4
Оқу құралы кәсіби қазақ тілі пәні бойынша жасалған типтік оқу бағдарламасы мен оқу жұмыс бағдарламасының тақырыптарына сәйкес құрастырылған.
Оқу құралының басты мақсаты - мамандыққа қатысты сөйлеу тілін қалыптастыру.
Оқу құралы Академияның Ұшу аппараттарын ұшуда пайдалану білім беру бағдарламасы бойынша мамандықтың, оның ішінде, Ұшақты ұшуда пайдалану, Тік ұшақты ұшуда пайдалану мамандануы бойынша оқитын 2 курс студенттерінің орыс топтарына арналған.
ӘОЖ 811.512.122
КБЖ 81.2 Қаз - 923
Рецензенттер:
М.Сабыр Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық
университетінің профессоры,
ф.ғ.д.
Е. Өмірбаев Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің доценті, ф.ғ.к
А. Тенбаева Авиациялық ағылшын тілі кафедрасының асс.профессоры, ф.ғ.д
ISBN 978-601-7428-59-4 Оқу құралын Азаматтық Авиация Академиясының
Ғылыми-әдістемелік кеңесі ұсынған, хаттаманың
№ __7_ _25___________02_______________ _ 2020ж.
(C) Азаматтық Авиация Академиясы
Алғы сөз
Бұл оқу құралы Азаматтық Авиация Академиясының Ұшу аппараттарын ұшуда пайдалану білім беру бағдарламасы бойынша мамандықтарының, оның ішінде, Ұшақты ұшуда пайдалану, Тік ұшақты ұшуда пайдалану мамандануында оқитын 2 курс студенттерінің орыс топтарына арналған. Оқу құралы авиация мамандықтарына арналып оқылатын Кәсіби қазақ тілі курсының оқу жұмыс бағдарламасына сәйкес жазылған, ол лексикалық және грамматикалық тақырыптардан тұрады. Авиация мамандықтарына арналып жазылған студенттерге қажетті оқу құралдары болмағандықтан автор осы олқылықтардың орнын толтыруға тырысты.
Кәсіби қазақ тілі курсының мақсаты болашақ маманның мемлекеттік тілдің ауызша және жазбаша қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру, қоғамдық-көпшілік және ресми-іскери сөйлеу стилін, кәсіптік лексика мен терминология туралы білімін жетілдіру.
Оқу құралы кәсіби қазақ тілінен өтілетін Азаматтық Авиация Академиясының 2 курс студенттерінің 1 семестрі бойынша жасалған оқу жұмыс жоспарының тақырыптарын қамтиды. Оқу құралының басты мақсаты - қазақ тілін орыс дәрісханаларында үйренушілердің қазақша дұрыс сөйлей алу мүмкіндіктерін арттыру, мамандыққа қатысты мәтіндерді, терминдерді үйрету.
Кәсіби қазақ тілінің оқу бағдарламасының 2 семестрінде студенттер Ұшу аппараттарын ұшуда пайдалану, білім беру бағдарламасы бойынша мамандықтың, оның ішінде, Ұшақты ұшуда пайдалану, Тік ұшақты ұшуда пайдалану мамандануы бойынша қызмет саласына қатысты мәтіндерді, сөздерді меңгеруі қажет. Оқу құралында аталған мамандық бойынша жасалған оқу жұмыс бағдарламасына сай әрбір практикалық, СОӨЖ, СӨЖ сабақтарының лексикалық тақырыбы беріліп, сол тақырып бойынша әр түрлі деңгейдегі тапсырмалар берілген.
Сөздік жұмыстар, танымдық мәтіндерді орыс тілінен қазақ тіліне аудару сияқты тапсырмалар студенттердің тілді меңгеруіне көмегін тигізеді. Кәсіби қазақ тілі сабақтарында студенттер қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде ғана емес, тұрмыста, әлеуметтік ортада қарым-қатынас жасау үшін де қажет екенін ескеріп үйренуге тырысады және өз мамандықтарына байланысты авиациялық терминдер мен мәтіндерді меңгереді. Оқу құралы орыс аудиториясындағы студенттердің бастауыш, жалғастырушы топ деңгейіне арналған. Оқу құралын жазу барасында оқытудың инновациялық, дамыта оқыту әдістері пайдаланылды. Оқу құралының соңында авиация саласына қатысты орыс тілінен қазақ тіліне аударуға арналған мәтіндер берілген. Сонымен қатар, студенттерге қосымша пайдалану үшін қысқаша орысша-қазақша авиациялық сөздік берілді.
БІРІНШІ САБАҚ
Лексикалық тақырып - Ұшақтар. Құрылымы.
Грамматикалық тақырып - Фонетика. Қазақ тілінің дыбыстар классификациясы.
Ұшақ (ағылш. airplane, plane, орыс. самолёт) -- күштік қондырғы (қозғалтқыш) көмегімен атмосферада ұшуға арналған, қозғалмайтын қанаты бар, ауадан ауыр ұшу аппараты. Бұл аппарат өз қозғалтқышының тарту күшімен белгілі бір жылдамдықпен қозғалған кезде қанатында пайда болатын көтергіш күш әсерінен аспанға көтеріледі.
Ұшақтардың негізгі элементтері (агрегаттары):
Қанат -- ұшақтың ілгерілемелі қозғалысы кезінде ұшу үшін көтергіш күшті тудыратын аэродинамикалық бет. Көтеріші күш қанаттың астыңғы және үстіңгі беттеріндегі ауа қысымының нәтижесіне пайда болды: ұшақ ілгері қозғалған кезде қанаттың астыңғы бетіндегі ауа қысымы үстіңгіге қарағанда артық болады. Қанат көтергіш күш тудырумен бірге көлденең бағыттағы орнықтылықты қамтамасыз етеді. Жалғыз қанатты ұшақ -- моноплан, ал қанаттары екі қабат орналасқан ұшақ -- биплан деп аталады.
Фюзеляж -- экипаж, жолаушылар, жүктер және құрылғыларды орналастыруға, қанатты, қауырсынды, шассиді, қозғалтқыштарды және т.б. ұшақ бөліктерін тұтастырып бекітуге арналған. Фюзеляжы жоқ ұшақтар да бар (мысалы, ұшатын қанаттар). Гидроұшақтарда фюзеляж рөлін қайық атқарады.
Қауырсын -- ұшу кезіндегі тұрақтылықты, басқаруды және ұшақтың баланстауын қамтамасыз ететін аэродинамикалық беттер. Ұшақты басқару үшін қауырсында ауытқитын беттер -- аэродинамикалық рөлдер (бағыт рөлі, биіктік рөлі) орнатылады немесе қауырсын беттері ауытқитын болып жасалынады. Шасси -- ұшаққа жерден ұшуды, қонуды, жер бетінде басқаруды және тұрақтауды қамтамасыз ететін тіректер, доңғалақтар және т.б. құрылғылардан тұратын жүйе. өпшілік жағдайларда шасси жиналмалы болып жасалады. Гидроұшақтарда шасси ретінде арнайы қалтқылар қолданылады. Ұшарда және қонарда жол талғамайтын ұшақтың түрі амфибия деп аталады. Бұл ұшақтың доңғалақты шассиі және қайық тәрізді корпусы болады.
Күштік қондырғы -- ұшақтың ұшуына қажетті, оның аэродинамикалық қарсылыс күшін теңестіретін тарту күшін туғызушы қозғалтқыштар мен қозғаушылардың (винттердің) жиынтығы. Тарту күшін поршенді қозғалтқыштарда ауа винттері, трубовинтті қозғалтқыштарда ауа винттеріне қоса қозғалтқыштан шығатын газдардың реактивті ағыны, ал реактивті қозғалтқыштарда тек газдардың реактивті ағыны, яғни реактивтік күш тудырады.
Борттық жабдықтар жүйелері -- кез келген жағдайда ұшуды қамтамасыз ететін түрлі құрылғылардың жинытығы. (Энциклопедия "Авиация" -- М.: Научное издательство "Большая Российская Энциклопедия", 1994. -- Б. 736. "Қазақстан": Ұлттық энциклопедияБас редактор Ә. Нысанбаев - Алматы "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 Б.Ш. Абдульдина, М.Б. Маданова, Г.С. Кулджина Русско-казахский авиационный словарь (Орысша-қазақша авиациялық сөздік) -- Азаматтық авиация академиясы, 2007. -- ISBN 978-601-7086-01-5.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Мәтін бойынша терминдерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Классификация звуков. Система звуков.
Дыбыстар классификациясы. Дыбыстар жүйесі.
Гласные дауысты
Твердыежуан
А, о, ұ, ы, э, и, у
Мягкиежіңішке
Парные қосарлы
ә, ө, ү, і, е, и, у
я(й+а), е (й+о), е (й+э), ю (й+у)
Согласные Дауыссыз
Сонорныеүнді
м, н, ң, л, р, й,у
Звонкиеұяң
Б, в, г, ғ, д, ж, з
Глухие қатаң
П, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, һ, ц, ч
Казахский язык имеет 9 специфических звуков, которые отсутствуют в русском языке: ә, ө, ұ, ү, і, қ, ғ, ң, һ
Специфические звуки
Қазақ тіліне тән дыбыстар
ЗвукДыбыс
Характер
звука.
Дыбыс сипаттамасы
Артикуляция звука. Дыбыс артикуляциясы.
В твердых или мягких словах. Жуан не жіңішке сөздерде
Место звука в слове.
1
2
3
4
5
6
1) ә
Мягкий, открытый, губной
Язык продвигается вперед, кончик языка упирается в нижние зубы
В мягких словах
В начальных слогах слова
ән, әл, бәйге, мәңгі, әдемі,
2) ө
Мягкий, губной, открытый
Губы округляются, язык продвигается вперед, подбородок чуть-чуть приподнимается
В мягких словах
В начальных слогах слова
өлең, өмір, өзен, өзекті, өкініш, өтініш,
өкпе,өлке,
3) ұ
Твердый, губной, узкий
Губы округляются, язык продвигается вперед, подбородок чуть-чуть приподнимается
В твердых словах
В начальном слоге слова
Ұн, ұзақ, ұл, ұлы, ұғым, ұжым, ұйым, ұйықтау, ұқыпты, құдық, дұрыс
4) ү
Мягкий, губной
Губы округляются, язык продвигается вперед, кончик языка упирается в нижние зубы, подбородок приподнимается
В мягких словах
В начальных слогах слова
Үн, үзіліс, үлкен, үгіттеу, үзіліс, үйлену,үлес,күлу, үстеме, түрік, түлкі, жүру, мүлік
5) і
Мягкий, узкий, негубной
Язык продвигается вперед, кончик языка касается нижних зубов
В мягких словах
В любом месте слова
Із, іздеу, ілгері, іссапар,тірі, тілек,тіс, сіркіреу, күркіреу
6) қ
Глухой, взрывной
Задняя часть языка, поднимаясь, касается задней стенки
В твердых словах
В любом месте слова
Қабат, қазақ, қаңтар, қымбат, қажет, қазір, қайырымдылық, құдайға шүкір
7) ғ
Твердый, звонкий
щелевой
Задняя часть языка приближается к заднему краю неба, и воздух проходит между ними
В твердых словах
В начале и середине слова
Ғалым, ғылым, ғұлама, ғасыр, тұлға, Талғат, жазғы, қызғылт
8) ң
Сонорный звук
Задняя часть языка, приподнимаясь, упирается в небо, и воздух выходит через нос
В твердых и в мягких словах
В середине и конце слова
Оң, оңай, кең мұң, заң, аң, таң, жаңа, жіңішке, кеңес, мыңжылдық, саңырауқұлақ
9) һ
Твердый с придыханием гортанный звук
Воздух проходит через гортань без помех
В твердых и мягких словах
В середине и в конце слова
Шаһар, гауһар, айдаһар, қаһар, жиһаз, аһ, оһ, еһе, аһа-һа-һа.
Об особенностях казахского языка
Қазақ тілінің ерекшеліктері жайлы
1. Ударение большей частью падает на последний слог слова и передвигается по мере прибавления аффиксов на последний слог:
Бала, балалар, балаларға
2. Нет предлогов. Значение русских предлогов большей частью передается посредством послелогов, а также в форме косвенных падежей:
Адам туралы - о человеке; адам үшін - ради человеке; Алматыдан - из Алматы.
3. Отсутсвует категория рода, поэтому нет согласования определений и определяемого слова в роде, кака это бывает в русском языке:
Жақсы адам - хороший человек
Жақсы іс - хорошее дело
Жақсы жұмыс - хорошая работа
5. В отличие от русского языка вопрос кім? кто? ставится лишь к существительным, обозначающим человек:
Кім? - жолаушы - пассажир, әуесерік - бортпроводник.
А ко всем остальным существительным ставится вопрос не? что?: не? - ат - лошадь, ит - собака, қоян - заяц.
Сингармонизм - это фонетический закон, регулирующий качество гласных в слове. В пределах слова звуки должны быть единообразны, созвучны (гармоничны).
1. Исконно казахские слова бывают:
Или твердыми (а, о, ұ, ы): ата, ол, ұшақ,жыл;
Или мягкими (ә, ө, ү, і): ән, өлең, үн, ірі
2. Если слово твердое, то к нему присоединяется твердый аффикс (суффикс, окончание):
Ұшақтарға, ұшқыштарға, ұйымдардан,т.б.
3. Если слово мягкое, то к нему присоединяется мягкий аффикс (суффикс, окончание):
Инженерлерге, диспетчерді, мекемелерге, т.б.
Примечание:
Часто встречаются слова, в которых сочетаются и твердые, и мягкие слоги.
Эти слова, либо заимсвованные из других языков, типа:
кітап, қазір, қажет.
Либо сложные слова, в частности, имена собственные, топонимы:
Темірхан, Серікжан, Күнсұлу, Екібастұз, Шымкент.
либо слова с заимствованными словообразующими аффиксами:
-хана, -кер, -гер, -қор, изм, - изм, ист и др:
емхана, аурухана, жұмыскер, ардагер, жемқор, мейрамхана.
В таких случаях, если последний слог слова твердый, то присоединяются твердые аффиксы:
Темірханды, Серікжанға, Күнсұлудан.
Если последний слог слова мягкий, то присоединяется мягкие аффиксы:
Қазіргі, қажетті, Шымкентте, ардагерге, жұмыскерді.
Множественное число имен существительных образуется при помощи окончаний -лар,-лер, -дар, -дер, тар, - тер.
Например, инженерлер, ұшқыштар, әуесеріктер, студенттер, үйлер, балалар.
Чередование гласных в окончаниях определяется правилами сингармонизма. Если последний слог слова твердый, то прибавляются окончания -лар, -дар, -тар. Например, бала-лар, адам-дар, зат-тар. Если последний слог слова мягкий, то прибавляются окончания -лер, -дер, тер.
Например, кесе-лер, әйел-дер, әуесеріктер, жемістер, көкөністер
1-жаттығу. Берілген терминдерді сөздікті пайдалана отырып, орыс тіліне аударыңыздар және сөйлем құраңыздар.
Әскери ұшақ, жүк ұшағы, жүк-жолаушы ұшағы, реактивті ұшақ, санитариялық ұшақ, кеңфюзеляжды ұшақ, жолаушылар ұшағы, әуеден суретке түсіретін ұшақ, орман бақылайтын ұшақ, ұшақтың негізгі бөліктері, фюзеляж, қанат, күштік қондырғы, құйрық қанаты, шасси, экипаж кабинасы, жолаушылар салоны, дәмхана-буфет, киім қоймасы, дәретхана, герметикалық кабина, оң қанат, сол қанат, қанаттың шеткі бөлігі, орталық қанат, элерон, қоспақанат, триммер, киль, бұру рулі, тұрақтандырғыш, биіктік рулі,
2-жаттығу.Берілген терминдерді оқып,есте сақтаңыздар.
1.Абсолюттік биіктік (аltitude) - теңiздiң орташа деңгейiнен вертикаль бойынша нүктенiң немесе нүкте ретiнде қабылданған объектiнiң деңгейiне дейiнгi қашықтық;
2) Әуеайлақтық қозғалыс (аerodrome traffic) - әуеайлақтың маневр жасау алаңындағы ӘК және көлік құралдарының қозғалысы, сондай-ақ әуеайлақ ауданында барлық ӘК ұшулары;
3) Әуеайлақтық диспетчерлік қызмет көрсету (аerodrome control service) - әуеайлақтық қозғалыстарға диспетчерлiк қызмет көрсету;
4) Ұшулардың әуеайлақтық шеңберi (аerodrome traffic circuit) - ол бойынша (немесе бөлiгi бойынша) ұшып көтерiлгеннен кейiн биiктiк алу, қонуға бет алу үшiн құлдилау, қонуды күту, әуеайлақ үстiнде ұшуды орындай алатын әуеайлақ ауданында белгiленген бағыт;
5) Көзбен шолып қарағандағы метеорологиялық жағдай (Visual meteorological conditions) - бұлтқа дейiнгi арақашықтық ұзақтығының және белгiленген минимумға сәйкес келетiн немесе одан асып түсетiн бұлттардың төменгi шекарасының биiктiгiнiң шамаларын бiлдiретiн метеорологиялық жағдай. (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.
1-тапсырма. Берілген мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.
Борттық апаттық магнитофон
Борттық апаттық магнитофон ұшқыштардың өзара сөйлесулерін, сонымен қатар экипаж бен жердегі диспетчерлердің қызметін, олардың өзара сөйлесулерін жазуға арналған. Ұшақ апатқа ұшыраған жағдайда бұл жазу таспасы авиациялық оқиғаның болу себептерін анықтауға қажет. Апаттық магнитофонды басқаша қара жәшік деп те атайды. Магнитофон жазу аппараты мен пультбасқарудан құралған. Ұшақ ұшқан кезде магнитофон автоматты түрде іске қосылады. Ұшақ қонған кезде автоматты түрде өшіріледі. Аппарат жазбасы арнайы контейнерде орналасқан. Ұшақ апатқа ұшыраған жағдайда контейнер жазу таспасын өрттен, судан, жанармайдың төгілуінен қорғайды. Контейнер тез табылуы үшін ашық сарғылт түске боялған. Экипаждың сөйлесулері ұшу кезінде жүргізіледі. (Қазақ тілі, Тулекова Г., Маданова М, Алматы 2007ж.)
2-тапсырма. Ұшақ- жүйрік көлік түрі тақырыбы бойынша шағын эссе жазыңыздар.
ЕКІНШІ САБАҚ
ЛЕКСИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП - Авиация персоналы
Авиация персоналының сыныптамасы
ГРАММАТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП - Лексика. Сөздің көп мағыналығы. Фразеологизмдер
АВИАЦИЯ ПЕРСОНАЛЫ
Авиация персоналының сыныптамасы
Авиация персоналы авиация түрлерiне тиесілігіне қарай азаматтық, мемлекеттiк және эксперименттік авиация персоналы болып бөлiнедi.
Мемлекеттік авиацияның авиация персоналы лауазымдарының тiзбелерi мемлекеттік авиация саласындағы уәкілетті органның бұйрығымен белгіленеді.
Азаматтық авиацияның авиация персоналы азаматтық авиация саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен киім үлгісін кию және айырым белгілерін тағып жүру қағидаларын сақтауға міндетті.
Азаматтық авиацияның авиация персоналын кәсіптік даярлау және қызмет түрлеріне жіберу
Азаматтық авиацияның авиация персоналын кәсіптік даярлау бастапқы даярлауды, қайта даярлауды және кәсіптік деңгейде ұстауды қамтиды.
Авиация персоналын бастапқы даярлау және қайта даярлау авиациялық оқу орталықтарында жүзеге асырылады.
Кәсіптік деңгейін ұстау авиациялық оқу орталықтарында және (немесе) азаматтық авиация ұйымдарында жүзеге асырылады.
Авиация персоналының біліктілік деңгейін азаматтық авиация саласындағы уәкілетті ұйым тағайындайтын жеке тұлғалар авиация персоналының біліктілік деңгейін айқындау қағидаларына сәйкес айқындайды. Мұндай адамдар азаматтық авиация саласындағы уәкілетті орган белгілейтін біліктілік талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Жеңіл және аса жеңіл авиацияның авиация персоналының біліктілік деңгейін әуе кемелерін пайдаланушыларды біріктіретін коммерциялық емес ұйымдардың тұрақты жұмыс істейтін біліктілік комиссиялары авиация персоналының біліктілік деңгейін айқындау қағидаларына сәйкес айқындайды. авиациялық оқу орталықтарында және (немесе) Халықаралық азаматтық авиация ұйымының (ИКАО) авиациялық қауіпсіздік жөніндегі оқу
Авиациялық қауіпсіздік қызметінің персоналын авиациялық қауіпсіздік бойынша даярлау және қайта даярлау азаматтық авиация саласындағы уәкілетті ұйым сертификаттаған орталықтарында авиациялық қауіпсіздік бойынша даярлау және қайта даярлау бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады. (Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану қағидасын бекіту туралы ереже)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика: Лексика туралы жалпы түсінік. Сөздің көп мағыналылығы.
Лексика (гр.lexikos - сөздік) тіл ғылымында сөздік немесе сөздік құрам деп аталады. Кейде бұл термин тілдің әртүрлі қызмет саласындағы сөздердің жиынтығы немесе шығарманың тілі деген тар мағынада да қолданылады. Сөздің көп мағыналылығы. Көп мағыналылық (полисемия) деп - сөздің екі не одан да көп мағынаға ие болуын айтамыз. Сөздік қорда сөздер алғаш пайда болған кезде бір мағыналы болады. Кейінірек тілдің дамуы мен сөздік құрамындағы сөздердің молаюына байланысты сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан бір немесе бірнеше қосымша мағына қосып алады. Мысалы, 1. Шаңырақ. Киіз үйдің уықтарын біріктіріп ұстап тұратын күлдіреуіштері бар дөңгелек шеңбер.2.Ауыс. Өзінің туған тұрғын үйі (шаңыраққа ие болу).3. Алтын шаңырақ. Отан, туған жер.4. Қара шаңырақ. Ата - баба тұрған үлкен үй, қара орман.5. Шаңырағы шайқалды. От басының берекесі кетті.6. Шаңырақ көтерді. Өз алдына үй болды.7. Шаңыраққа қара. Өз үйің емес, бөтен үй:тыныш отыр, абайла. Фразеолгизмдер. Фразеология - тілдегі тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тілі білімінің саласы. Сонымен қатар, фразеология тілдегі фразеолгизмдердің тұтас жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Фразеологизмдерге тән белгілер: Тұрақты тіркестер құрамындағы сөздердің орын тәртібі еркін тіркес құрамындағы сөз орнына қарағанда тұрақты. Мысалы, еркін тіркес құрамындағы сөздерді қатынас жасау кезеңіне сай өзгертуге болады. Ал ит өлген жер, іші күю дегенді тұрақты тіркестерді бұлайша түрлендіруге, олардың құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе бір сөзінің орнына бір сөзді қолдануға болмайды.Мысалы, ит арқасы қиянда, төбе шашы тік тұру, қуанышы қойнына сыймау, т.б. (Г.М. Раева Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2007ж)
1-жаттығу. Төмендегі тұрақты тіркестердің мағынасын ашыңыздар.
Ағаштан түйін түю, қызыл тілін қырық орау, аузын ашса көмейі көріну, аузынан сөзі, жақсы, жаманды ажырату, жүрек жалғау, без бүйрек, асқар бел, опасыз дүние, буынсыз тіл.
2-жаттығу.Берілген терминдері оқып,есте сақтаңыздар.
1. Қонуға көзбен шолып кіру (Visual approach) - ұшу кезінде аспаптар бойынша қонуға кіру (бұдан әрі АҰЕ) схемасы ішінара немесе толықтай сақталмаған кезде және қонуға кіру жердегі көзге көрінетін бағдарлар бойынша орындалған жағдайда қонуға кіру;
2. Әуе трассасы - ӘК ұшуына арналған және аэронавигациялық құрылғыларымен жабдықталған дәлiз түрiндегi әуе кеңiстiгi;
3. Әуе қозғалысы (Air traffic) - ұшуда және әуеайлақтың маневр жасау алаңындағы әуе кемесінің қозғалысы;
4. Рұқсаттың қолданылу шекарасы (Clearance limit) - ӘК берiлетiн диспетчерлiк рұқсаттың оған дейiн жарамды пункті;
5. ҰҚЖ-дағы көру мүмкiндiгiнiң қашықтығы (Runway visual range) - ҰҚЖ осьтiк жол сызығында тұрған әуе кемесінің кабинасынан ұшқыш ҰҚЖ бетiнде таңбаланған белгiлердi немесе ҰҚЖ шектейтiн не осьтiк жол сызығын белгiлейтiн оттарды көруi мүмкiн шектегi ең жоғары арақашықтық; (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
1-тапсырма. Берілген мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.
Әуе кемелерінің түрлері
Негізгі ұшу аппараттарына ұшақтар, тікұшақтар, зымырандар, планерлер мен автожирлар жатады.
Ұшақ -- биікке көтерілу күші қозғалтқыштың тежеуі есебінен қанат арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты.
Тікұшақ -- биікке көтерілу күші мен ұшу тежеуі бір немесе бірнеше басты бұрандалар арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты.
Планер -- қозғалтқышы жоқ, планердің алға қарай қозғалуы тежеу күші арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты.
Зымыран -- жерге тарту күшіне қарсылық қозғалтқыш тежеуі арқылы жүзеге асырылатын ұшқышсыз ұшатын ұшу аппараты.
Автожир -- биікке көтерілу күші ағынды, басты бұрандалар арқылы, ал алға қарай қозғалуы айналмалы қозғалтқыш пен созылмалы әуе бұранда арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты. (Қазақ тілі, Тулекова Г.Маданова М, Алматы 2007ж.)
2-тапсырма. Азаматтық Авиация саласының ұшқышы қандай болу керек? атты тақырыпта шағын әңгіме жазыңыздар.
ҮШІНШІ САБАҚ
ЛЕКСИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП- Әуе кемесiнiң экипажы. Әуе кемесiнiң командирi
ГРАММАТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП - Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
Әуе кемесiнiң экипажы
Азаматтық авиация саласындағы уәкілетті орган немесе мемлекеттік авиация саласындағы уәкілетті орган белгiлеген тәртiппен ұшуды орындау бойынша әуе кемесін басқару және оған қызмет көрсету жөнiндегі белгiлi бiр мiндеттердi атқару тапсырылған авиация персоналының адамдары әуе кемесiнiң экипажы болып табылады.
Азаматтық әуе кемесінің экипажы кабина экипажын қоса алғанда, ұшу экипажынан және ұшу экипажынан басқа экипаждан тұрады.
Әуе кемесінің ұшу экипажының ең аз құрамын әуе кемесінің үлгісі мен қызметіне, пайдалану мақсаттары мен талаптарына қарай оны жасаушы айқындайды және ол әрбір үлгідегі әуе кемесін ұшуға пайдалану жөніндегі құжаттарда көрсетіледі.
Эксперименттік әуе кемесіне сынақ жүргізу кезеңіне ұшу экипажының ең аз құрамын осы әуе кемесін жасаушы айқындайды.
Ұшу экипажының құрамы толық болмаса әуе кемесінің ұшуына жол берілмейді.
Экипаждың әрбір мүшесінің, егер:
1) өзін шаршаңқы сезінсе немесе ауруының, жарақатының немесе басқа да жағдайлардың салдарынан өзінің дене немесе психикалық жай-күйі міндеттерін талап етілетін стандарттарға сәйкес орындауына мүмкіндік бермейтінін білсе;
2) өзінің даярлық деңгейі ұшуды қауіпсіз орындау талаптарына сәйкес келмесе, ұшудың сәтті аяқталуына қаупі болғандықтан, ұшуға тапсырманы орындаудан бас тартуға құқығы бар.
Экипаж мүшелері:
1) демалу және тамақ ішу үшін жасалған жағдайлар мен мүмкіндіктерді пайдалануға, сондай-ақ өзінің демалыс уақытын күшін толық қалпына келтіруді қамтамасыз ететіндей етіп жоспарлауға және өткізуге;
2) өздеріне куәліктермен және тиісті біліктілік белгілерімен берілетін құқықтарды қауіпсіз және тиісті түрде жүзеге асыруына қабілетсіз етуі мүмкін кез келген психикалық белсенді заттардың әсерінде болған кезде бұл құқықтарды жүзеге асырмауға;
3) психикалық белсенді заттарды қабылдау тәуекелімен байланысты қандай да бір әрекеттерді жүзеге асырмауға міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтық әуе кемесінің кабина экипажының мүшелері жолаушыларға қызмет көрсетуде қазақ тілін еркін меңгеруге міндетті.
Әуе кемесiнiң командирi
Белгiленген тәртiппен тиісті оқытудан өткен, пилот куәлігі және осы үлгiдегi әуе кемесiн дербес басқару құқығына рұқсаты бар адам әуе кемесiнiң командирi бола алады.Әрбір жекелеген ұшу үшін әуе кемесінің командирін әуе кемесін пайдаланушы немесе жалпы мақсаттағы авиация жағдайында әуе кемесінің иесі тағайындайды.
Азаматтық авиацияның әуе кемесінің командирі болып коммерциялық авиациядағы ұшу тапсырмасына немесе жалпы мақсаттағы авиацияның осыған ұқсас құжатына сәйкес өзіне ұшудың (ұшулардың) қауіпсіз аяқталу жауапкершілігі жүктелген, белгілі бір типтегі әуе кемесін өзі дербес басқаруға рұқсаты бар пилот тағайындалады.
Әуе кемесiнiң командирi әуе кемесін басқаруды жүзеге асырғандығына немесе жүзеге асырмағандығына қарамастан, әуе кемесінің ұшуы мен оны пайдалану қағидаларының, әуе кемесiнде тәртiп пен реттiлiктiң, әуе кемесiндегі мінез-құлық ережесінің сақталуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ борттағы адамдардың қауіпсіздігін, әуе кемесінің, жүк пен мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдайды.
Әуе кемесі командирінің өкімдері әуе кемесінің бортындағы барлық адамдардың орындауы үшін міндетті.
Әуе кемесінің командирі әуе кемесінің бортындағы барлық адамнан ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты қағидаларды сөзсіз орындауын талап етеді, сондай-ақ әуе кемесінің бортындағы кез келген адамға өз құзыреті шегінде тиісті өкім етеді.
Әуе кемесi командирінің:
әуе кемесінің ұшып көтерілуі, ұшуы және қонуы туралы, сондай-ақ авиациялық оқиғаны болғызбау мақсатында ұшуды тоқтату және әуеайлаққа оралу туралы немесе әуе кемесінің ұшу қауіпсіздігіне анық қатер төнген жағдайда мәжбүрлі түрде қону туралы түпкілікті шешімдер қабылдауға құқығы бар. Осындай шешімдер ұшу жоспарынан, әуе қозғалысына қызмет көрсететін (әуе қозғалысын басқаратын) тиісті органның нұсқауларынан тыс және мүмкіндігінше, белгіленген ұшу қағидаларына сәйкес қабылдануы мүмкін. (ҚР Инвестициялар және даму министрінің 18.09.2018 № 654 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
1. Бастауыш (подлежащее), которое отвечает на вопросы кім? не? кто? что? и может выражаться всеми частями речи. Мысалы, Жолаушылар пойызға отырды. Пассажиры сели на поезд. Он екіге бөлінеді. Десять делится на 2.(Имя числительное). Менікі - мына үй. Мой - этот дом. (Местоимение.)
2. Баяндауыш (сказуемое), отвечает на вопросы не істеді? не қылды? не етті? қайтті? что делал? что сделал?, а также может быть выражено различными частями речи. Мысалы, Асан кітап оқыды. Асан читал книгу. (Глагол.) Мен инженермін. Я - инженер. (Имя существительное.). Олардың үйі осында. Их дом здесь. (Местоимение.) Біз бесеуміз. Нас пятеро. (Имя числительное).
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
1. Толықтауыш (дополнение) отвечает на вопросы пяти падежей, кроме именительного и родительного. Так же, как и в русском языке, дополнение может быть прямым и косвенным. Мысалы, Сен айтқан (нені?) кітапты оқыдым. Я прочел (что?) книгу, о которой ты говорил. (Немен?) кітаппен жұмыс істедім. Я работал с (чем?) книгой.
2. Обстоятельство (пысықтауыш) отвечает на вопросы қайда? где?, қашан? когда?, қалай? как?, қанша? сколько? и чаще всего выражается наречиями. Мысалы, Біз Жаңа жылды қуанышпен қарсы алдық. Мы с радостью встретили Новый год.
3. Определение (анықтауыш) отвечает на вопросы қандай? какой?, қанша? неше? сколько?, қаншасыншы? нешінші? который?, кімнің? чей? кого? ненің? чей? чего? и выражается прилагательными, числительными, местоимениями, существительными, причастиями. Мысалы, Мен мына биік үйде тұрамын. Я живу в этом высоком доме. Ертең менің досым келеді. Завтра приезжает мой друг.
1-жаттығу.Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне қарай талдаңыздар.
Әуе кемесiнiң командирi әуе кемесін басқаруды жүзеге асырғандығына немесе жүзеге асырмағандығына қарамастан, әуе кемесінің ұшуы мен оны пайдалану қағидаларының, әуе кемесiнде тәртiп пен реттiлiктiң, әуе кемесiндегі мінез-құлық ережесінің сақталуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ борттағы адамдардың қауіпсіздігін, әуе кемесінің, жүк пен мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдайды.
Әуе кемесі командирінің өкімдері әуе кемесінің бортындағы барлық адамдардың орындауы үшін міндетті.
Әуе кемесінің командирі әуе кемесінің бортындағы барлық адамнан ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты қағидаларды сөзсіз орындауын талап етеді, сондай-ақ әуе кемесінің бортындағы кез келген адамға өз құзыреті шегінде тиісті өкім етеді.
2-жаттығу.Берілген терминдері оқып,есте сақтаңыздар.
1.Екі жақты "жер - әуе" байланысы (Air-ground communication) - әуе кемелері мен ӘҚҚ органдары арасындағы екі жақты байланыс;
2. Диспетчерлiк аймақ (сontrol zone) - жер бетiнен бастап белгiленген жоғары шекараға дейiнгi созылатын бақыланатын ӘК;
3. Жақындау диспетчерлік қызмет көрсету (Approach control service) - ӘК әуеайлақтардан (тікұшақ айлақтарынан) ұшып келуi мен ұшып кетуiне байланысты ұшуларға диспетчерлiк қызмет көрсету;
4. Диспетчерлiк рұқсат (Air traffic control clearance) - диспетчерлiк қызмет көрсету органдары белгiлеген шартқа сәйкес қолданылатын ӘК экипажына ұшу кезеңін белгілеу үшін (рульдеуге, ұшуына, ұшып шығуына, бағыт бойынша ұшуына, қонуға кіруіне немесе қонуына) берілетін рұқсат, бұған диспетчерлік рұқсат жатады;
5. Бақыланатын әуе кеңiстiгi (Controlled airspace) - әуе кеңiстiгiнiң сыныпталуына сәйкес оның шегiнде әуе қозғалысына диспетчерлiк қызмет көрсету қамтамасыз етілетін белгiлi бiр көлемдегi әуе кеңiстiгi; (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
3-жаттығу. Берілген мына сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар.
Әуе кемесі, әуе кемесінің экипажы, әуе кемесінің командирі, ұшу қауіпсіздігі, ұшу тапсырмасы, ұшу жоспары, әуе қозғалысы.
1-тапсырма. Әуе кемесінің командирі атты тақырыпта шағын ой толғаныс жазыңыздар.
ТӨРТІНШІ САБАҚ
Лексикалық тақырып- Ұшуларды орындау кезіндегі міндетті хабарламалар.
Грамматкалық тақырып- Жай сөйлем.Түрлері.
Ұшуларды орындау кезіндегі мынандай міндетті хабарламалар жүзеге асуы керек:
1) Тіркеп сүйреу, қозғалтқыштарды іске қосу, алдын ала стартқа және атқару стартына рульдеу, ұшып шығуға (қонуға) дайындық және оларды орындау, қондыру жүйелерін, қонуға кіру схемаларын қолдану туралы, қонғаннан кейін ұшу-қону жолағын (бұдан әрі - ҰҚЖ) босату және тұраққа рульдеу туралы;
2) ӘҚҚ аудандарына (аймақтарына) кіру, олардан шығу, міндетті жеткізулер межелерін ұшып өтудің нақты және есептік уақыты, схемаларда белгіленген бақылау нүктелерін ұшып өту, берілген эшелонды (биіктікті) алу немесе төмендеу, қайта берілген эшелонға (биіктікке) тұру туралы;
3) ұшудың метеожағдайлары (қауіпті метеорологиялық құбылыстар), сондай-ақ құстардың (олар болған жағдайда) көбеюі мен ұшып келуі туралы;
4) әуеайлақтағы, әуе трассаларындағы, ЖӘЖ, ұшу бағыттарындағы және нақты ӘК қатысты авиациялық жұмыстар жүріп жатқан аудандардағы шектеулер туралы.
Радиоалмасу кезінде авиациялық терминологияның бір бөлігі болып табылатын кейбір шектеулерді қолдануға жол беріледі, олар әріптерді хабарлауға арналған алфавитті қолданбай, яғни сөздерді тікелей оқу арқылы айтылады.ӘҚҚ органдарының диспетчерлері ӘК экипаждарымен радиоалмасу кезінде, ӘҚҚ органының диспетчері белгілі бір диспетчерлік пунктте ӘҚҚ-ны жүзеге асыруы үшін әзірленетін жұмыс технологиясын және осы Қағидаларды басшылыққа алады.Әуеайлақ аудандарында ұшып келетін және ұшып шығатын ӘК үшін метеорологиялық және ұшу ақпаратын радиохабар арқылы автоматты түрде тарату (АТIS) немесе ауа-райын өте жоғары жиілікті (ӨЖЖ) ауқымдағы радиобайланыс арнасы (МВ-арна) арқылы автоматты түрде тарату жүйелері жұмыс істейтін әуежайларда ӘК экипажы, тиісінше, ұшып шыққан кезде рульдеу диспетчерлік пунктінің (РДП) диспетчерлеріне, қонған кезде жақындау диспетчерлік пунктінің (ЖДП) диспетчерлеріне АТIS ақпаратын тыңдағаны немесе МВ-арна арқылы ауа-райын алғаны туралы хабарлайды. Егер әуе кемесінің экипажы АТIS ақпаратын тыңдағаны немесе МВ-арна арқылы ауа-райын алғаны туралы хабарламаса, онда диспетчер оны баяндауды талап етеді. Қазақстан Республикасы аумағында радиотелефон байланысы қазақ, орыс немесе ағылшын тілдерінде жүзеге асырылады. Ағылшын тілі кез келген борттық станцияның сұранысы бойынша және бекітілген әуежайларға (әуеайлақтарға) және халықаралық ұшуларды қамтамасыз ету үшін қолданылатын бағыттарға қызмет көрсететін барлық жер үсті станцияларында қолданылады. (ҚР Инвестициялар және даму министрінің 18.09.2018 № 654 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берліген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика: Жaй cөйлeм.
Жaй cөйлeм құрaмы мeн құрылыcынa қaрaй бiрнeшe түргe бөлiнeдi. Cөйлeмдe тұрлaуcыз мүшeлeрдiң бoлу, бoлмaуынa қaрaй жaлaң cөйлeм жәнe жaйылмa cөйлeм бoлып бөлiнeдi.
Жaлaң cөйлeм - тұрлaуcыз мүшeлeр бoлмaй, тeк бacтaуыш пeн бaяндaуыштaн құрaлғaн cөйлeм.
Жaйылмa cөйлeм - тұрлaулы мүшeлeрмeн қaтaр тұрлaуcыз мүшeлeр дe бaр cөйлeм.
Cөйлeмдe бacтaуыштың бoлу, бoлмaуынa қaрaй жaқты cөйлeм, жaқcыз cөйлeм бoлып бөлiнeдi.
Жaқты cөйлeм дeгeнiмiз - бacтaуышы бaр, жacырын тұрғaндa дa бaяндaуышы aрқылы тaбуғa бoлaтын cөйлeм.Coнымeн, құрaмындa бacтaуышы қaтыcқaн жaй cөйлeмнiң түрiн жaқты cөйлeм дeймiз. Мыcaлы: Aрaдa cүт пiciрiмдeй уaқыт өтeдi. Кeнeт oтқa көзi түciп кeткeн Aпaқ тaң қaлып oтырa кeтeдi; қaрa тacтaр жaлын шaшып жaнып жaтыр! (Ғ. Мұcтафин.) Бұл cөйлeмдeрдiң бәрiндe дe бacтaуыш қaтыcқaн: уaқыт, Aпaқ, тacтaр.
Кeйдe бacтaуыш aйтылмaй, түciп тe қaлaды. Бiрaқ oны бaяндaуыш aрқылы oңaй тaбуғa бoлaды Дoc жүрeгiнe ceнeдi... Бacқaны aуызғa дa aлдырмaймын. (Мұхтар Әуезов). Бұл cөйлeмдeрдe бacтaуыш aйтылмaғaнмeн, бaяндaуышынa қaрaп, бiрiншi cөйлeмдe бacтaуыш - oл,eкiншi cөйлeмдe - мeн дeгeн жiктeу eciмдiгi eкeнiн тaбуғa бoлaды. Oл дoc жүрeгiнe ceнeдi. Мeн бacқaны aуызғa дa aлдырмaймын.
Жaқcыз cөйлeм - бacтaуышы бaр кeйдe aйтылмaй тұрca дa, бacтaуышын бaяндaуышы aрқылы тaбуғa бoлмaйтын, бaяндaуыштың өзi ғaнa coл cөйлeмгe ұйытқы бoлaтын жaй cөйлeм түрi.
Жaқcыз cөйлeмнiң бaяндaуыштaры мынaдaй тұлғaдa кeлeдi:
1. - қы, -кi, -ғы, -гi жұрнaқты қaлaу рaй eтicтiккe бoл көмeкшi eтicтiгi тiркeciп кeлeдi: aйтқыcы кeлдi.
2. Тұйық eтicтiккe кeрeк, жөн, мүмкiн, тиic cияқты cөздeр тiркeciп кeлeдi: бaруы кeрeк, aйтуы тиic т.б.
3. - ып, -iп, -п жұрнaқты көceмшeгe бoл (көбiнe бoлмa тәрiздi бoлымcыз түрiндe) көмeкшi eтicтiгi тiркeciп кeлeдi: aйтып бoлмaйды, ұғып бoлмaйды.
4. Бaяндaуыш құрaмындa бacтaуыш тұлғaлы cөзi бaр, бiрaқ cөйлeм мүшeлeрiнe жiктeугe кeлмeйтiн тұрaқты тiркecтeрдeн бoлaды: шeк ciлeci қaтты, шaрacы қaлмaды.
1-жаттығу. Берілген терминдері оқып, есте сақтаңыздар.
1. Әуе қозғалысына қызмет көрсету (Air traffic service) - тиiстi жағдайларда ұшу-ақпараттық қызмет көрсетудi, авариялық құлақтандыруды, әуе қозғалысына консультациялық қызмет көрсетудi, әуе қозғалысына диспетчерлiк қызмет көрсетудi (аудандық диспетчерлiк қызмет көрсету, жақын келгенде диспетчерлiк қызмет көрсету немесе әуеайлақтық диспетчерлiк қызмет көрсету) бiлдiретiн жалпы термин;
2. Әуе қозғалысына диспетчерлік қызмет көрсету органы - тиісті жағдайларда аудандық диспетчерлік пункт орталығын, қону жақындағанда диспетчерлік органды немесе әуеайлақтық диспетчерлік пунктті білдіретін ортақ термин;
3."Блиндпен" хабарлау (Blind transmission) - екі жақты байланыс орнату мүмкін болмаған, бірақ шақырылып жатқан станция хабарларды қабылдай алады деген болжам болған жағдайда бір станциядан екінші станцияға хабар беру;
4.Перрон (Apron) - ӘК жолаушыларды отырғызу (түсіру), почтаны және жүктерді тиеу немесе түсіру, май құю, тұраққа қою немесе техникалық қызмет көрсету мақсатында әуе кемесінің орналастыруға арналған әуеайлақтың құрлықтағы белгіленген алаңы; (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
2-жаттығу. Берілген сөйлемдерді жай сөйлем түрлеріне қарай талдаңыздар.
Алматы әуежайы 1935 жылы қолданысқа берілді. 1990 жылға дейін ол ҚААБ (Қазақ АА Басқармасы) құрамына кірген. 1991 жылғы 26 сәуірде Алма-Ата аэропорты болып қайта құрылды. 1993 жылдан бері дербес құрылымдық бірлік болып саналады. 1994 жылы ол Алматы аэропорты болып өзгертіліп, оның қызметін өзінің құқықтық мұрагері - Халықаралық Алматы әуежайы жалғастырды. 2000 жылы Халықаралық Алматы әуежайының жүк тасымалдаудағы алғашқы серіктесі болып сол кездері аптасына екі рет Boeing 747 ұшақтарымен ұшатын EL-AL авикомпаниясы атанды. Ол күніне Алматы әуежайына 10-12 рет рейс жасайды. (Кәсіби қазақ тілі, Тулекова Г., Есімболова М, Алматы,2010ж.)
1-тапсырма. Ұшу кезіндегі метеожағдайлар атты тақырыпта шағын мәтін құраңыздар.
БЕСІНШІ САБАҚ
Лексикалық тақырып- ҰШУ ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ІС-ӘРЕКЕТТЕР ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ.
Грамматикалық тақырып- Жай сөйлем. Түрлері.Толымды, толымсыз, Атаулы сөйлем. Екпін.
ҰШУ ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ІС-ӘРЕКЕТТЕР ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ
Әуе кемесінің бортындағы адамдардың ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері мен іс-әрекеттері
Әуе кемесіндегі жолаушылар ретіндегі адамдар:
1) әуе кемесі командирінің және экипаждың басқа мүшелерінің талаптарын, сондай-ақ қосылған ақпараттық таблода көрсетілген іс-әрекеттерді сөзсіз орындауға;
2) қол жүгі мен жеке заттарын осы үшін арнайы бөлінген орындарға орналастыруға;
3) әуе кемесі командирінің өкімі бойынша немесе көрсетілген іс-әрекеттерді орындауға міндеттейтін ақпараттық табло қосылған кезде жолаушы креслосының таңу белдіктерін тағуға;
4) бүкіл ұшу кезінде әуе кемесінің бортында тәртіп пен реттілікті сақтауға міндетті.
Әуе кемесiнің бортындағы адамдардың, оның iшiнде кеменің есі болып табылатын адамдардың экипаждың iс-әрекетіне араласуына, одан ұшуды орындаудың жоспары мен ретiн өзгертудi немесе әуе қозғалысына қызмет көрсету не әуе қозғалысын басқару органдарының нұсқауларын орындамауды талап етуiне тыйым салынады.
Әуе кемесіндегі жолаушылар ретіндегі адамдардың:
1) ұшу қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайлар туғызуына;
2) экипаж мүшелеріне қауіп төндіруіне;
4) ұялы байланыс пен радиоэлектрондық құралдарды әуе кемесінің бортында "ұшуда" деген автономды режимде пайдалануды қоспағанда, ұшудың бүкіл кезеңдерінде ұялы, транкингтік байланыс қызметтерін пайдалануына, әуе кемесін жүргізу, биікке көтерілу, қонуға бет алу кезеңдерінде радиоэлектрондық құралдар мен тұрмыстық мақсаттағы жоғары жиілікті құрылғыларды пайдалануына тыйым салынады.
Әуе кемесінің бортындағы адамдар ұшу қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайлар:
Ұшып келе жатқан әуе кемесінің бортында адамдардың өміріне немесе денсаулығына және әуе кемесінің қауіпсіздігіне қатер төндіре отырып, зорлық-зомбылық актісін жасау;
әуе кемесіне және ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз ететін оның жабдықтарына зақым келтіру;
ұшу кезінде әуе кемесінің қауіпсіздігіне қатер төндіретін көрінеу жалған мәліметтерді хабарлау;
әуе кемесін қиратуы немесе ұшу кезінде оның қауіпсіздігіне қатер төндіретін зақым келтіруі мүмкін қондырғыларды немесе заттарды әуе кемесіне орналастыруға әкеп соқтыратын іс-әрекеттер жасау;
әуе кемесінің бортында авариялық жағдай туындаған жағдайларды қоспағанда, әуе кемесінің есіктерін және (немесе) авариялық шығатын есіктерді ашуға әрекет ету;
темекі өнімдерін және (немесе) электрондық сигареттерді тұтыну жатады.
(ҚР Инвестициялар және даму министрінің 18.09.2018 № 654 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика. Тoлымды cөйлeм - cөйлeмдe oйғa қaтыcты aйтылуғa мүшeлeрi түгeл қатысқан жaй cөйлeмнiң түрi.
Тoлымcыз cөйлeм - aйтылуғa тиicтi тұрлaулы я тұрлaуcыз мүшeнiң бiрi түciп қaлғaн жaй cөйлeмнiң түрi.
Мыcaлы: Кәлeн бiр ытқып cыртқa шықты. Күпi cыртынaн қaйыc бeлбeуiн буып aлды. Көзiнeн жacы ыршып кeттi. Ocы үш cөйлeмнiң aлдыңғыcы - тoлымды cөйлeм, өйткeнi oны cөйлeм eтiп тұрғaн бaяндaуышы (нe icтeдi? - шықты) дa, бacтaуышы (кiм шықты? - Кәлeн) дa бaр жәнe cөйлeм бiлдiрeтiн oйғa қaтыcты пыcықтaуыш (қaйдa шықты? - cыртқa жәнe қaлaй шықты - бiр ытқып ) тa жұмcaлғaн. Coндықтaн бұл - тoлымды cөйлeм. Eкiншi cөйлeмдe бaяндaуыштың (нe icтeдi? - буып aлды) иeci бacтaуыш жoқ, cөйлeмдe түciп қaлғaн, бiрaқ oны тaбуғa бoлaды: кiм буып aлды? - oл (Кәлeн). Үшiншi cөйлeмдe көзiнeн cөзiнiң aнықтaуышы (кiмнiң көзiнeн?) түciп қaлғaн. Coндықтaн eкiншi, үшiншi cөйлeмдeр тoлымcыз cөйлeмдeр дeп тaнылaды.
Aтaулы cөйлeм - oйды бiлдiрмeй, тeк coғaн бaйлaныcты зaттың құбылыcтың, мeзгiлдiң, мeкeннiң aты aтaлып көрceтiлeтiн жaй cөйлeмнiң eрeкшe түрі.
Aтaулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЗАМАТТЫҚ АВИАЦИЯ АКАДЕМИЯСЫ
Г.Х. ТУЛЕКОВА
КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ
Алматы 2020
ӘОЖ 811.512.122 (075.8)
КБЖ 81.2 Қаз - 923
Т81
Авиация саласына байланысты
Кеңесші - авиация маманы Абдукалыков Г.Д.
Автор-құрастырушы Тулекова Г.Х. ф.ғ.к, профессор.
Кәсіби қазақ тілі. - Алматы: Азаматтық Авиация Академиясы, 2020.-166-бет.
ISBN 978-601-7428-59-4
Оқу құралы кәсіби қазақ тілі пәні бойынша жасалған типтік оқу бағдарламасы мен оқу жұмыс бағдарламасының тақырыптарына сәйкес құрастырылған.
Оқу құралының басты мақсаты - мамандыққа қатысты сөйлеу тілін қалыптастыру.
Оқу құралы Академияның Ұшу аппараттарын ұшуда пайдалану білім беру бағдарламасы бойынша мамандықтың, оның ішінде, Ұшақты ұшуда пайдалану, Тік ұшақты ұшуда пайдалану мамандануы бойынша оқитын 2 курс студенттерінің орыс топтарына арналған.
ӘОЖ 811.512.122
КБЖ 81.2 Қаз - 923
Рецензенттер:
М.Сабыр Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық
университетінің профессоры,
ф.ғ.д.
Е. Өмірбаев Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің доценті, ф.ғ.к
А. Тенбаева Авиациялық ағылшын тілі кафедрасының асс.профессоры, ф.ғ.д
ISBN 978-601-7428-59-4 Оқу құралын Азаматтық Авиация Академиясының
Ғылыми-әдістемелік кеңесі ұсынған, хаттаманың
№ __7_ _25___________02_______________ _ 2020ж.
(C) Азаматтық Авиация Академиясы
Алғы сөз
Бұл оқу құралы Азаматтық Авиация Академиясының Ұшу аппараттарын ұшуда пайдалану білім беру бағдарламасы бойынша мамандықтарының, оның ішінде, Ұшақты ұшуда пайдалану, Тік ұшақты ұшуда пайдалану мамандануында оқитын 2 курс студенттерінің орыс топтарына арналған. Оқу құралы авиация мамандықтарына арналып оқылатын Кәсіби қазақ тілі курсының оқу жұмыс бағдарламасына сәйкес жазылған, ол лексикалық және грамматикалық тақырыптардан тұрады. Авиация мамандықтарына арналып жазылған студенттерге қажетті оқу құралдары болмағандықтан автор осы олқылықтардың орнын толтыруға тырысты.
Кәсіби қазақ тілі курсының мақсаты болашақ маманның мемлекеттік тілдің ауызша және жазбаша қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру, қоғамдық-көпшілік және ресми-іскери сөйлеу стилін, кәсіптік лексика мен терминология туралы білімін жетілдіру.
Оқу құралы кәсіби қазақ тілінен өтілетін Азаматтық Авиация Академиясының 2 курс студенттерінің 1 семестрі бойынша жасалған оқу жұмыс жоспарының тақырыптарын қамтиды. Оқу құралының басты мақсаты - қазақ тілін орыс дәрісханаларында үйренушілердің қазақша дұрыс сөйлей алу мүмкіндіктерін арттыру, мамандыққа қатысты мәтіндерді, терминдерді үйрету.
Кәсіби қазақ тілінің оқу бағдарламасының 2 семестрінде студенттер Ұшу аппараттарын ұшуда пайдалану, білім беру бағдарламасы бойынша мамандықтың, оның ішінде, Ұшақты ұшуда пайдалану, Тік ұшақты ұшуда пайдалану мамандануы бойынша қызмет саласына қатысты мәтіндерді, сөздерді меңгеруі қажет. Оқу құралында аталған мамандық бойынша жасалған оқу жұмыс бағдарламасына сай әрбір практикалық, СОӨЖ, СӨЖ сабақтарының лексикалық тақырыбы беріліп, сол тақырып бойынша әр түрлі деңгейдегі тапсырмалар берілген.
Сөздік жұмыстар, танымдық мәтіндерді орыс тілінен қазақ тіліне аудару сияқты тапсырмалар студенттердің тілді меңгеруіне көмегін тигізеді. Кәсіби қазақ тілі сабақтарында студенттер қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде ғана емес, тұрмыста, әлеуметтік ортада қарым-қатынас жасау үшін де қажет екенін ескеріп үйренуге тырысады және өз мамандықтарына байланысты авиациялық терминдер мен мәтіндерді меңгереді. Оқу құралы орыс аудиториясындағы студенттердің бастауыш, жалғастырушы топ деңгейіне арналған. Оқу құралын жазу барасында оқытудың инновациялық, дамыта оқыту әдістері пайдаланылды. Оқу құралының соңында авиация саласына қатысты орыс тілінен қазақ тіліне аударуға арналған мәтіндер берілген. Сонымен қатар, студенттерге қосымша пайдалану үшін қысқаша орысша-қазақша авиациялық сөздік берілді.
БІРІНШІ САБАҚ
Лексикалық тақырып - Ұшақтар. Құрылымы.
Грамматикалық тақырып - Фонетика. Қазақ тілінің дыбыстар классификациясы.
Ұшақ (ағылш. airplane, plane, орыс. самолёт) -- күштік қондырғы (қозғалтқыш) көмегімен атмосферада ұшуға арналған, қозғалмайтын қанаты бар, ауадан ауыр ұшу аппараты. Бұл аппарат өз қозғалтқышының тарту күшімен белгілі бір жылдамдықпен қозғалған кезде қанатында пайда болатын көтергіш күш әсерінен аспанға көтеріледі.
Ұшақтардың негізгі элементтері (агрегаттары):
Қанат -- ұшақтың ілгерілемелі қозғалысы кезінде ұшу үшін көтергіш күшті тудыратын аэродинамикалық бет. Көтеріші күш қанаттың астыңғы және үстіңгі беттеріндегі ауа қысымының нәтижесіне пайда болды: ұшақ ілгері қозғалған кезде қанаттың астыңғы бетіндегі ауа қысымы үстіңгіге қарағанда артық болады. Қанат көтергіш күш тудырумен бірге көлденең бағыттағы орнықтылықты қамтамасыз етеді. Жалғыз қанатты ұшақ -- моноплан, ал қанаттары екі қабат орналасқан ұшақ -- биплан деп аталады.
Фюзеляж -- экипаж, жолаушылар, жүктер және құрылғыларды орналастыруға, қанатты, қауырсынды, шассиді, қозғалтқыштарды және т.б. ұшақ бөліктерін тұтастырып бекітуге арналған. Фюзеляжы жоқ ұшақтар да бар (мысалы, ұшатын қанаттар). Гидроұшақтарда фюзеляж рөлін қайық атқарады.
Қауырсын -- ұшу кезіндегі тұрақтылықты, басқаруды және ұшақтың баланстауын қамтамасыз ететін аэродинамикалық беттер. Ұшақты басқару үшін қауырсында ауытқитын беттер -- аэродинамикалық рөлдер (бағыт рөлі, биіктік рөлі) орнатылады немесе қауырсын беттері ауытқитын болып жасалынады. Шасси -- ұшаққа жерден ұшуды, қонуды, жер бетінде басқаруды және тұрақтауды қамтамасыз ететін тіректер, доңғалақтар және т.б. құрылғылардан тұратын жүйе. өпшілік жағдайларда шасси жиналмалы болып жасалады. Гидроұшақтарда шасси ретінде арнайы қалтқылар қолданылады. Ұшарда және қонарда жол талғамайтын ұшақтың түрі амфибия деп аталады. Бұл ұшақтың доңғалақты шассиі және қайық тәрізді корпусы болады.
Күштік қондырғы -- ұшақтың ұшуына қажетті, оның аэродинамикалық қарсылыс күшін теңестіретін тарту күшін туғызушы қозғалтқыштар мен қозғаушылардың (винттердің) жиынтығы. Тарту күшін поршенді қозғалтқыштарда ауа винттері, трубовинтті қозғалтқыштарда ауа винттеріне қоса қозғалтқыштан шығатын газдардың реактивті ағыны, ал реактивті қозғалтқыштарда тек газдардың реактивті ағыны, яғни реактивтік күш тудырады.
Борттық жабдықтар жүйелері -- кез келген жағдайда ұшуды қамтамасыз ететін түрлі құрылғылардың жинытығы. (Энциклопедия "Авиация" -- М.: Научное издательство "Большая Российская Энциклопедия", 1994. -- Б. 736. "Қазақстан": Ұлттық энциклопедияБас редактор Ә. Нысанбаев - Алматы "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 Б.Ш. Абдульдина, М.Б. Маданова, Г.С. Кулджина Русско-казахский авиационный словарь (Орысша-қазақша авиациялық сөздік) -- Азаматтық авиация академиясы, 2007. -- ISBN 978-601-7086-01-5.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Мәтін бойынша терминдерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Классификация звуков. Система звуков.
Дыбыстар классификациясы. Дыбыстар жүйесі.
Гласные дауысты
Твердыежуан
А, о, ұ, ы, э, и, у
Мягкиежіңішке
Парные қосарлы
ә, ө, ү, і, е, и, у
я(й+а), е (й+о), е (й+э), ю (й+у)
Согласные Дауыссыз
Сонорныеүнді
м, н, ң, л, р, й,у
Звонкиеұяң
Б, в, г, ғ, д, ж, з
Глухие қатаң
П, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, һ, ц, ч
Казахский язык имеет 9 специфических звуков, которые отсутствуют в русском языке: ә, ө, ұ, ү, і, қ, ғ, ң, һ
Специфические звуки
Қазақ тіліне тән дыбыстар
ЗвукДыбыс
Характер
звука.
Дыбыс сипаттамасы
Артикуляция звука. Дыбыс артикуляциясы.
В твердых или мягких словах. Жуан не жіңішке сөздерде
Место звука в слове.
1
2
3
4
5
6
1) ә
Мягкий, открытый, губной
Язык продвигается вперед, кончик языка упирается в нижние зубы
В мягких словах
В начальных слогах слова
ән, әл, бәйге, мәңгі, әдемі,
2) ө
Мягкий, губной, открытый
Губы округляются, язык продвигается вперед, подбородок чуть-чуть приподнимается
В мягких словах
В начальных слогах слова
өлең, өмір, өзен, өзекті, өкініш, өтініш,
өкпе,өлке,
3) ұ
Твердый, губной, узкий
Губы округляются, язык продвигается вперед, подбородок чуть-чуть приподнимается
В твердых словах
В начальном слоге слова
Ұн, ұзақ, ұл, ұлы, ұғым, ұжым, ұйым, ұйықтау, ұқыпты, құдық, дұрыс
4) ү
Мягкий, губной
Губы округляются, язык продвигается вперед, кончик языка упирается в нижние зубы, подбородок приподнимается
В мягких словах
В начальных слогах слова
Үн, үзіліс, үлкен, үгіттеу, үзіліс, үйлену,үлес,күлу, үстеме, түрік, түлкі, жүру, мүлік
5) і
Мягкий, узкий, негубной
Язык продвигается вперед, кончик языка касается нижних зубов
В мягких словах
В любом месте слова
Із, іздеу, ілгері, іссапар,тірі, тілек,тіс, сіркіреу, күркіреу
6) қ
Глухой, взрывной
Задняя часть языка, поднимаясь, касается задней стенки
В твердых словах
В любом месте слова
Қабат, қазақ, қаңтар, қымбат, қажет, қазір, қайырымдылық, құдайға шүкір
7) ғ
Твердый, звонкий
щелевой
Задняя часть языка приближается к заднему краю неба, и воздух проходит между ними
В твердых словах
В начале и середине слова
Ғалым, ғылым, ғұлама, ғасыр, тұлға, Талғат, жазғы, қызғылт
8) ң
Сонорный звук
Задняя часть языка, приподнимаясь, упирается в небо, и воздух выходит через нос
В твердых и в мягких словах
В середине и конце слова
Оң, оңай, кең мұң, заң, аң, таң, жаңа, жіңішке, кеңес, мыңжылдық, саңырауқұлақ
9) һ
Твердый с придыханием гортанный звук
Воздух проходит через гортань без помех
В твердых и мягких словах
В середине и в конце слова
Шаһар, гауһар, айдаһар, қаһар, жиһаз, аһ, оһ, еһе, аһа-һа-һа.
Об особенностях казахского языка
Қазақ тілінің ерекшеліктері жайлы
1. Ударение большей частью падает на последний слог слова и передвигается по мере прибавления аффиксов на последний слог:
Бала, балалар, балаларға
2. Нет предлогов. Значение русских предлогов большей частью передается посредством послелогов, а также в форме косвенных падежей:
Адам туралы - о человеке; адам үшін - ради человеке; Алматыдан - из Алматы.
3. Отсутсвует категория рода, поэтому нет согласования определений и определяемого слова в роде, кака это бывает в русском языке:
Жақсы адам - хороший человек
Жақсы іс - хорошее дело
Жақсы жұмыс - хорошая работа
5. В отличие от русского языка вопрос кім? кто? ставится лишь к существительным, обозначающим человек:
Кім? - жолаушы - пассажир, әуесерік - бортпроводник.
А ко всем остальным существительным ставится вопрос не? что?: не? - ат - лошадь, ит - собака, қоян - заяц.
Сингармонизм - это фонетический закон, регулирующий качество гласных в слове. В пределах слова звуки должны быть единообразны, созвучны (гармоничны).
1. Исконно казахские слова бывают:
Или твердыми (а, о, ұ, ы): ата, ол, ұшақ,жыл;
Или мягкими (ә, ө, ү, і): ән, өлең, үн, ірі
2. Если слово твердое, то к нему присоединяется твердый аффикс (суффикс, окончание):
Ұшақтарға, ұшқыштарға, ұйымдардан,т.б.
3. Если слово мягкое, то к нему присоединяется мягкий аффикс (суффикс, окончание):
Инженерлерге, диспетчерді, мекемелерге, т.б.
Примечание:
Часто встречаются слова, в которых сочетаются и твердые, и мягкие слоги.
Эти слова, либо заимсвованные из других языков, типа:
кітап, қазір, қажет.
Либо сложные слова, в частности, имена собственные, топонимы:
Темірхан, Серікжан, Күнсұлу, Екібастұз, Шымкент.
либо слова с заимствованными словообразующими аффиксами:
-хана, -кер, -гер, -қор, изм, - изм, ист и др:
емхана, аурухана, жұмыскер, ардагер, жемқор, мейрамхана.
В таких случаях, если последний слог слова твердый, то присоединяются твердые аффиксы:
Темірханды, Серікжанға, Күнсұлудан.
Если последний слог слова мягкий, то присоединяется мягкие аффиксы:
Қазіргі, қажетті, Шымкентте, ардагерге, жұмыскерді.
Множественное число имен существительных образуется при помощи окончаний -лар,-лер, -дар, -дер, тар, - тер.
Например, инженерлер, ұшқыштар, әуесеріктер, студенттер, үйлер, балалар.
Чередование гласных в окончаниях определяется правилами сингармонизма. Если последний слог слова твердый, то прибавляются окончания -лар, -дар, -тар. Например, бала-лар, адам-дар, зат-тар. Если последний слог слова мягкий, то прибавляются окончания -лер, -дер, тер.
Например, кесе-лер, әйел-дер, әуесеріктер, жемістер, көкөністер
1-жаттығу. Берілген терминдерді сөздікті пайдалана отырып, орыс тіліне аударыңыздар және сөйлем құраңыздар.
Әскери ұшақ, жүк ұшағы, жүк-жолаушы ұшағы, реактивті ұшақ, санитариялық ұшақ, кеңфюзеляжды ұшақ, жолаушылар ұшағы, әуеден суретке түсіретін ұшақ, орман бақылайтын ұшақ, ұшақтың негізгі бөліктері, фюзеляж, қанат, күштік қондырғы, құйрық қанаты, шасси, экипаж кабинасы, жолаушылар салоны, дәмхана-буфет, киім қоймасы, дәретхана, герметикалық кабина, оң қанат, сол қанат, қанаттың шеткі бөлігі, орталық қанат, элерон, қоспақанат, триммер, киль, бұру рулі, тұрақтандырғыш, биіктік рулі,
2-жаттығу.Берілген терминдерді оқып,есте сақтаңыздар.
1.Абсолюттік биіктік (аltitude) - теңiздiң орташа деңгейiнен вертикаль бойынша нүктенiң немесе нүкте ретiнде қабылданған объектiнiң деңгейiне дейiнгi қашықтық;
2) Әуеайлақтық қозғалыс (аerodrome traffic) - әуеайлақтың маневр жасау алаңындағы ӘК және көлік құралдарының қозғалысы, сондай-ақ әуеайлақ ауданында барлық ӘК ұшулары;
3) Әуеайлақтық диспетчерлік қызмет көрсету (аerodrome control service) - әуеайлақтық қозғалыстарға диспетчерлiк қызмет көрсету;
4) Ұшулардың әуеайлақтық шеңберi (аerodrome traffic circuit) - ол бойынша (немесе бөлiгi бойынша) ұшып көтерiлгеннен кейiн биiктiк алу, қонуға бет алу үшiн құлдилау, қонуды күту, әуеайлақ үстiнде ұшуды орындай алатын әуеайлақ ауданында белгiленген бағыт;
5) Көзбен шолып қарағандағы метеорологиялық жағдай (Visual meteorological conditions) - бұлтқа дейiнгi арақашықтық ұзақтығының және белгiленген минимумға сәйкес келетiн немесе одан асып түсетiн бұлттардың төменгi шекарасының биiктiгiнiң шамаларын бiлдiретiн метеорологиялық жағдай. (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.
1-тапсырма. Берілген мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.
Борттық апаттық магнитофон
Борттық апаттық магнитофон ұшқыштардың өзара сөйлесулерін, сонымен қатар экипаж бен жердегі диспетчерлердің қызметін, олардың өзара сөйлесулерін жазуға арналған. Ұшақ апатқа ұшыраған жағдайда бұл жазу таспасы авиациялық оқиғаның болу себептерін анықтауға қажет. Апаттық магнитофонды басқаша қара жәшік деп те атайды. Магнитофон жазу аппараты мен пультбасқарудан құралған. Ұшақ ұшқан кезде магнитофон автоматты түрде іске қосылады. Ұшақ қонған кезде автоматты түрде өшіріледі. Аппарат жазбасы арнайы контейнерде орналасқан. Ұшақ апатқа ұшыраған жағдайда контейнер жазу таспасын өрттен, судан, жанармайдың төгілуінен қорғайды. Контейнер тез табылуы үшін ашық сарғылт түске боялған. Экипаждың сөйлесулері ұшу кезінде жүргізіледі. (Қазақ тілі, Тулекова Г., Маданова М, Алматы 2007ж.)
2-тапсырма. Ұшақ- жүйрік көлік түрі тақырыбы бойынша шағын эссе жазыңыздар.
ЕКІНШІ САБАҚ
ЛЕКСИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП - Авиация персоналы
Авиация персоналының сыныптамасы
ГРАММАТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП - Лексика. Сөздің көп мағыналығы. Фразеологизмдер
АВИАЦИЯ ПЕРСОНАЛЫ
Авиация персоналының сыныптамасы
Авиация персоналы авиация түрлерiне тиесілігіне қарай азаматтық, мемлекеттiк және эксперименттік авиация персоналы болып бөлiнедi.
Мемлекеттік авиацияның авиация персоналы лауазымдарының тiзбелерi мемлекеттік авиация саласындағы уәкілетті органның бұйрығымен белгіленеді.
Азаматтық авиацияның авиация персоналы азаматтық авиация саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен киім үлгісін кию және айырым белгілерін тағып жүру қағидаларын сақтауға міндетті.
Азаматтық авиацияның авиация персоналын кәсіптік даярлау және қызмет түрлеріне жіберу
Азаматтық авиацияның авиация персоналын кәсіптік даярлау бастапқы даярлауды, қайта даярлауды және кәсіптік деңгейде ұстауды қамтиды.
Авиация персоналын бастапқы даярлау және қайта даярлау авиациялық оқу орталықтарында жүзеге асырылады.
Кәсіптік деңгейін ұстау авиациялық оқу орталықтарында және (немесе) азаматтық авиация ұйымдарында жүзеге асырылады.
Авиация персоналының біліктілік деңгейін азаматтық авиация саласындағы уәкілетті ұйым тағайындайтын жеке тұлғалар авиация персоналының біліктілік деңгейін айқындау қағидаларына сәйкес айқындайды. Мұндай адамдар азаматтық авиация саласындағы уәкілетті орган белгілейтін біліктілік талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Жеңіл және аса жеңіл авиацияның авиация персоналының біліктілік деңгейін әуе кемелерін пайдаланушыларды біріктіретін коммерциялық емес ұйымдардың тұрақты жұмыс істейтін біліктілік комиссиялары авиация персоналының біліктілік деңгейін айқындау қағидаларына сәйкес айқындайды. авиациялық оқу орталықтарында және (немесе) Халықаралық азаматтық авиация ұйымының (ИКАО) авиациялық қауіпсіздік жөніндегі оқу
Авиациялық қауіпсіздік қызметінің персоналын авиациялық қауіпсіздік бойынша даярлау және қайта даярлау азаматтық авиация саласындағы уәкілетті ұйым сертификаттаған орталықтарында авиациялық қауіпсіздік бойынша даярлау және қайта даярлау бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады. (Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану қағидасын бекіту туралы ереже)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика: Лексика туралы жалпы түсінік. Сөздің көп мағыналылығы.
Лексика (гр.lexikos - сөздік) тіл ғылымында сөздік немесе сөздік құрам деп аталады. Кейде бұл термин тілдің әртүрлі қызмет саласындағы сөздердің жиынтығы немесе шығарманың тілі деген тар мағынада да қолданылады. Сөздің көп мағыналылығы. Көп мағыналылық (полисемия) деп - сөздің екі не одан да көп мағынаға ие болуын айтамыз. Сөздік қорда сөздер алғаш пайда болған кезде бір мағыналы болады. Кейінірек тілдің дамуы мен сөздік құрамындағы сөздердің молаюына байланысты сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан бір немесе бірнеше қосымша мағына қосып алады. Мысалы, 1. Шаңырақ. Киіз үйдің уықтарын біріктіріп ұстап тұратын күлдіреуіштері бар дөңгелек шеңбер.2.Ауыс. Өзінің туған тұрғын үйі (шаңыраққа ие болу).3. Алтын шаңырақ. Отан, туған жер.4. Қара шаңырақ. Ата - баба тұрған үлкен үй, қара орман.5. Шаңырағы шайқалды. От басының берекесі кетті.6. Шаңырақ көтерді. Өз алдына үй болды.7. Шаңыраққа қара. Өз үйің емес, бөтен үй:тыныш отыр, абайла. Фразеолгизмдер. Фразеология - тілдегі тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тілі білімінің саласы. Сонымен қатар, фразеология тілдегі фразеолгизмдердің тұтас жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Фразеологизмдерге тән белгілер: Тұрақты тіркестер құрамындағы сөздердің орын тәртібі еркін тіркес құрамындағы сөз орнына қарағанда тұрақты. Мысалы, еркін тіркес құрамындағы сөздерді қатынас жасау кезеңіне сай өзгертуге болады. Ал ит өлген жер, іші күю дегенді тұрақты тіркестерді бұлайша түрлендіруге, олардың құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе бір сөзінің орнына бір сөзді қолдануға болмайды.Мысалы, ит арқасы қиянда, төбе шашы тік тұру, қуанышы қойнына сыймау, т.б. (Г.М. Раева Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2007ж)
1-жаттығу. Төмендегі тұрақты тіркестердің мағынасын ашыңыздар.
Ағаштан түйін түю, қызыл тілін қырық орау, аузын ашса көмейі көріну, аузынан сөзі, жақсы, жаманды ажырату, жүрек жалғау, без бүйрек, асқар бел, опасыз дүние, буынсыз тіл.
2-жаттығу.Берілген терминдері оқып,есте сақтаңыздар.
1. Қонуға көзбен шолып кіру (Visual approach) - ұшу кезінде аспаптар бойынша қонуға кіру (бұдан әрі АҰЕ) схемасы ішінара немесе толықтай сақталмаған кезде және қонуға кіру жердегі көзге көрінетін бағдарлар бойынша орындалған жағдайда қонуға кіру;
2. Әуе трассасы - ӘК ұшуына арналған және аэронавигациялық құрылғыларымен жабдықталған дәлiз түрiндегi әуе кеңiстiгi;
3. Әуе қозғалысы (Air traffic) - ұшуда және әуеайлақтың маневр жасау алаңындағы әуе кемесінің қозғалысы;
4. Рұқсаттың қолданылу шекарасы (Clearance limit) - ӘК берiлетiн диспетчерлiк рұқсаттың оған дейiн жарамды пункті;
5. ҰҚЖ-дағы көру мүмкiндiгiнiң қашықтығы (Runway visual range) - ҰҚЖ осьтiк жол сызығында тұрған әуе кемесінің кабинасынан ұшқыш ҰҚЖ бетiнде таңбаланған белгiлердi немесе ҰҚЖ шектейтiн не осьтiк жол сызығын белгiлейтiн оттарды көруi мүмкiн шектегi ең жоғары арақашықтық; (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
1-тапсырма. Берілген мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.
Әуе кемелерінің түрлері
Негізгі ұшу аппараттарына ұшақтар, тікұшақтар, зымырандар, планерлер мен автожирлар жатады.
Ұшақ -- биікке көтерілу күші қозғалтқыштың тежеуі есебінен қанат арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты.
Тікұшақ -- биікке көтерілу күші мен ұшу тежеуі бір немесе бірнеше басты бұрандалар арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты.
Планер -- қозғалтқышы жоқ, планердің алға қарай қозғалуы тежеу күші арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты.
Зымыран -- жерге тарту күшіне қарсылық қозғалтқыш тежеуі арқылы жүзеге асырылатын ұшқышсыз ұшатын ұшу аппараты.
Автожир -- биікке көтерілу күші ағынды, басты бұрандалар арқылы, ал алға қарай қозғалуы айналмалы қозғалтқыш пен созылмалы әуе бұранда арқылы жүзеге асырылатын ұшу аппараты. (Қазақ тілі, Тулекова Г.Маданова М, Алматы 2007ж.)
2-тапсырма. Азаматтық Авиация саласының ұшқышы қандай болу керек? атты тақырыпта шағын әңгіме жазыңыздар.
ҮШІНШІ САБАҚ
ЛЕКСИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП- Әуе кемесiнiң экипажы. Әуе кемесiнiң командирi
ГРАММАТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫП - Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
Әуе кемесiнiң экипажы
Азаматтық авиация саласындағы уәкілетті орган немесе мемлекеттік авиация саласындағы уәкілетті орган белгiлеген тәртiппен ұшуды орындау бойынша әуе кемесін басқару және оған қызмет көрсету жөнiндегі белгiлi бiр мiндеттердi атқару тапсырылған авиация персоналының адамдары әуе кемесiнiң экипажы болып табылады.
Азаматтық әуе кемесінің экипажы кабина экипажын қоса алғанда, ұшу экипажынан және ұшу экипажынан басқа экипаждан тұрады.
Әуе кемесінің ұшу экипажының ең аз құрамын әуе кемесінің үлгісі мен қызметіне, пайдалану мақсаттары мен талаптарына қарай оны жасаушы айқындайды және ол әрбір үлгідегі әуе кемесін ұшуға пайдалану жөніндегі құжаттарда көрсетіледі.
Эксперименттік әуе кемесіне сынақ жүргізу кезеңіне ұшу экипажының ең аз құрамын осы әуе кемесін жасаушы айқындайды.
Ұшу экипажының құрамы толық болмаса әуе кемесінің ұшуына жол берілмейді.
Экипаждың әрбір мүшесінің, егер:
1) өзін шаршаңқы сезінсе немесе ауруының, жарақатының немесе басқа да жағдайлардың салдарынан өзінің дене немесе психикалық жай-күйі міндеттерін талап етілетін стандарттарға сәйкес орындауына мүмкіндік бермейтінін білсе;
2) өзінің даярлық деңгейі ұшуды қауіпсіз орындау талаптарына сәйкес келмесе, ұшудың сәтті аяқталуына қаупі болғандықтан, ұшуға тапсырманы орындаудан бас тартуға құқығы бар.
Экипаж мүшелері:
1) демалу және тамақ ішу үшін жасалған жағдайлар мен мүмкіндіктерді пайдалануға, сондай-ақ өзінің демалыс уақытын күшін толық қалпына келтіруді қамтамасыз ететіндей етіп жоспарлауға және өткізуге;
2) өздеріне куәліктермен және тиісті біліктілік белгілерімен берілетін құқықтарды қауіпсіз және тиісті түрде жүзеге асыруына қабілетсіз етуі мүмкін кез келген психикалық белсенді заттардың әсерінде болған кезде бұл құқықтарды жүзеге асырмауға;
3) психикалық белсенді заттарды қабылдау тәуекелімен байланысты қандай да бір әрекеттерді жүзеге асырмауға міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтық әуе кемесінің кабина экипажының мүшелері жолаушыларға қызмет көрсетуде қазақ тілін еркін меңгеруге міндетті.
Әуе кемесiнiң командирi
Белгiленген тәртiппен тиісті оқытудан өткен, пилот куәлігі және осы үлгiдегi әуе кемесiн дербес басқару құқығына рұқсаты бар адам әуе кемесiнiң командирi бола алады.Әрбір жекелеген ұшу үшін әуе кемесінің командирін әуе кемесін пайдаланушы немесе жалпы мақсаттағы авиация жағдайында әуе кемесінің иесі тағайындайды.
Азаматтық авиацияның әуе кемесінің командирі болып коммерциялық авиациядағы ұшу тапсырмасына немесе жалпы мақсаттағы авиацияның осыған ұқсас құжатына сәйкес өзіне ұшудың (ұшулардың) қауіпсіз аяқталу жауапкершілігі жүктелген, белгілі бір типтегі әуе кемесін өзі дербес басқаруға рұқсаты бар пилот тағайындалады.
Әуе кемесiнiң командирi әуе кемесін басқаруды жүзеге асырғандығына немесе жүзеге асырмағандығына қарамастан, әуе кемесінің ұшуы мен оны пайдалану қағидаларының, әуе кемесiнде тәртiп пен реттiлiктiң, әуе кемесiндегі мінез-құлық ережесінің сақталуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ борттағы адамдардың қауіпсіздігін, әуе кемесінің, жүк пен мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдайды.
Әуе кемесі командирінің өкімдері әуе кемесінің бортындағы барлық адамдардың орындауы үшін міндетті.
Әуе кемесінің командирі әуе кемесінің бортындағы барлық адамнан ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты қағидаларды сөзсіз орындауын талап етеді, сондай-ақ әуе кемесінің бортындағы кез келген адамға өз құзыреті шегінде тиісті өкім етеді.
Әуе кемесi командирінің:
әуе кемесінің ұшып көтерілуі, ұшуы және қонуы туралы, сондай-ақ авиациялық оқиғаны болғызбау мақсатында ұшуды тоқтату және әуеайлаққа оралу туралы немесе әуе кемесінің ұшу қауіпсіздігіне анық қатер төнген жағдайда мәжбүрлі түрде қону туралы түпкілікті шешімдер қабылдауға құқығы бар. Осындай шешімдер ұшу жоспарынан, әуе қозғалысына қызмет көрсететін (әуе қозғалысын басқаратын) тиісті органның нұсқауларынан тыс және мүмкіндігінше, белгіленген ұшу қағидаларына сәйкес қабылдануы мүмкін. (ҚР Инвестициялар және даму министрінің 18.09.2018 № 654 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
1. Бастауыш (подлежащее), которое отвечает на вопросы кім? не? кто? что? и может выражаться всеми частями речи. Мысалы, Жолаушылар пойызға отырды. Пассажиры сели на поезд. Он екіге бөлінеді. Десять делится на 2.(Имя числительное). Менікі - мына үй. Мой - этот дом. (Местоимение.)
2. Баяндауыш (сказуемое), отвечает на вопросы не істеді? не қылды? не етті? қайтті? что делал? что сделал?, а также может быть выражено различными частями речи. Мысалы, Асан кітап оқыды. Асан читал книгу. (Глагол.) Мен инженермін. Я - инженер. (Имя существительное.). Олардың үйі осында. Их дом здесь. (Местоимение.) Біз бесеуміз. Нас пятеро. (Имя числительное).
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
1. Толықтауыш (дополнение) отвечает на вопросы пяти падежей, кроме именительного и родительного. Так же, как и в русском языке, дополнение может быть прямым и косвенным. Мысалы, Сен айтқан (нені?) кітапты оқыдым. Я прочел (что?) книгу, о которой ты говорил. (Немен?) кітаппен жұмыс істедім. Я работал с (чем?) книгой.
2. Обстоятельство (пысықтауыш) отвечает на вопросы қайда? где?, қашан? когда?, қалай? как?, қанша? сколько? и чаще всего выражается наречиями. Мысалы, Біз Жаңа жылды қуанышпен қарсы алдық. Мы с радостью встретили Новый год.
3. Определение (анықтауыш) отвечает на вопросы қандай? какой?, қанша? неше? сколько?, қаншасыншы? нешінші? который?, кімнің? чей? кого? ненің? чей? чего? и выражается прилагательными, числительными, местоимениями, существительными, причастиями. Мысалы, Мен мына биік үйде тұрамын. Я живу в этом высоком доме. Ертең менің досым келеді. Завтра приезжает мой друг.
1-жаттығу.Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне қарай талдаңыздар.
Әуе кемесiнiң командирi әуе кемесін басқаруды жүзеге асырғандығына немесе жүзеге асырмағандығына қарамастан, әуе кемесінің ұшуы мен оны пайдалану қағидаларының, әуе кемесiнде тәртiп пен реттiлiктiң, әуе кемесiндегі мінез-құлық ережесінің сақталуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ борттағы адамдардың қауіпсіздігін, әуе кемесінің, жүк пен мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдайды.
Әуе кемесі командирінің өкімдері әуе кемесінің бортындағы барлық адамдардың орындауы үшін міндетті.
Әуе кемесінің командирі әуе кемесінің бортындағы барлық адамнан ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты қағидаларды сөзсіз орындауын талап етеді, сондай-ақ әуе кемесінің бортындағы кез келген адамға өз құзыреті шегінде тиісті өкім етеді.
2-жаттығу.Берілген терминдері оқып,есте сақтаңыздар.
1.Екі жақты "жер - әуе" байланысы (Air-ground communication) - әуе кемелері мен ӘҚҚ органдары арасындағы екі жақты байланыс;
2. Диспетчерлiк аймақ (сontrol zone) - жер бетiнен бастап белгiленген жоғары шекараға дейiнгi созылатын бақыланатын ӘК;
3. Жақындау диспетчерлік қызмет көрсету (Approach control service) - ӘК әуеайлақтардан (тікұшақ айлақтарынан) ұшып келуi мен ұшып кетуiне байланысты ұшуларға диспетчерлiк қызмет көрсету;
4. Диспетчерлiк рұқсат (Air traffic control clearance) - диспетчерлiк қызмет көрсету органдары белгiлеген шартқа сәйкес қолданылатын ӘК экипажына ұшу кезеңін белгілеу үшін (рульдеуге, ұшуына, ұшып шығуына, бағыт бойынша ұшуына, қонуға кіруіне немесе қонуына) берілетін рұқсат, бұған диспетчерлік рұқсат жатады;
5. Бақыланатын әуе кеңiстiгi (Controlled airspace) - әуе кеңiстiгiнiң сыныпталуына сәйкес оның шегiнде әуе қозғалысына диспетчерлiк қызмет көрсету қамтамасыз етілетін белгiлi бiр көлемдегi әуе кеңiстiгi; (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
3-жаттығу. Берілген мына сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар.
Әуе кемесі, әуе кемесінің экипажы, әуе кемесінің командирі, ұшу қауіпсіздігі, ұшу тапсырмасы, ұшу жоспары, әуе қозғалысы.
1-тапсырма. Әуе кемесінің командирі атты тақырыпта шағын ой толғаныс жазыңыздар.
ТӨРТІНШІ САБАҚ
Лексикалық тақырып- Ұшуларды орындау кезіндегі міндетті хабарламалар.
Грамматкалық тақырып- Жай сөйлем.Түрлері.
Ұшуларды орындау кезіндегі мынандай міндетті хабарламалар жүзеге асуы керек:
1) Тіркеп сүйреу, қозғалтқыштарды іске қосу, алдын ала стартқа және атқару стартына рульдеу, ұшып шығуға (қонуға) дайындық және оларды орындау, қондыру жүйелерін, қонуға кіру схемаларын қолдану туралы, қонғаннан кейін ұшу-қону жолағын (бұдан әрі - ҰҚЖ) босату және тұраққа рульдеу туралы;
2) ӘҚҚ аудандарына (аймақтарына) кіру, олардан шығу, міндетті жеткізулер межелерін ұшып өтудің нақты және есептік уақыты, схемаларда белгіленген бақылау нүктелерін ұшып өту, берілген эшелонды (биіктікті) алу немесе төмендеу, қайта берілген эшелонға (биіктікке) тұру туралы;
3) ұшудың метеожағдайлары (қауіпті метеорологиялық құбылыстар), сондай-ақ құстардың (олар болған жағдайда) көбеюі мен ұшып келуі туралы;
4) әуеайлақтағы, әуе трассаларындағы, ЖӘЖ, ұшу бағыттарындағы және нақты ӘК қатысты авиациялық жұмыстар жүріп жатқан аудандардағы шектеулер туралы.
Радиоалмасу кезінде авиациялық терминологияның бір бөлігі болып табылатын кейбір шектеулерді қолдануға жол беріледі, олар әріптерді хабарлауға арналған алфавитті қолданбай, яғни сөздерді тікелей оқу арқылы айтылады.ӘҚҚ органдарының диспетчерлері ӘК экипаждарымен радиоалмасу кезінде, ӘҚҚ органының диспетчері белгілі бір диспетчерлік пунктте ӘҚҚ-ны жүзеге асыруы үшін әзірленетін жұмыс технологиясын және осы Қағидаларды басшылыққа алады.Әуеайлақ аудандарында ұшып келетін және ұшып шығатын ӘК үшін метеорологиялық және ұшу ақпаратын радиохабар арқылы автоматты түрде тарату (АТIS) немесе ауа-райын өте жоғары жиілікті (ӨЖЖ) ауқымдағы радиобайланыс арнасы (МВ-арна) арқылы автоматты түрде тарату жүйелері жұмыс істейтін әуежайларда ӘК экипажы, тиісінше, ұшып шыққан кезде рульдеу диспетчерлік пунктінің (РДП) диспетчерлеріне, қонған кезде жақындау диспетчерлік пунктінің (ЖДП) диспетчерлеріне АТIS ақпаратын тыңдағаны немесе МВ-арна арқылы ауа-райын алғаны туралы хабарлайды. Егер әуе кемесінің экипажы АТIS ақпаратын тыңдағаны немесе МВ-арна арқылы ауа-райын алғаны туралы хабарламаса, онда диспетчер оны баяндауды талап етеді. Қазақстан Республикасы аумағында радиотелефон байланысы қазақ, орыс немесе ағылшын тілдерінде жүзеге асырылады. Ағылшын тілі кез келген борттық станцияның сұранысы бойынша және бекітілген әуежайларға (әуеайлақтарға) және халықаралық ұшуларды қамтамасыз ету үшін қолданылатын бағыттарға қызмет көрсететін барлық жер үсті станцияларында қолданылады. (ҚР Инвестициялар және даму министрінің 18.09.2018 № 654 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берліген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика: Жaй cөйлeм.
Жaй cөйлeм құрaмы мeн құрылыcынa қaрaй бiрнeшe түргe бөлiнeдi. Cөйлeмдe тұрлaуcыз мүшeлeрдiң бoлу, бoлмaуынa қaрaй жaлaң cөйлeм жәнe жaйылмa cөйлeм бoлып бөлiнeдi.
Жaлaң cөйлeм - тұрлaуcыз мүшeлeр бoлмaй, тeк бacтaуыш пeн бaяндaуыштaн құрaлғaн cөйлeм.
Жaйылмa cөйлeм - тұрлaулы мүшeлeрмeн қaтaр тұрлaуcыз мүшeлeр дe бaр cөйлeм.
Cөйлeмдe бacтaуыштың бoлу, бoлмaуынa қaрaй жaқты cөйлeм, жaқcыз cөйлeм бoлып бөлiнeдi.
Жaқты cөйлeм дeгeнiмiз - бacтaуышы бaр, жacырын тұрғaндa дa бaяндaуышы aрқылы тaбуғa бoлaтын cөйлeм.Coнымeн, құрaмындa бacтaуышы қaтыcқaн жaй cөйлeмнiң түрiн жaқты cөйлeм дeймiз. Мыcaлы: Aрaдa cүт пiciрiмдeй уaқыт өтeдi. Кeнeт oтқa көзi түciп кeткeн Aпaқ тaң қaлып oтырa кeтeдi; қaрa тacтaр жaлын шaшып жaнып жaтыр! (Ғ. Мұcтафин.) Бұл cөйлeмдeрдiң бәрiндe дe бacтaуыш қaтыcқaн: уaқыт, Aпaқ, тacтaр.
Кeйдe бacтaуыш aйтылмaй, түciп тe қaлaды. Бiрaқ oны бaяндaуыш aрқылы oңaй тaбуғa бoлaды Дoc жүрeгiнe ceнeдi... Бacқaны aуызғa дa aлдырмaймын. (Мұхтар Әуезов). Бұл cөйлeмдeрдe бacтaуыш aйтылмaғaнмeн, бaяндaуышынa қaрaп, бiрiншi cөйлeмдe бacтaуыш - oл,eкiншi cөйлeмдe - мeн дeгeн жiктeу eciмдiгi eкeнiн тaбуғa бoлaды. Oл дoc жүрeгiнe ceнeдi. Мeн бacқaны aуызғa дa aлдырмaймын.
Жaқcыз cөйлeм - бacтaуышы бaр кeйдe aйтылмaй тұрca дa, бacтaуышын бaяндaуышы aрқылы тaбуғa бoлмaйтын, бaяндaуыштың өзi ғaнa coл cөйлeмгe ұйытқы бoлaтын жaй cөйлeм түрi.
Жaқcыз cөйлeмнiң бaяндaуыштaры мынaдaй тұлғaдa кeлeдi:
1. - қы, -кi, -ғы, -гi жұрнaқты қaлaу рaй eтicтiккe бoл көмeкшi eтicтiгi тiркeciп кeлeдi: aйтқыcы кeлдi.
2. Тұйық eтicтiккe кeрeк, жөн, мүмкiн, тиic cияқты cөздeр тiркeciп кeлeдi: бaруы кeрeк, aйтуы тиic т.б.
3. - ып, -iп, -п жұрнaқты көceмшeгe бoл (көбiнe бoлмa тәрiздi бoлымcыз түрiндe) көмeкшi eтicтiгi тiркeciп кeлeдi: aйтып бoлмaйды, ұғып бoлмaйды.
4. Бaяндaуыш құрaмындa бacтaуыш тұлғaлы cөзi бaр, бiрaқ cөйлeм мүшeлeрiнe жiктeугe кeлмeйтiн тұрaқты тiркecтeрдeн бoлaды: шeк ciлeci қaтты, шaрacы қaлмaды.
1-жаттығу. Берілген терминдері оқып, есте сақтаңыздар.
1. Әуе қозғалысына қызмет көрсету (Air traffic service) - тиiстi жағдайларда ұшу-ақпараттық қызмет көрсетудi, авариялық құлақтандыруды, әуе қозғалысына консультациялық қызмет көрсетудi, әуе қозғалысына диспетчерлiк қызмет көрсетудi (аудандық диспетчерлiк қызмет көрсету, жақын келгенде диспетчерлiк қызмет көрсету немесе әуеайлақтық диспетчерлiк қызмет көрсету) бiлдiретiн жалпы термин;
2. Әуе қозғалысына диспетчерлік қызмет көрсету органы - тиісті жағдайларда аудандық диспетчерлік пункт орталығын, қону жақындағанда диспетчерлік органды немесе әуеайлақтық диспетчерлік пунктті білдіретін ортақ термин;
3."Блиндпен" хабарлау (Blind transmission) - екі жақты байланыс орнату мүмкін болмаған, бірақ шақырылып жатқан станция хабарларды қабылдай алады деген болжам болған жағдайда бір станциядан екінші станцияға хабар беру;
4.Перрон (Apron) - ӘК жолаушыларды отырғызу (түсіру), почтаны және жүктерді тиеу немесе түсіру, май құю, тұраққа қою немесе техникалық қызмет көрсету мақсатында әуе кемесінің орналастыруға арналған әуеайлақтың құрлықтағы белгіленген алаңы; (Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
2-жаттығу. Берілген сөйлемдерді жай сөйлем түрлеріне қарай талдаңыздар.
Алматы әуежайы 1935 жылы қолданысқа берілді. 1990 жылға дейін ол ҚААБ (Қазақ АА Басқармасы) құрамына кірген. 1991 жылғы 26 сәуірде Алма-Ата аэропорты болып қайта құрылды. 1993 жылдан бері дербес құрылымдық бірлік болып саналады. 1994 жылы ол Алматы аэропорты болып өзгертіліп, оның қызметін өзінің құқықтық мұрагері - Халықаралық Алматы әуежайы жалғастырды. 2000 жылы Халықаралық Алматы әуежайының жүк тасымалдаудағы алғашқы серіктесі болып сол кездері аптасына екі рет Boeing 747 ұшақтарымен ұшатын EL-AL авикомпаниясы атанды. Ол күніне Алматы әуежайына 10-12 рет рейс жасайды. (Кәсіби қазақ тілі, Тулекова Г., Есімболова М, Алматы,2010ж.)
1-тапсырма. Ұшу кезіндегі метеожағдайлар атты тақырыпта шағын мәтін құраңыздар.
БЕСІНШІ САБАҚ
Лексикалық тақырып- ҰШУ ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ІС-ӘРЕКЕТТЕР ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ.
Грамматикалық тақырып- Жай сөйлем. Түрлері.Толымды, толымсыз, Атаулы сөйлем. Екпін.
ҰШУ ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ІС-ӘРЕКЕТТЕР ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ
Әуе кемесінің бортындағы адамдардың ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері мен іс-әрекеттері
Әуе кемесіндегі жолаушылар ретіндегі адамдар:
1) әуе кемесі командирінің және экипаждың басқа мүшелерінің талаптарын, сондай-ақ қосылған ақпараттық таблода көрсетілген іс-әрекеттерді сөзсіз орындауға;
2) қол жүгі мен жеке заттарын осы үшін арнайы бөлінген орындарға орналастыруға;
3) әуе кемесі командирінің өкімі бойынша немесе көрсетілген іс-әрекеттерді орындауға міндеттейтін ақпараттық табло қосылған кезде жолаушы креслосының таңу белдіктерін тағуға;
4) бүкіл ұшу кезінде әуе кемесінің бортында тәртіп пен реттілікті сақтауға міндетті.
Әуе кемесiнің бортындағы адамдардың, оның iшiнде кеменің есі болып табылатын адамдардың экипаждың iс-әрекетіне араласуына, одан ұшуды орындаудың жоспары мен ретiн өзгертудi немесе әуе қозғалысына қызмет көрсету не әуе қозғалысын басқару органдарының нұсқауларын орындамауды талап етуiне тыйым салынады.
Әуе кемесіндегі жолаушылар ретіндегі адамдардың:
1) ұшу қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайлар туғызуына;
2) экипаж мүшелеріне қауіп төндіруіне;
4) ұялы байланыс пен радиоэлектрондық құралдарды әуе кемесінің бортында "ұшуда" деген автономды режимде пайдалануды қоспағанда, ұшудың бүкіл кезеңдерінде ұялы, транкингтік байланыс қызметтерін пайдалануына, әуе кемесін жүргізу, биікке көтерілу, қонуға бет алу кезеңдерінде радиоэлектрондық құралдар мен тұрмыстық мақсаттағы жоғары жиілікті құрылғыларды пайдалануына тыйым салынады.
Әуе кемесінің бортындағы адамдар ұшу қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайлар:
Ұшып келе жатқан әуе кемесінің бортында адамдардың өміріне немесе денсаулығына және әуе кемесінің қауіпсіздігіне қатер төндіре отырып, зорлық-зомбылық актісін жасау;
әуе кемесіне және ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз ететін оның жабдықтарына зақым келтіру;
ұшу кезінде әуе кемесінің қауіпсіздігіне қатер төндіретін көрінеу жалған мәліметтерді хабарлау;
әуе кемесін қиратуы немесе ұшу кезінде оның қауіпсіздігіне қатер төндіретін зақым келтіруі мүмкін қондырғыларды немесе заттарды әуе кемесіне орналастыруға әкеп соқтыратын іс-әрекеттер жасау;
әуе кемесінің бортында авариялық жағдай туындаған жағдайларды қоспағанда, әуе кемесінің есіктерін және (немесе) авариялық шығатын есіктерді ашуға әрекет ету;
темекі өнімдерін және (немесе) электрондық сигареттерді тұтыну жатады.
(ҚР Инвестициялар және даму министрінің 18.09.2018 № 654 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұшуды орындау және әуе қозғалысына қызмет көрсету кезінде радиоалмасу фразеологиясының қағидалары атты ереже.)
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып мазмұндаңыздар.
2. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3. Жаңа сөздерді дәптерлеріңізге жазыңыздар.
4. Берілген мәтін бойынша сөздік жасаңыздар.
Грамматика. Тoлымды cөйлeм - cөйлeмдe oйғa қaтыcты aйтылуғa мүшeлeрi түгeл қатысқан жaй cөйлeмнiң түрi.
Тoлымcыз cөйлeм - aйтылуғa тиicтi тұрлaулы я тұрлaуcыз мүшeнiң бiрi түciп қaлғaн жaй cөйлeмнiң түрi.
Мыcaлы: Кәлeн бiр ытқып cыртқa шықты. Күпi cыртынaн қaйыc бeлбeуiн буып aлды. Көзiнeн жacы ыршып кeттi. Ocы үш cөйлeмнiң aлдыңғыcы - тoлымды cөйлeм, өйткeнi oны cөйлeм eтiп тұрғaн бaяндaуышы (нe icтeдi? - шықты) дa, бacтaуышы (кiм шықты? - Кәлeн) дa бaр жәнe cөйлeм бiлдiрeтiн oйғa қaтыcты пыcықтaуыш (қaйдa шықты? - cыртқa жәнe қaлaй шықты - бiр ытқып ) тa жұмcaлғaн. Coндықтaн бұл - тoлымды cөйлeм. Eкiншi cөйлeмдe бaяндaуыштың (нe icтeдi? - буып aлды) иeci бacтaуыш жoқ, cөйлeмдe түciп қaлғaн, бiрaқ oны тaбуғa бoлaды: кiм буып aлды? - oл (Кәлeн). Үшiншi cөйлeмдe көзiнeн cөзiнiң aнықтaуышы (кiмнiң көзiнeн?) түciп қaлғaн. Coндықтaн eкiншi, үшiншi cөйлeмдeр тoлымcыз cөйлeмдeр дeп тaнылaды.
Aтaулы cөйлeм - oйды бiлдiрмeй, тeк coғaн бaйлaныcты зaттың құбылыcтың, мeзгiлдiң, мeкeннiң aты aтaлып көрceтiлeтiн жaй cөйлeмнiң eрeкшe түрі.
Aтaулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz