Бунақденелердің қан айналу жүйесі ашық
Сырдария университеті
Қожанова Мадина
Түркістан облысында сирек кездесетін қаттықанатылар биологиясын оқыту
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В010300- Биология мамандығы бойынша
Жетісай, 2021
Сырдария университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі __________
х.ғ.к., аға оқытушы Толендина А.К.
______________ 2021ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Түркістан облысында сирек кездесетін қаттықанатылар биологиясын
оқыту
5В010300-Биология мамандығы бойынша
Орындаған: Био-17
тобының студенті Қожанова
Мадина
Ғылыми жетекшісі: б.ғ.к., аға
оқытушы Исабеков Р
Жетісай, 2021
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда қаттықанатылардың 20 мыңнан
аса түрлері кездеседі. Денелерінің ұзындығы 0,3 мм-ден 155 мм-ге дейін.
Екі жұп қанаттарының бір жұбы мүйізденіп, қанатжүйкелері жойылып,
қатты элитра деп аталатын үстіңгі қатты қанатқа айналған. Ол негізінен,
қорғаныш қызметін атқарады. Қанатының екінші жұбы жарғақты, біріншісінен
ұзындау, тыныштық қалыпта ұзынынан және көлденеңінен бүктеліп үстіңгі
қанаттарының астына жиналып орналасады. Ұшар алдында үстіңгі қанаттары
көтеріледі де, астынан екінші жұп жарғақты қанаттары жазылып шығады.
Қоңыздардың үстіңгі қанаттары, әдетте құрсағының ұшына дейін жетіп,
құрсағын толығымен жауып тұрады. Үш жұп аяқтары жүруге, жүгіруге
бейімделген. Бірақ кейбір түрлерінде, мысалы, тақтамұрттылар тұқымдасының
өкілдерінде алдыңғы жұп аяқтары қазуға, жүзгіш қоңыздарда артқы жұп
аяқтары жүзуге бейімделген. Жұп мұртшалары және фасетті көздері жақсы
дамыған. Қоңыздардың көпшілігі қара түсті болып келеді. Кейбіреулерінің
түсі жылтыр қара, көк-күлгін, әр түрлі жылтыр түсті, қоңыр. Бұлар толық
түрленіп дамиды, яғни жұмыртқа (дернәсіл), қуыршақ сатысынан өтіп ересек
түріне айналады. Дернәсілі құрт тәрізді, ақ түсті, жақсы дамыған басы
және үш жұп кеуде аяқтары бар.
Қоңыздар – дара жыныстылар, кейбір түрлерінде жыныс
диморфизмі айқын көрінеді. Көпшілігі жылына бір рет, кейде 2 – 3 ұрпақ
береді. Қоңыздар ет қоректілер және көп қоректілер болып екіге бөлінеді.
Ет қоректілердің көпшілігі жыртқыштар, үш жұп аяқтарының табандары 5
бунақты, артқы аяқтарының жамбас бөлігі ұзын, құрсағының бірінші
сегментін жауып тұрады.
Көп қоректілердің – артқы аяқтарының жамбас бөлігі қысқа,
қозғалмалы қоңыздар. Үш жұп аяқтарының табандары әр түрлі бунақты.
Негізгі тұқымдастары: жапырақ жемірі, тақтамұрттылар, шыртылдақ
қоңыздар, бізтұмсық қоңыздар, қара денелілер,дәнек қоңыздар, мұртты
қоңыз, қабық қоңызы, т.б. Қоңыздар өте алуан түрлі және барлық жерде
кездеседі. Олардың арасында жыртқыштары, өсімдік қоректілері,
сапрофагтары, некрофагтары және құрлықта, топырақта, суда тіршілік ететін
түрлері бар. Көпшілігі ауыл және орман шаруашылықтарының зиянкестері,
сонымен қатар қоңыздар шіріген заттарды (сапрофагтар), зиянды жәндіктерді
(жыртқыштар) жеп көп пайда келтіреді, табиғаттағы зат алмасуда маңызды
орын алады.
Диплом жұмысының мақсаты. Түркістан облысында кездесетін
қаттықанатылар биологиясы және ауыл шаруашылығының аса қауіпті
зиянкестерінің түрлерін зерделеу және оқыту.
Диплом жұмысының міндеттері.
1. Қазақстаннның Оңтүстік аймақтарында тіршілік ететін
қатықанаттылар мекендеу ерекшеліктеріне қарай оларды бірнеше биотопқа
бөлу.
2. Түркістан облысында кездесетін пайдалы қаттықанатылар биологиясына
жалпы сипаттама беру.
3. Бұл зерттеу жұмысында қатықанаттылардың бірқатар тұқымдастарының
мәдени өсімдіктермен тікелей байланысты пайдалы және зиянды іс-
әрекеттерін көрсету.
Негізгі зерттеу әдістері. Жұмыста энтомологиялық, жүйелік талдау,
географиялық, салыстырмалық әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің
нәтижелері қорытындыланды.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Түркістан облысында
кездесетін пайдалы қаттықанатылар табиғаттағы рөлі мен маңызы зор.
Олардың кейбіреуі санитарлық қызмет атқарса, енді біреулері ауыл
шаруашылығы және орман шаруашылығының қауіпті зиянкестері болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БУНАҚДЕНЕЛЕР биологиясы
1.1 Қаттықанаттылар отрядының жалпы сипаттамасы
Табиғатта насекомдарды қоршаған ортаның кез-келген жерінен
табуға болады. Қоршаған ортада бунақденелер негізінде құрлықта
тіршілік етуге биімделген , сондай-ақ теңіз және тұщы су қоймалары,
тоғандар және жоғарғы горизонттар жиі кездеседі. Қоршаған ортада
адамдарға, жануарлар мен өсімдіктерге зиян келтіретін жәндіктердің
көптеген түрлері бар. Табиғатта бунақденелерді ыстық бұлақтарда, қарлы
жерлерде және тау мұздықтарында да кездестіруге болады.
Бунақденелердің өзіне тән ерекшелігі - дене үш бөлек сектордан
тұрады: бас (бас), кеуде (кеуде) және құрсақ бөлім(іш), үш жұп немесе
алты аяқ(демек, алты аяқтың атауы), тек кана трахея (трахея) арқылы дем
алады және көпшілігі ұшуға бейімделген (1-сурет).
Басы (Cranium). Насекомның басы мойын қапшығымен кеудеден нақты
бөлінген. Басы акроннан (asgop) және төрт бөліктен тұрады. Біріншісі-
интеркаляр (лат. орташа) сегменттері қысқарған, аяқтары жоқ. Аяқтың
екінші жұбы-мандибулярлы сегмент артикулярлы немесе мандибулярлы
құрылғыға айналады, үшіншісі-артикулярлы мандибулярлы немесе макиллярлы
сегментке енеді, ал төртіншісі-артикулярлы төменгі ерінге (labellum)
немесе макиллярлы аппаратқа енеді [1].
Сурет 1. Зауза қоңызының аналығы және аталығы.
Сонымен бастың алдында (маңдайында) екі мұртшасы( тентильдер),
екі күрделі күрделі көздер, қарапайым кішкентай майда көзшелері
орналасқан.
Табиғатта бунақденелердің екі мұртшасы немесе антеннасы акронның
өсіндісі, бірнеше буыннан құралып, негізіңде дәм және иіс сезу мүшесіне
айналған. Мұртшалардың түрі әр қилы: жіп тәрізді, қыл, тақта, ара, тарақ,
ұршық, түйреуіш, кауырсын, таспиқ тәріздес. Сонымен қатар акронға
жалғасқан төрт сегменттерінің аяқтары түрі өзгеріп, ауыз аппаратына.
айналған. Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне
байланысты аппараты кеміргіш, кеміргіш - жалағыш, кеміргіш - сорғыш,
шанышқыш - сорғыш, сорғыш, жалағыш тағы басқа типтес болып бөлінеді (2-
сурет).
Сурет 2. 1- Зауза қоңызының дернәсілі, 2 - Зауза қоңызының ішкі
құрылысы, 3- Ауыз аппараты.
Басқа жәндіктермен салыстырғанда бунақденелердің екі мұртшасы
немесе антеннасы акронның өсіндісі, бірнеше буыннан құралып, негізіңде
дәм және иіс сезу мүшесіне айналған. Олардың мұртшаларының түрі әр қилы:
жіп тәрізді, қыл, тақта, ара, тарақ, ұршық, түйреуіш, кауырсын, таспиқ
тәріздес (3-Сурет).
3-сурет. Бунақденелердің мұртшалары: 1 - қылтанақ тәрізді,
2 - жіп тәрізді, 3 - таспиқ тәрізді, 4 - ара тәрізді, 5 - тарақша
тәрізді, 6 - шоқпар басты,7 - ұршық тәрізді, 8 - тақта мұртша, 9 - иілме
тарақ тәрізді, 10 - қауырсын тәрізді, 11 - тікенекті мұртша
Қаттықанаттылардың басым көпшілігінің ауыз аппараты кеміргіш
типті - (инеліктерге, тарақандарға, дәуіттерге, тікқанаттыларға,
термиттерге, қоңыздарға және көптеген насекомдардың личинкаларына тән).
Кеміргіштерге арналған құрылғы жоғарғы еріннен және үш жұп жақ
сүйектерінен тұрады: жоғарғы, төменгі жақ және төменгі ерін (сурет 4).
Жоғарғы ерін-бұл ауыздың алдыңғы жағын жақтау үшін қолданылатын Акронның
жалғасы.
Сонымен келесі ауыз аппараты жұп тақта - жоғарғы жақ немесе
мандибула (mandibula). Оның ішкі жиегі тісті немесе аралы. Сондықтан
мандибула басындағы екінші сегменттің түрі өзгерген аяғы. Ал олардың
үшінші және төртінші сегменттердің аяқтары - төменгі жақ пен төменгі
ерінді құрайды. Сондықтан бұлар буын-буын болып мүшелікке бөлінген. Ал
төменгі жақтың (maxilla I) буыңдары: негізгі буын, бағанаша, сыртқы
қалақша, ішкі қалақша, төменгі жақ қармалауышы. Төменгі еріннің (maxilla
II) буындары: астыңғы иек, иек, сыртқы қалақша, ішкі қалақша, төменгі
ерін қармалауышы. Сондықтан олар барлық жақ аппараттарымен бірігіп ауызға
түскен қатты жемдерді ұсақтайды, сонымен қатар төменгі жақ пен төменгі
ерін қармалауыштары - дәм және иіс сезу мүшелері [2].
Насекомдардың ауыз қуысының құрылымы тамақтандыру әдісіне
байланысты: инелердің, тарақандардың, жәндіктердің, қоңыздардың ауыз
қуысы кеміргіштерге жарамды;көбелектердің, шыбындардың ауыз қуысы-сұйық
тағамды сору үшін;масалардың, қоңыздардың, цикадалардың ауыз қуысы және
т.б. ол өсімдіктер шырыны мен адамдар мен жануарлардың қанымен
қоректенеді. Жәндіктердің кейбір түрлерінің аузы жоқ. Үш лобты (алдыңғы,
ортаңғы, артқы) кеудеде (әр буынның жұпында) алты аяғы бар. Аяқтар
жамбас, жамбас, жамбас, төменгі аяқ және табаннан тұрады.
4 – сурет. Бунақденелердің кеміргіш аппараты: 1 - жоғарғы ерін,
2 - мандибула (жоғарғы жақ), 3-7 төменгі жақ (3 - негізгі буын, 4-
бағанаша, 5 - жақ кармалауышы, 6 - сыртқы шайнау қалақша, 7 - ішкі шайнау
қалақша), 8-12 - төменгі ерін (8 - иек асты, 9 - иек, 10 – ерін
кармалауышы, 11 - сыртқы қалақша, 12 - ішкі калақша)
Табиғатта кеміргіштерге арналған ауыз қуысы, кеміргіштер үшін ең
көп таралған және алғашқы ауыз қуысы. Әр түрлі диетаға көшу кезінде
жәндіктер құрылғысының аппараты үлкен өзгерістерге ұшырады, бірақ ондағы
кеміргіштер құрылғысының негізгі бөлігі сақталды. Жәндіктер сұйық
тамақпен қоректенетін құрылғылар кеміргіштердің белгілерін, кеміргіштерді
деммен жұту функцияларын орындайды (гименоптералардың көпшілігінде).
Олардың құрылымы кеміргіштер құрылымына ұқсас. Жоғарғы жақ тозаң мен
балды сіңіруге жарайды, іріңнің жоғарғы және төменгі бөліктері
біріктіріліп, гүл шырынын (балшырындарды) және сұйық заттарды соруға
немесе жалауға жарамды ұзын тұмсыққа айналады.
Сонымен бірге олар өсімдіктер шырыны мен адамдар мен
жануарлардың қанымен (кеудесімен) қоректенеді. Насекомның кеуде қуысы
немесе кеуде аймағы үш бөліктен тұрады: алдыңғы кеуде (негізгі кеуде),
ортаңғы кеуде (интеркостальды кеуде) және артқы кеуде (кеуде қуысы). Үш
бөлімнің әрқайсысында жұп аяқтары бар (демек, атауы алты бұрышты).
Сонымен қатар, жұп қанаттар ортаңғы кеуде сегментінде және артқы кеуде
сегментінде орналасқан. Артқы кеуде сегментіндегі қанаттар ғана қарапайым
болып, ызылдай бастады.
Табиғатта үш жұп бунақденелердің аяқтарының құрылымы бірдей
және бес буыннан тұрады: кеудеге қосылған жамбас (coxa); жамбас
(троянтер); жамбас (феморальды); бұзау (төменгі аяғы). Жамбас пен бұзау -
негізгі ұзын буындар. Ең соңғысы-2-5 буыннан тұратын табан. Аяқтың соңғы
буынында екі тырнақ бар. Тырнақтардың арасына бекітілген адамдарда жұмсақ
жастық тәрізді проекциялар бар, олар пульвилла (пульвилла) және эмподиум
(empodium). Олар арқылы, мысалы, масалар, шыбындар үйдің төбесіне
жабысады.Ұлулардың тіршілік ету ортасына және қозғалысына бейімделген
аяқтар әр түрлі болады: серуендеу,жүгіру (тарақандарда, қоңыздарда және
т.б.); секіру (шегірткелерде,шыбындарда, бүргелерде); жүзу (қалқымалы
қоңыздарда); жинау (араларда); қазу (бұзауларда, қоңыздарда және т. б.);
аң аулау және т. б. (сурет. 5).
5-сурет. Бунақденелердің аяқтарының типтері: 1 - жүргіш,
жүгіргіш, 2 - жүзгіш, 3 - қазғыш, 4 - секіргіш, 5 - ұстап алғыш
Сонымен қатар, жәндіктердің көпшілігі жақсы ұшады және олардың
ұшуы қанаттардың құрылымы мен қозғалысына байланысты. Арқанның кеуде
бөлігіндегі хитинозды терінің өсуі дорсальды және вентральды бағытта жұқа
параққа бағытталған, айқын жіп тәрізді нерв, бойлық және көлденең.Олардың
жүйкелері - өте жіңішке, қанат куысында таралған трахея мен нерв
түтікшелері, олар ішкі миксоцель қуысымен ұштасқан.
Жәндіктер қанаттарының жүйкеленуі олардың таксономиясының басты
белгілерінің бірі болып табылады. Қанат бойындағы негізгі нервтер:
қабырға нерві немесе сүйек (c); қабырға асты немесе қабырға асты (Sc);
радиус немесе радиус (R); медиальды (M) немесе медиальды (M); шынтақ
немесе шынтақ (Si); анальды немесе анальды (A) және жатыр мойны нерві
(Ju). Олар дихотомиялық. Бойлық нервтермен қатар көлденең нервтер де бар,
олар орналасқан жеріне байланысты іргелес бойлық нервтер деп аталады.
Мысалы, ортаңғы оксипитальды жүйке-медиальды және ульнар нервтерін, ал
радиалды жүйке - екі радиалды нервтерді байланыстырады.
Табиғатта насекомдардың көпшілігінде алдыңғы жұп қанаттары
артқы қанаттарын қорғап тұратындықтан, үстіңгі қанат немесе қанат
жамылғысы деп аталады. Қоңыздардың үстіңгі қанаттары катты, жүйкелері жоқ
оларды элитра деп атайды. Қандалалардың үстіңгі қанаттары тек жартылай
қатты болады. Шегірткелердің, таракандардың үстіңгі қанаттары тығызданып,
жүйкелері жақсы көрінетін тері тәрізді болады. Қанаттардың құрылымыңдағы
ерекшеліктері - насекомдарды классификациялаудың негізі: қаттықанаттылар
(Coleoptera), жартылай қаттықанаттылар (Неmiptera), тікқанаттылар
(Orthoptera), теңқанаттылар (Homoptera), торқанаттылар (Neuroptera),
қабыршаққанаттылар (Lepidoptera), жарғаққанаттылар (Hymenoptera),
теріқанаттылар (Dermaptera), қосқанаттылар (Diptera).
Жәндіктер қанаттарының қоршаған ортадағы күрделі қозғалысы кеуде
аймағындағы қанаттар бұлшықеттерінің бойлық, дорсальды вентральды және
контрактілі пластикалық жұмысының нәтижесі болып табылады. Қанаттар
көтеріліп, түсіп, ату үшін бойлық бағытта айналады. Жиілігі жүзу қанаты
өзгеріп отырады. Мысалы, көбелектің қанаттары секундына 5-10 рет, масалар-
500-600, миджалар-шамамен 1000.
Сонымен, жәндіктердің басым көпшілігінде ұшуға екі жұп қанаттар
қатысады (көбелектер, гименоптералар, шыбықтар, торканаттар), кейбір
түрлерде тек қанаттардың артқы жұбы ұшуға бейімделген (қоңыздар,
қоңыздар). Алдыңғы Қанат қанатқа бүктелген. Іш(жиналды). Жәндіктердің іш
қуысы бір-біріне ұқсас бөліктерден тұрады. Төменгі жәндіктің іш қуысы 11
сегменттен және телсоннан тұрады (Protura реті), ал калгандарда құрсақ
сегменттері бір-біріне қосылып, олардың санын 9-10 (ортоптера жәндіктері)
немесе 4-6 (гименоптера, жуан қанатты жәндіктер) құрайды.
Насекомдардың құрсақ бөлімінде аяқтары жоқ, бірақ олардың
қалдықтары рудимент түрінде кездеседі. Мысалы, алғашқы қанатсыз
насекомдардың (Apterygo-!а) өкілдерінде аяқ өсінділері - түтік, ілгек,
секіргіш айыр, қылтанқұйрықтыларда (Thysanura) — грифелькалар,
тарақандарда - церкалар (соңғы сегменттің ұшында орналасқан бунақты
өсінділер), шегірткелерде, шекшектерде - жұмыртқа салғышы, араларда -
шанышқыш түрінде болады.
Насекодардың жабынының құрылысы. Артроподтардың терісі барлық
артроподтарға тән үш қабаттан тұрады: төменгі қабат өте жұқа аморфты
базальды мембранадан тұрады, онда эпителий жасушасы пайда болады-киім
қабаты мен нақты қабық қабаты арқылы үш қабатқа бөлінеді: жоғарғы қабат-
сыртқы қап, ортаңғы қабат-сыртқы қап және тері астындағы қабат, төменгі
қабат-ішкі қап. Эпикутикула өте жұқа және липидтерге, балауызға бай, олар
денеден ылғалды шығармай, кесуді кебуден қорғайды. Қаптың сыртқы және
ішкі қабаттары суға, минералды тұздарға, органикалық заттарға, хитинге
және пигменттерге бай, оларға әртүрлі түстер береді. Олар денені әртүрлі
механикалық, химиялық әсерлерден, зиянды заттардың енуінен қорғайды және
тірек ретінде әрекет етеді, сонымен қатар ішкі қаптың терісінің
серпімділігін арттырады. Қабақтың хитинді қабаты бөлініп, дененің әр
бөлігінде ламелалар түрінде орналасады, олар доғалы (жоғарғы) пластина-
тергит, іш (төменгі)-стернум және екі бүйір плеврит. Бұл пластиналардың
барлығы склерит деп аталады[4].
Насекодардың бұлшықет жүйесі. Қаттықанатылардың бұлшықеттері тек
көлденең жолақты. Ет талшығының жалпы мөлшері 1500-ден 2000-ға дейін.
Олар бас, кеуде және іш аймағында, әсіресе кеуде аймағында шоғырланған.
Рабдомицеттерге бойлық, дорсальды вентральды, плевралық, аяқ-қолдар мен
қанаттар жатады. Олардың кейбіреулері қалыңдайды (бойлық, дорсальды
вентральды), басқалары жұқа,соңында қабықтың хитин қабаты мен ағзалардың
ішкі өсуімен байланысты. Азайған кезде(релаксация) олар өрістегі әртүрлі
мүшелердің (ауыздың, аяқтың, қанаттардың) қозғалысын қамтамасыз етеді.
Бұлшықеттің жиырылуы мимен тығыз байланысты және бұлшықет шығаратын
актомиозинге, контрактілі ақуызға байланысты. Мысалы, қарапайым
шыбындардың қанаттарының бұлшықеттері (Musca domestica) секундына 100 рет
жиырылуы мүмкін. Сондықтан жәндіктердің қанаттарының жиілігі бұлшықеттің
тез немесе баяу жиырылуына байланысты. Жәндіктердің бұлшықеттері өте
жақсы дамыған. Мысалы, тезек қоңыздары тезек қоңыздарын салмағы 90 есе
көп жылжыта алады.
Олардың қорыту жүйесі. Қаттықанатылардың ішек үш сектордан
тұрады: алдыңғы, ортаңғы және артқы. Алдыңғы және артқы ішектер
эктодермальды, яғни эмбриональды даму кезінде ұрықтың сыртқы
(эктодермальды) жапырақшалары ішектің алдыңғы және артқы бөліктерін
құрайды, ауызша және анальды саңылаулар арқылы терең енеді. Бұл читинди
кутикуласынан жасалған лайнерлер. Ортаңғы ішек-эндодерма, ішкі (стодерма)
ұрықтың лобынан түзіліп, эпителий жасушаларымен қапталған.
Бұлардың алдыңғы ішегі құрылысына және атқаратын қызметіне
(байланысты бірнеше бөлімдерге бөлінген: ауыз куысы, жұтқыншақ, өңеш,
жемсау, қарын (9-сурет). Ауызша аппарат жоғарғы еріннен және жақ-бет
аппаратынан тұрады. Сұйық тамақпен қоректенетін жәндіктерде аузы түтікке
айналады, ал масаларда ол тамақты сорып, сілекейден өтетін тұмсық тәрізді
болады. Төменгі еріннің түбінде бір немесе бірнеше сілекей бездерінің
катетері ашылады. Жақ сүйегі арқылы қоректік заттар сілекеймен
ылғалдандырылады, оның құрамында ас қорыту процесінің бастапқы
кезеңдеріне қатысатын ферменттер бар. Қан соратын жәндіктердің сілекейіне
антикоагулянттар кіреді-қанды ұйытпайтын заттар, ал жұлдызды
көбелектердің сілекей бездері жібекке ұқсас жібек шығарады және одан
кокон жасайды.
Сонымен қатар, ауыз жұтқыншаққа жалғасады, ол өңешке ұзын түтік
түрінде енеді. Өңештің артқы қабырғасы ісініп, өңешке айналады. Тамақ
сұйық тағаммен қоректенетін жәндіктерде жақсы піседі. Кейбір жыртқыш
қоңыздар,эректильді қоңыздар, тарақандар тамақтанғаннан кейін алдыңғы
ішектің тағы бір кеңейтілген бөлігін-шайнайтын асқазанды құрайды.
Карнизді жабатын хитинді кутикулада іш киімді тегістеуден басқа, оның
сіңуін тездететін және сүзгі ретінде әрекет ететін тісті процесс,
түйнектер бар.
Табиғатта қаттықанатылардың ішегінің аса маңызды бөлімі -
ортаңғы ішек. Бұл бөлім ас қорыту ферменттерін шығарып, қорытылған асты
бойға сіңіреді. Ортаңғы ішектің алдыңғы ұшында бірнеше доғал процестер
(қосымшалар) ашылады. Олар ішектің ас қорыту бетін кеңейтеді және
сіңірілген тағамның сіңуіне ықпал етеді. Ортаңғы ішек түтік тәрізді, оның
қабырғалары катпарлар немесе крипталар, ал эпителий жасушалары перитонеум
деп аталатын қабық болып табылады, ол ас қорыту ферменттерінің
тасымалдануын және тамақтың қорытылуын және ішекке сіңуін қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар, ол ортаңғы ішектің эпителий қабатын механикалық
зақымданудан қорғайды. Асқорыту бездері ақуыздар мен гипогликемиялық
ферменттерді (протеазалар, көмірсулар ферменттері), сондай-ақ талшықты
протозоандарды-гипермастигиндерді шығарады, олар жәндіктердің
(термиттердің) ішектерінде селективті түрде өмір сүреді, олар торды тез
ыдыратып, оны ақуызға айналдырады.
Бұларда ортаңғы ішек бірнеше бөлікке бөлінген эктодермальді артқы
ішекке жалғасады. Көптеген бунақденелерде артқы ішегінде ректальді
бездері дамыған, олар нәжіс құрамындағы денеге сіңбеген ас қалдықтарын
жене суды сіңіруге көмектеседі. Артқы ішекте қалыптасқан қорытылмаған
заттар аналь тесігі арқылысыртқа шығарылады [5].
Қоршаған ортада бунақденелердің қорегі әр алуан. Сонымен қатар
бунақденелердің арасында жануарлар мен өсімдік қалдықтарымен
қоректенетін түрлері кездеседі (тарақандар), тек қана өсімдіктермен
қоректенетіндер (тікқанаттылар) жыртқыштар (барылдақ қоңыздар), адамның
және жануарлардың қанымен (масалар, соналар, биттер, бүргелер), өсімдік
шырынымен (өсімдік қандаласы, көбелектер),шіріген заттармен, қилармен,
өлексемен қоректенетін насекомдар
да аз емес.
Насекомдардың тыныс алу жүйесі. Артроподтың тыныс алу органы-
трахея немесе трахея (демек, трахея түрі деп те аталады). Трахея
жәндіктердің өну (эмбриональды) даму процесінде пайда болады, яғни
эктодерма қабырғасы ішке қарай қысылып, түтікке айналады, оның мүйізді
қабаты трахеяның ішке қарай қысылуына және түтікке айналуына жол
бермейтін бұралған спиральды хитин сақиналарынан тұратын хитинді мүйізді
қабатпен қапталған.
Трахея стигма деп аталатын тыныс алу саңылауынан басталады.
Стигматтар кеуде қуысының екі жағында (ортаңғы және артқы сегменттер)
және дененің құрсақ сегменттерінде орналасқан. Қысқа көлденең трахеялар
стигмалардан бастап, трахеяның бойлық бұтақтарын құрайды. Бұтақтар
бірнеше рет тармақталып, өте кішкентай трахеяға айналады. Трахея барлық
ішкі ағзаларға ретикулярлық жүйені қамтамасыз етеді, әр жасушаның ішіне
еніп, ауадан оттегін тікелей жасушаға жеткізеді. Кейде трахея кеңейіп,
ұзын ауа жастықшаларын құрайды (араларда). Жатырдың созылуы мен
жиырылуына байланысты ауа трахея жүйесіне енеді. Іштің бұлшықеттері
жиырылған кезде ауа трахеядан шығарылады, ал босаңсыған кезде ол трахеяға
енеді. Трахея жүйесіне ауа ағыны және судың булануы стигма құрылғысымен
реттеледі.
Суда өмір сүру, атмосфералық ауамен тыныс алу, үңгірлер (сүңгуір
қоңыздар, су құрттары) дененің шашы арқылы ауа ағынын сақтайды, ол үшін
жәндіктер үнемі су бетіне көтеріліп, шаш арасында ауа жинайды.
Суда еріген оттегімен тыныс алатын насекомдардың
личинкаларында (инеліктердің, веснянкалардың) кеңірдек желбезектері
дамыған,олар суда еріген оттегін ауа оттегіне бөлініп трахея жүйесіне
өткізед.
Төменгі сатыдағы насекомдардың көпшілігінде трахея жүйесі дамымай,
олар тері жамылғысы арқылы тыныс алады.
Олардың тыныс алу жүйесі, жылу энергиясын бөлініп шығаратын зат
алмасу процесімен қоса дене температурасын реттеуде де маңызды роль
атқарады. Насекомдардың дене температурасы тұрақсыз, яғни сыртқы орта
жағдайындағы температураның ауытқуына байланысты өзгеріп тұрады.
Насекомдар пойкилотермды (грекше poikilos - әр түрлі, therme - қызу)
организмдер тобына жатады.
Насекомдардың қан айналу жүйесінің құрылыс ерекшілігі.
Насекомдар трахея арқылы тыныс алуына байланысты, қан өзінің тыныс алу
қызметін жойып, қан айналым жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек жүйесін арқа
қолқасынан құралған. Бірнеше камераларға (5-13) бөлінген, ұзын түтік
тәрізді жүрегі денесінің үстіңгі жағында орналасып, перикардия (грекше
peri - маңында, төңірегінде және cardia - жүрек) қуысында жатады.
Жүректің артқы ұшы тұйық, ал алдыңғысы бас қуысына ашылатын арқа
қолқасына жалғасады. Жүрек камераларының бүйірінде остиялар деп аталатын
саңылаулары бар, оларды қақпақшалар жапқан.
Олардың жүрек қабырғасына біткен, қанат тәрізді бұлшықеттерінің
әсерінен жүректің камералары бір бағытта жиырылып қанды (гемолимфаны)
артқы жағынан алға қарай қолкаға сырғытады. Сонымен қолқадан шыққан
гемолимфа бас қуысына құйылып, одан кеуде және құрсақ бөлігіне қарай
ағып, ондағы ішкі мүшелерді аралап, қайтадан жүрекке құйылады.
Гемолимфа айналымы жүрек жүйесі мен диафрагма арқылы реттеледі.
Пертероидты бұлшықет жоғарғы диафрагманы тартып, перикард қуысын
кеңейтеді, гемолимфаның перикард қуысына және сол жерден жүрекке ости
арқылы еніп, сол жерден басына қарай жылжиды. Енді төменгі диафрагма
қысылып, гемолимфаны дененің артына апарады. Жүректің жиырылу жылдамдығы
дененің физиологиялық жағдайына байланысты. Мысалы, бүркіт көбелегінің
тыныш күйінде (Sphinx ligustri) жүрек минутына 60-70 рет және ұшу кезінде
140-150 рет жиырылады
Бунақденелердің қан айналу жүйесі ашық. Қан немесе гемолимфа
сұйық плазмадан, ал қан бөлшектері қан жасушаларынан түзіледі. Плазма
түссіз, бозғылт сары, жасыл, кейде қызғылт (chironomidae тұқымдасының
личинкаларында). Плазманың құрамына органикалық, бейорганикалық
қосылыстар, минералды тұздар және жасушалардан бөлінетін ыдырау өнімдері
кіреді. Қан бөлшектері-амеба жасушаларынан, қан жасушаларынан,
фагоциттерден тұрады.
Бунақденелердің гемолимфасы сонымен қатар қорек заттарды, су мен
тұздар ды және гормондарды клеткаларға, мүшелерге тасымалдайды, зат
алмасу барысында пайда болған өнімдерді сіңіру, мальпиги түтікшелеріне
жеткізеді, денеге енген микробтарды, улы заттарды зиянсыздайды, сонымен
қатар ішкі сұйықтық ортасын қалыпты деңгейде сақтажүйесі тұрады.
Нерв жүйесі. Бунақденелердің жүйке жүйесі, барлық сілтемелер
сияқты, жоғарғы немесе мидан, жоғарғы ганглиядан, жұтқыншақ пен іш
қуысының айналасындағы сақиналы қосылыстардан тұрады. Ми үш бөлікке
бөлінеді: алдыңғы протомозг, ортаңғы дейтоцеребрум және артқы
тритоцеребрум. протоцеребральды жүйке беті мен карапасы, көздер,
дейтоцеребра-тентальдар (сақал), тритоцеребра-жоғарғы ерін және
симпатикалық жүйке жүйесімен байланысты[6].
Мидың алдыңғы бөлігі- протоцеребрум -жақсы дамыған, ал екі
көрнекі туберкулез және саңырауқұлақ тәрізді денелер барлық органдардың
қызметін және дененің белгілі бір қызмет жағдайларына бейімделуін
реттейтін жоғары үйлестіру орталықтары болып табылады. төрт секцияның
қосылуынан пайда болған илиотибиальды ганглион бастың акронымен, жүйке
аппаратының органымен және алдыңғы ішекпен байланысады.
Бунақденелердің құрсақ нерв тізбегі 3 кеуде және саны әр түрлі
болып келетін құрсақ ганглияларынан құралға. Олардың толық саны 11, бірақ
олар насекомдардың эмбриональді (ұрықтық) даму кезінде байқалады, ал
ересек түрлерінде, мысалы, төменгі сатыдағы бунақденелердің құрсақ
ганглиялары 8, тарақандарда, шегірткелерде — 6, солардың ішінен ең
соңғысы басқаларынан ірілеу болады, себебі ол бірнеше ганглияларының
бірігуінен түзілген. Кейбір насекомдарда ганглиялар өзара қосылықы тек
кеуде және құрсақ ганглияларын түзейді, ал шыбындарда мысалы, ет
шыбынының (Sarcophaga carnaria) кеуде мен құрсақ бөліміндегі ганглиялар
қосылықы кеудеде орналасқан бір ғана түйін түзейді. Әрбір ганглиядан
көптеген нерв талшықтары кеңінен, олар ішкі 13мүшелердің қызметін сыртқы
және ішкі орта әсеріне бейімдежүйесі, реттеп тұрады.
Симпатикалық және перифериялық жүйке бөлімдері орталық жүйке
жүйесі арқылы өтеді (ми, мықын, құрсақ жүйке тізбектері). Симпатикалық
жүйке түйіндері ми мен іш қуысындағы жүйке тізбектерінің арасында
орналасады, бұлшықеттер мен ішкі ағзалардың жұмысын реттейтін жұқа
тізбектер түзеді. Перифериялық нервтердің бөліктері-бұл сенсорлық
нейрондарға, моторлы нейрондарға және аралық нейрондарға бөлінетін
тітіркендіргіштерді қабылдайтын нейрондар (жасушалар). Сенсорлық
нейрондар рецепторларда пайда болатын қозуды орталық жүйке жүйесіне,
моторлы нейрондар қозуды орталық жүйке жүйесінен қоршаған органдарға, ал
аралық нейрондар оны сенсорлық және моторлы нейрондарға бағыттайды.
Сезімдер мүшелері күрделі және әртүрлі. Бұл негізінен ақыл-ойдың
жоғары деңгейімен және күрделі мінез-құлқымен анықталады. Сезім мүшелері
дененің қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінде маңызды рөл атқарады. Кесу
әр түрлі механикалық, дыбыстық, химиялық, визуалды, есту, тері сезімдері
және басқа да көптеген ынталандыруларды қабылдауға бейім. Рецепторлардың
алуан түрлілігі бар. Олардың бірі-денеде жалғыз немесе бірге орналасқан
сенсиллалар (көру,органдар). Әрбір сенсилла бірнеше элементтерден тұрады,
олардың негізгі элементі бір немесе бірнеше ерекше сезімтал (рецепторлық)
жасушалар. Әрбір сезімтал жасушадан орталық процесс перифериялық процеске
қарама-қарсы жүйке жүйесін көрсетеді, соңғысының ұшында модификацияланған
талшық бар. Ол сенсилланың мүйізді қабатына бағытталған, оның ұшы
тұтқаның бір түріне енеді [7].
Осылайша, сенсилланың сыртқы бетіне қарама-қарсы жиектің бойында
хосттың шаш қабаты орналасқан, оның құрылымы орындалатын функцияға
байланысты.
Ең қарапайым сенсорлар-механикалық рецепторлар. Бұл сенсорлар,
олар сенсорлық, қысым, діріл, жылу, терідегі суық және т.б. Оның басты
ерекшелігі-сезімтал қылшықтар (қадалар) қозғалмалы түрде мүйізді қабатпен
байланысады. Механикалық әсердің арқасында қылшықтар, оның қоздырғыштары
сияқты, сезімтал жасушаларға беріледі, онда пайда болған қозу толқындары
жүйке орталығына беріледі. Бұл сенсорлық немесе сезімтал сезім жәндіктер
денесінің Үстірт (сыртқы) қабатында таралады.
Бунақденелердің ң сезім мүшелерінің ішінде ең күрделі құрылымдар-
көру мүшелері, олар қырлы және қарапайым, бастың төменгі бөлігінде
орналасқан.Артроподтардың көп қырлы көздері, барлық артроподтар сияқты,
көптеген көру мүшелерінен тұрады-омматидия (грек. omma-көз). Олардың саны
әр түрлі,мысалы,иненің құлағындағы омматидия саны 28000, үй шыбындарының
саны 4600-ден асады, ал жұмыс істейтін құмырсқалардың саны 28000-нан
асады.- 8000- 9000- мысалы, кейбір қоңыздарда-25000 дейін.
Әрбір омматидия оптикалық құрылғыдан, ынталандыруды қабылдайтын
сезімтал жасушалардан және экрандайтын жасушалар жиынтығынан тұрады.
Оптикалық құрылғы дөңес мөлдір көз ұясынан (линзадан) және екі жағынан
көз конустарынан тұрады. Олар бірге оптикалық жүйені құрайды, оның
астында бірнеше (4-12) сезімтал ретикулярлық жасушалардан құралған
ынталандыруды (Жарық) қабылдайтын ретикулярлық қабат (сетчатка)
орналасқан. Сетчатка жасушалары бір-бірімен тығыз байланысып, негізгі
көзі болып табылатын рабдомицеттер деп аталатын фотосезімтал таяқшалар
түзеді.
Әрбір омматидияның құрамына оптикалық аппарат, тітіркенуді
қабылдайтын сезімтал клеткалар және экрандайтын клеткалар тобы кіреді.
Оптикалық аппараты екі жағы да дөңес мөлдір көз жанарынан (хрусталик)
және көз жанар конусынан тұрады. Бұлар бірігіп оптика жүйесін құрайды, ал
одан төмен бірнеше (4-12) сезімтал ретинальді клеткалардан құралған
тітіркенуді (жарықты) қабылдайтын немесе торлы қабаты (ретина)
орналасқан. Ретинальді клеткалар бір-бірімен тығыз жанасып рабдом деп
аталатын жарық сезгіш таяқшаларды құрайды, Бұлар — көздің негізгісі.
Бунақденелердің күрделі көздері жарық сәулесінің қысқа спектр
бөлігін жақсы қабыддайды, әсіресе үш түсті: жасыл - сары, көк және
ультракүлгін сәулені. Соңғысын адам көзі қабылдай алмайды.
Күрделі көздерімен қатар көптеген бунақденелерде қарапайым
көздері де бар. Олардың оптикалық бөлігі тек екі жағы дөңес мөлдір көз
жанарынан (хрусталик), оның астында жарық сәулесін қабылдайтын сезімтал
клеткалар тобы орналасқан, ал пигментті клеткалар көзді түгелімен қоршап
жатады . Карапайым көздері иемесе көзшелері насекомдардың басында маңдай
және төбе аймағында, екі күрделі көздің арасында орналасқан, сондықтан
оларды дорзальді көзшелердепте атайды, олардың саны үшке дейін.
Дорзальді көзшелер тек қана ересек түрлерінде дамыған, ал қосқанаттылар
(Diptera), қабыршақкднаттылар отрядының өкілдерінде жоқ.
Бунақденелердің нерв жүйесінің және сезім мүшелерінің күрделі
дамуына байланысты олар өзінің кимыл іс-әрекеті, мінез-құлығы арқылы
қоршаған ортаның өзгерістеріне белсенді бейімделген. Қоршаған ортадан
және өзінде жүретін зат алмасудан тітіркенулерді алып, оған сәйкес нерв
жүйесі арқылы жауап қайтарады. Бұл рефлекстер туа біткен және жүре пайда
болған түрлерінен тұрады: шартсыз, шартты рефлекстер, таксистер,
инстинктер.
Зәр-жыныс жүйесі. Жас жануарларда ерекше бір жыныстық және жыныстық
диморфизм бар. Мысалы, еркектер әйелдерге қарағанда едәуір жұқа боялған
(көбелектерде жиі кездеседі), еркектер денесінде мүйізді өседі (бұғы-
lucanus cervus, мүйізді қоңыз-oryctes nasicornis), жақсы дамыған сақалдар
(қоңыз-зауз-Майо-лонта, ұзын шашты-Cerambycidae, Жібек көбелек-
Bombycidae). Еркектердің қанаттары жақсы дамыған, аналықтары қанатсыз
немесе қысқа (патшайымдарда-Operophthebrumata, кокцидияларда-Coccidae,
масштабты жәндіктерде-Diaspididae, копеподтар өкілдерінде-Strepsiptera).
Аналық жүйе ерлердің репродуктивті жүйесінің құрылымына ұқсас.
Аналық репродуктивті жүйе екі аналық безден, екі әйел (тұқым) жолдарынан,
қынаптан, ұрық қабығынан және бағынышты бездерден тұрады. Аналық бездер
бірнеше гумерусқа немесе овоидке бөлінеді, олардың 1-4 немесе одан да көп
(мысалы, термиттерде 2400 жұп болады). Әрбір аналық без бірнеше
камераларға бөлінеді, олар камераның жабық ұшында гермариум, калган-
вителларий деп аталады. Гермария жұмыртқаны дамытады. Содан кейін
жұмыртқалар вителлий камерасына орналастырылады, оның қабырғалары
фолликулалық эпителиймен қапталған, содан кейін трофикалық жасушалар
арқылы жетіліп, фолликулалық эпителийден бөлінген заттың қабығымен
жабылған. Бұл жұмыртқа қабығы хорионикалық. Жұмыртқа пісіп, өсіп келе
жатқанда, вителлярлық камера біртіндеп жұмыртқаға дейін кеңейеді.
Піскен және қабыршақты жұмыртқалар аналық безден аналық безге
өтіп, қынап арқылы сыртқа шығарылады. Қалам ұрық везикулов және
бездерінің ашылады қынапқа. Сперма ұрық везикулаларында жиналып, онда
бірнеше жыл сақталады. Мысалы, әйел ара өз өмірінде ер адамды ұстап алады
және оның ұрығын 5 жыл бойы тұқым дорбасында сақтайды. Кейбір жәндіктер
бұлшықет рефлекторлық қалтасын дамыды, сондықтан кіретін сперма тұқым
қабына түседі.
Жұмыртқа қынапқа ұрықтандырылады. Әйел бездерінен алынған
секрециялар жұмыртқаны матрицаға бекіту үшін жұмыртқа (оотека) мен пупа
жасау үшін қолданылады. Мысалы, бағынышты гонадтардың әйел шегірткесінің
құпиясы терек жүйесімен араласып, жұмыртқаға түседі. Шегірткелердің,
щектердің және кейбір торлардың аналық саңылауының айналасында жұмыртқа
тәрізді бүршіктер пайда болады, олар арқылы жұмыртқаны қатты матрицаға
(жер, ағаш немесе өсімдік тіндері) салады.
Тұқым жүйесі екі ұрықтан, екі тұқым (тұқым) жолдарынан, тұқым
тұтқасынан, рефлекс мүшесінен және бағынышты бездерден тұрады. Аналық
бездер диск тәрізді, артикулярлы, омыртқалары бар, ал қабырғалары
фолликулалық эпителиймен қапталған. Бездің өткір ұшында сперматозоидтар
дамиды. Жетілген сперматозоидтар аналық бездер арқылы аналық бездер мен
сперматозоидтарға өтіп, одан рефлекс мүшелері арқылы шығарылады.Әкенің
рефлекторлық бөлігі эдеагус, кейде пенис деп аталады.
Ағысы придаточных бездері ашылады және тұқымдық көпіршіктері және
слипаются кескінделуі және белгіленуі жатырдың құра отырып, сперматофоры,
олар жинайды ұрық бірі шығындылардың[8].
Ұрық ұрықтан шығып, қынапқа енеді, ал жұмыртқа жасушаны
ұрықтандырады.Бұл артроподтарда байқалады (артроподтар, давыдтар, кейбір
қоңыздар).
Қосалқы бездерінің түтікшелері тұқымшашқышқа ашылады,бөліп шыққан
секреттен сперматозоидтарды жинайтын сперматофоралар түзіп аналық
тесігіне жабыстырылады [8].
Сперматозоидтар сперматофоралардан шығып, қынапқа өтұзыні,
жұмыртқа клеткаларды ұрықтандырады. Сперматофоралардың түзілуі шағылыс
мүшесі жоқ.Бунақденелерде байқалады (тікқанаттыларда, дәуіттерде, кейбір
қоңыздарда).
Бунақденелердің дамуы. Бунақденелердің онтогенезі 2 кезеңге
бөлінеді: эмбриональді (жұмыртқа ішінде) және постэмбриональді
жұмыртқадан шыққаннан кейінгі). 2 сатысында кездеседі:эмбриональды
(жұмыртқа ішінде) және постэмбриональды (жұмыртқадан шыққаннан кейін).
Тадполалардың жұмыртқалары сопақша, ұзын, жарты шар тәрізді, түтікшелі,
ұзындығы биттерде, трипстерде, гименоптераларда 0,02-0,03 мм-ден 8-10 мм-
ге дейін (шегірткелерде).
Бунақденелердің басым көпшілігінің жұмыртқалары сары түске
бай, ал олардың сыртқы уыз жүйесі хорион мембранасынан пайда болған
фолликулалық эпителий жасушаларынан бөлінеді. Жұмыртқалар сарысы көп
болғандықтан жер бетінде жойылады. Оларда жұмыртқалар ыдырамайды,тек
сарысы ортасында орналасқан ядро бірнеше рет босатылады. Ядроның бір
бөлігі сары түсте қалады,ал қалған ядро сарыдан жұмыртқаның шетіне
ауысады, онда бүкіл жасуша қабаты немесе цитоплазмамен жабылған
бластоцист қабаты пайда болады. Бластодерма жұмыртқаның сарысын толығымен
жабады және екі аймаққа бөлінеді: ұрық және эмбриондардың болмауы. Ұрық
аймағындағы бластоцист жасушалары ұрық аймағында (жолақта) бөлініп,
қалыңдайды, содан кейін ұрық піседі.басым көпшілігінің жұмыртқалары
сарыуызға бай оның сырты уыз қабық жүйесіен фолликулярлы эпителий
клеткаларынан бөлінұзыні шыққан хорион қабықпен капталынған. Сарыуызға
бай болғандықтан жұмыртқа беткейлік түрде бөлшектенед. Бұларда
жұмыртқа клеткасы бөлінбей, тек сарыуыздың ортасында орналасқан
ядросы бірнеше рет бөлінеді. Ядроның бір бөлігі сарыуызда қалып сарыуыз
клеткаларын түзеді, ал қалған ядролары сарыуыздан жұмыртқаның шетіне
ығысып, сол жерде цитолазмамен қапталып бір тұтас жасушалар қабатын
немесе бластодерма қабатын түзейді. Бластодерма сарыуызды түгелімен
қаптажүйесі жатады және екі аймаққа бөледі: ұрықтық және ұрықсыз. Ұрық
аймағындағы бластодерма клеткалары бөліп қалыңдап ұрық аясын (жолағын)
түзейді кейін одан ұрық дамып жетіледі.
Сонымен бунақденелердің постэмбриональді даму кезеңі әр
алуан, солардың ішінде: тура даму немесе анаморфоз, алғашқы
даму - немесе анамарфоз, алғашқы даму - протомарфоз (эпиморфоз), шала
түрленіп даму -гемиметаморфоз, толық түрленіп даму - голометаморфо,
жеткіліксіз даму - гипомарфоз және күрделі даму гиперметоморфоз.
Ең кең тараған гемиметаморфоз жән голометаморфоз.
Бунақденелердің шала түрленіп даму сатысы (немесе Hemimetamorphos,
Hemimetabola инеліктер, тікқанаттылар, тарақандар, термиттер, дәуіттер,
теңқанаттылар, жартылай қаттықанаттылар, тері қанаттылап отрядының
өкілдеріне тән. Ерте даму (немесе гемиметаморфос, Гемиметабола)
Эхиноптера, эректус, тарақандар, термиттер, давидтер, гемоптера, жартылай
қанаттылар, тері қанаттарының өкілдеріне тән. Жұмыртқалардан
(личинкалардан) личинкалардың мерзімінен бұрын өзгеруі кезінде олар
ересек формаларға өте ұқсас болады, денесінің мөлшері аз, қанаттары мен
жыныс мүшелерінің толық дамымауы, буындары әртүрлі сақалдар, кейінірек
тамақтану органдары бар личинкалар, сонымен қатар наядтар деп те аталады.
Олардың дернәсілдер түлеу арқылы өседі. Дернәсілдер өсіп, өседі.
Сұрақтар саны 4-6-дан 20-25-ке дейін (бір күндік нұсқа). Әр жариялаған
сайын жетіспейтін элементтер толықтырылады.
Балқыту кезінде личинкалар тамақтануды тоқтатады және бір жерде
қозғалмайды. Дененің артқы жағында (кеудеде) оның бойымен тесік пайда
болады, жұмсақ дене шығады, денесі өседі, қанаттары мен жыныс мүшелері
жетіледі, хитинозды кутикуланың жұмсақ қабаты қатайып, личинка келесіге
өтеді, барлық органдар толтырылады, пісіп болғаннан кейін личинка ересек
кезеңге айналады, имаго деп аталады, даму процесі аяқталады. Сондықтан
жәндіктердің мерзімінен бұрын дамуының негізгі схемасы келесідей:
жұмыртқа личинкалары (I, II, III, IV, V сатылары)-ересектер немесе
ересектер.
Түрлердің толық түрленіп дамуы(Холометаморфос немесе Холометабол)
лепидоптера, колеоптера, гименоптера, түкті қанаттар, бүргелер және
диптерандардың өкілдеріне тән. Жұмыртқаларда пайда болатын личинкалар
толығымен өзгерген кезде, ересектерге мүлдем ұқсамайды. Олардың бөлінген
көздерінің, қанаттарының, магистральдарының, магистральдары мен
аяқтарының күрделі саны мен құрылымы жоқ, ал ішкі ағзалардың құрылымы
ересек формалардың құрылымынан өзгеше. Мысалы, көбелек құрттарында
құрылғы кеміргіштерден ерекшеленеді, ересек түрлерде бұл сорғыш шыныаяқ,
сонымен қатар ішкі және сыртқы органдар[9].
Қоршаған ортада осыған байланысты дернәсілдер түрлері де әр
алуан, солардың ішіндегі негізгісі: капподеа тәрізді, құрт тәрізді,
жұлдызқұрт тәрізді личинкалар алғашқы қанатсыз насекомдардың
қосқұйрықтылар (Diplura) отрядының Камподеа(Campodea) туысы өкілдеріне
өте ұқсас, яғни денесі ұзыні, кеуде аяқтары жетілген, құйрығының ұшында
қосалқы өскіндері болады. Бұларға жыртқыш насекомдардың личинкалары тән,
мысалы, барылдақ қоңыздардың (Carabidae), сүңгуір қоңыздардың
(Dytiscidae), алтын көзділердің (Chrysopidae).
Бунақденелердің тіршілік циклінің ерекшілігі жұмыртқадан бастап
ересек, яғни жыныстық жетілуі күйіне дейінгі даму циклін тіршілік циклі
иемесе генерация деп атайды. Әрбір түрдің өзіне ғана тән жылдық циклі
болады, мысалы, шегірткелер, бізтұмсық қоңыздар, бакашық қандалалар
жылына тек бір ғана генерация береді, ал жоңышқа қандаласы жылына 2-3,
гессендік шыбыны 2-5, масалар 5-7, бітелер 10-15 генерация береді. Кейбір
насекомдардың дамуы 3-5 жылға созылады (зауза, шыртылдақ қоңыздар,
біркұндіктер, инеліктер), ал цикадалардың Magicicada туысының өкілдерінің
дамуы 17 жыл [10].
Өсімдіктердің дамуының әр кезеңі мерзімді цикл деп аталатын жылдың
белгілі бір кезеңіне сәйкес келеді. Бұл жағдайда жәндіктерде басым
болатын диапауза маңызды рөл атқарады. Диапаузис (грек.diapausis-
үзіліс,тоқтау) - қоршаған ортаның қолайсыз кезеңдеріне бейімделу және
қолайсыз кезеңдерден өту құбылысы. Диапауза кезінде кесу терең
физиологиялық тоқырау күйінде болады,яғни өсу және даму процесі уақытша
тоқтатылады. Диапауза әр түрдің дамуының барлық кезеңдерінде болады
(жұмыртқадан ересектерге дейін). Диапауза жағдайында дененің өмірлік күші
артады. Сорғының белсенді күйден тыныштыққа ауысуы жүйке гуморальды
сұйықтықтарының күрделі жүйесінің әсерінен болады. Жүйке секрециясының
жасушалары гормондарды шығарады, эндокриндік бездердің жұмысын реттейді,
просоцесттің дамуын ынталандырады немесе тежейді. Бұл механизмдердің
жұмысы қоршаған орта факторларына байланысты: температура, ылғалдылық,
әсіресе күннің жарықтығы немесе фотопериодтың ұзақтығы. Жарықтың азаюы
жәндіктердің қолайсыз жағдайларға бейімделуіне көмектеседі. Белгілі бір
түрдің әр кезеңі-жұмыртқа, личинка, пупа немесе имаго болсын-қыстың
басында бірдей физиологиялық күйде болады.
Диапаузадан шығу сыртқы жағдайлардың әсеріне де байланысты
(температура және т.б.).). Қолайлы жағдайлардың басталуымен жәндіктердің
дамуы басталады. Сонымен, диапауза-бұл белгілі бір кезеңде ағзаның дамуын
тоқтату (личинка, куку немесе имаго сатысы).
Жыл сайын берілген екі немесе одан да көп ұрпақтардың көбею циклі бірдей
емес: бір ұрпақтың дамуы жазда, ал екіншісі күзде немесе қыста, қоршаған
ортаның температурасы өзгерген кезде, әр маусымның ұрпақтарында
морфологиялық тұрғыдан бұл құбылыс маусымдық полиморфизм деп аталады.
Мысалы, маусымдық диморфизмді қарапайым еуропалық күндізгі көбелекте
байқауға болады (Araschnia levana-prorsa). Егер левананың қыстайтын
ұрпағы сары пішінді болса, онда прорсаның жазғы ұрпағы қоңыр немесе қара
пішінді болады. Екі ұрпақ арасындағы морфологиялық айырмашылық жылдық
температураның өзгеруіне байланысты. Полиморфизм жәндіктермен байланысты
өсімдік афидтерінде жиі кездеседі.
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКО - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қысқаша физико – географиялық сиапттамасы
Түркістан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік бөлігінде
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650
шаршы шақырымға және шығыстан батысқа қарай 550 шаршы шақырымға созылып
жатыр.
Облыс аумағы 117,3 мың шаршы шақырым немесе Қазақстан
территориясының 4,3 %-тін құрайды.
Түркістан облысының солтүстігінде Қарағандымен,батысында
Қызылордамен, шығысында Жамбылмен, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен
және оңтүстік-шығысында Қырғыз Республикасымен шектеседі.
Табиғи жағдайлары мен табиғи ресурстары, сондай-ақ ұлттық
экономиканың дамуы бойынша облыс төрт негізгі ауданға бөлінеді. Әр
аймақтың өзіндік климаттық жағдайлары мен топырақ ерекшеліктері бар.
Сондықтан ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығы жергілікті жағдайларға
байланысты болады.
Түркістан облысының облысының жер бедері әртүрлі. Оңтүстік
Қазақстан облысы Орталық Қазақстанда, Шығыс Тұран ойпатында және Батыс
Тянь-Шань тауларында орналасқан. Аумақтың 80% - ға жуығы жазық, қалғанын
Тянь-Шань және Жоңғар Алатауы таулары алып жатыр.
Облыстың солтүстігінде Бетпақ, оңтүстігінде Мырзашөл даласы бар.
Солтүстік-шығысында және орталығында Қаратау тау жотасы, ең биік нүктесі-
Бессаз-2176 метр, оңтүстік-шығысында-Талас Алатауы, Шу-Мойынқұм өзенінің
оңтүстігінде, батысында-Қызылқұм шөлі, Қаржантау тау жотасы, биіктігі-
2824 метр және Өгем жотасы созылып жатыр. Ең биік нүктесі-Сайрам шыңы-
4238 метр. Қаратаудың шығысында Қырғыз жотасы-3617 метр. Оның солтүстік
бөлігі Қазақстан аумағының құрамына кіреді. Бұл жоталардың арасында Тарас
өзені,каньон аркасы ағып жатыр. Өгем өзенінен бөлінген Келес ауданында
Қаржантау тау жотасы орналасқан. Жотаның оңтүстік-шығыс бөлігін Қаржан
немесе Жигирень өзені алып жатыр. Жотаның орташа биіктігі-2000 метр.
Мыңбұлақ тауының ең биік нүктесі-2384 метр. Карджан тауларының солтүстік-
батысында Қазығұрт және Қаралдай таулары орналасқан. Бұл таулар өте
ескірген және жойқын.
Жазықтар мен таулардың орналасуы, олардың теңіз деңгейінен
биіктігі көптеген факторларға, атап айтқанда тау жыныстарының пайда болуы
мен құрамына, олардың пайда болу формасына, жердегі ішкі және сыртқы
күштердің уақыты мен әсеріне байланысты. Қазақстан тауларында тауларды
қалыптастыру процесі әлі аяқталған жоқ. Таудағы жер сілкіністері
тектоникалық қозғалыстардың әлі де болатынын дәлелдейді. Оңтүстік
Қазақстан облысында заманауи рельефтің қалыптасуына сыртқы күштер,
әсіресе ағынды сулар мен жел үлкен әсер етті. Краннан су жартастың
бойымен ойпаттарға ағып жатыр. Рельефтің күрделілігі климаттың, су
объектілерінің, топырақтың, флора мен фаунаның қалыптасуына әсер етеді.
Сыр өзенінің ортасынан оңтүстікке қарай Тяньшань дельтасына Талас-Алатау,
Өгем және Қаратау таулары кіреді. Бұл төмен таулар. Бірақ олардың
шығысында өте биік жартасты бөліктер бар.
Облыс территориясы жер бедерінің ерекшелігі бойынша төрт анық
байланысатын бөліктерге бөлінеді:
1. Құмды шөл.
2. Шөлейт.
3. Дала.
4. Шоқылы және таулы жоталы.
Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның көптеген аумағын жазық
аймақтар алып жатыр. Территорияның басым бөлігі сусыз шөл және құрғақ
дала болып келеді. Оны көптеген өзен аңғарлары кесіп өтеді.
Түркістан облысының климаттық жағдайы біркелкі таралмаған.
Қазақстан дүние жүзілік мұхиттардан, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан
облысы орталық бөлігінде су объектілерінен алыс жатқандықтан шұғыл -
континентті және құрғақтығымен көзге түседі. Биік таулардың оңтүстікте
көлбеу жатуы, ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін
кіруіне әсер етеді. Климаттық құрамына географиялық ендіктің де әсері
мол. Азия антициклонының әсерінен облыс территориясында ашық және құрғақ
ауа райы орнайды [11].
Онтүстіктің климаты шұғыл - континентті. Бұл температураның тез өзгеруіне
әкеліп соғады. Ауаның жылдық орташа температурасы облыс бойынша
солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжи отырып 8°С-ден 9°С, 14°С -ге дейін
жоғарылап өзгеріп отырады. Қаңтар - ең суық ай, орташа температурасы
облыс температурасы бойынша - 1°С (оңтүстік) - 10°С-ге (солтүстік) дейін
өзгереді. Температураның абсолюттік минимумы - 30°С-35°С-ге дейін
төмендейді, ал кейбір аудандарда - 38°С-39°С дейін. Солтүстікте орташа
температура -15°С және оңтүстігінде - 11,5°С. Абсолютті суық Созақта -
41°С тіркелген.
Ал жаз айларында оңтүстіктен келетін тропиктік ауа массаларының
әсерінен ыстық және құрғақ ауа райы орнайды. Ең ыстық ай - шілде, шілдеде
ауаның орташа температурасы Қызылқұмда (29 - 30°С), таулы жерлерде (20
-24°С), ең төменгі температура биік таулы аудандарда. Жазда кейбір
күндері оңтүстік бөліктерінде температура 45 - 47° С - ге дейін
жоғарылайды, солтүстігінде 43 - 44°С. Жаз айлары жылы болып келеді және
солтүстік аудандарда 8 айға созылады. Абсолюттік ыстық + 47°С Шардарада
тіркелген.
Жауын-шашын: климаттың ерекше деңгейі-құрғақ. Жазықтағы жауын-шашын
130-250 мм, ал тауларда-400-600 мм.биіктікте, шамамен 700 мм. көп
жағдайда ол көктем мен күзде қатты құлайды. Мысалы, ойпаттарда жылдық
айырмашылық 80-100 мм, ең ылғалды жерлерде-300-400 мм, таулы жерлерде-300-
500-ден 1000-1400 мм-ге дейін.жауын-шашынның көп мөлшері наурыз-сәуір
айларында түседі. Жазда-5-7% - дан аз. Күздің бірінші жартысы құрғақ
болады. Қысқы және көктемгі жауын-шашын жылына 70-80% құрайды.
Қардың қалыңдығы жұқа және біркелкі емес. Қардың орташа қалыңдығы
20-40 см, ол екі айдан бес айға дейін түседі. Қазақстанның оңтүстігінде,
мысалы, Шымкентте 246 мм, жылдың жылы мезгілінде-177-212 ММ.жазда шөлді
өңірде 2216 мм-ге дейін жауын-шашын түседі. Кейбір жылдары тіпті жауын-
шашынсыз, тіпті 3-4 ай ішінде де қар 10-15% аспайды. Еріту наурыз айында
басталады. Нәтижесінде, бұл аудандарда қар жауады. Күн радиациясы 5-7
айға дейін төмендейді. Бұлт жамылғысы солтүстік аймаққа қарағанда 1,5 есе
көп. Аймақта көптеген оңтүстік және Солтүстік желілер бар. Желдің орташа
жылдамдығы 1,9-3,9 м с.қатты жел аймағы, желдің жылдамдығы 5,1 м с.
белгілі желдер-Шақпақ және Арыстан-Қарабас. Ылғалдылығы бойынша аумақ үш
аймаққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожанова Мадина
Түркістан облысында сирек кездесетін қаттықанатылар биологиясын оқыту
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В010300- Биология мамандығы бойынша
Жетісай, 2021
Сырдария университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі __________
х.ғ.к., аға оқытушы Толендина А.К.
______________ 2021ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Түркістан облысында сирек кездесетін қаттықанатылар биологиясын
оқыту
5В010300-Биология мамандығы бойынша
Орындаған: Био-17
тобының студенті Қожанова
Мадина
Ғылыми жетекшісі: б.ғ.к., аға
оқытушы Исабеков Р
Жетісай, 2021
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда қаттықанатылардың 20 мыңнан
аса түрлері кездеседі. Денелерінің ұзындығы 0,3 мм-ден 155 мм-ге дейін.
Екі жұп қанаттарының бір жұбы мүйізденіп, қанатжүйкелері жойылып,
қатты элитра деп аталатын үстіңгі қатты қанатқа айналған. Ол негізінен,
қорғаныш қызметін атқарады. Қанатының екінші жұбы жарғақты, біріншісінен
ұзындау, тыныштық қалыпта ұзынынан және көлденеңінен бүктеліп үстіңгі
қанаттарының астына жиналып орналасады. Ұшар алдында үстіңгі қанаттары
көтеріледі де, астынан екінші жұп жарғақты қанаттары жазылып шығады.
Қоңыздардың үстіңгі қанаттары, әдетте құрсағының ұшына дейін жетіп,
құрсағын толығымен жауып тұрады. Үш жұп аяқтары жүруге, жүгіруге
бейімделген. Бірақ кейбір түрлерінде, мысалы, тақтамұрттылар тұқымдасының
өкілдерінде алдыңғы жұп аяқтары қазуға, жүзгіш қоңыздарда артқы жұп
аяқтары жүзуге бейімделген. Жұп мұртшалары және фасетті көздері жақсы
дамыған. Қоңыздардың көпшілігі қара түсті болып келеді. Кейбіреулерінің
түсі жылтыр қара, көк-күлгін, әр түрлі жылтыр түсті, қоңыр. Бұлар толық
түрленіп дамиды, яғни жұмыртқа (дернәсіл), қуыршақ сатысынан өтіп ересек
түріне айналады. Дернәсілі құрт тәрізді, ақ түсті, жақсы дамыған басы
және үш жұп кеуде аяқтары бар.
Қоңыздар – дара жыныстылар, кейбір түрлерінде жыныс
диморфизмі айқын көрінеді. Көпшілігі жылына бір рет, кейде 2 – 3 ұрпақ
береді. Қоңыздар ет қоректілер және көп қоректілер болып екіге бөлінеді.
Ет қоректілердің көпшілігі жыртқыштар, үш жұп аяқтарының табандары 5
бунақты, артқы аяқтарының жамбас бөлігі ұзын, құрсағының бірінші
сегментін жауып тұрады.
Көп қоректілердің – артқы аяқтарының жамбас бөлігі қысқа,
қозғалмалы қоңыздар. Үш жұп аяқтарының табандары әр түрлі бунақты.
Негізгі тұқымдастары: жапырақ жемірі, тақтамұрттылар, шыртылдақ
қоңыздар, бізтұмсық қоңыздар, қара денелілер,дәнек қоңыздар, мұртты
қоңыз, қабық қоңызы, т.б. Қоңыздар өте алуан түрлі және барлық жерде
кездеседі. Олардың арасында жыртқыштары, өсімдік қоректілері,
сапрофагтары, некрофагтары және құрлықта, топырақта, суда тіршілік ететін
түрлері бар. Көпшілігі ауыл және орман шаруашылықтарының зиянкестері,
сонымен қатар қоңыздар шіріген заттарды (сапрофагтар), зиянды жәндіктерді
(жыртқыштар) жеп көп пайда келтіреді, табиғаттағы зат алмасуда маңызды
орын алады.
Диплом жұмысының мақсаты. Түркістан облысында кездесетін
қаттықанатылар биологиясы және ауыл шаруашылығының аса қауіпті
зиянкестерінің түрлерін зерделеу және оқыту.
Диплом жұмысының міндеттері.
1. Қазақстаннның Оңтүстік аймақтарында тіршілік ететін
қатықанаттылар мекендеу ерекшеліктеріне қарай оларды бірнеше биотопқа
бөлу.
2. Түркістан облысында кездесетін пайдалы қаттықанатылар биологиясына
жалпы сипаттама беру.
3. Бұл зерттеу жұмысында қатықанаттылардың бірқатар тұқымдастарының
мәдени өсімдіктермен тікелей байланысты пайдалы және зиянды іс-
әрекеттерін көрсету.
Негізгі зерттеу әдістері. Жұмыста энтомологиялық, жүйелік талдау,
географиялық, салыстырмалық әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің
нәтижелері қорытындыланды.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Түркістан облысында
кездесетін пайдалы қаттықанатылар табиғаттағы рөлі мен маңызы зор.
Олардың кейбіреуі санитарлық қызмет атқарса, енді біреулері ауыл
шаруашылығы және орман шаруашылығының қауіпті зиянкестері болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БУНАҚДЕНЕЛЕР биологиясы
1.1 Қаттықанаттылар отрядының жалпы сипаттамасы
Табиғатта насекомдарды қоршаған ортаның кез-келген жерінен
табуға болады. Қоршаған ортада бунақденелер негізінде құрлықта
тіршілік етуге биімделген , сондай-ақ теңіз және тұщы су қоймалары,
тоғандар және жоғарғы горизонттар жиі кездеседі. Қоршаған ортада
адамдарға, жануарлар мен өсімдіктерге зиян келтіретін жәндіктердің
көптеген түрлері бар. Табиғатта бунақденелерді ыстық бұлақтарда, қарлы
жерлерде және тау мұздықтарында да кездестіруге болады.
Бунақденелердің өзіне тән ерекшелігі - дене үш бөлек сектордан
тұрады: бас (бас), кеуде (кеуде) және құрсақ бөлім(іш), үш жұп немесе
алты аяқ(демек, алты аяқтың атауы), тек кана трахея (трахея) арқылы дем
алады және көпшілігі ұшуға бейімделген (1-сурет).
Басы (Cranium). Насекомның басы мойын қапшығымен кеудеден нақты
бөлінген. Басы акроннан (asgop) және төрт бөліктен тұрады. Біріншісі-
интеркаляр (лат. орташа) сегменттері қысқарған, аяқтары жоқ. Аяқтың
екінші жұбы-мандибулярлы сегмент артикулярлы немесе мандибулярлы
құрылғыға айналады, үшіншісі-артикулярлы мандибулярлы немесе макиллярлы
сегментке енеді, ал төртіншісі-артикулярлы төменгі ерінге (labellum)
немесе макиллярлы аппаратқа енеді [1].
Сурет 1. Зауза қоңызының аналығы және аталығы.
Сонымен бастың алдында (маңдайында) екі мұртшасы( тентильдер),
екі күрделі күрделі көздер, қарапайым кішкентай майда көзшелері
орналасқан.
Табиғатта бунақденелердің екі мұртшасы немесе антеннасы акронның
өсіндісі, бірнеше буыннан құралып, негізіңде дәм және иіс сезу мүшесіне
айналған. Мұртшалардың түрі әр қилы: жіп тәрізді, қыл, тақта, ара, тарақ,
ұршық, түйреуіш, кауырсын, таспиқ тәріздес. Сонымен қатар акронға
жалғасқан төрт сегменттерінің аяқтары түрі өзгеріп, ауыз аппаратына.
айналған. Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне
байланысты аппараты кеміргіш, кеміргіш - жалағыш, кеміргіш - сорғыш,
шанышқыш - сорғыш, сорғыш, жалағыш тағы басқа типтес болып бөлінеді (2-
сурет).
Сурет 2. 1- Зауза қоңызының дернәсілі, 2 - Зауза қоңызының ішкі
құрылысы, 3- Ауыз аппараты.
Басқа жәндіктермен салыстырғанда бунақденелердің екі мұртшасы
немесе антеннасы акронның өсіндісі, бірнеше буыннан құралып, негізіңде
дәм және иіс сезу мүшесіне айналған. Олардың мұртшаларының түрі әр қилы:
жіп тәрізді, қыл, тақта, ара, тарақ, ұршық, түйреуіш, кауырсын, таспиқ
тәріздес (3-Сурет).
3-сурет. Бунақденелердің мұртшалары: 1 - қылтанақ тәрізді,
2 - жіп тәрізді, 3 - таспиқ тәрізді, 4 - ара тәрізді, 5 - тарақша
тәрізді, 6 - шоқпар басты,7 - ұршық тәрізді, 8 - тақта мұртша, 9 - иілме
тарақ тәрізді, 10 - қауырсын тәрізді, 11 - тікенекті мұртша
Қаттықанаттылардың басым көпшілігінің ауыз аппараты кеміргіш
типті - (инеліктерге, тарақандарға, дәуіттерге, тікқанаттыларға,
термиттерге, қоңыздарға және көптеген насекомдардың личинкаларына тән).
Кеміргіштерге арналған құрылғы жоғарғы еріннен және үш жұп жақ
сүйектерінен тұрады: жоғарғы, төменгі жақ және төменгі ерін (сурет 4).
Жоғарғы ерін-бұл ауыздың алдыңғы жағын жақтау үшін қолданылатын Акронның
жалғасы.
Сонымен келесі ауыз аппараты жұп тақта - жоғарғы жақ немесе
мандибула (mandibula). Оның ішкі жиегі тісті немесе аралы. Сондықтан
мандибула басындағы екінші сегменттің түрі өзгерген аяғы. Ал олардың
үшінші және төртінші сегменттердің аяқтары - төменгі жақ пен төменгі
ерінді құрайды. Сондықтан бұлар буын-буын болып мүшелікке бөлінген. Ал
төменгі жақтың (maxilla I) буыңдары: негізгі буын, бағанаша, сыртқы
қалақша, ішкі қалақша, төменгі жақ қармалауышы. Төменгі еріннің (maxilla
II) буындары: астыңғы иек, иек, сыртқы қалақша, ішкі қалақша, төменгі
ерін қармалауышы. Сондықтан олар барлық жақ аппараттарымен бірігіп ауызға
түскен қатты жемдерді ұсақтайды, сонымен қатар төменгі жақ пен төменгі
ерін қармалауыштары - дәм және иіс сезу мүшелері [2].
Насекомдардың ауыз қуысының құрылымы тамақтандыру әдісіне
байланысты: инелердің, тарақандардың, жәндіктердің, қоңыздардың ауыз
қуысы кеміргіштерге жарамды;көбелектердің, шыбындардың ауыз қуысы-сұйық
тағамды сору үшін;масалардың, қоңыздардың, цикадалардың ауыз қуысы және
т.б. ол өсімдіктер шырыны мен адамдар мен жануарлардың қанымен
қоректенеді. Жәндіктердің кейбір түрлерінің аузы жоқ. Үш лобты (алдыңғы,
ортаңғы, артқы) кеудеде (әр буынның жұпында) алты аяғы бар. Аяқтар
жамбас, жамбас, жамбас, төменгі аяқ және табаннан тұрады.
4 – сурет. Бунақденелердің кеміргіш аппараты: 1 - жоғарғы ерін,
2 - мандибула (жоғарғы жақ), 3-7 төменгі жақ (3 - негізгі буын, 4-
бағанаша, 5 - жақ кармалауышы, 6 - сыртқы шайнау қалақша, 7 - ішкі шайнау
қалақша), 8-12 - төменгі ерін (8 - иек асты, 9 - иек, 10 – ерін
кармалауышы, 11 - сыртқы қалақша, 12 - ішкі калақша)
Табиғатта кеміргіштерге арналған ауыз қуысы, кеміргіштер үшін ең
көп таралған және алғашқы ауыз қуысы. Әр түрлі диетаға көшу кезінде
жәндіктер құрылғысының аппараты үлкен өзгерістерге ұшырады, бірақ ондағы
кеміргіштер құрылғысының негізгі бөлігі сақталды. Жәндіктер сұйық
тамақпен қоректенетін құрылғылар кеміргіштердің белгілерін, кеміргіштерді
деммен жұту функцияларын орындайды (гименоптералардың көпшілігінде).
Олардың құрылымы кеміргіштер құрылымына ұқсас. Жоғарғы жақ тозаң мен
балды сіңіруге жарайды, іріңнің жоғарғы және төменгі бөліктері
біріктіріліп, гүл шырынын (балшырындарды) және сұйық заттарды соруға
немесе жалауға жарамды ұзын тұмсыққа айналады.
Сонымен бірге олар өсімдіктер шырыны мен адамдар мен
жануарлардың қанымен (кеудесімен) қоректенеді. Насекомның кеуде қуысы
немесе кеуде аймағы үш бөліктен тұрады: алдыңғы кеуде (негізгі кеуде),
ортаңғы кеуде (интеркостальды кеуде) және артқы кеуде (кеуде қуысы). Үш
бөлімнің әрқайсысында жұп аяқтары бар (демек, атауы алты бұрышты).
Сонымен қатар, жұп қанаттар ортаңғы кеуде сегментінде және артқы кеуде
сегментінде орналасқан. Артқы кеуде сегментіндегі қанаттар ғана қарапайым
болып, ызылдай бастады.
Табиғатта үш жұп бунақденелердің аяқтарының құрылымы бірдей
және бес буыннан тұрады: кеудеге қосылған жамбас (coxa); жамбас
(троянтер); жамбас (феморальды); бұзау (төменгі аяғы). Жамбас пен бұзау -
негізгі ұзын буындар. Ең соңғысы-2-5 буыннан тұратын табан. Аяқтың соңғы
буынында екі тырнақ бар. Тырнақтардың арасына бекітілген адамдарда жұмсақ
жастық тәрізді проекциялар бар, олар пульвилла (пульвилла) және эмподиум
(empodium). Олар арқылы, мысалы, масалар, шыбындар үйдің төбесіне
жабысады.Ұлулардың тіршілік ету ортасына және қозғалысына бейімделген
аяқтар әр түрлі болады: серуендеу,жүгіру (тарақандарда, қоңыздарда және
т.б.); секіру (шегірткелерде,шыбындарда, бүргелерде); жүзу (қалқымалы
қоңыздарда); жинау (араларда); қазу (бұзауларда, қоңыздарда және т. б.);
аң аулау және т. б. (сурет. 5).
5-сурет. Бунақденелердің аяқтарының типтері: 1 - жүргіш,
жүгіргіш, 2 - жүзгіш, 3 - қазғыш, 4 - секіргіш, 5 - ұстап алғыш
Сонымен қатар, жәндіктердің көпшілігі жақсы ұшады және олардың
ұшуы қанаттардың құрылымы мен қозғалысына байланысты. Арқанның кеуде
бөлігіндегі хитинозды терінің өсуі дорсальды және вентральды бағытта жұқа
параққа бағытталған, айқын жіп тәрізді нерв, бойлық және көлденең.Олардың
жүйкелері - өте жіңішке, қанат куысында таралған трахея мен нерв
түтікшелері, олар ішкі миксоцель қуысымен ұштасқан.
Жәндіктер қанаттарының жүйкеленуі олардың таксономиясының басты
белгілерінің бірі болып табылады. Қанат бойындағы негізгі нервтер:
қабырға нерві немесе сүйек (c); қабырға асты немесе қабырға асты (Sc);
радиус немесе радиус (R); медиальды (M) немесе медиальды (M); шынтақ
немесе шынтақ (Si); анальды немесе анальды (A) және жатыр мойны нерві
(Ju). Олар дихотомиялық. Бойлық нервтермен қатар көлденең нервтер де бар,
олар орналасқан жеріне байланысты іргелес бойлық нервтер деп аталады.
Мысалы, ортаңғы оксипитальды жүйке-медиальды және ульнар нервтерін, ал
радиалды жүйке - екі радиалды нервтерді байланыстырады.
Табиғатта насекомдардың көпшілігінде алдыңғы жұп қанаттары
артқы қанаттарын қорғап тұратындықтан, үстіңгі қанат немесе қанат
жамылғысы деп аталады. Қоңыздардың үстіңгі қанаттары катты, жүйкелері жоқ
оларды элитра деп атайды. Қандалалардың үстіңгі қанаттары тек жартылай
қатты болады. Шегірткелердің, таракандардың үстіңгі қанаттары тығызданып,
жүйкелері жақсы көрінетін тері тәрізді болады. Қанаттардың құрылымыңдағы
ерекшеліктері - насекомдарды классификациялаудың негізі: қаттықанаттылар
(Coleoptera), жартылай қаттықанаттылар (Неmiptera), тікқанаттылар
(Orthoptera), теңқанаттылар (Homoptera), торқанаттылар (Neuroptera),
қабыршаққанаттылар (Lepidoptera), жарғаққанаттылар (Hymenoptera),
теріқанаттылар (Dermaptera), қосқанаттылар (Diptera).
Жәндіктер қанаттарының қоршаған ортадағы күрделі қозғалысы кеуде
аймағындағы қанаттар бұлшықеттерінің бойлық, дорсальды вентральды және
контрактілі пластикалық жұмысының нәтижесі болып табылады. Қанаттар
көтеріліп, түсіп, ату үшін бойлық бағытта айналады. Жиілігі жүзу қанаты
өзгеріп отырады. Мысалы, көбелектің қанаттары секундына 5-10 рет, масалар-
500-600, миджалар-шамамен 1000.
Сонымен, жәндіктердің басым көпшілігінде ұшуға екі жұп қанаттар
қатысады (көбелектер, гименоптералар, шыбықтар, торканаттар), кейбір
түрлерде тек қанаттардың артқы жұбы ұшуға бейімделген (қоңыздар,
қоңыздар). Алдыңғы Қанат қанатқа бүктелген. Іш(жиналды). Жәндіктердің іш
қуысы бір-біріне ұқсас бөліктерден тұрады. Төменгі жәндіктің іш қуысы 11
сегменттен және телсоннан тұрады (Protura реті), ал калгандарда құрсақ
сегменттері бір-біріне қосылып, олардың санын 9-10 (ортоптера жәндіктері)
немесе 4-6 (гименоптера, жуан қанатты жәндіктер) құрайды.
Насекомдардың құрсақ бөлімінде аяқтары жоқ, бірақ олардың
қалдықтары рудимент түрінде кездеседі. Мысалы, алғашқы қанатсыз
насекомдардың (Apterygo-!а) өкілдерінде аяқ өсінділері - түтік, ілгек,
секіргіш айыр, қылтанқұйрықтыларда (Thysanura) — грифелькалар,
тарақандарда - церкалар (соңғы сегменттің ұшында орналасқан бунақты
өсінділер), шегірткелерде, шекшектерде - жұмыртқа салғышы, араларда -
шанышқыш түрінде болады.
Насекодардың жабынының құрылысы. Артроподтардың терісі барлық
артроподтарға тән үш қабаттан тұрады: төменгі қабат өте жұқа аморфты
базальды мембранадан тұрады, онда эпителий жасушасы пайда болады-киім
қабаты мен нақты қабық қабаты арқылы үш қабатқа бөлінеді: жоғарғы қабат-
сыртқы қап, ортаңғы қабат-сыртқы қап және тері астындағы қабат, төменгі
қабат-ішкі қап. Эпикутикула өте жұқа және липидтерге, балауызға бай, олар
денеден ылғалды шығармай, кесуді кебуден қорғайды. Қаптың сыртқы және
ішкі қабаттары суға, минералды тұздарға, органикалық заттарға, хитинге
және пигменттерге бай, оларға әртүрлі түстер береді. Олар денені әртүрлі
механикалық, химиялық әсерлерден, зиянды заттардың енуінен қорғайды және
тірек ретінде әрекет етеді, сонымен қатар ішкі қаптың терісінің
серпімділігін арттырады. Қабақтың хитинді қабаты бөлініп, дененің әр
бөлігінде ламелалар түрінде орналасады, олар доғалы (жоғарғы) пластина-
тергит, іш (төменгі)-стернум және екі бүйір плеврит. Бұл пластиналардың
барлығы склерит деп аталады[4].
Насекодардың бұлшықет жүйесі. Қаттықанатылардың бұлшықеттері тек
көлденең жолақты. Ет талшығының жалпы мөлшері 1500-ден 2000-ға дейін.
Олар бас, кеуде және іш аймағында, әсіресе кеуде аймағында шоғырланған.
Рабдомицеттерге бойлық, дорсальды вентральды, плевралық, аяқ-қолдар мен
қанаттар жатады. Олардың кейбіреулері қалыңдайды (бойлық, дорсальды
вентральды), басқалары жұқа,соңында қабықтың хитин қабаты мен ағзалардың
ішкі өсуімен байланысты. Азайған кезде(релаксация) олар өрістегі әртүрлі
мүшелердің (ауыздың, аяқтың, қанаттардың) қозғалысын қамтамасыз етеді.
Бұлшықеттің жиырылуы мимен тығыз байланысты және бұлшықет шығаратын
актомиозинге, контрактілі ақуызға байланысты. Мысалы, қарапайым
шыбындардың қанаттарының бұлшықеттері (Musca domestica) секундына 100 рет
жиырылуы мүмкін. Сондықтан жәндіктердің қанаттарының жиілігі бұлшықеттің
тез немесе баяу жиырылуына байланысты. Жәндіктердің бұлшықеттері өте
жақсы дамыған. Мысалы, тезек қоңыздары тезек қоңыздарын салмағы 90 есе
көп жылжыта алады.
Олардың қорыту жүйесі. Қаттықанатылардың ішек үш сектордан
тұрады: алдыңғы, ортаңғы және артқы. Алдыңғы және артқы ішектер
эктодермальды, яғни эмбриональды даму кезінде ұрықтың сыртқы
(эктодермальды) жапырақшалары ішектің алдыңғы және артқы бөліктерін
құрайды, ауызша және анальды саңылаулар арқылы терең енеді. Бұл читинди
кутикуласынан жасалған лайнерлер. Ортаңғы ішек-эндодерма, ішкі (стодерма)
ұрықтың лобынан түзіліп, эпителий жасушаларымен қапталған.
Бұлардың алдыңғы ішегі құрылысына және атқаратын қызметіне
(байланысты бірнеше бөлімдерге бөлінген: ауыз куысы, жұтқыншақ, өңеш,
жемсау, қарын (9-сурет). Ауызша аппарат жоғарғы еріннен және жақ-бет
аппаратынан тұрады. Сұйық тамақпен қоректенетін жәндіктерде аузы түтікке
айналады, ал масаларда ол тамақты сорып, сілекейден өтетін тұмсық тәрізді
болады. Төменгі еріннің түбінде бір немесе бірнеше сілекей бездерінің
катетері ашылады. Жақ сүйегі арқылы қоректік заттар сілекеймен
ылғалдандырылады, оның құрамында ас қорыту процесінің бастапқы
кезеңдеріне қатысатын ферменттер бар. Қан соратын жәндіктердің сілекейіне
антикоагулянттар кіреді-қанды ұйытпайтын заттар, ал жұлдызды
көбелектердің сілекей бездері жібекке ұқсас жібек шығарады және одан
кокон жасайды.
Сонымен қатар, ауыз жұтқыншаққа жалғасады, ол өңешке ұзын түтік
түрінде енеді. Өңештің артқы қабырғасы ісініп, өңешке айналады. Тамақ
сұйық тағаммен қоректенетін жәндіктерде жақсы піседі. Кейбір жыртқыш
қоңыздар,эректильді қоңыздар, тарақандар тамақтанғаннан кейін алдыңғы
ішектің тағы бір кеңейтілген бөлігін-шайнайтын асқазанды құрайды.
Карнизді жабатын хитинді кутикулада іш киімді тегістеуден басқа, оның
сіңуін тездететін және сүзгі ретінде әрекет ететін тісті процесс,
түйнектер бар.
Табиғатта қаттықанатылардың ішегінің аса маңызды бөлімі -
ортаңғы ішек. Бұл бөлім ас қорыту ферменттерін шығарып, қорытылған асты
бойға сіңіреді. Ортаңғы ішектің алдыңғы ұшында бірнеше доғал процестер
(қосымшалар) ашылады. Олар ішектің ас қорыту бетін кеңейтеді және
сіңірілген тағамның сіңуіне ықпал етеді. Ортаңғы ішек түтік тәрізді, оның
қабырғалары катпарлар немесе крипталар, ал эпителий жасушалары перитонеум
деп аталатын қабық болып табылады, ол ас қорыту ферменттерінің
тасымалдануын және тамақтың қорытылуын және ішекке сіңуін қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар, ол ортаңғы ішектің эпителий қабатын механикалық
зақымданудан қорғайды. Асқорыту бездері ақуыздар мен гипогликемиялық
ферменттерді (протеазалар, көмірсулар ферменттері), сондай-ақ талшықты
протозоандарды-гипермастигиндерді шығарады, олар жәндіктердің
(термиттердің) ішектерінде селективті түрде өмір сүреді, олар торды тез
ыдыратып, оны ақуызға айналдырады.
Бұларда ортаңғы ішек бірнеше бөлікке бөлінген эктодермальді артқы
ішекке жалғасады. Көптеген бунақденелерде артқы ішегінде ректальді
бездері дамыған, олар нәжіс құрамындағы денеге сіңбеген ас қалдықтарын
жене суды сіңіруге көмектеседі. Артқы ішекте қалыптасқан қорытылмаған
заттар аналь тесігі арқылысыртқа шығарылады [5].
Қоршаған ортада бунақденелердің қорегі әр алуан. Сонымен қатар
бунақденелердің арасында жануарлар мен өсімдік қалдықтарымен
қоректенетін түрлері кездеседі (тарақандар), тек қана өсімдіктермен
қоректенетіндер (тікқанаттылар) жыртқыштар (барылдақ қоңыздар), адамның
және жануарлардың қанымен (масалар, соналар, биттер, бүргелер), өсімдік
шырынымен (өсімдік қандаласы, көбелектер),шіріген заттармен, қилармен,
өлексемен қоректенетін насекомдар
да аз емес.
Насекомдардың тыныс алу жүйесі. Артроподтың тыныс алу органы-
трахея немесе трахея (демек, трахея түрі деп те аталады). Трахея
жәндіктердің өну (эмбриональды) даму процесінде пайда болады, яғни
эктодерма қабырғасы ішке қарай қысылып, түтікке айналады, оның мүйізді
қабаты трахеяның ішке қарай қысылуына және түтікке айналуына жол
бермейтін бұралған спиральды хитин сақиналарынан тұратын хитинді мүйізді
қабатпен қапталған.
Трахея стигма деп аталатын тыныс алу саңылауынан басталады.
Стигматтар кеуде қуысының екі жағында (ортаңғы және артқы сегменттер)
және дененің құрсақ сегменттерінде орналасқан. Қысқа көлденең трахеялар
стигмалардан бастап, трахеяның бойлық бұтақтарын құрайды. Бұтақтар
бірнеше рет тармақталып, өте кішкентай трахеяға айналады. Трахея барлық
ішкі ағзаларға ретикулярлық жүйені қамтамасыз етеді, әр жасушаның ішіне
еніп, ауадан оттегін тікелей жасушаға жеткізеді. Кейде трахея кеңейіп,
ұзын ауа жастықшаларын құрайды (араларда). Жатырдың созылуы мен
жиырылуына байланысты ауа трахея жүйесіне енеді. Іштің бұлшықеттері
жиырылған кезде ауа трахеядан шығарылады, ал босаңсыған кезде ол трахеяға
енеді. Трахея жүйесіне ауа ағыны және судың булануы стигма құрылғысымен
реттеледі.
Суда өмір сүру, атмосфералық ауамен тыныс алу, үңгірлер (сүңгуір
қоңыздар, су құрттары) дененің шашы арқылы ауа ағынын сақтайды, ол үшін
жәндіктер үнемі су бетіне көтеріліп, шаш арасында ауа жинайды.
Суда еріген оттегімен тыныс алатын насекомдардың
личинкаларында (инеліктердің, веснянкалардың) кеңірдек желбезектері
дамыған,олар суда еріген оттегін ауа оттегіне бөлініп трахея жүйесіне
өткізед.
Төменгі сатыдағы насекомдардың көпшілігінде трахея жүйесі дамымай,
олар тері жамылғысы арқылы тыныс алады.
Олардың тыныс алу жүйесі, жылу энергиясын бөлініп шығаратын зат
алмасу процесімен қоса дене температурасын реттеуде де маңызды роль
атқарады. Насекомдардың дене температурасы тұрақсыз, яғни сыртқы орта
жағдайындағы температураның ауытқуына байланысты өзгеріп тұрады.
Насекомдар пойкилотермды (грекше poikilos - әр түрлі, therme - қызу)
организмдер тобына жатады.
Насекомдардың қан айналу жүйесінің құрылыс ерекшілігі.
Насекомдар трахея арқылы тыныс алуына байланысты, қан өзінің тыныс алу
қызметін жойып, қан айналым жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек жүйесін арқа
қолқасынан құралған. Бірнеше камераларға (5-13) бөлінген, ұзын түтік
тәрізді жүрегі денесінің үстіңгі жағында орналасып, перикардия (грекше
peri - маңында, төңірегінде және cardia - жүрек) қуысында жатады.
Жүректің артқы ұшы тұйық, ал алдыңғысы бас қуысына ашылатын арқа
қолқасына жалғасады. Жүрек камераларының бүйірінде остиялар деп аталатын
саңылаулары бар, оларды қақпақшалар жапқан.
Олардың жүрек қабырғасына біткен, қанат тәрізді бұлшықеттерінің
әсерінен жүректің камералары бір бағытта жиырылып қанды (гемолимфаны)
артқы жағынан алға қарай қолкаға сырғытады. Сонымен қолқадан шыққан
гемолимфа бас қуысына құйылып, одан кеуде және құрсақ бөлігіне қарай
ағып, ондағы ішкі мүшелерді аралап, қайтадан жүрекке құйылады.
Гемолимфа айналымы жүрек жүйесі мен диафрагма арқылы реттеледі.
Пертероидты бұлшықет жоғарғы диафрагманы тартып, перикард қуысын
кеңейтеді, гемолимфаның перикард қуысына және сол жерден жүрекке ости
арқылы еніп, сол жерден басына қарай жылжиды. Енді төменгі диафрагма
қысылып, гемолимфаны дененің артына апарады. Жүректің жиырылу жылдамдығы
дененің физиологиялық жағдайына байланысты. Мысалы, бүркіт көбелегінің
тыныш күйінде (Sphinx ligustri) жүрек минутына 60-70 рет және ұшу кезінде
140-150 рет жиырылады
Бунақденелердің қан айналу жүйесі ашық. Қан немесе гемолимфа
сұйық плазмадан, ал қан бөлшектері қан жасушаларынан түзіледі. Плазма
түссіз, бозғылт сары, жасыл, кейде қызғылт (chironomidae тұқымдасының
личинкаларында). Плазманың құрамына органикалық, бейорганикалық
қосылыстар, минералды тұздар және жасушалардан бөлінетін ыдырау өнімдері
кіреді. Қан бөлшектері-амеба жасушаларынан, қан жасушаларынан,
фагоциттерден тұрады.
Бунақденелердің гемолимфасы сонымен қатар қорек заттарды, су мен
тұздар ды және гормондарды клеткаларға, мүшелерге тасымалдайды, зат
алмасу барысында пайда болған өнімдерді сіңіру, мальпиги түтікшелеріне
жеткізеді, денеге енген микробтарды, улы заттарды зиянсыздайды, сонымен
қатар ішкі сұйықтық ортасын қалыпты деңгейде сақтажүйесі тұрады.
Нерв жүйесі. Бунақденелердің жүйке жүйесі, барлық сілтемелер
сияқты, жоғарғы немесе мидан, жоғарғы ганглиядан, жұтқыншақ пен іш
қуысының айналасындағы сақиналы қосылыстардан тұрады. Ми үш бөлікке
бөлінеді: алдыңғы протомозг, ортаңғы дейтоцеребрум және артқы
тритоцеребрум. протоцеребральды жүйке беті мен карапасы, көздер,
дейтоцеребра-тентальдар (сақал), тритоцеребра-жоғарғы ерін және
симпатикалық жүйке жүйесімен байланысты[6].
Мидың алдыңғы бөлігі- протоцеребрум -жақсы дамыған, ал екі
көрнекі туберкулез және саңырауқұлақ тәрізді денелер барлық органдардың
қызметін және дененің белгілі бір қызмет жағдайларына бейімделуін
реттейтін жоғары үйлестіру орталықтары болып табылады. төрт секцияның
қосылуынан пайда болған илиотибиальды ганглион бастың акронымен, жүйке
аппаратының органымен және алдыңғы ішекпен байланысады.
Бунақденелердің құрсақ нерв тізбегі 3 кеуде және саны әр түрлі
болып келетін құрсақ ганглияларынан құралға. Олардың толық саны 11, бірақ
олар насекомдардың эмбриональді (ұрықтық) даму кезінде байқалады, ал
ересек түрлерінде, мысалы, төменгі сатыдағы бунақденелердің құрсақ
ганглиялары 8, тарақандарда, шегірткелерде — 6, солардың ішінен ең
соңғысы басқаларынан ірілеу болады, себебі ол бірнеше ганглияларының
бірігуінен түзілген. Кейбір насекомдарда ганглиялар өзара қосылықы тек
кеуде және құрсақ ганглияларын түзейді, ал шыбындарда мысалы, ет
шыбынының (Sarcophaga carnaria) кеуде мен құрсақ бөліміндегі ганглиялар
қосылықы кеудеде орналасқан бір ғана түйін түзейді. Әрбір ганглиядан
көптеген нерв талшықтары кеңінен, олар ішкі 13мүшелердің қызметін сыртқы
және ішкі орта әсеріне бейімдежүйесі, реттеп тұрады.
Симпатикалық және перифериялық жүйке бөлімдері орталық жүйке
жүйесі арқылы өтеді (ми, мықын, құрсақ жүйке тізбектері). Симпатикалық
жүйке түйіндері ми мен іш қуысындағы жүйке тізбектерінің арасында
орналасады, бұлшықеттер мен ішкі ағзалардың жұмысын реттейтін жұқа
тізбектер түзеді. Перифериялық нервтердің бөліктері-бұл сенсорлық
нейрондарға, моторлы нейрондарға және аралық нейрондарға бөлінетін
тітіркендіргіштерді қабылдайтын нейрондар (жасушалар). Сенсорлық
нейрондар рецепторларда пайда болатын қозуды орталық жүйке жүйесіне,
моторлы нейрондар қозуды орталық жүйке жүйесінен қоршаған органдарға, ал
аралық нейрондар оны сенсорлық және моторлы нейрондарға бағыттайды.
Сезімдер мүшелері күрделі және әртүрлі. Бұл негізінен ақыл-ойдың
жоғары деңгейімен және күрделі мінез-құлқымен анықталады. Сезім мүшелері
дененің қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінде маңызды рөл атқарады. Кесу
әр түрлі механикалық, дыбыстық, химиялық, визуалды, есту, тері сезімдері
және басқа да көптеген ынталандыруларды қабылдауға бейім. Рецепторлардың
алуан түрлілігі бар. Олардың бірі-денеде жалғыз немесе бірге орналасқан
сенсиллалар (көру,органдар). Әрбір сенсилла бірнеше элементтерден тұрады,
олардың негізгі элементі бір немесе бірнеше ерекше сезімтал (рецепторлық)
жасушалар. Әрбір сезімтал жасушадан орталық процесс перифериялық процеске
қарама-қарсы жүйке жүйесін көрсетеді, соңғысының ұшында модификацияланған
талшық бар. Ол сенсилланың мүйізді қабатына бағытталған, оның ұшы
тұтқаның бір түріне енеді [7].
Осылайша, сенсилланың сыртқы бетіне қарама-қарсы жиектің бойында
хосттың шаш қабаты орналасқан, оның құрылымы орындалатын функцияға
байланысты.
Ең қарапайым сенсорлар-механикалық рецепторлар. Бұл сенсорлар,
олар сенсорлық, қысым, діріл, жылу, терідегі суық және т.б. Оның басты
ерекшелігі-сезімтал қылшықтар (қадалар) қозғалмалы түрде мүйізді қабатпен
байланысады. Механикалық әсердің арқасында қылшықтар, оның қоздырғыштары
сияқты, сезімтал жасушаларға беріледі, онда пайда болған қозу толқындары
жүйке орталығына беріледі. Бұл сенсорлық немесе сезімтал сезім жәндіктер
денесінің Үстірт (сыртқы) қабатында таралады.
Бунақденелердің ң сезім мүшелерінің ішінде ең күрделі құрылымдар-
көру мүшелері, олар қырлы және қарапайым, бастың төменгі бөлігінде
орналасқан.Артроподтардың көп қырлы көздері, барлық артроподтар сияқты,
көптеген көру мүшелерінен тұрады-омматидия (грек. omma-көз). Олардың саны
әр түрлі,мысалы,иненің құлағындағы омматидия саны 28000, үй шыбындарының
саны 4600-ден асады, ал жұмыс істейтін құмырсқалардың саны 28000-нан
асады.- 8000- 9000- мысалы, кейбір қоңыздарда-25000 дейін.
Әрбір омматидия оптикалық құрылғыдан, ынталандыруды қабылдайтын
сезімтал жасушалардан және экрандайтын жасушалар жиынтығынан тұрады.
Оптикалық құрылғы дөңес мөлдір көз ұясынан (линзадан) және екі жағынан
көз конустарынан тұрады. Олар бірге оптикалық жүйені құрайды, оның
астында бірнеше (4-12) сезімтал ретикулярлық жасушалардан құралған
ынталандыруды (Жарық) қабылдайтын ретикулярлық қабат (сетчатка)
орналасқан. Сетчатка жасушалары бір-бірімен тығыз байланысып, негізгі
көзі болып табылатын рабдомицеттер деп аталатын фотосезімтал таяқшалар
түзеді.
Әрбір омматидияның құрамына оптикалық аппарат, тітіркенуді
қабылдайтын сезімтал клеткалар және экрандайтын клеткалар тобы кіреді.
Оптикалық аппараты екі жағы да дөңес мөлдір көз жанарынан (хрусталик)
және көз жанар конусынан тұрады. Бұлар бірігіп оптика жүйесін құрайды, ал
одан төмен бірнеше (4-12) сезімтал ретинальді клеткалардан құралған
тітіркенуді (жарықты) қабылдайтын немесе торлы қабаты (ретина)
орналасқан. Ретинальді клеткалар бір-бірімен тығыз жанасып рабдом деп
аталатын жарық сезгіш таяқшаларды құрайды, Бұлар — көздің негізгісі.
Бунақденелердің күрделі көздері жарық сәулесінің қысқа спектр
бөлігін жақсы қабыддайды, әсіресе үш түсті: жасыл - сары, көк және
ультракүлгін сәулені. Соңғысын адам көзі қабылдай алмайды.
Күрделі көздерімен қатар көптеген бунақденелерде қарапайым
көздері де бар. Олардың оптикалық бөлігі тек екі жағы дөңес мөлдір көз
жанарынан (хрусталик), оның астында жарық сәулесін қабылдайтын сезімтал
клеткалар тобы орналасқан, ал пигментті клеткалар көзді түгелімен қоршап
жатады . Карапайым көздері иемесе көзшелері насекомдардың басында маңдай
және төбе аймағында, екі күрделі көздің арасында орналасқан, сондықтан
оларды дорзальді көзшелердепте атайды, олардың саны үшке дейін.
Дорзальді көзшелер тек қана ересек түрлерінде дамыған, ал қосқанаттылар
(Diptera), қабыршақкднаттылар отрядының өкілдерінде жоқ.
Бунақденелердің нерв жүйесінің және сезім мүшелерінің күрделі
дамуына байланысты олар өзінің кимыл іс-әрекеті, мінез-құлығы арқылы
қоршаған ортаның өзгерістеріне белсенді бейімделген. Қоршаған ортадан
және өзінде жүретін зат алмасудан тітіркенулерді алып, оған сәйкес нерв
жүйесі арқылы жауап қайтарады. Бұл рефлекстер туа біткен және жүре пайда
болған түрлерінен тұрады: шартсыз, шартты рефлекстер, таксистер,
инстинктер.
Зәр-жыныс жүйесі. Жас жануарларда ерекше бір жыныстық және жыныстық
диморфизм бар. Мысалы, еркектер әйелдерге қарағанда едәуір жұқа боялған
(көбелектерде жиі кездеседі), еркектер денесінде мүйізді өседі (бұғы-
lucanus cervus, мүйізді қоңыз-oryctes nasicornis), жақсы дамыған сақалдар
(қоңыз-зауз-Майо-лонта, ұзын шашты-Cerambycidae, Жібек көбелек-
Bombycidae). Еркектердің қанаттары жақсы дамыған, аналықтары қанатсыз
немесе қысқа (патшайымдарда-Operophthebrumata, кокцидияларда-Coccidae,
масштабты жәндіктерде-Diaspididae, копеподтар өкілдерінде-Strepsiptera).
Аналық жүйе ерлердің репродуктивті жүйесінің құрылымына ұқсас.
Аналық репродуктивті жүйе екі аналық безден, екі әйел (тұқым) жолдарынан,
қынаптан, ұрық қабығынан және бағынышты бездерден тұрады. Аналық бездер
бірнеше гумерусқа немесе овоидке бөлінеді, олардың 1-4 немесе одан да көп
(мысалы, термиттерде 2400 жұп болады). Әрбір аналық без бірнеше
камераларға бөлінеді, олар камераның жабық ұшында гермариум, калган-
вителларий деп аталады. Гермария жұмыртқаны дамытады. Содан кейін
жұмыртқалар вителлий камерасына орналастырылады, оның қабырғалары
фолликулалық эпителиймен қапталған, содан кейін трофикалық жасушалар
арқылы жетіліп, фолликулалық эпителийден бөлінген заттың қабығымен
жабылған. Бұл жұмыртқа қабығы хорионикалық. Жұмыртқа пісіп, өсіп келе
жатқанда, вителлярлық камера біртіндеп жұмыртқаға дейін кеңейеді.
Піскен және қабыршақты жұмыртқалар аналық безден аналық безге
өтіп, қынап арқылы сыртқа шығарылады. Қалам ұрық везикулов және
бездерінің ашылады қынапқа. Сперма ұрық везикулаларында жиналып, онда
бірнеше жыл сақталады. Мысалы, әйел ара өз өмірінде ер адамды ұстап алады
және оның ұрығын 5 жыл бойы тұқым дорбасында сақтайды. Кейбір жәндіктер
бұлшықет рефлекторлық қалтасын дамыды, сондықтан кіретін сперма тұқым
қабына түседі.
Жұмыртқа қынапқа ұрықтандырылады. Әйел бездерінен алынған
секрециялар жұмыртқаны матрицаға бекіту үшін жұмыртқа (оотека) мен пупа
жасау үшін қолданылады. Мысалы, бағынышты гонадтардың әйел шегірткесінің
құпиясы терек жүйесімен араласып, жұмыртқаға түседі. Шегірткелердің,
щектердің және кейбір торлардың аналық саңылауының айналасында жұмыртқа
тәрізді бүршіктер пайда болады, олар арқылы жұмыртқаны қатты матрицаға
(жер, ағаш немесе өсімдік тіндері) салады.
Тұқым жүйесі екі ұрықтан, екі тұқым (тұқым) жолдарынан, тұқым
тұтқасынан, рефлекс мүшесінен және бағынышты бездерден тұрады. Аналық
бездер диск тәрізді, артикулярлы, омыртқалары бар, ал қабырғалары
фолликулалық эпителиймен қапталған. Бездің өткір ұшында сперматозоидтар
дамиды. Жетілген сперматозоидтар аналық бездер арқылы аналық бездер мен
сперматозоидтарға өтіп, одан рефлекс мүшелері арқылы шығарылады.Әкенің
рефлекторлық бөлігі эдеагус, кейде пенис деп аталады.
Ағысы придаточных бездері ашылады және тұқымдық көпіршіктері және
слипаются кескінделуі және белгіленуі жатырдың құра отырып, сперматофоры,
олар жинайды ұрық бірі шығындылардың[8].
Ұрық ұрықтан шығып, қынапқа енеді, ал жұмыртқа жасушаны
ұрықтандырады.Бұл артроподтарда байқалады (артроподтар, давыдтар, кейбір
қоңыздар).
Қосалқы бездерінің түтікшелері тұқымшашқышқа ашылады,бөліп шыққан
секреттен сперматозоидтарды жинайтын сперматофоралар түзіп аналық
тесігіне жабыстырылады [8].
Сперматозоидтар сперматофоралардан шығып, қынапқа өтұзыні,
жұмыртқа клеткаларды ұрықтандырады. Сперматофоралардың түзілуі шағылыс
мүшесі жоқ.Бунақденелерде байқалады (тікқанаттыларда, дәуіттерде, кейбір
қоңыздарда).
Бунақденелердің дамуы. Бунақденелердің онтогенезі 2 кезеңге
бөлінеді: эмбриональді (жұмыртқа ішінде) және постэмбриональді
жұмыртқадан шыққаннан кейінгі). 2 сатысында кездеседі:эмбриональды
(жұмыртқа ішінде) және постэмбриональды (жұмыртқадан шыққаннан кейін).
Тадполалардың жұмыртқалары сопақша, ұзын, жарты шар тәрізді, түтікшелі,
ұзындығы биттерде, трипстерде, гименоптераларда 0,02-0,03 мм-ден 8-10 мм-
ге дейін (шегірткелерде).
Бунақденелердің басым көпшілігінің жұмыртқалары сары түске
бай, ал олардың сыртқы уыз жүйесі хорион мембранасынан пайда болған
фолликулалық эпителий жасушаларынан бөлінеді. Жұмыртқалар сарысы көп
болғандықтан жер бетінде жойылады. Оларда жұмыртқалар ыдырамайды,тек
сарысы ортасында орналасқан ядро бірнеше рет босатылады. Ядроның бір
бөлігі сары түсте қалады,ал қалған ядро сарыдан жұмыртқаның шетіне
ауысады, онда бүкіл жасуша қабаты немесе цитоплазмамен жабылған
бластоцист қабаты пайда болады. Бластодерма жұмыртқаның сарысын толығымен
жабады және екі аймаққа бөлінеді: ұрық және эмбриондардың болмауы. Ұрық
аймағындағы бластоцист жасушалары ұрық аймағында (жолақта) бөлініп,
қалыңдайды, содан кейін ұрық піседі.басым көпшілігінің жұмыртқалары
сарыуызға бай оның сырты уыз қабық жүйесіен фолликулярлы эпителий
клеткаларынан бөлінұзыні шыққан хорион қабықпен капталынған. Сарыуызға
бай болғандықтан жұмыртқа беткейлік түрде бөлшектенед. Бұларда
жұмыртқа клеткасы бөлінбей, тек сарыуыздың ортасында орналасқан
ядросы бірнеше рет бөлінеді. Ядроның бір бөлігі сарыуызда қалып сарыуыз
клеткаларын түзеді, ал қалған ядролары сарыуыздан жұмыртқаның шетіне
ығысып, сол жерде цитолазмамен қапталып бір тұтас жасушалар қабатын
немесе бластодерма қабатын түзейді. Бластодерма сарыуызды түгелімен
қаптажүйесі жатады және екі аймаққа бөледі: ұрықтық және ұрықсыз. Ұрық
аймағындағы бластодерма клеткалары бөліп қалыңдап ұрық аясын (жолағын)
түзейді кейін одан ұрық дамып жетіледі.
Сонымен бунақденелердің постэмбриональді даму кезеңі әр
алуан, солардың ішінде: тура даму немесе анаморфоз, алғашқы
даму - немесе анамарфоз, алғашқы даму - протомарфоз (эпиморфоз), шала
түрленіп даму -гемиметаморфоз, толық түрленіп даму - голометаморфо,
жеткіліксіз даму - гипомарфоз және күрделі даму гиперметоморфоз.
Ең кең тараған гемиметаморфоз жән голометаморфоз.
Бунақденелердің шала түрленіп даму сатысы (немесе Hemimetamorphos,
Hemimetabola инеліктер, тікқанаттылар, тарақандар, термиттер, дәуіттер,
теңқанаттылар, жартылай қаттықанаттылар, тері қанаттылап отрядының
өкілдеріне тән. Ерте даму (немесе гемиметаморфос, Гемиметабола)
Эхиноптера, эректус, тарақандар, термиттер, давидтер, гемоптера, жартылай
қанаттылар, тері қанаттарының өкілдеріне тән. Жұмыртқалардан
(личинкалардан) личинкалардың мерзімінен бұрын өзгеруі кезінде олар
ересек формаларға өте ұқсас болады, денесінің мөлшері аз, қанаттары мен
жыныс мүшелерінің толық дамымауы, буындары әртүрлі сақалдар, кейінірек
тамақтану органдары бар личинкалар, сонымен қатар наядтар деп те аталады.
Олардың дернәсілдер түлеу арқылы өседі. Дернәсілдер өсіп, өседі.
Сұрақтар саны 4-6-дан 20-25-ке дейін (бір күндік нұсқа). Әр жариялаған
сайын жетіспейтін элементтер толықтырылады.
Балқыту кезінде личинкалар тамақтануды тоқтатады және бір жерде
қозғалмайды. Дененің артқы жағында (кеудеде) оның бойымен тесік пайда
болады, жұмсақ дене шығады, денесі өседі, қанаттары мен жыныс мүшелері
жетіледі, хитинозды кутикуланың жұмсақ қабаты қатайып, личинка келесіге
өтеді, барлық органдар толтырылады, пісіп болғаннан кейін личинка ересек
кезеңге айналады, имаго деп аталады, даму процесі аяқталады. Сондықтан
жәндіктердің мерзімінен бұрын дамуының негізгі схемасы келесідей:
жұмыртқа личинкалары (I, II, III, IV, V сатылары)-ересектер немесе
ересектер.
Түрлердің толық түрленіп дамуы(Холометаморфос немесе Холометабол)
лепидоптера, колеоптера, гименоптера, түкті қанаттар, бүргелер және
диптерандардың өкілдеріне тән. Жұмыртқаларда пайда болатын личинкалар
толығымен өзгерген кезде, ересектерге мүлдем ұқсамайды. Олардың бөлінген
көздерінің, қанаттарының, магистральдарының, магистральдары мен
аяқтарының күрделі саны мен құрылымы жоқ, ал ішкі ағзалардың құрылымы
ересек формалардың құрылымынан өзгеше. Мысалы, көбелек құрттарында
құрылғы кеміргіштерден ерекшеленеді, ересек түрлерде бұл сорғыш шыныаяқ,
сонымен қатар ішкі және сыртқы органдар[9].
Қоршаған ортада осыған байланысты дернәсілдер түрлері де әр
алуан, солардың ішіндегі негізгісі: капподеа тәрізді, құрт тәрізді,
жұлдызқұрт тәрізді личинкалар алғашқы қанатсыз насекомдардың
қосқұйрықтылар (Diplura) отрядының Камподеа(Campodea) туысы өкілдеріне
өте ұқсас, яғни денесі ұзыні, кеуде аяқтары жетілген, құйрығының ұшында
қосалқы өскіндері болады. Бұларға жыртқыш насекомдардың личинкалары тән,
мысалы, барылдақ қоңыздардың (Carabidae), сүңгуір қоңыздардың
(Dytiscidae), алтын көзділердің (Chrysopidae).
Бунақденелердің тіршілік циклінің ерекшілігі жұмыртқадан бастап
ересек, яғни жыныстық жетілуі күйіне дейінгі даму циклін тіршілік циклі
иемесе генерация деп атайды. Әрбір түрдің өзіне ғана тән жылдық циклі
болады, мысалы, шегірткелер, бізтұмсық қоңыздар, бакашық қандалалар
жылына тек бір ғана генерация береді, ал жоңышқа қандаласы жылына 2-3,
гессендік шыбыны 2-5, масалар 5-7, бітелер 10-15 генерация береді. Кейбір
насекомдардың дамуы 3-5 жылға созылады (зауза, шыртылдақ қоңыздар,
біркұндіктер, инеліктер), ал цикадалардың Magicicada туысының өкілдерінің
дамуы 17 жыл [10].
Өсімдіктердің дамуының әр кезеңі мерзімді цикл деп аталатын жылдың
белгілі бір кезеңіне сәйкес келеді. Бұл жағдайда жәндіктерде басым
болатын диапауза маңызды рөл атқарады. Диапаузис (грек.diapausis-
үзіліс,тоқтау) - қоршаған ортаның қолайсыз кезеңдеріне бейімделу және
қолайсыз кезеңдерден өту құбылысы. Диапауза кезінде кесу терең
физиологиялық тоқырау күйінде болады,яғни өсу және даму процесі уақытша
тоқтатылады. Диапауза әр түрдің дамуының барлық кезеңдерінде болады
(жұмыртқадан ересектерге дейін). Диапауза жағдайында дененің өмірлік күші
артады. Сорғының белсенді күйден тыныштыққа ауысуы жүйке гуморальды
сұйықтықтарының күрделі жүйесінің әсерінен болады. Жүйке секрециясының
жасушалары гормондарды шығарады, эндокриндік бездердің жұмысын реттейді,
просоцесттің дамуын ынталандырады немесе тежейді. Бұл механизмдердің
жұмысы қоршаған орта факторларына байланысты: температура, ылғалдылық,
әсіресе күннің жарықтығы немесе фотопериодтың ұзақтығы. Жарықтың азаюы
жәндіктердің қолайсыз жағдайларға бейімделуіне көмектеседі. Белгілі бір
түрдің әр кезеңі-жұмыртқа, личинка, пупа немесе имаго болсын-қыстың
басында бірдей физиологиялық күйде болады.
Диапаузадан шығу сыртқы жағдайлардың әсеріне де байланысты
(температура және т.б.).). Қолайлы жағдайлардың басталуымен жәндіктердің
дамуы басталады. Сонымен, диапауза-бұл белгілі бір кезеңде ағзаның дамуын
тоқтату (личинка, куку немесе имаго сатысы).
Жыл сайын берілген екі немесе одан да көп ұрпақтардың көбею циклі бірдей
емес: бір ұрпақтың дамуы жазда, ал екіншісі күзде немесе қыста, қоршаған
ортаның температурасы өзгерген кезде, әр маусымның ұрпақтарында
морфологиялық тұрғыдан бұл құбылыс маусымдық полиморфизм деп аталады.
Мысалы, маусымдық диморфизмді қарапайым еуропалық күндізгі көбелекте
байқауға болады (Araschnia levana-prorsa). Егер левананың қыстайтын
ұрпағы сары пішінді болса, онда прорсаның жазғы ұрпағы қоңыр немесе қара
пішінді болады. Екі ұрпақ арасындағы морфологиялық айырмашылық жылдық
температураның өзгеруіне байланысты. Полиморфизм жәндіктермен байланысты
өсімдік афидтерінде жиі кездеседі.
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКО - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қысқаша физико – географиялық сиапттамасы
Түркістан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік бөлігінде
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650
шаршы шақырымға және шығыстан батысқа қарай 550 шаршы шақырымға созылып
жатыр.
Облыс аумағы 117,3 мың шаршы шақырым немесе Қазақстан
территориясының 4,3 %-тін құрайды.
Түркістан облысының солтүстігінде Қарағандымен,батысында
Қызылордамен, шығысында Жамбылмен, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен
және оңтүстік-шығысында Қырғыз Республикасымен шектеседі.
Табиғи жағдайлары мен табиғи ресурстары, сондай-ақ ұлттық
экономиканың дамуы бойынша облыс төрт негізгі ауданға бөлінеді. Әр
аймақтың өзіндік климаттық жағдайлары мен топырақ ерекшеліктері бар.
Сондықтан ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығы жергілікті жағдайларға
байланысты болады.
Түркістан облысының облысының жер бедері әртүрлі. Оңтүстік
Қазақстан облысы Орталық Қазақстанда, Шығыс Тұран ойпатында және Батыс
Тянь-Шань тауларында орналасқан. Аумақтың 80% - ға жуығы жазық, қалғанын
Тянь-Шань және Жоңғар Алатауы таулары алып жатыр.
Облыстың солтүстігінде Бетпақ, оңтүстігінде Мырзашөл даласы бар.
Солтүстік-шығысында және орталығында Қаратау тау жотасы, ең биік нүктесі-
Бессаз-2176 метр, оңтүстік-шығысында-Талас Алатауы, Шу-Мойынқұм өзенінің
оңтүстігінде, батысында-Қызылқұм шөлі, Қаржантау тау жотасы, биіктігі-
2824 метр және Өгем жотасы созылып жатыр. Ең биік нүктесі-Сайрам шыңы-
4238 метр. Қаратаудың шығысында Қырғыз жотасы-3617 метр. Оның солтүстік
бөлігі Қазақстан аумағының құрамына кіреді. Бұл жоталардың арасында Тарас
өзені,каньон аркасы ағып жатыр. Өгем өзенінен бөлінген Келес ауданында
Қаржантау тау жотасы орналасқан. Жотаның оңтүстік-шығыс бөлігін Қаржан
немесе Жигирень өзені алып жатыр. Жотаның орташа биіктігі-2000 метр.
Мыңбұлақ тауының ең биік нүктесі-2384 метр. Карджан тауларының солтүстік-
батысында Қазығұрт және Қаралдай таулары орналасқан. Бұл таулар өте
ескірген және жойқын.
Жазықтар мен таулардың орналасуы, олардың теңіз деңгейінен
биіктігі көптеген факторларға, атап айтқанда тау жыныстарының пайда болуы
мен құрамына, олардың пайда болу формасына, жердегі ішкі және сыртқы
күштердің уақыты мен әсеріне байланысты. Қазақстан тауларында тауларды
қалыптастыру процесі әлі аяқталған жоқ. Таудағы жер сілкіністері
тектоникалық қозғалыстардың әлі де болатынын дәлелдейді. Оңтүстік
Қазақстан облысында заманауи рельефтің қалыптасуына сыртқы күштер,
әсіресе ағынды сулар мен жел үлкен әсер етті. Краннан су жартастың
бойымен ойпаттарға ағып жатыр. Рельефтің күрделілігі климаттың, су
объектілерінің, топырақтың, флора мен фаунаның қалыптасуына әсер етеді.
Сыр өзенінің ортасынан оңтүстікке қарай Тяньшань дельтасына Талас-Алатау,
Өгем және Қаратау таулары кіреді. Бұл төмен таулар. Бірақ олардың
шығысында өте биік жартасты бөліктер бар.
Облыс территориясы жер бедерінің ерекшелігі бойынша төрт анық
байланысатын бөліктерге бөлінеді:
1. Құмды шөл.
2. Шөлейт.
3. Дала.
4. Шоқылы және таулы жоталы.
Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның көптеген аумағын жазық
аймақтар алып жатыр. Территорияның басым бөлігі сусыз шөл және құрғақ
дала болып келеді. Оны көптеген өзен аңғарлары кесіп өтеді.
Түркістан облысының климаттық жағдайы біркелкі таралмаған.
Қазақстан дүние жүзілік мұхиттардан, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан
облысы орталық бөлігінде су объектілерінен алыс жатқандықтан шұғыл -
континентті және құрғақтығымен көзге түседі. Биік таулардың оңтүстікте
көлбеу жатуы, ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін
кіруіне әсер етеді. Климаттық құрамына географиялық ендіктің де әсері
мол. Азия антициклонының әсерінен облыс территориясында ашық және құрғақ
ауа райы орнайды [11].
Онтүстіктің климаты шұғыл - континентті. Бұл температураның тез өзгеруіне
әкеліп соғады. Ауаның жылдық орташа температурасы облыс бойынша
солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжи отырып 8°С-ден 9°С, 14°С -ге дейін
жоғарылап өзгеріп отырады. Қаңтар - ең суық ай, орташа температурасы
облыс температурасы бойынша - 1°С (оңтүстік) - 10°С-ге (солтүстік) дейін
өзгереді. Температураның абсолюттік минимумы - 30°С-35°С-ге дейін
төмендейді, ал кейбір аудандарда - 38°С-39°С дейін. Солтүстікте орташа
температура -15°С және оңтүстігінде - 11,5°С. Абсолютті суық Созақта -
41°С тіркелген.
Ал жаз айларында оңтүстіктен келетін тропиктік ауа массаларының
әсерінен ыстық және құрғақ ауа райы орнайды. Ең ыстық ай - шілде, шілдеде
ауаның орташа температурасы Қызылқұмда (29 - 30°С), таулы жерлерде (20
-24°С), ең төменгі температура биік таулы аудандарда. Жазда кейбір
күндері оңтүстік бөліктерінде температура 45 - 47° С - ге дейін
жоғарылайды, солтүстігінде 43 - 44°С. Жаз айлары жылы болып келеді және
солтүстік аудандарда 8 айға созылады. Абсолюттік ыстық + 47°С Шардарада
тіркелген.
Жауын-шашын: климаттың ерекше деңгейі-құрғақ. Жазықтағы жауын-шашын
130-250 мм, ал тауларда-400-600 мм.биіктікте, шамамен 700 мм. көп
жағдайда ол көктем мен күзде қатты құлайды. Мысалы, ойпаттарда жылдық
айырмашылық 80-100 мм, ең ылғалды жерлерде-300-400 мм, таулы жерлерде-300-
500-ден 1000-1400 мм-ге дейін.жауын-шашынның көп мөлшері наурыз-сәуір
айларында түседі. Жазда-5-7% - дан аз. Күздің бірінші жартысы құрғақ
болады. Қысқы және көктемгі жауын-шашын жылына 70-80% құрайды.
Қардың қалыңдығы жұқа және біркелкі емес. Қардың орташа қалыңдығы
20-40 см, ол екі айдан бес айға дейін түседі. Қазақстанның оңтүстігінде,
мысалы, Шымкентте 246 мм, жылдың жылы мезгілінде-177-212 ММ.жазда шөлді
өңірде 2216 мм-ге дейін жауын-шашын түседі. Кейбір жылдары тіпті жауын-
шашынсыз, тіпті 3-4 ай ішінде де қар 10-15% аспайды. Еріту наурыз айында
басталады. Нәтижесінде, бұл аудандарда қар жауады. Күн радиациясы 5-7
айға дейін төмендейді. Бұлт жамылғысы солтүстік аймаққа қарағанда 1,5 есе
көп. Аймақта көптеген оңтүстік және Солтүстік желілер бар. Желдің орташа
жылдамдығы 1,9-3,9 м с.қатты жел аймағы, желдің жылдамдығы 5,1 м с.
белгілі желдер-Шақпақ және Арыстан-Қарабас. Ылғалдылығы бойынша аумақ үш
аймаққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz