Бунақденелердің қан айналу жүйесі ашық

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

«Сырдария» университеті

Қожанова Мадина

«Түркістан облысында сирек кездесетін қаттықанатылар биологиясын оқыту»

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5В010300- «Биология» мамандығы бойынша

Жетісай, 2021

«Сырдария» университеті

«Қорғауға жіберілді»

Кафедра меңгерушісі

х. ғ. к., аға оқытушы Толендина А. К.

« » 2021ж.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: «Түркістан облысында сирек кездесетін қаттықанатылар биологиясын оқыту»

5В010300-«Биология» мамандығы бойынша

Орындаған: Био-17

тобының студенті Қожанова Мадина

Ғылыми жетекшісі: б. ғ. к., аға оқытушы Исабеков Р

Жетісай, 2021

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі . Қазақстанда қаттықанатылардың 20 мыңнан аса түрлері кездеседі. Денелерінің ұзындығы 0, 3 мм-ден 155 мм-ге дейін. Екі жұп қанаттарының бір жұбы мүйізденіп, қанатжүйкелері жойылып, қатты элитра деп аталатын үстіңгі қатты қанатқа айналған. Ол негізінен, қорғаныш қызметін атқарады. Қанатының екінші жұбы жарғақты, біріншісінен ұзындау, тыныштық қалыпта ұзынынан және көлденеңінен бүктеліп үстіңгі қанаттарының астына жиналып орналасады. Ұшар алдында үстіңгі қанаттары көтеріледі де, астынан екінші жұп жарғақты қанаттары жазылып шығады. Қоңыздардың үстіңгі қанаттары, әдетте құрсағының ұшына дейін жетіп, құрсағын толығымен жауып тұрады. Үш жұп аяқтары жүруге, жүгіруге бейімделген. Бірақ кейбір түрлерінде, мысалы, тақтамұрттылар тұқымдасының өкілдерінде алдыңғы жұп аяқтары қазуға, жүзгіш қоңыздарда артқы жұп аяқтары жүзуге бейімделген. Жұп мұртшалары және фасетті көздері жақсы дамыған. Қоңыздардың көпшілігі қара түсті болып келеді. Кейбіреулерінің түсі жылтыр қара, көк-күлгін, әр түрлі жылтыр түсті, қоңыр. Бұлар толық түрленіп дамиды, яғни жұмыртқа (дернәсіл), қуыршақ сатысынан өтіп ересек түріне айналады. Дернәсілі құрт тәрізді, ақ түсті, жақсы дамыған басы және үш жұп кеуде аяқтары бар.

Қоңыздар - дара жыныстылар, кейбір түрлерінде жыныс диморфизмі айқын көрінеді. Көпшілігі жылына бір рет, кейде 2 - 3 ұрпақ береді. Қоңыздар ет қоректілер және көп қоректілер болып екіге бөлінеді.

Ет қоректілердің көпшілігі жыртқыштар, үш жұп аяқтарының табандары 5 бунақты, артқы аяқтарының жамбас бөлігі ұзын, құрсағының бірінші сегментін жауып тұрады.

Көп қоректілердің - артқы аяқтарының жамбас бөлігі қысқа, қозғалмалы қоңыздар. Үш жұп аяқтарының табандары әр түрлі бунақты.

Негізгі тұқымдастары: жапырақ жемірі, тақтамұрттылар, шыртылдақ қоңыздар, бізтұмсық қоңыздар, қара денелілер, дәнек қоңыздар, мұртты қоңыз, қабық қоңызы, т. б. Қоңыздар өте алуан түрлі және барлық жерде кездеседі. Олардың арасында жыртқыштары, өсімдік қоректілері, сапрофагтары, некрофагтары және құрлықта, топырақта, суда тіршілік ететін түрлері бар. Көпшілігі ауыл және орман шаруашылықтарының зиянкестері, сонымен қатар қоңыздар шіріген заттарды (сапрофагтар), зиянды жәндіктерді (жыртқыштар) жеп көп пайда келтіреді, табиғаттағы зат алмасуда маңызды орын алады.

Диплом жұмысының мақсаты. Түркістан облысында кездесетін қаттықанатылар биологиясы және ауыл шаруашылығының аса қауіпті зиянкестерінің түрлерін зерделеу және оқыту.

Диплом жұмысының міндеттері.

1. Қазақстаннның Оңтүстік аймақтарында тіршілік ететін қатықанаттылар мекендеу ерекшеліктеріне қарай оларды бірнеше биотопқа бөлу.

2. Түркістан облысында кездесетін пайдалы қаттықанатылар биологиясына жалпы сипаттама беру.

3. Бұл зерттеу жұмысында қатықанаттылардың бірқатар тұқымдастарының мәдени өсімдіктермен тікелей байланысты пайдалы және зиянды іс-әрекеттерін көрсету.

Негізгі зерттеу әдістері. Жұмыста энтомологиялық, жүйелік талдау, географиялық, салыстырмалық әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері қорытындыланды.

Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Түркістан облысында кездесетін пайдалы қаттықанатылар табиғаттағы рөлі мен маңызы зор. Олардың кейбіреуі санитарлық қызмет атқарса, енді біреулері ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығының қауіпті зиянкестері болып табылады.

Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БУНАҚДЕНЕЛЕР биологиясы

1. 1 Қаттықанаттылар отрядының жалпы сипаттамасы

Табиғатта насекомдарды қоршаған ортаның кез-келген жерінен табуға болады. Қоршаған ортада бунақденелер негізінде құрлықта тіршілік етуге биімделген, сондай-ақ теңіз және тұщы су қоймалары, тоғандар және жоғарғы горизонттар жиі кездеседі. Қоршаған ортада адамдарға, жануарлар мен өсімдіктерге зиян келтіретін жәндіктердің көптеген түрлері бар. Табиғатта бунақденелерді ыстық бұлақтарда, қарлы жерлерде және тау мұздықтарында да кездестіруге болады.

Бунақденелердің өзіне тән ерекшелігі - дене үш бөлек сектордан тұрады: бас (бас), кеуде (кеуде) және құрсақ бөлім(іш), үш жұп немесе алты аяқ(демек, алты аяқтың атауы), тек кана трахея (трахея) арқылы дем алады және көпшілігі ұшуға бейімделген (1-сурет) .

Басы (Cranium) . Насекомның басы мойын қапшығымен кеудеден нақты бөлінген. Басы акроннан (asgop) және төрт бөліктен тұрады. Біріншісі-интеркаляр (лат. орташа) сегменттері қысқарған, аяқтары жоқ. Аяқтың екінші жұбы-мандибулярлы сегмент артикулярлы немесе мандибулярлы құрылғыға айналады, үшіншісі-артикулярлы мандибулярлы немесе макиллярлы сегментке енеді, ал төртіншісі-артикулярлы төменгі ерінге (labellum) немесе макиллярлы аппаратқа енеді [1] .

Сурет 1. Зауза қоңызының аналығы және аталығы.

Сонымен бастың алдында (маңдайында) екі мұртшасы( тентильдер), екі күрделі күрделі көздер, қарапайым кішкентай майда көзшелері орналасқан.

Табиғатта бунақденелердің екі мұртшасы немесе антеннасы акронның өсіндісі, бірнеше буыннан құралып, негізіңде дәм және иіс сезу мүшесіне айналған. Мұртшалардың түрі әр қилы: жіп тәрізді, қыл, тақта, ара, тарақ, ұршық, түйреуіш, кауырсын, таспиқ тәріздес. Сонымен қатар акронға жалғасқан төрт сегменттерінің аяқтары түрі өзгеріп, ауыз аппаратына. айналған. Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты аппараты кеміргіш, кеміргіш - жалағыш, кеміргіш - сорғыш, шанышқыш - сорғыш, сорғыш, жалағыш тағы басқа типтес болып бөлінеді (2-сурет) .

Сурет 2. 1- Зауза қоңызының дернәсілі, 2 - Зауза қоңызының ішкі

құрылысы, 3- Ауыз аппараты.

Басқа жәндіктермен салыстырғанда бунақденелердің екі мұртшасы немесе антеннасы акронның өсіндісі, бірнеше буыннан құралып, негізіңде дәм және иіс сезу мүшесіне айналған. Олардың мұртшаларының түрі әр қилы: жіп тәрізді, қыл, тақта, ара, тарақ, ұршық, түйреуіш, кауырсын, таспиқ тәріздес (3-Сурет) .

3-сурет. Бунақденелердің мұртшалары: 1 - қылтанақ тәрізді, 2 - жіп тәрізді, 3 - таспиқ тәрізді, 4 - ара тәрізді, 5 - тарақша тәрізді, 6 - шоқпар басты, 7 - ұршық тәрізді, 8 - тақта мұртша, 9 - иілме тарақ тәрізді, 10 - қауырсын тәрізді, 11 - тікенекті мұртша

Қаттықанаттылардың басым көпшілігінің ауыз аппараты кеміргіш типті - (инеліктерге, тарақандарға, дәуіттерге, тікқанаттыларға, термиттерге, қоңыздарға және көптеген насекомдардың личинкаларына тән) . Кеміргіштерге арналған құрылғы жоғарғы еріннен және үш жұп жақ сүйектерінен тұрады: жоғарғы, төменгі жақ және төменгі ерін (сурет 4) . Жоғарғы ерін-бұл ауыздың алдыңғы жағын жақтау үшін қолданылатын Акронның жалғасы.

Сонымен келесі ауыз аппараты жұп тақта - жоғарғы жақ немесе мандибула (mandibula) . Оның ішкі жиегі тісті немесе аралы. Сондықтан мандибула басындағы екінші сегменттің түрі өзгерген аяғы. Ал олардың үшінші және төртінші сегменттердің аяқтары - төменгі жақ пен төменгі ерінді құрайды. Сондықтан бұлар буын-буын болып мүшелікке бөлінген. Ал төменгі жақтың (maxilla I) буыңдары: негізгі буын, бағанаша, сыртқы қалақша, ішкі қалақша, төменгі жақ қармалауышы. Төменгі еріннің (maxilla II) буындары: астыңғы иек, иек, сыртқы қалақша, ішкі қалақша, төменгі ерін қармалауышы. Сондықтан олар барлық жақ аппараттарымен бірігіп ауызға түскен қатты жемдерді ұсақтайды, сонымен қатар төменгі жақ пен төменгі ерін қармалауыштары - дәм және иіс сезу мүшелері [2] .

Насекомдардың ауыз қуысының құрылымы тамақтандыру әдісіне байланысты: инелердің, тарақандардың, жәндіктердің, қоңыздардың ауыз қуысы кеміргіштерге жарамды; көбелектердің, шыбындардың ауыз қуысы-сұйық тағамды сору үшін; масалардың, қоңыздардың, цикадалардың ауыз қуысы және т. б. ол өсімдіктер шырыны мен адамдар мен жануарлардың қанымен қоректенеді. Жәндіктердің кейбір түрлерінің аузы жоқ. Үш лобты (алдыңғы, ортаңғы, артқы) кеудеде (әр буынның жұпында) алты аяғы бар. Аяқтар жамбас, жамбас, жамбас, төменгі аяқ және табаннан тұрады.

4 - сурет. Бунақденелердің кеміргіш аппараты: 1 - жоғарғы ерін,

2 - мандибула (жоғарғы жақ), 3-7 төменгі жақ (3 - негізгі буын, 4-бағанаша, 5 - жақ кармалауышы, 6 - сыртқы шайнау қалақша, 7 - ішкі шайнау қалақша), 8-12 - төменгі ерін (8 - иек асты, 9 - иек, 10 - ерін кармалауышы, 11 - сыртқы қалақша, 12 - ішкі калақша)

Табиғатта кеміргіштерге арналған ауыз қуысы, кеміргіштер үшін ең көп таралған және алғашқы ауыз қуысы. Әр түрлі диетаға көшу кезінде жәндіктер құрылғысының аппараты үлкен өзгерістерге ұшырады, бірақ ондағы кеміргіштер құрылғысының негізгі бөлігі сақталды. Жәндіктер сұйық тамақпен қоректенетін құрылғылар кеміргіштердің белгілерін, кеміргіштерді деммен жұту функцияларын орындайды (гименоптералардың көпшілігінде) . Олардың құрылымы кеміргіштер құрылымына ұқсас. Жоғарғы жақ тозаң мен балды сіңіруге жарайды, іріңнің жоғарғы және төменгі бөліктері біріктіріліп, гүл шырынын (балшырындарды) және сұйық заттарды соруға немесе жалауға жарамды ұзын тұмсыққа айналады.

Сонымен бірге олар өсімдіктер шырыны мен адамдар мен жануарлардың қанымен (кеудесімен) қоректенеді. Насекомның кеуде қуысы немесе кеуде аймағы үш бөліктен тұрады: алдыңғы кеуде (негізгі кеуде), ортаңғы кеуде (интеркостальды кеуде) және артқы кеуде (кеуде қуысы) . Үш бөлімнің әрқайсысында жұп аяқтары бар (демек, атауы алты бұрышты) . Сонымен қатар, жұп қанаттар ортаңғы кеуде сегментінде және артқы кеуде сегментінде орналасқан. Артқы кеуде сегментіндегі қанаттар ғана қарапайым болып, ызылдай бастады.

Табиғатта үш жұп бунақденелердің аяқтарының құрылымы бірдей және бес буыннан тұрады: кеудеге қосылған жамбас (coxa) ; жамбас (троянтер) ; жамбас (феморальды) ; бұзау (төменгі аяғы) . Жамбас пен бұзау - негізгі ұзын буындар. Ең соңғысы-2-5 буыннан тұратын табан. Аяқтың соңғы буынында екі тырнақ бар. Тырнақтардың арасына бекітілген адамдарда жұмсақ жастық тәрізді проекциялар бар, олар пульвилла (пульвилла) және эмподиум (empodium) . Олар арқылы, мысалы, масалар, шыбындар үйдің төбесіне жабысады. Ұлулардың тіршілік ету ортасына және қозғалысына бейімделген аяқтар әр түрлі болады: серуендеу, жүгіру (тарақандарда, қоңыздарда және т. б. ) ; секіру (шегірткелерде, шыбындарда, бүргелерде) ; жүзу (қалқымалы қоңыздарда) ; жинау (араларда) ; қазу (бұзауларда, қоңыздарда және т. б. ) ; аң аулау және т. б. (сурет. 5) .

5-сурет. Бунақденелердің аяқтарының типтері: 1 - жүргіш, жүгіргіш, 2 - жүзгіш, 3 - қазғыш, 4 - секіргіш, 5 - ұстап алғыш

Сонымен қатар, жәндіктердің көпшілігі жақсы ұшады және олардың ұшуы қанаттардың құрылымы мен қозғалысына байланысты. Арқанның кеуде бөлігіндегі хитинозды терінің өсуі дорсальды және вентральды бағытта жұқа параққа бағытталған, айқын жіп тәрізді нерв, бойлық және көлденең. Олардың жүйкелері - өте жіңішке, қанат куысында таралған трахея мен нерв түтікшелері, олар ішкі миксоцель қуысымен ұштасқан.

Жәндіктер қанаттарының жүйкеленуі олардың таксономиясының басты белгілерінің бірі болып табылады. Қанат бойындағы негізгі нервтер: қабырға нерві немесе сүйек (c) ; қабырға асты немесе қабырға асты (Sc) ; радиус немесе радиус (R) ; медиальды (M) немесе медиальды (M) ; шынтақ немесе шынтақ (Si) ; анальды немесе анальды (A) және жатыр мойны нерві (Ju) . Олар дихотомиялық. Бойлық нервтермен қатар көлденең нервтер де бар, олар орналасқан жеріне байланысты іргелес бойлық нервтер деп аталады. Мысалы, ортаңғы оксипитальды жүйке-медиальды және ульнар нервтерін, ал радиалды жүйке - екі радиалды нервтерді байланыстырады.

Табиғатта насекомдардың көпшілігінде алдыңғы жұп қанаттары артқы қанаттарын қорғап тұратындықтан, үстіңгі қанат немесе қанат жамылғысы деп аталады. Қоңыздардың үстіңгі қанаттары катты, жүйкелері жоқ оларды элитра деп атайды. Қандалалардың үстіңгі қанаттары тек жартылай қатты болады. Шегірткелердің, таракандардың үстіңгі қанаттары тығызданып, жүйкелері жақсы көрінетін тері тәрізді болады. Қанаттардың құрылымыңдағы ерекшеліктері - насекомдарды классификациялаудың негізі: қаттықанаттылар (Coleoptera), жартылай қаттықанаттылар (Неmiptera), тікқанаттылар (Orthoptera), теңқанаттылар (Homoptera), торқанаттылар (Neuroptera), қабыршаққанаттылар (Lepidoptera), жарғаққанаттылар (Hymenoptera), теріқанаттылар (Dermaptera), қосқанаттылар (Diptera) .

Жәндіктер қанаттарының қоршаған ортадағы күрделі қозғалысы кеуде аймағындағы қанаттар бұлшықеттерінің бойлық, дорсальды вентральды және контрактілі пластикалық жұмысының нәтижесі болып табылады. Қанаттар көтеріліп, түсіп, ату үшін бойлық бағытта айналады. Жиілігі жүзу қанаты өзгеріп отырады. Мысалы, көбелектің қанаттары секундына 5-10 рет, масалар-500-600, миджалар-шамамен 1000.

Сонымен, жәндіктердің басым көпшілігінде ұшуға екі жұп қанаттар қатысады (көбелектер, гименоптералар, шыбықтар, торканаттар), кейбір түрлерде тек қанаттардың артқы жұбы ұшуға бейімделген (қоңыздар, қоңыздар) . Алдыңғы Қанат қанатқа бүктелген. Іш(жиналды) . Жәндіктердің іш қуысы бір-біріне ұқсас бөліктерден тұрады. Төменгі жәндіктің іш қуысы 11 сегменттен және телсоннан тұрады (Protura реті), ал калгандарда құрсақ сегменттері бір-біріне қосылып, олардың санын 9-10 (ортоптера жәндіктері) немесе 4-6 (гименоптера, жуан қанатты жәндіктер) құрайды.

Насекомдардың құрсақ бөлімінде аяқтары жоқ, бірақ олардың қалдықтары рудимент түрінде кездеседі. Мысалы, алғашқы қанатсыз насекомдардың (Apterygo-!а) өкілдерінде аяқ өсінділері - түтік, ілгек, секіргіш айыр, қылтанқұйрықтыларда (Thysanura) - грифелькалар, тарақандарда - церкалар (соңғы сегменттің ұшында орналасқан бунақты өсінділер), шегірткелерде, шекшектерде - жұмыртқа салғышы, араларда - шанышқыш түрінде болады.

Насекодардың жабынының құрылысы. Артроподтардың терісі барлық артроподтарға тән үш қабаттан тұрады: төменгі қабат өте жұқа аморфты базальды мембранадан тұрады, онда эпителий жасушасы пайда болады-киім қабаты мен нақты қабық қабаты арқылы үш қабатқа бөлінеді: жоғарғы қабат-сыртқы қап, ортаңғы қабат-сыртқы қап және тері астындағы қабат, төменгі қабат-ішкі қап. Эпикутикула өте жұқа және липидтерге, балауызға бай, олар денеден ылғалды шығармай, кесуді кебуден қорғайды. Қаптың сыртқы және ішкі қабаттары суға, минералды тұздарға, органикалық заттарға, хитинге және пигменттерге бай, оларға әртүрлі түстер береді. Олар денені әртүрлі механикалық, химиялық әсерлерден, зиянды заттардың енуінен қорғайды және тірек ретінде әрекет етеді, сонымен қатар ішкі қаптың терісінің серпімділігін арттырады. Қабақтың хитинді қабаты бөлініп, дененің әр бөлігінде ламелалар түрінде орналасады, олар доғалы (жоғарғы) пластина-тергит, іш (төменгі) -стернум және екі бүйір плеврит. Бұл пластиналардың барлығы склерит деп аталады[4] .

Насекодардың бұлшықет жүйесі. Қаттықанатылардың бұлшықеттері тек көлденең жолақты. Ет талшығының жалпы мөлшері 1500-ден 2000-ға дейін. Олар бас, кеуде және іш аймағында, әсіресе кеуде аймағында шоғырланған. Рабдомицеттерге бойлық, дорсальды вентральды, плевралық, аяқ-қолдар мен қанаттар жатады. Олардың кейбіреулері қалыңдайды (бойлық, дорсальды вентральды), басқалары жұқа, соңында қабықтың хитин қабаты мен ағзалардың ішкі өсуімен байланысты. Азайған кезде(релаксация) олар өрістегі әртүрлі мүшелердің (ауыздың, аяқтың, қанаттардың) қозғалысын қамтамасыз етеді. Бұлшықеттің жиырылуы мимен тығыз байланысты және бұлшықет шығаратын актомиозинге, контрактілі ақуызға байланысты. Мысалы, қарапайым шыбындардың қанаттарының бұлшықеттері (Musca domestica) секундына 100 рет жиырылуы мүмкін. Сондықтан жәндіктердің қанаттарының жиілігі бұлшықеттің тез немесе баяу жиырылуына байланысты. Жәндіктердің бұлшықеттері өте жақсы дамыған. Мысалы, тезек қоңыздары тезек қоңыздарын салмағы 90 есе көп жылжыта алады.

Олардың қорыту жүйесі. Қаттықанатылардың ішек үш сектордан тұрады: алдыңғы, ортаңғы және артқы. Алдыңғы және артқы ішектер эктодермальды, яғни эмбриональды даму кезінде ұрықтың сыртқы (эктодермальды) жапырақшалары ішектің алдыңғы және артқы бөліктерін құрайды, ауызша және анальды саңылаулар арқылы терең енеді. Бұл читинди кутикуласынан жасалған лайнерлер. Ортаңғы ішек-эндодерма, ішкі (стодерма) ұрықтың лобынан түзіліп, эпителий жасушаларымен қапталған.

Бұлардың алдыңғы ішегі құрылысына және атқаратын қызметіне (байланысты бірнеше бөлімдерге бөлінген: ауыз куысы, жұтқыншақ, өңеш, жемсау, қарын (9-сурет) . Ауызша аппарат жоғарғы еріннен және жақ-бет аппаратынан тұрады. Сұйық тамақпен қоректенетін жәндіктерде аузы түтікке айналады, ал масаларда ол тамақты сорып, сілекейден өтетін тұмсық тәрізді болады. Төменгі еріннің түбінде бір немесе бірнеше сілекей бездерінің катетері ашылады. Жақ сүйегі арқылы қоректік заттар сілекеймен ылғалдандырылады, оның құрамында ас қорыту процесінің бастапқы кезеңдеріне қатысатын ферменттер бар. Қан соратын жәндіктердің сілекейіне антикоагулянттар кіреді-қанды ұйытпайтын заттар, ал жұлдызды көбелектердің сілекей бездері жібекке ұқсас жібек шығарады және одан кокон жасайды.

Сонымен қатар, ауыз жұтқыншаққа жалғасады, ол өңешке ұзын түтік түрінде енеді. Өңештің артқы қабырғасы ісініп, өңешке айналады. Тамақ сұйық тағаммен қоректенетін жәндіктерде жақсы піседі. Кейбір жыртқыш қоңыздар, эректильді қоңыздар, тарақандар тамақтанғаннан кейін алдыңғы ішектің тағы бір кеңейтілген бөлігін-шайнайтын асқазанды құрайды. Карнизді жабатын хитинді кутикулада іш киімді тегістеуден басқа, оның сіңуін тездететін және сүзгі ретінде әрекет ететін тісті процесс, түйнектер бар.

Табиғатта қаттықанатылардың ішегінің аса маңызды бөлімі - ортаңғы ішек. Бұл бөлім ас қорыту ферменттерін шығарып, қорытылған асты бойға сіңіреді. Ортаңғы ішектің алдыңғы ұшында бірнеше доғал процестер (қосымшалар) ашылады. Олар ішектің ас қорыту бетін кеңейтеді және сіңірілген тағамның сіңуіне ықпал етеді. Ортаңғы ішек түтік тәрізді, оның қабырғалары катпарлар немесе крипталар, ал эпителий жасушалары перитонеум деп аталатын қабық болып табылады, ол ас қорыту ферменттерінің тасымалдануын және тамақтың қорытылуын және ішекке сіңуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, ол ортаңғы ішектің эпителий қабатын механикалық зақымданудан қорғайды. Асқорыту бездері ақуыздар мен гипогликемиялық ферменттерді (протеазалар, көмірсулар ферменттері), сондай-ақ талшықты протозоандарды-гипермастигиндерді шығарады, олар жәндіктердің (термиттердің) ішектерінде селективті түрде өмір сүреді, олар торды тез ыдыратып, оны ақуызға айналдырады.

Бұларда ортаңғы ішек бірнеше бөлікке бөлінген эктодермальді артқы ішекке жалғасады. Көптеген бунақденелерде артқы ішегінде ректальді бездері дамыған, олар нәжіс құрамындағы денеге сіңбеген ас қалдықтарын жене суды сіңіруге көмектеседі. Артқы ішекте қалыптасқан қорытылмаған заттар аналь тесігі арқылысыртқа шығарылады [5] .

Қоршаған ортада бунақденелердің қорегі әр алуан. Сонымен қатар бунақденелердің арасында жануарлар мен өсімдік қалдықтарымен қоректенетін түрлері кездеседі (тарақандар), тек қана өсімдіктермен қоректенетіндер (тікқанаттылар) жыртқыштар (барылдақ қоңыздар), адамның және жануарлардың қанымен (масалар, соналар, биттер, бүргелер), өсімдік шырынымен (өсімдік қандаласы, көбелектер), шіріген заттармен, қилармен, өлексемен қоректенетін насекомдар

да аз емес.

Насекомдардың тыныс алу жүйесі. Артроподтың тыныс алу органы-трахея немесе трахея (демек, трахея түрі деп те аталады) . Трахея жәндіктердің өну (эмбриональды) даму процесінде пайда болады, яғни эктодерма қабырғасы ішке қарай қысылып, түтікке айналады, оның мүйізді қабаты трахеяның ішке қарай қысылуына және түтікке айналуына жол бермейтін бұралған спиральды хитин сақиналарынан тұратын хитинді мүйізді қабатпен қапталған.

Трахея стигма деп аталатын тыныс алу саңылауынан басталады. Стигматтар кеуде қуысының екі жағында (ортаңғы және артқы сегменттер) және дененің құрсақ сегменттерінде орналасқан. Қысқа көлденең трахеялар стигмалардан бастап, трахеяның бойлық бұтақтарын құрайды. Бұтақтар бірнеше рет тармақталып, өте кішкентай трахеяға айналады. Трахея барлық ішкі ағзаларға ретикулярлық жүйені қамтамасыз етеді, әр жасушаның ішіне еніп, ауадан оттегін тікелей жасушаға жеткізеді. Кейде трахея кеңейіп, ұзын ауа жастықшаларын құрайды (араларда) . Жатырдың созылуы мен жиырылуына байланысты ауа трахея жүйесіне енеді. Іштің бұлшықеттері жиырылған кезде ауа трахеядан шығарылады, ал босаңсыған кезде ол трахеяға енеді. Трахея жүйесіне ауа ағыны және судың булануы стигма құрылғысымен реттеледі.

Суда өмір сүру, атмосфералық ауамен тыныс алу, үңгірлер (сүңгуір қоңыздар, су құрттары) дененің шашы арқылы ауа ағынын сақтайды, ол үшін жәндіктер үнемі су бетіне көтеріліп, шаш арасында ауа жинайды.

Суда еріген оттегімен тыныс алатын насекомдардың личинкаларында (инеліктердің, веснянкалардың) кеңірдек желбезектері дамыған, олар суда еріген оттегін ауа оттегіне бөлініп трахея жүйесіне өткізед.

Төменгі сатыдағы насекомдардың көпшілігінде трахея жүйесі дамымай, олар тері жамылғысы арқылы тыныс алады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.