Жасыл мүктің құрылысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МҮКТЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Мүктердің даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКО - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
2.1Қысқаша физикалық-географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2Мүктердің классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3 МҮКТЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
3.1 Мүктердің адсорбциялық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Мүктердің суды тазалаудағы биологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде әлемде экологиялық проблемалар жылдан жылға өршіп, өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осы мәселелерді шешу ушін көптеген елдерде біраз ғылыми зерттеу жұмыстары жүргузілуде. Экологиялық мәселелерді шешу үшін ең алдымен экологиялық мониторингті жүргізудің көптеген әдістері белгілі. Соның ішінде биологиялық мониторинг әдістері өзінің тиімді әдіс екендігін біраз уақыт бойы көрсетіп келеді. Биологиялық әдіспен мониторинг жасаудың бірқатар тиімділіктері бар, олар: энергия ресурстарының қажетсіздігі, биологиялық индикатордың оңай табылуы және арзандылығы тағы басқа. Сол себептен биологиялық әдістермен мониторингті жүргізу соңғы жылдары жиі қолданылып келеді.
Мүктер - табиғатта кең таралған өсімдіктердің түрі. Оларды өсіру улкен шығында қажет етпейді. Сонымен қатар мүктерді адсорбциялық қасиеті басқа өсімдіктермен салыстырғанда жақсы мәнге ие. Мүк тәрізділердің шаруашылықтағы маңызы және табиғаттағы маңызы зор. Сфагнум мүгінің антибиотикалық қасиеті бар, медицинада қолданылады. Мүктерден құрылысқа қажетті престелген плиталар алады. Шымтезек ауыл шаруашылығында отын ретінде пайдаланылады.
Мүктер өте баяу өседі, жылына 1-2мм-ден бірнеше см-ге дейін ылғал сіңіргіш, топырақ түзеуге қатысады. Қазіргі кезде мүктерге жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі бойынша мүктердің ауыр металдарды гүлді өсімдіктерге қарағанда өте күшті адсорбциялайтындағы анықталды. Ауаның ластануына сәйкес зиянды ауыр металдардың концентрациясы өседі.
Ал мүктердің кейбір түрлері сол ауыр металдарды адсорбциялап отырады екен. Мысалыға, мүктің polуtrichum түрі ceratodon түріне қарағанда ауыр металдарды көбірек адсорбциялайды. Сондықтан мүктер табиғаттың экологиялық мәселелерді шешуде ерекше маңызға ие.
Мүк тәрізділер - жоғары сатыдағы өсімдіктер эволюциясының ерекше тармағы. Жоғары сатыдағы өсімдіктер арасында мүк тәрізділер жоғары бейімделген топ құрайды. Ботаниктер арасында мүктерді ерекше зерттеушілер бриологтар деп атауы, мүк тәрізділер туралы ботаника ғылымы бриология болуы кездейсоқтық емес.
Мүк тәрізділердің ертедегі табылған қазба қалдықтар растайды. Олар карбон дәуірінде табылған. Палеозойда мүк тәрізділерден бауыр мүктер, сфагнум тағы басқа мүктер дамыған деп есептеледі. Палеозойдың бас кезіндегі мүк тәрізділер тұқымдасы қалыптасып, мезазойдың ортасында туыстары пайда болған деп есептеледі.
Үштік кезеңде жоғары мамандалған туыстары пайда болуымен сипатталса, төрттік кезеңде мүк тәрізділердің таралуы мен ареалдарының кеңеюі сипатталады.
Мүк тәрізділер ерте кезден бері табиғат экономикасында ерекше орын алып, құрлықтардың түзілуінің күрделі жағдайында, климат пен өсімдік жабының өзгерісінде сақталып қалды. Мүк тәрізділердің жердің өсімдік жабынын түзеуге жаппай қатысуы басқа өсімдіктер мен жануарлардың қорек ету ортасына да ерекше әсер етті. Жоғары ылғалды және солтүстік, оңтүстік жарты шарлардың қоңыржай белдеулерінде олар торф қабаттарын түзуге белсене қатысқан.
Мүк тәрізділердің тундра зонасындағы ландшафтың маңызы өте белгілі. Бұл өсімдіктер әсіресе тропиктік облыстарда көп. Теңіз денгейінен 3000 м биік тауда мүктік ормандар белдеуі орналсақан.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:Ринофиттердің ашылуына байланысты мүк тәрізділерді осы ертеде пайда болған жоғары сатыдағы өсімдіктердің бір тобынан пайда болуы мүмкін деген пікір туа бастады. Р. Кидстон және У. Ланг олардың кейбір өкілдерін егжей - тегжейлі сипаттап жазды. Сонымен бірге олар мүк тәрізділердің редукцияға ұшырауына және гаметофиттерінің прогрессивтік бағытта дамуына байланысты ойлы пікірлер айтады. Мүк тәрізділердің шығу тегі жөніндегі бұл жорамалды мынадай бірқатар атақты ботаниктер қолдады.
Оларға британия палеоботанигі Д. Скотт, швед палеоботанигі Т. Халлер, орыс ботанигі Б.М. Козо - Полянскийлер болды.. Бұл жорамалдың пайдасына бірқатар палеоботаникалық мәліметтерді келтіруге болады. Мысалы, риниофиттерге жататын хорнеофитонның спорангилерінде сфагнум мен андрея мүктерінің қораптарында болатын бағаналарға ұқсас бағанасы болған.
Одан басқа хорнеофиттерде өткізгіш системасының алғашқы бастамасын байқауға болады, бұл жағдай жер асты органдарында - ризомоидтарында болмайды.
Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе, ол спорогонитес деген девон дәуірінен белгілі жұмбақ туыс. Оның спорофиті жоғары ұшы споронгимен аяқталатын, ұзын тірсектен тұрады, шамасы нағыз жетілген өткізгіш системасы болмайды. Онша жақсы сақталмаған қазба қалдықтар негізінде қаншалықты пікір айтуға болатындығын қайдам, әйтеуір спорогонитестің спорангилерінде шымтезек түзетін мүктердің бағанасына ұқсас бағанасы болған.
Спорогонитесті зерттеген америка палеоботанигі Г. Эндрюс сөз етіп отырған өсімдікті мүк тәрізділермен жақындастырады. Бұл фактілер қаншалықты жеткіліксіз болғанымен, мұк тәрізділердің шығу тегі жөнінде риниофиттік жорамалды жақтайтындығы белгілі. Ең ақырында риниофиттік жорамалдың пайдасына кейбір жағдайлар себеп болады. Мысалы, бриумның (Brium) жәнебір қатар басқада мүк тәрізділердің спорофиттерінің аша тәрізді бұтақтануын атавизим деп қарауға болады.
Диплом жұмысының мақсаты: Экожүйелердің алмасуында мүкердің маңызын қарастыра отырып, мүктердің адсорбциялық қасиетін, суды тазалаудағы биологиялық маңызын зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
oo мүктердің табиғаттағы таралуын, классификациясын және қолданылуы бойынша мәліметтерді жинақтау және жүйелеу;
oo мүктердің түрлерімен танысып, мәліметтерді жинақтау;
oo мүктерді қоршаған ортаның ластануын, яғни биологиялық индикатор ретінде қолдану мүмкіндіктерін зерттеу;
oo ластанған ағызынды суларды улы металл иондарынан тазалау үшін мүктерді пайдасын зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:Қазіргі таңдаэкологиялық мәселелердің маңызды және өзекті проблемаларының бірі, бұл - ластанған өндірістік ағызынды суларды тазалау болып табылады. Ластанған ағызынды сулар қоршаған ортаға үлкен зиянын тигізуде. Осы суларды тазалаудың бірқатар әдістер қолданылады. Атап айтар болсақ, физикалық, химиялық және биологиялық әдістер белгілі. Соның ішінде мүктерді пайдалана отырып биологиялық әдіспен ластанған өндірістік ағызынды суларды тазалау басқа әдістермен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Мұны біз қарапайым ғана мүктерді пайдалану арқылы өте тиімді жолдармен тазарта аламыз.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысының көлемі 70 бет.
1 МҮКТЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мүктердің даму эволюциясы
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің систематикасында мүк тәрізділер ерекше дараланып тұрады. Мүк тәрізділермен қазіргі кезде кездесетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа бөлімдерінің өкілдерінің арасында ешқандайда байланыс жоқ, тіптен аралық формалар да байқалмайды. Сондықтан көп уақыттан бері мүк тәрізділер жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа топтарына мүлдем байланыссыз, тікелей балдырлардан пайда болған деген жорамалдар айтылып жүр және олар қәзіргі кезде де көп қайталануда.
Қалай болғанда да мүк тәрізділер жер бетіндегі өсімдіктердің ерте пайда болған тобы. Бұл өсімдіктердің шығу тегін және жекелеген топтарының арасындағы туыстық байланыстарын анықтауда ең маңызды мәліметті олардың қазба түріндегі қалдықтарын зерттеу береді. Алайда мүк тәрізділердің құрылысының қарапайым болуы және олардың қазба түрінде нашар сақталуына байланысты табылған палеоботаникалық аматериалдар өте аз. Сол себепті бұл материалдар мүк тәрізділердің шығу тегі мен эволюциясы туралы сөз еткенде, негізінен олардың қазіргі кезде кездесетін өкілдерін салыстырмалы түрде зерттеудің нәтижесінде жиналған материалдарды басшылыққа алған жөн. Әрине бұл мәліметтерді талас туғызбайды деп айту қиын. Сондықтан да ботаникатердің арасында мүк тәрізділердің шығу тегі мен эволюциясы туралы көзқарас бірдей емес. Қайта бұл жөнінде бірін - бірі көбіне жоққа шығаратын, диаметральді қарама - қайшы келетін көз қарастар толып жатыр.
Мүк тәрізділердің вегетативтік органдарының қалдықтары таскөмір дәуірінің соңғы кезеңдерінен белгілі екендігі ешбір талас туғызбайды. Сол кездерден бауыр мүктерінің, соның ішінде Marchantiaceae - ға ұқсас талломды және Polytrichaceae - ға ұқсас жапырақты сабақты формалары белгілі. Алайда соңғы кездері мүк тәрізділерді споралары бұрынғы силур және девон қабаттарынан белгілі болып отыр. Ал құрғақта кездесетін өсімдіктердің споралары Балтық бойында тіптен кембрий дейінгі қабаттардан табылған.
1957 жылы перм қабаттарынан жасыл мүктердің 4 түрі және Protosphagnum деген жаңа туыс сипатталып жазылды. Соңғысының өкілдері сфагнум мүгінен жапырағында жүйкелерінің болмауымен ажыратылады. Палеозой эрасынан бауыр мүктерінің 7 түрі және жапырақты сабақты мүктердің 9 түрі белгілі. Мезозойдан бауыр мүктерінің 13 түрі, жасыл мүктердің 1 туысы және спагнумның 1 түрі белгілі.
Кайнозойда мүк тәрізділер өте көп кездеседі. Үшінші дәуірден бауыр мүктерінің 34 түрі және жапырақты сабақты м.ктердің 105 түрі белгілі. Олардың қазіргі кездерде кездесетін мүктерден айырмашылығы жоқ деп айтуға болады [1].
Үшінші дәуірде алғашқы рет жапырақты сабақты бауыр мүктері кездеседі. Сонымен қазіргі кездегі палеоботаникалық мәліметтер мынаны көрсетеді:
oo мүк тәрізділер өте ертеде пайда болған және жеке дараланған өсімдіктердің тобы. Қазба түріндегі мүк тәрізділердің ішінде жоғары деңгейде дамып қалыптасқан өсімдіктердің бар екекндігі бізге белгілі. Ол дегеніміз мүк тәрізділердің ұқақ эволюциялық даму сатысынан өткен өсімдіктер екендігін көрсетеді;
oo мүк тәрізділердің үш класы да (бауыр мүгі, антоцероттылар, жапырақты мүктер) өте ертеде дараланған, шамасы силур дәуірінде немесе одан да ертеректе;
oo бауыр мүктерінің ішінде талломды формалары жапырақты сабақтыларына қарағанда бұрынырақ пайда болған. Соңғылары тек неогеннен бастап белгілі;
oo сфагнум мүктері өте ертеде пайда болған өсімдіктердің тобы, олардың палеозой эрасында пайда болғандығы күмән туғызбайды.
Алайда мүк тәрізділердің тікелей шыққан тегін палеоботаника бізге аша қойған жоқ. Қазіргі кездердегі және қазба түріндегі жасыл мүгінің құрылыстары жөніндегі қолда бар мәліметтердің барлығы, олардың жекелеген қатарлармен кластарының арасында тығыз байланыстың бар екендігін бұлтартпай дәлелдейді.
Алайда бұл байланыстар мүк тәрізділердің тармақтарының барлығын бір бағытта дамыған деп қарап, оларды системада бір түзудің бойына орналастыру жеткіліксіз. Басқаша айтқанда сөз етіп отырған байланыстар мүктәрізділердің барлық тармақтарын, системада бір түзудің бойында бір - бірімен соншалықты тығыз жақындастырмайды. Бөлім секілді үлкен тармақтарда, даму әрине әртүрлі бағытта жүрген, параллель дамығандары да болған. Сонымен бірге эволюциялық тұрғыдан алып қарағанда әртүрлі бағытта дамыған мүк тәрізділердің бір - біріне ұқсас белгілері пайда болған.
Барлық қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, мүк тәрізділердің шығу тегі мен эволюциясын мына тұрғыдан беруге болады.
Мүк тәрізділердің эволюциясының гаплоидты (гаметофиттік) тармағы жоғары сатыдағы өсімдіктердің ең ертеде пайда болған тобы. Ол басқа диплоидты тармақ секілді (Pteridophyta, Gymnospermatophyta, Angiospermatophyta) балдырларының ертедегі бір түрлерінен пайда болған. Бұл балдырлардың паренхималық клеткалардан тұратын, субстраттың бетінде төселіп жататын талломдары дорзовентральді, дихотомиялы бұтақтанған болып келеді. Олардың ұрпақ алмасуы айқын байқалады, әдетте гаметофит пен спорофит бірдей дамыған. Гаметофитінде көп клеткалы гаметангилері жетіледі, олар қазіргі кезде кездесетін кейбір қоңыр балдырлардың гаметангилеріне ұқсас болады, ал спорафитінде - спорангилері қалыптасады. Осындай балдырлар құрлықта өмір сүруге ауысқан. Олардың көп клеткалы гаметангийлері архегоний мен антеридииге айналған.
Ұрықтану архегониидің ішінде жүре бастаған және ол балдырлардағыдай сулы ортада емес, құрғақ ортада іске асу мүмкіндігіне ие болған. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан пайда болған спорофит біртіндеп өз бетінше өмір сүру мүмкіндігінен айырылып, гаметофиттің есебінен жартылай паразиттік өмір сүруге ауысқан. Қысқасы спорофиттің өмірі гаметофитпен тығыз және тұрақты байланыста болады. Бұл жағдай спорофиттің редукцияға ұшырауына әкеліп соқтырады. Алғашқы кездерде спорофит үлкейіп өсіп, архегонийдің қабырғаларын жыртып шығып, сыртқа түсіпқалып отырады. Кейіндеу спорофиттің біртіндеп редукцияға ұшырауының нәтижесінде жекеленген спорангийлер бір - бірімен біртіндеп бірігіп, тұтас споралық денешік, біріңғай спорангий түзеді. Споралардың жер бетінде дамуы оларды қорғауды қажет етеді. Біртұтас болып қалыптасқан спорангийлердің сыртқы клеткалары жыныстық қабілетін жоғалтып қорғаныш қабатын түзеді.
Спорофит одан әрі әбден жетілген. Спорофиттің төменгі жағынан гаусториясы жетіледі, ол гаметофиттің ұлпасына еніп тұрады.
Жер беті жағдайында споралардың жақсы шашылуына бейімділік пайда болған (қорапшаны пораларымен өсімдіктің үстіне көтеріп шығаратын тірсектің жетілуі, қақпақшалардың қалыптасуы, перистомдардың түзілуі және т.б). Гаметофит алғашқы кезде пластинка тәрізді, таломмды, ауалы ортада жетіле отырып, жыныстық процестерден басқа спорогонның дамуын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге өзіде одан әрі жетіле түседі. Ол ассимиляция процесі көп жүретін таломмның үстінгі қабатын жетілдіреді. Біртіндеп мүк тәрізділердің жапырақты сабақты формалары қалыптасқан және олардың ең құрылысы күрделілері аса үлкен мөлшерге жеткен. Осы мүктердің батпақта емес, құрғақтау жерлерде өсетіндерінің, сабақтарының анатомиялық құрылысы стельдік құрылысты сабақтарға өте ұқсас болады. Алайда гаметофиттің негізгі атқаратын қызметі жыныстық процесті қамтамасыз ету болып табылады. Ол ылғалды ортада бір жерден екінші жерге жылжып отыратын, қозғалғыш сперматозоидтардың көмегімен жүзеге асады. Осы жағдайлар гаметофиттердің құрылыққа ауысуына бірден - бір мүмкіндік береді. Дегенмен мүк тәрізділердің таралуы ылғалды ортамен шектелген болады. Ал қалған жоғары сатыдағы өсімдіктердің тобының даму циклында спарофиті басым болып келеді, олар құрғақта өмір сүруге жақсы бейімделген және қысқа уақыттың ішінде құрылықты тұтас жауып кеткен.
Сонымен мүк тәрізділер қандай балдырлардан пайда болуы мүмкін? Жоғарыда айтылғандай, ол шамасы қоңыр балдырлар болса керек. Олардың ішінде морфологиялық құрылысы жағынан әлдеқашан күрделі жағдайға жеткен формалары кездеседі. Бұларға қазіргі кездегі Dichtyota, Laminaria және т.б мысал бола алады. Тек қоңыр балдырларда ғана көп клеткалы гаметангилер болады. Алайда қоңыр балдырлардың түсінің қоңыр болуы және клетка құрылысының басқаша болуы олардан мүк тәрізділерді шығаруды қиындатады. Сондықтан кейбір ғалымдар мүк тәрізділерді жасыл балдырлардан шығарады. Шындығында, тең талшықты жасыл балдырлардың пигменттерінің құрамы мүк тәрізділердің пигменттерімен бірдей болы келеді. Атап өтетін болсақ, хлорофилл, ксантофилл, каротин, қор заты ретінде оларда крахмал жиналады. Олардың екеуінде де клеткаларының құрылысы мен клетка қабықшаларының құрамы да өте ұсақ. Ең соңында осылардың екеуінің де сперматозоидтарының ультраструктурасының өте ұқсас екендігін аңғарамыз. Жасыл балдырлардың ішінде қазіргі кездерде кездесетін және жойылып кеткен өкілдерінің ішінде морфологиялық жағынан күрделі, тілімделген талломы және қоңыр балдырларға тән көп клеткалы гаметангийі бар түрлері біздерге белгісіз. Алайда, К.И. Мейер 1930[2] жылдардың өзінде хетонема деген жасыл балдырлардан көп камералы антеридийді сипаттап жазған. Олардан басқа хара балдырларының да құрылысы ерекше болып келетін, көп клеткалы жыныс органдары болады. Бұл балдырлардың вегетативтік денесінің күрделі болып келуі, жасыл балдырлардың жер бетіндегі жер бетіндегі өсімдіктерге тән құрылысқа ұмтылғандығын көрсетеді. Мүк тәрізділерді жасыл балдырлардан шыққан деген көзқарасты жақтаушылардың тұжырымдауынша, жасыл балдырлардың ішінде бұрын көп клеткалы гаметангийі бар формалары болған. Бұл жағдай мүк тәрізділерді Chaetophorales типтес жасыл балдырлардан шығаруға негіз болады. Олардың талломдарының құрылысының гетеротрихозды екендігі байқалады. Олардың вегетативтік денесінің төменгі жағы субстраттың бетінде төселіп жатады, ал одан жоғары қарай көбеюге қабілеті бар клеткалардан тұратын тік жіпшелер кетеді.
Мүк тәрізділердің жорамал тегі, үстіңгі жағында көп клеткалы гаметангийлері бар, паренхималық пластинка түрінде қарастырылып, бейнеленген өсімдіктер болып келеді. Сонымен, олардың хетофоралықтардан айырмашылығы сол, жерге төселіп өсетін бөлігі біршама жетілген болып келеді, ал тік бөлігі редукцияға ұшырап, тек жыныс органдары түрінде берілген. Осындай гетеротрихозды жасыл балдырлар, құрылыққа шығып, одан әрі жоғарыда сиптталғандай жолмен дамуы мүмкін.
Алайда споралы жеміссіз өсімдіктердің жыныс органдары, антеридий және архегоний спораларының құрылыстарының арасында үлкен ұқсастықтардың болуы бұл жорамалға қайшы келеді. Антеридийлер, архегонийлер, спорангилер және устьицелері секілді күрделі құрылымдардың өсімдіктер дүниесінің бір - біріне тәуелсіз, екі түрлі эволюциялық линиясынан пайда болған деп жорамалдау қиын. Сондықтан да қазіргі кездерде ботаниктердің көбісі мүк тәрізділер мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа бөлімдерінің шығу тегі бір деген көзқарасты көбірек мойындауда.
Ринофиттердің ашылуына байланысты мүк тәрізділерді осы ертеде пайда болған жоғары сатыдағы өсімдіктердің бір тобынан пайда болуы мүмкін деген пікір туа бастады. Р. Кидстон және У. Ланг олардың кейбір өкілдерін егжей - тегжейлі сипаттап жазды. Сонымен бірге олар мүк тәрізділердің редукцияға ұшырауына және гаметофиттерінің прогрессивтік бағытта дамуына байланысты ойлы пікірлер айтады. Мүк тәрізділердің шығу тегі жөніндегі бұл жорамалды мынадай бірқатар атақты ботаниктер қолдайды.
Оларға британия палеоботанигі Д. Скотт, швед палеоботанигі Т. Халлер, орыс ботанигі Б.М. Козо - Полянский жатады. Бұл жорамалдың пайдасына бірқатар палеоботаникалық мәліметтерді келтіруге болады. Мысалы, риниофиттерге жататын хорнеофитонның спорангилерінде сфагнум мен андрея мүктерінің қораптарында болатын бағаналарға ұқсас бағанасы болған.
Одан басқа хорнеофиттерде өткізгіш системасының алғашқы бастамасын байқауға болады, бұл жағдай жер асты органдарында - ризомоидтарында болмайды.
Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе, ол спорогонитес деген девон дәуірінен белгілі жұмбақ туыс. Оның спорофиті жоғары ұшы споронгимен аяқталатын, ұзын тірсектен тұрады, шамасы нағыз жетілген өткізгіш системасы болмайды. Онша жақсы сақталмаған қазба қалдықтар негізінде қаншалықты пікір айтуға болатындығын қайдам, әйтеуір спорогонитестің спорангилерінде шымтезек түзетін мүктердің бағанасына ұқсас бағанасы болған.
Спорогонитесті зерттеген америка палеоботанигі Г. Эндрюс сөз етіп отырған өсімдікті мүк тәрізділермен жақындастырады. Бұл фактілер қаншалықты жеткіліксіз болғанымен, мүк тәрізділердің шығу тегі жөнінде риниофиттік жорамалды жақтайтындығы белгілі. Ең ақырында риниофиттік жорамалдың пайдасына кейбір жағдайлар себеп болады. Мысалы, бриумның (Brium) жәнебір қатар басқада мүк тәрізділердің спорофиттерінің аша тәрізді бұтақтануын атавизим деп қарауға болады [3].
Риниофиттік жорамалды барынша дәлелденген деп қарауға болмайды. Өйткені ботаниктердің бәрі бірдей оны қолдап отырған жоқ. Егер осы жорамал толығынан дәлелденер болса, онда мүк тәрізділердің спорофиттерін, дихотомиялы бұтақтанған спорофиттің тектік формаларының редукцияға ұшырауынан кейінгі, ақырғы жемісі деп қараған жөн. Бұл көзқарас бойынша спорогон дегеніміз риниофиттердің соңғы бұтақтарының біріне сәйкес келеді. Бұл монотеломды спорофит. Егер мүк тәрізділер шын мәнінде риниофиттерден шыққан болса, онда шамасы олардың ылғалы мол жерлерге бейімдеушілігінің нәтижесі болғаны. Мүк тәрізділердің өткізіш системасының өте қарапайым болуын, көп жағдайда тіптен жойылып кетуінде, осы жоғарыда айтылған бейімделушілік қасиетімен түсіндіруге болады. Ал мүк тәрізділердің өткізгіш системасының ертеректе жақсы жетілген болғандығын және жақсы жұмыс істегендігін, олардың көп жағдайда рудименттік устьицелерінің болуы айқындай түскендей. Өйткені устьице өткізгіш системасымен байланыста болады. Алайда осындай аса күрделі бейімделушіліктің, жақсы жетілген өткізгіш системасы жоқ, толық автотрофты ұрпақ ретінде, өз бетінше өмір сүре алмайтын спорофиттерде жүруіне сену қиын. Сондықтан устьиценің болуы мүк тәрізділердің спорофитті жақсы жетілген өсімдіктерден шыққан деген көзқарасты дәлелдей түскендей. Ондай өсімдіктер риниофиттер болуға тиісті.
Мүк тәрізділердің кластарының үшеуі де жоғары сатыдағы өсімдіктердің дамуының ортақ діңінен өте ертеде алыстап кеткен.
Антоцероттықтардың гаметофиттері басқа мүктерге қарағанда ең қарапайым белгілерін сақтаған. Олардың талломдарында балдырлардың, әлі де бірқатар қасиеттері байқалады. Хромотофорында пиреноидтары бар, ерекше өсу бүршіктері болады және тағы басқа белгілері бар. Бірақ та антоцероттықтардың спорофитінің құрылысы керісінше өте күрделі. Спорогонының құрылысында бірқатар жапырақты мүктермен ортақ белгілері бар. Бірақ, барлық бауыр мүктеріндегі секілді споралары және пружинкалары болады. Меристемалық ұлпаларының болуына байланысты, спорогон ұлғайып өсуге қабілетті болып келеді.
Антоцероттықтар мүктердің системасында біршама дараланып тұрады және олар өз алдына бөлек шығарылуға тиісті.
Бауыр мүктерінің ішінде сферокарпустар қатарының талломының құрылысы қарапайым болып келеді. Бұл қатардың өкілдерінің талломында маршанцияларға да, метцгериялар қатарына да тән белгілер бар. Сондықтан да сферокарпустарды осы екі қатарды байланыстыратын буын ретінде пайдалануға болады. Ал сферокарпустардан маршанциялар мен юнгерманиялар бастау алған болу керек. Маршанциялар ішкі құрылыстарын күрделендіре отырып дамыған, бірақ талломдық құрылысын сақтай білген. Юнгерманиялар қарапайым, анатомиялық құрылыстарын сақтай отырып, сыртқы құрылыстарының күрделенуіне қол жеткізген. Сөйтіп олардың жапырақты сабақты құрылысы қалыптасқан. Маршанциялардың ішіндегі ең күрделі формаларының ассимиляциялық ұлпалары бар ауа қуыстары, устьицесі қарапайым және тілше ризоидтары, күрделі көтермелері болады. Олардың ауа қуыстарын жоғалтқан, біршама қарапайым формалары жетілген. Олардың қорапшаларында тек споралар ғана жетіледі, пружинкалары түзілмейді. Юнгерманиялардың ішіндегі ең қарапайымдыларына метцгериялар қатарының өкілдері жатады. Оларда талломды өсімдіктер басым болып келеді. Сонымен қатар, жапырақты сабақты мүктерге ауысатын аралық формалары да кездеседі. Метцгериялар қатарының өкілдерінің ішінде жапырақтарының пайда болуы, шамасы әртүрлі эволюциялық қатарларында бірнеше рет қарапайым жағдайға оралғандық байқалады.
Жапырақты формалары арқылы метцгериялар мен юнгерманиялардың арасындағы байланыс айқындалады. Соңғылары барлық уақытта жапырақты бауыр мүктері болған. Бұл тұрғыдан қарағанда әсіресе Haplomitriales қатары ерекше қызық. Оның өкілдерінің тік өсетін тік жапырақты сабақтары пайда болады, бірақ Haplomitrium қатары әлі метцгериялар қатарына жатады, ал Colobryum юнгерманиялылар бауыр мүгі болып есептелінеді. Түрлерінің жалпы саны жағынан юнгерманиялар ең көбі болып есептелінеді, олар әсіресе табиғи жағдайда ересен көп болып келеді және палеоботаникалық деректер көрсеткендей талломды мүктерден кейін пайда болған.
Жапырақты мүктердің жекелеген қатарларының өзара туыстық байланыстары және олардың бауыр мүктерімен, антоцероттармен байланыстары әлі күнге дейін жеткілікті зерттелмеген. Sphagnales, Andreaeales және Bryales деген үш қатардың алғашқы екеуі біршама қарапайым болып келеді. Олардың жапырақты юнгерманиялармен ұқсастықтарының барлығы айқын байқалады. Спагнумның жапырағының бір қабат, жүйкеленбеген болып келуі, Андрияның антеридийлерінің құрылысымен олардың қақырап ашылуы, екі қатардың да протонемаларының пластинка тәрізді болуы және тағы басқалар. Сонымен бірге бұл қатарды бағаналарының толық жетілмеуі, перистомының болмауы және қорапшасының жақсы жетілген аяқшасының болуы жақындастырады.
Bryales қатарының спорофиті мен гаметофитінің құрылыстары біршама күрделі болады.
Жасыл мүктердің спорогондары біршама көп дифференциацияланған. Оның жақсы жетілген әртүрлі өкілдерінде құрылысы әрқилы болып келетін перистомы болады. Спорогондарының жақсы жетілген аяқшасы болады. Сабақтарының өткізгіш шоқтары болады, кейбір күрделі формаларында ол қарапайым папоротник тәрізділердің стельдік құрылысына ұқсас болып келеді. Сонымен бірге архегонийлері мен антеридийлерінің құрылыстарымен де және сырт кескіні бойынша да Andreaeales қатары Bryales қатарына ұқсас. Осылардың барлығы бір жағынан Sphagnales және Andreaeales қатарларының және екінші жағынан Bryales қатарымен арасында тығыз байланыстардың барлығын көрсетеді.
Шамасы олар үшеуіне де ортақ бір тектен шыққан болса керек. Өзінің шығу тегі жағынан жапырақты мүктер юнгерманиялармен байланыста болуы мүмкін. Бірақ, біршама ұарапайым құрылысты Sphagnales және Andreaeales қатарларының Anthocerotales қатарымен байланысы бұрынырақта болған, бағанасы толық жетілмеген, спорангии күмбез тәрізді және басқа белгіліері. Бұл мәселенің шешілуі жаңа мәліметтердің жинақталуын атап айтқанда жапырақты мүктердің эмбриологиясы жөніндегі материалдарды қажет етеді.
Соңғы кездері бірқатар ботаниктер Б.М. Козо - Полянский, әсіресе А.Л. Тахтаджян мүктрерді екінші рет пайда болған, редукцияға ұшыраған топ деп қарастырғанды жөн көреді. Оларды риниялар типтес риниофиттерден, псилофиттерден шығарады.
Мүк тәрізділердің дамуын, олар өсімдіктердің осы тобының ылғалы жоғары ортада өсуіне байланысты, жапырақты сабақты формаларынан талломды формаларына қарай жүрген деп қарастырады. Қарапайым мүк тәрізділердің осы тұрғыдан қарағанда спорофиттері қазіргі кездегі мүктердің спорофиттерінен әлде өайда жақсы жтілегн болған. Гаметофиттерінің құрылысы радиальды симметриялы жапырақты сабақты болған. Осындай формаларының біртіндеп редукцияға ұшырауының нәтижесінде барлық қалған мүк тәрізділер пайда болған. Бауыр мүктерінің ішінде құрылысы радиальды болып келген жапырақты сабақты Haplomitriales ең ерте пайда болғандарына, ал дорзовентральді болып келгендері, жас кейін пайда болғандарына жатады. Содан соң талломды юнгерманиялар, ең соңында маршанциялар пайда болған.
Bryophyta - лардың ішінде ең жақсы жетілгендеріне талломды формалары жатады [4].
Бұл көзқарас кейбір риниялардың, оның ішінде Horneophyton - ның спорангийлерінің құрылысының сфагнумдардың және андрея мүктерінің спорогондарының ұқсастығына негізделген. Мүк тәрізділердің ылғалды ортаға ауысуына байланысты өткізгіш системасы мен жабындық ұлпасы редукцияға ұшыраған, устьицесі жойылған және т.б.
Бірақта бұл көзқараспен келісу қиын, өйткені мүк тәрізділердің алғашқы пайда болғандары ретінде, гаметофитінің құрылысы күрделі болып келетін көкек зығырын алу онша дәлелді бола қоймады. Себебі, псилофиттердің гаметофиттерінің құрылысының қандай болғандығы әлі күнге дейін белгісіз болып отыр.
Псилофиттердің ішінде талломды формаларының ашылуы өте қызық жағдай болды.
2400 дей түрі бар өсімдіктердің тұтас бір бөлігін Bryophyta - ны регрестің жемісі деп қарау мүмкін емес. Өсімдіктердің эволюциясы жануарлардікі секіліді дамудың прогрессивтік бағыты. Регрессивтік даму өсімдіктер дүниесінің барлық топтарында кездеседімысалы, гүлді өсімдіктердің ішіндегі паразитті және сапрофитті тұқымдастарының Cuscutaceae, Raffiesiaceae және басқалардың морфологиялық және анатомиялық құрылыстары өзгеріп аса қарапайым қалыпқа келген, суда өсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің өткізгіш және механикалық ұлпалары редукцияға көп ұшыраған және тағы басқалар.
Бұл жағдай мүктәрізділерде белгілі. Мысалы, бауыр мүктерінің әртүрлі эволюциялық деңгейлерінде таллоиды формаларының жапырақты формаларынан шыққандығы белгілі. Бірақ бұл олардың эволюциялық дамуының негізгі бағыты емес, шындығында талломды формасының жапырақтыға қарай ауысуы дамудың нағыз прогрессивтік бағыты болып табылады.
Юнгерманиялардың түрлерінің, туыстарының, тұқымдастарының сандарының ересен көп болуы олардың жастығын, кейін пайда болғандығын көрсетеді. Оларда қазіргі уақытта жаңа түрлердің түзілуінің ерекше қарқынмен жүріп жатқан кезеңі. Палеоботаникалық зерттеулердің нәтижесінде мезозой және палеозой эраларында бауыр мүктерінің талломды метцгериялар болғандығын, ал жапырақты бауыр мүктерінің кейін пайда болғандығын дәлелдеп отыр.
Мүктер - қылқанды жапырақты дымқыл ормандар мен батпақтанған шалғындықтарда өсетін аласа өсімдік. Олар тастардың үстінде, ағаштардың діндерінде, топырақта тұтасып, шым түзеді. Сыртқы түріне қарай әр түрлі болады. Мүктердің ішіндегі кең тараған түрі -- жасыл мүк.
Жасыл мүктің құрылысы. Жасыл мүктің биіктігі 12-20 см., жоғары тік өсетін жіңішке сабағы болады. Сабаққа майда, жасыл, жіңішке жапырақтар бекиді. Мүктің жапырағын микроскоппен қарағанда оның бірнеше қатар жасушалардан тұратынын және жасушаларында хлорофилл дәндері бар екенін көруге болады. Жасушада органикалық заттар түзіледі. Мүктер -- көп жылдық өсімдік. Мүктің тамыры болмайды. Тамырдың орнына сабақтың жер астындағы бөлімінде жіп тәрізді жіңішке өскіндер болады. Оны ризоид деп атайды. Ризоидтардың көмегімен мүк топырақтан су мен минералды тұздарды сорады. Мүктер де, басқа жасыл өсімдіктер сияқты, қоректенеді. Ол топырақтан су мен минералды тұздарды алса, ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді. Көмірқышқыл газ бен судан хлорофилл дәндерінде органикалық заттар түзіледі.
Мүктің тіршілік жағдайы. Мүк - күй талғамайтын өсімдік. Ол қатты суықты және өте ыстықты көтереді. Қоласыз жағдайлар болғанда, өсуін тоқтатады, бірақ солып қурамайды. Жаңбыр жауып, күн жылынғада қайтадан өсе бастайды. Өздерінің төзімділіктері арқасында олар басқа өсімдіктер тіршілік ете алмайтын жерлерде өсе алады.
Мүктердің көбеюі. Жаздыгүні жасыл мүктің сабағының жоғары ұшында жіңішке сағақты қызғылт-қоңыр түсті қауашық өсіп шығады, қауашықтың ішінде майда споралар болады. Қауашықтың сыртын қалпақша жауып тұрады, ол спораны құрғап кетуден сақтайды. Споралар піскен кезде қалпақша түсіп қалады, қауашықтың қақпағы ашылып, споралар сыртқа шашыла бастайды. Дымқыл жерге түскен споралар тез өніп, тарамданған жіңішке жасыл түсті жіпшелер -- өскін пайда болады. Осы жіпше тәрізді өскіндерге бүршіктер шығып, ол бүршіктерден жапырағы мен сабағы бар жас көкек мүгі өсіп шығады. Көкек мүгі -- дара жынысты. Бір өсімдіктің ұшында аталық жыныс жасушалары жетілсе, екінші өсімдікте аналық жасушасы жетіледі. жаңбыр жауған кезде аталық жыныс жасушасы сумен ағып, аналық жыныс жасушсымен қосылып, ұрықтанады. Ұрықтанған жасушадан қауашақ өсіп шығады. Спорадан өніп шыққан жасыл жіпше - өскіннің жіп тәрізді балдырларға ұқсас болуы, жынысты көбеюдің тек сулы ортада жүруі мүктердің ертедегі жіп тәрізді балдырлардан шыққанын дәлелдейді.
Шымтезек мүгі (ақ мүк). Мүктердің табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы
Сазды, батпақты жерлер мен батпақтанған шалғындықтарда, ылғалды ормандарда шымтезек мүгі өседі. Кепкенде түсі ағарып кететіндіктен, ақ мүк деп те атайды. Батпақты жерлерде тұтасып, қалың кілемдей шымтезек мүгі өседі. Ақ мүктің сабағы ұзын, жан-жаққа тарамдалған, бірақ өте нәзік, әлсіз, сабағында майда жапырақтары бар; тамыры да, ризоиды да болмайды. Жапырағы бір қабат жасушалардан тұрады. Бір жасушалары жасыл түсті хлорофилі бар тірі болса, екінші жасушалары түссіз - өлі болады. Өлі жасушаларының қабықшасындағы тесіктері арқылы су кіріп, мүктің салмағы 35 есеге дейін артады. Құрғақ күндері өлі жасушаларының іші ауаға толы болатындықтан, өсімдіктің түсі де ақ болады. Көбеюі жасыл мүкке ұқсас болады. Шымтезектің пайда болуы. Батпақ шымтезек мүгінен пайда болады. Мүк сабағының жоғары ұшынан өседі, сабағының төменгі бөлімінде ризоидтар болмайды, әрі суда тұрғандықтан, бірте-бірте өледі. Өлген бөліктері оттегі аз ғана енсе болғаны бактериялардың әрекетінен шіриді. Шымтезектің түзілуіне ақ мүктен басқа, батпақ өсімдіктерінің шіріген қалдықтары қосылады. Оттегі жоқ болғандықтан, ақ мүк өскен батпақтарға түскен жәндіктер мен жануарлар шірімей, ұзақ жылдар бойы сақталады. Шымтезек өнеркәсіп үшін отынның қоры болып табылады. Шымтезек органикалық тыңайтқыш ретінде егін даласын өңдеуге де пайдаланады. Шымтезекті сұйық қалдықтарды жақсы сіңіретіндіктен, малдың астына төсейді. Демек, ақ мүктерде ризоидтар болмайтыдықтан, төменгі бөліктер шіріп, шымтезекке айналады.
Мүктің табиғаттағы маңызы. Мүктер, басқа өсімдіктер сияқты, органикалық заттарды түзу кезінде атмосфераға оттегін шығару арқылы табиғаттағы зат айналымына қатысады.
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКО - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
2.1 Қысқаша физикалық-географиялық сипаттамасы
Мырзашөл өңірі үлкен тегістікті алып жатыр.Оның солтүстік және шығыс жақтарынСырдария ағымының ертедегі су ағымы, оңтүстік жақтары Түркістан тауларынан басталады. Мырзашөл өңірі тегіс болғанымен оның рельефінде үлкен ойпандар бар. (Арнасай, Жетісай, Сардаба). Мырзашөл өңірінің жалпы жер көлемі бір миллион гектар жер. Біз зерттеу жүргізген Мақтаарал ауданы осы өңірдін батыс бөлімінде орналасқан.
Мақтаарал ауданы Мырзашөлдің солтүстік бөлігіне орналасқан.Шығыс және солтүстік шығысы Мақтаарал ауданымен, батыс және солтүстік батысы Киров ауданымен, ал оңтүстік және оңтүстік батыс бөлігі Өзбекстан Республикасына қарасты Жызақ облысының Мырзашөл ауданымен шекаралас.
Климаттық жағдайын айтсақ шөлейт зонаға орналасқан. Мұндағы климат өте ыстық жазымен, жауын - шашынның мүлдем аз мөлшерімен сипатталады. Мырзашөл аудандарында ауаның жылдық орташа температурасы - 13,2 [0] С. Жаз уақытында күннің ашық және ауаның құрғақ болуы салдарынан топырақтың үстіңгі қабаты мен ауаның төменгі қабаты қатты қызады. Жаз кезеңінде орташа айлық ауа температурасы шілдеде 25 - 29 [0] С - ге жетеді. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,3 - 5,3 м сек шамасында ауытқиды. Суықсыз кезеңнің ұзақтығы 220 - 230 күнге дейін созылады. Облыста бірінші күзгі суық көбінесе қазанның ортасына, ал көктемгі соңғы аяз сәуір айының бірінші жартысында байқалады. өңірінде жауын - шашын мөлшері 262 мм болатындығы көп жылдық орташа көрсеткіштер бойынша алынды. Жауын - шашынның негізгі бөлігі қараша - наурыз айларында жауады ( 63 - 66 % ). Жылдық ең құрғақ кезеңі - жаз, ол кезде жауын - шашын мөлшері 6 - 8 % - дан аспайды.
Мырзашөлде ашық сұр түсті топырақ көп тараған. Территорияның едәуір бөлігінде жер тұзданбаған. Алайда мұнда орташа және нашар сортаңданған жерлерде бар. Бұл аймақта топырақтың тұздануы жер асты суының жақын тұруынан болатын құбылыс. Механикалық құрамы бойынша ашық түсті сұр топырақ орташа саздақ топырақ қатарына жатады. Анағұрлым жеңіл топырақ негізінен алғанда даланың солтүстік - батыс бөлігінде созылады. Жер асты суының деңгейі 3 - 4 метр тереңдікте орналасқан және ол ауытқып отырады. Сырдария өзенінің орта бөлігі ағысының шығысынан оңтүстікке қарай Тянь - Шань тауының атыраптарына - Талас Алатауы, Өгем қыраттары және Қаратау таулары кіреді. Бұлар биік емес аласа тауларға жатады. Бірақ олардың шығыс бөлігінде жартастардың өте биік жерлері де бар.
Облыс территориясы жер бедерінің ерекшелігі бойынша төрт анық байланысатын бөліктерге бөлінеді:
1. Құмды шөл.
2. Шөлейт.
3. Дала.
4. Шоқылы және таулы жоталы.
Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның көптеген аумағын жазық аймақтар алып жатыр. Территорияның басым бөлігі сусыз шөл және құрғақ дала болып келеді. Оны көптеген өзен аңғарлары кесіп өтеді. Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық жағдайы біркелкі таралмаған. Қазақстан дүние жүзілік мұхиттардан, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы орталық бөлігінде су объектілерінен алыс жатқандықтан шұғыл - континентті және құрғақтығымен көзге түседі. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы, ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер етеді. Климаттық құрамына географиялық ендіктің де әсері мол. Азия антициклонының әсерінен облыс территориясында ашық және құрғақ ауа райы орнайды [5].
Онтүстіктің климаты шұғыл - континентті. Бұл температураның тез өзгеруіне әкеліп соғады. Ауаның жылдық орташа температурасы облыс бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжи отырып 8°С-ден 9°С, 14°С -ге дейін жоғарылап өзгеріп отырады. Қаңтар - ең суық ай, орташа температурасы облыс температурасы бойынша - 1°С (оңтүстік) - 10°С-ге (солтүстік) дейін өзгереді. Температураның абсолюттік минимумы - 30°С-35°С-ге дейін төмендейді, ал кейбір аудандарда - 38°С-39°С дейін. Солтүстікте орташа температура -15°С және оңтүстігінде - 11,5°С. Абсолютті суық Созақта - 41°С тіркелген.
Ал жаз айларында оңтүстіктен келетін тропиктік ауа массаларының әсерінен ыстық және құрғақ ауа райы орнайды. Ең ыстық ай - шілде, шілдеде ауаның орташа температурасы Қызылқұмда (29 - 30°С), таулы жерлерде (20 - 24°С), ең төменгі температура биік таулы аудандарда. Жазда кейбір күндері оңтүстік бөліктерінде температура 45 - 47° С - ге дейін жоғарылайды, солтүстігінде 43 - 44°С. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік аудандарда 8 айға созылады. Абсолюттік ыстық + 47°С Шардарада тіркелген.
Жауын - шашын: климатты айрықша деңгейлігі құрғақшылық болып табылады. Жауын - шашын мөлшері жазықты аудандарда 130 - 250 мм, ал таулы аудандарда 400 - 600 мм. Жоғарғы таулы аудандарда 700 ммшамасында. Бірақта жауын - шашынның түсуі бірқалыпты емес, өзгеріп отырады. Негізінен көктем және күз айларында көп жауады. Мысалы, жазықты аудандарда жылына 80-100 мм, ең ылғалды кездері 300-400 мм, таулы аудандарда жауын - шашын мөлшері 300-500 - ден 1000-1400 мм -ге дейін түседі. Көктемде және күзде жауын - шашынның екі максимумы белгіленеді. Ең көп жауын - шашын наурыз және сәуір айларьнда түседі. Жазда төмен 5-7 %. Күздің бірінші бөлігі құрғақ болады. Қысқы - көктемгі жауын - шашын жылына 70-80 % - ті құрайды.
Қар қалыңдығы жұқа және бірқалыпты емес. Қардың орташа қалыңдығы 20-40 см, және ол екі айдан бес айға дейін жатады. Қазақстанның оңтүстігінде, мысалы, Шымкентте 246 мм, жылы айларда 177 - 212 мм түседі. Циклондық әрекет тауда өте сирек. Жаз айларында шөлді аудандарда 2216 мм-ге дейін жауын түседі. Кейбір жылдары жаумай да кетеді, тіпті 3 - 4 айға дейін қар жамылғысы 10 - 15еліден аспайды. Еруі наурыз айында басталады. Сондықтан да бұл облыстарда қар тоқтану қарқынды түрде жүреді. Күн радиациясы 5-7айға дейін жақсы түседі. Бұлттылық солтүстік аудандармен салыстырғанда 1,5 есе аз. Облыста оңтүстік және солтүстік желі көп тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9-3,9 мсек. Желдің қатты тұратын аймағы Ақсұрам, онда желдің жылдамдығы 5,1 мсек. Шақпақ желі мен Арыстанды - Қарабас атақты желдер болып есептеледі. Ылғадылығына қарай облыс үш аймаққа бөлінеді: өте құрғақты (0,1- 0,3), құрғақты таулы, биіктігі 1000 м(0,3 - 0,5) және таулы, биіктігі 1000 метрден жоғары (0,5 жоғары).
Оңтүстік Қазақстан Орта Азиялық субтропикалық зонамен шекаралас, күн горизонтта тұрғандықтан радияциялау балансы жақсы, солтүстік республикалармен салыстырғанда суық ауа массалары оңтүстікке жылжыған сайын жылына бастайды. Сондықтан да бұл жерде күшті аяздар сирек болады.
Ыстық климат Оңтүстік Қазақстанның жазықтарында құрғақ болады. Бұл жағдай ауа температурасының ылғалдылығын анықтау барысында солтүстіктен Оңтүстік Қазақстанға қарай өзгереді. Қыста басқаша, Оңтүстік Қазақстанда ауаның ылғалдылығы солтүстікке қарағанда жоғары. Бұл Оңтүстік Қазакстанның жылы қысымымен анықталады. Бұл жерде ылғалдылық жаз айларында 1 - 8 төмендейді. Бұл құрғақшылықпен және атмосфералық құрғақ болуымен байланысты.
Оңтүстік Қазақстан облысы территориясына күн радиациясының бөлінуі бұлтты күндерге байланысты, ал бұлтты күндер жылына 44 - 49 күнге созылады
Тегіс, сазды жазықтықтарда әртүрлі типтердегі сұр топырақтар тараған. Топырақтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар әсер етеді. Табиғатта - жылу мен суықтық, ылғал мен тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастады. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары шіріген бұтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа - қара шірікке айнадырылды. Топырақтардың ең құнарлысы ашық түсті сұр топырақ. Облыс территориясы бойынша кәдімгі сұр топырақ, каштан, күлгін, кара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МҮКТЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Мүктердің даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКО - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
2.1Қысқаша физикалық-географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2Мүктердің классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3 МҮКТЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
3.1 Мүктердің адсорбциялық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Мүктердің суды тазалаудағы биологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде әлемде экологиялық проблемалар жылдан жылға өршіп, өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осы мәселелерді шешу ушін көптеген елдерде біраз ғылыми зерттеу жұмыстары жүргузілуде. Экологиялық мәселелерді шешу үшін ең алдымен экологиялық мониторингті жүргізудің көптеген әдістері белгілі. Соның ішінде биологиялық мониторинг әдістері өзінің тиімді әдіс екендігін біраз уақыт бойы көрсетіп келеді. Биологиялық әдіспен мониторинг жасаудың бірқатар тиімділіктері бар, олар: энергия ресурстарының қажетсіздігі, биологиялық индикатордың оңай табылуы және арзандылығы тағы басқа. Сол себептен биологиялық әдістермен мониторингті жүргізу соңғы жылдары жиі қолданылып келеді.
Мүктер - табиғатта кең таралған өсімдіктердің түрі. Оларды өсіру улкен шығында қажет етпейді. Сонымен қатар мүктерді адсорбциялық қасиеті басқа өсімдіктермен салыстырғанда жақсы мәнге ие. Мүк тәрізділердің шаруашылықтағы маңызы және табиғаттағы маңызы зор. Сфагнум мүгінің антибиотикалық қасиеті бар, медицинада қолданылады. Мүктерден құрылысқа қажетті престелген плиталар алады. Шымтезек ауыл шаруашылығында отын ретінде пайдаланылады.
Мүктер өте баяу өседі, жылына 1-2мм-ден бірнеше см-ге дейін ылғал сіңіргіш, топырақ түзеуге қатысады. Қазіргі кезде мүктерге жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі бойынша мүктердің ауыр металдарды гүлді өсімдіктерге қарағанда өте күшті адсорбциялайтындағы анықталды. Ауаның ластануына сәйкес зиянды ауыр металдардың концентрациясы өседі.
Ал мүктердің кейбір түрлері сол ауыр металдарды адсорбциялап отырады екен. Мысалыға, мүктің polуtrichum түрі ceratodon түріне қарағанда ауыр металдарды көбірек адсорбциялайды. Сондықтан мүктер табиғаттың экологиялық мәселелерді шешуде ерекше маңызға ие.
Мүк тәрізділер - жоғары сатыдағы өсімдіктер эволюциясының ерекше тармағы. Жоғары сатыдағы өсімдіктер арасында мүк тәрізділер жоғары бейімделген топ құрайды. Ботаниктер арасында мүктерді ерекше зерттеушілер бриологтар деп атауы, мүк тәрізділер туралы ботаника ғылымы бриология болуы кездейсоқтық емес.
Мүк тәрізділердің ертедегі табылған қазба қалдықтар растайды. Олар карбон дәуірінде табылған. Палеозойда мүк тәрізділерден бауыр мүктер, сфагнум тағы басқа мүктер дамыған деп есептеледі. Палеозойдың бас кезіндегі мүк тәрізділер тұқымдасы қалыптасып, мезазойдың ортасында туыстары пайда болған деп есептеледі.
Үштік кезеңде жоғары мамандалған туыстары пайда болуымен сипатталса, төрттік кезеңде мүк тәрізділердің таралуы мен ареалдарының кеңеюі сипатталады.
Мүк тәрізділер ерте кезден бері табиғат экономикасында ерекше орын алып, құрлықтардың түзілуінің күрделі жағдайында, климат пен өсімдік жабының өзгерісінде сақталып қалды. Мүк тәрізділердің жердің өсімдік жабынын түзеуге жаппай қатысуы басқа өсімдіктер мен жануарлардың қорек ету ортасына да ерекше әсер етті. Жоғары ылғалды және солтүстік, оңтүстік жарты шарлардың қоңыржай белдеулерінде олар торф қабаттарын түзуге белсене қатысқан.
Мүк тәрізділердің тундра зонасындағы ландшафтың маңызы өте белгілі. Бұл өсімдіктер әсіресе тропиктік облыстарда көп. Теңіз денгейінен 3000 м биік тауда мүктік ормандар белдеуі орналсақан.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:Ринофиттердің ашылуына байланысты мүк тәрізділерді осы ертеде пайда болған жоғары сатыдағы өсімдіктердің бір тобынан пайда болуы мүмкін деген пікір туа бастады. Р. Кидстон және У. Ланг олардың кейбір өкілдерін егжей - тегжейлі сипаттап жазды. Сонымен бірге олар мүк тәрізділердің редукцияға ұшырауына және гаметофиттерінің прогрессивтік бағытта дамуына байланысты ойлы пікірлер айтады. Мүк тәрізділердің шығу тегі жөніндегі бұл жорамалды мынадай бірқатар атақты ботаниктер қолдады.
Оларға британия палеоботанигі Д. Скотт, швед палеоботанигі Т. Халлер, орыс ботанигі Б.М. Козо - Полянскийлер болды.. Бұл жорамалдың пайдасына бірқатар палеоботаникалық мәліметтерді келтіруге болады. Мысалы, риниофиттерге жататын хорнеофитонның спорангилерінде сфагнум мен андрея мүктерінің қораптарында болатын бағаналарға ұқсас бағанасы болған.
Одан басқа хорнеофиттерде өткізгіш системасының алғашқы бастамасын байқауға болады, бұл жағдай жер асты органдарында - ризомоидтарында болмайды.
Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе, ол спорогонитес деген девон дәуірінен белгілі жұмбақ туыс. Оның спорофиті жоғары ұшы споронгимен аяқталатын, ұзын тірсектен тұрады, шамасы нағыз жетілген өткізгіш системасы болмайды. Онша жақсы сақталмаған қазба қалдықтар негізінде қаншалықты пікір айтуға болатындығын қайдам, әйтеуір спорогонитестің спорангилерінде шымтезек түзетін мүктердің бағанасына ұқсас бағанасы болған.
Спорогонитесті зерттеген америка палеоботанигі Г. Эндрюс сөз етіп отырған өсімдікті мүк тәрізділермен жақындастырады. Бұл фактілер қаншалықты жеткіліксіз болғанымен, мұк тәрізділердің шығу тегі жөнінде риниофиттік жорамалды жақтайтындығы белгілі. Ең ақырында риниофиттік жорамалдың пайдасына кейбір жағдайлар себеп болады. Мысалы, бриумның (Brium) жәнебір қатар басқада мүк тәрізділердің спорофиттерінің аша тәрізді бұтақтануын атавизим деп қарауға болады.
Диплом жұмысының мақсаты: Экожүйелердің алмасуында мүкердің маңызын қарастыра отырып, мүктердің адсорбциялық қасиетін, суды тазалаудағы биологиялық маңызын зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
oo мүктердің табиғаттағы таралуын, классификациясын және қолданылуы бойынша мәліметтерді жинақтау және жүйелеу;
oo мүктердің түрлерімен танысып, мәліметтерді жинақтау;
oo мүктерді қоршаған ортаның ластануын, яғни биологиялық индикатор ретінде қолдану мүмкіндіктерін зерттеу;
oo ластанған ағызынды суларды улы металл иондарынан тазалау үшін мүктерді пайдасын зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:Қазіргі таңдаэкологиялық мәселелердің маңызды және өзекті проблемаларының бірі, бұл - ластанған өндірістік ағызынды суларды тазалау болып табылады. Ластанған ағызынды сулар қоршаған ортаға үлкен зиянын тигізуде. Осы суларды тазалаудың бірқатар әдістер қолданылады. Атап айтар болсақ, физикалық, химиялық және биологиялық әдістер белгілі. Соның ішінде мүктерді пайдалана отырып биологиялық әдіспен ластанған өндірістік ағызынды суларды тазалау басқа әдістермен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Мұны біз қарапайым ғана мүктерді пайдалану арқылы өте тиімді жолдармен тазарта аламыз.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысының көлемі 70 бет.
1 МҮКТЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мүктердің даму эволюциясы
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің систематикасында мүк тәрізділер ерекше дараланып тұрады. Мүк тәрізділермен қазіргі кезде кездесетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа бөлімдерінің өкілдерінің арасында ешқандайда байланыс жоқ, тіптен аралық формалар да байқалмайды. Сондықтан көп уақыттан бері мүк тәрізділер жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа топтарына мүлдем байланыссыз, тікелей балдырлардан пайда болған деген жорамалдар айтылып жүр және олар қәзіргі кезде де көп қайталануда.
Қалай болғанда да мүк тәрізділер жер бетіндегі өсімдіктердің ерте пайда болған тобы. Бұл өсімдіктердің шығу тегін және жекелеген топтарының арасындағы туыстық байланыстарын анықтауда ең маңызды мәліметті олардың қазба түріндегі қалдықтарын зерттеу береді. Алайда мүк тәрізділердің құрылысының қарапайым болуы және олардың қазба түрінде нашар сақталуына байланысты табылған палеоботаникалық аматериалдар өте аз. Сол себепті бұл материалдар мүк тәрізділердің шығу тегі мен эволюциясы туралы сөз еткенде, негізінен олардың қазіргі кезде кездесетін өкілдерін салыстырмалы түрде зерттеудің нәтижесінде жиналған материалдарды басшылыққа алған жөн. Әрине бұл мәліметтерді талас туғызбайды деп айту қиын. Сондықтан да ботаникатердің арасында мүк тәрізділердің шығу тегі мен эволюциясы туралы көзқарас бірдей емес. Қайта бұл жөнінде бірін - бірі көбіне жоққа шығаратын, диаметральді қарама - қайшы келетін көз қарастар толып жатыр.
Мүк тәрізділердің вегетативтік органдарының қалдықтары таскөмір дәуірінің соңғы кезеңдерінен белгілі екендігі ешбір талас туғызбайды. Сол кездерден бауыр мүктерінің, соның ішінде Marchantiaceae - ға ұқсас талломды және Polytrichaceae - ға ұқсас жапырақты сабақты формалары белгілі. Алайда соңғы кездері мүк тәрізділерді споралары бұрынғы силур және девон қабаттарынан белгілі болып отыр. Ал құрғақта кездесетін өсімдіктердің споралары Балтық бойында тіптен кембрий дейінгі қабаттардан табылған.
1957 жылы перм қабаттарынан жасыл мүктердің 4 түрі және Protosphagnum деген жаңа туыс сипатталып жазылды. Соңғысының өкілдері сфагнум мүгінен жапырағында жүйкелерінің болмауымен ажыратылады. Палеозой эрасынан бауыр мүктерінің 7 түрі және жапырақты сабақты мүктердің 9 түрі белгілі. Мезозойдан бауыр мүктерінің 13 түрі, жасыл мүктердің 1 туысы және спагнумның 1 түрі белгілі.
Кайнозойда мүк тәрізділер өте көп кездеседі. Үшінші дәуірден бауыр мүктерінің 34 түрі және жапырақты сабақты м.ктердің 105 түрі белгілі. Олардың қазіргі кездерде кездесетін мүктерден айырмашылығы жоқ деп айтуға болады [1].
Үшінші дәуірде алғашқы рет жапырақты сабақты бауыр мүктері кездеседі. Сонымен қазіргі кездегі палеоботаникалық мәліметтер мынаны көрсетеді:
oo мүк тәрізділер өте ертеде пайда болған және жеке дараланған өсімдіктердің тобы. Қазба түріндегі мүк тәрізділердің ішінде жоғары деңгейде дамып қалыптасқан өсімдіктердің бар екекндігі бізге белгілі. Ол дегеніміз мүк тәрізділердің ұқақ эволюциялық даму сатысынан өткен өсімдіктер екендігін көрсетеді;
oo мүк тәрізділердің үш класы да (бауыр мүгі, антоцероттылар, жапырақты мүктер) өте ертеде дараланған, шамасы силур дәуірінде немесе одан да ертеректе;
oo бауыр мүктерінің ішінде талломды формалары жапырақты сабақтыларына қарағанда бұрынырақ пайда болған. Соңғылары тек неогеннен бастап белгілі;
oo сфагнум мүктері өте ертеде пайда болған өсімдіктердің тобы, олардың палеозой эрасында пайда болғандығы күмән туғызбайды.
Алайда мүк тәрізділердің тікелей шыққан тегін палеоботаника бізге аша қойған жоқ. Қазіргі кездердегі және қазба түріндегі жасыл мүгінің құрылыстары жөніндегі қолда бар мәліметтердің барлығы, олардың жекелеген қатарлармен кластарының арасында тығыз байланыстың бар екендігін бұлтартпай дәлелдейді.
Алайда бұл байланыстар мүк тәрізділердің тармақтарының барлығын бір бағытта дамыған деп қарап, оларды системада бір түзудің бойына орналастыру жеткіліксіз. Басқаша айтқанда сөз етіп отырған байланыстар мүктәрізділердің барлық тармақтарын, системада бір түзудің бойында бір - бірімен соншалықты тығыз жақындастырмайды. Бөлім секілді үлкен тармақтарда, даму әрине әртүрлі бағытта жүрген, параллель дамығандары да болған. Сонымен бірге эволюциялық тұрғыдан алып қарағанда әртүрлі бағытта дамыған мүк тәрізділердің бір - біріне ұқсас белгілері пайда болған.
Барлық қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, мүк тәрізділердің шығу тегі мен эволюциясын мына тұрғыдан беруге болады.
Мүк тәрізділердің эволюциясының гаплоидты (гаметофиттік) тармағы жоғары сатыдағы өсімдіктердің ең ертеде пайда болған тобы. Ол басқа диплоидты тармақ секілді (Pteridophyta, Gymnospermatophyta, Angiospermatophyta) балдырларының ертедегі бір түрлерінен пайда болған. Бұл балдырлардың паренхималық клеткалардан тұратын, субстраттың бетінде төселіп жататын талломдары дорзовентральді, дихотомиялы бұтақтанған болып келеді. Олардың ұрпақ алмасуы айқын байқалады, әдетте гаметофит пен спорофит бірдей дамыған. Гаметофитінде көп клеткалы гаметангилері жетіледі, олар қазіргі кезде кездесетін кейбір қоңыр балдырлардың гаметангилеріне ұқсас болады, ал спорафитінде - спорангилері қалыптасады. Осындай балдырлар құрлықта өмір сүруге ауысқан. Олардың көп клеткалы гаметангийлері архегоний мен антеридииге айналған.
Ұрықтану архегониидің ішінде жүре бастаған және ол балдырлардағыдай сулы ортада емес, құрғақ ортада іске асу мүмкіндігіне ие болған. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан пайда болған спорофит біртіндеп өз бетінше өмір сүру мүмкіндігінен айырылып, гаметофиттің есебінен жартылай паразиттік өмір сүруге ауысқан. Қысқасы спорофиттің өмірі гаметофитпен тығыз және тұрақты байланыста болады. Бұл жағдай спорофиттің редукцияға ұшырауына әкеліп соқтырады. Алғашқы кездерде спорофит үлкейіп өсіп, архегонийдің қабырғаларын жыртып шығып, сыртқа түсіпқалып отырады. Кейіндеу спорофиттің біртіндеп редукцияға ұшырауының нәтижесінде жекеленген спорангийлер бір - бірімен біртіндеп бірігіп, тұтас споралық денешік, біріңғай спорангий түзеді. Споралардың жер бетінде дамуы оларды қорғауды қажет етеді. Біртұтас болып қалыптасқан спорангийлердің сыртқы клеткалары жыныстық қабілетін жоғалтып қорғаныш қабатын түзеді.
Спорофит одан әрі әбден жетілген. Спорофиттің төменгі жағынан гаусториясы жетіледі, ол гаметофиттің ұлпасына еніп тұрады.
Жер беті жағдайында споралардың жақсы шашылуына бейімділік пайда болған (қорапшаны пораларымен өсімдіктің үстіне көтеріп шығаратын тірсектің жетілуі, қақпақшалардың қалыптасуы, перистомдардың түзілуі және т.б). Гаметофит алғашқы кезде пластинка тәрізді, таломмды, ауалы ортада жетіле отырып, жыныстық процестерден басқа спорогонның дамуын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге өзіде одан әрі жетіле түседі. Ол ассимиляция процесі көп жүретін таломмның үстінгі қабатын жетілдіреді. Біртіндеп мүк тәрізділердің жапырақты сабақты формалары қалыптасқан және олардың ең құрылысы күрделілері аса үлкен мөлшерге жеткен. Осы мүктердің батпақта емес, құрғақтау жерлерде өсетіндерінің, сабақтарының анатомиялық құрылысы стельдік құрылысты сабақтарға өте ұқсас болады. Алайда гаметофиттің негізгі атқаратын қызметі жыныстық процесті қамтамасыз ету болып табылады. Ол ылғалды ортада бір жерден екінші жерге жылжып отыратын, қозғалғыш сперматозоидтардың көмегімен жүзеге асады. Осы жағдайлар гаметофиттердің құрылыққа ауысуына бірден - бір мүмкіндік береді. Дегенмен мүк тәрізділердің таралуы ылғалды ортамен шектелген болады. Ал қалған жоғары сатыдағы өсімдіктердің тобының даму циклында спарофиті басым болып келеді, олар құрғақта өмір сүруге жақсы бейімделген және қысқа уақыттың ішінде құрылықты тұтас жауып кеткен.
Сонымен мүк тәрізділер қандай балдырлардан пайда болуы мүмкін? Жоғарыда айтылғандай, ол шамасы қоңыр балдырлар болса керек. Олардың ішінде морфологиялық құрылысы жағынан әлдеқашан күрделі жағдайға жеткен формалары кездеседі. Бұларға қазіргі кездегі Dichtyota, Laminaria және т.б мысал бола алады. Тек қоңыр балдырларда ғана көп клеткалы гаметангилер болады. Алайда қоңыр балдырлардың түсінің қоңыр болуы және клетка құрылысының басқаша болуы олардан мүк тәрізділерді шығаруды қиындатады. Сондықтан кейбір ғалымдар мүк тәрізділерді жасыл балдырлардан шығарады. Шындығында, тең талшықты жасыл балдырлардың пигменттерінің құрамы мүк тәрізділердің пигменттерімен бірдей болы келеді. Атап өтетін болсақ, хлорофилл, ксантофилл, каротин, қор заты ретінде оларда крахмал жиналады. Олардың екеуінде де клеткаларының құрылысы мен клетка қабықшаларының құрамы да өте ұсақ. Ең соңында осылардың екеуінің де сперматозоидтарының ультраструктурасының өте ұқсас екендігін аңғарамыз. Жасыл балдырлардың ішінде қазіргі кездерде кездесетін және жойылып кеткен өкілдерінің ішінде морфологиялық жағынан күрделі, тілімделген талломы және қоңыр балдырларға тән көп клеткалы гаметангийі бар түрлері біздерге белгісіз. Алайда, К.И. Мейер 1930[2] жылдардың өзінде хетонема деген жасыл балдырлардан көп камералы антеридийді сипаттап жазған. Олардан басқа хара балдырларының да құрылысы ерекше болып келетін, көп клеткалы жыныс органдары болады. Бұл балдырлардың вегетативтік денесінің күрделі болып келуі, жасыл балдырлардың жер бетіндегі жер бетіндегі өсімдіктерге тән құрылысқа ұмтылғандығын көрсетеді. Мүк тәрізділерді жасыл балдырлардан шыққан деген көзқарасты жақтаушылардың тұжырымдауынша, жасыл балдырлардың ішінде бұрын көп клеткалы гаметангийі бар формалары болған. Бұл жағдай мүк тәрізділерді Chaetophorales типтес жасыл балдырлардан шығаруға негіз болады. Олардың талломдарының құрылысының гетеротрихозды екендігі байқалады. Олардың вегетативтік денесінің төменгі жағы субстраттың бетінде төселіп жатады, ал одан жоғары қарай көбеюге қабілеті бар клеткалардан тұратын тік жіпшелер кетеді.
Мүк тәрізділердің жорамал тегі, үстіңгі жағында көп клеткалы гаметангийлері бар, паренхималық пластинка түрінде қарастырылып, бейнеленген өсімдіктер болып келеді. Сонымен, олардың хетофоралықтардан айырмашылығы сол, жерге төселіп өсетін бөлігі біршама жетілген болып келеді, ал тік бөлігі редукцияға ұшырап, тек жыныс органдары түрінде берілген. Осындай гетеротрихозды жасыл балдырлар, құрылыққа шығып, одан әрі жоғарыда сиптталғандай жолмен дамуы мүмкін.
Алайда споралы жеміссіз өсімдіктердің жыныс органдары, антеридий және архегоний спораларының құрылыстарының арасында үлкен ұқсастықтардың болуы бұл жорамалға қайшы келеді. Антеридийлер, архегонийлер, спорангилер және устьицелері секілді күрделі құрылымдардың өсімдіктер дүниесінің бір - біріне тәуелсіз, екі түрлі эволюциялық линиясынан пайда болған деп жорамалдау қиын. Сондықтан да қазіргі кездерде ботаниктердің көбісі мүк тәрізділер мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа бөлімдерінің шығу тегі бір деген көзқарасты көбірек мойындауда.
Ринофиттердің ашылуына байланысты мүк тәрізділерді осы ертеде пайда болған жоғары сатыдағы өсімдіктердің бір тобынан пайда болуы мүмкін деген пікір туа бастады. Р. Кидстон және У. Ланг олардың кейбір өкілдерін егжей - тегжейлі сипаттап жазды. Сонымен бірге олар мүк тәрізділердің редукцияға ұшырауына және гаметофиттерінің прогрессивтік бағытта дамуына байланысты ойлы пікірлер айтады. Мүк тәрізділердің шығу тегі жөніндегі бұл жорамалды мынадай бірқатар атақты ботаниктер қолдайды.
Оларға британия палеоботанигі Д. Скотт, швед палеоботанигі Т. Халлер, орыс ботанигі Б.М. Козо - Полянский жатады. Бұл жорамалдың пайдасына бірқатар палеоботаникалық мәліметтерді келтіруге болады. Мысалы, риниофиттерге жататын хорнеофитонның спорангилерінде сфагнум мен андрея мүктерінің қораптарында болатын бағаналарға ұқсас бағанасы болған.
Одан басқа хорнеофиттерде өткізгіш системасының алғашқы бастамасын байқауға болады, бұл жағдай жер асты органдарында - ризомоидтарында болмайды.
Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе, ол спорогонитес деген девон дәуірінен белгілі жұмбақ туыс. Оның спорофиті жоғары ұшы споронгимен аяқталатын, ұзын тірсектен тұрады, шамасы нағыз жетілген өткізгіш системасы болмайды. Онша жақсы сақталмаған қазба қалдықтар негізінде қаншалықты пікір айтуға болатындығын қайдам, әйтеуір спорогонитестің спорангилерінде шымтезек түзетін мүктердің бағанасына ұқсас бағанасы болған.
Спорогонитесті зерттеген америка палеоботанигі Г. Эндрюс сөз етіп отырған өсімдікті мүк тәрізділермен жақындастырады. Бұл фактілер қаншалықты жеткіліксіз болғанымен, мүк тәрізділердің шығу тегі жөнінде риниофиттік жорамалды жақтайтындығы белгілі. Ең ақырында риниофиттік жорамалдың пайдасына кейбір жағдайлар себеп болады. Мысалы, бриумның (Brium) жәнебір қатар басқада мүк тәрізділердің спорофиттерінің аша тәрізді бұтақтануын атавизим деп қарауға болады [3].
Риниофиттік жорамалды барынша дәлелденген деп қарауға болмайды. Өйткені ботаниктердің бәрі бірдей оны қолдап отырған жоқ. Егер осы жорамал толығынан дәлелденер болса, онда мүк тәрізділердің спорофиттерін, дихотомиялы бұтақтанған спорофиттің тектік формаларының редукцияға ұшырауынан кейінгі, ақырғы жемісі деп қараған жөн. Бұл көзқарас бойынша спорогон дегеніміз риниофиттердің соңғы бұтақтарының біріне сәйкес келеді. Бұл монотеломды спорофит. Егер мүк тәрізділер шын мәнінде риниофиттерден шыққан болса, онда шамасы олардың ылғалы мол жерлерге бейімдеушілігінің нәтижесі болғаны. Мүк тәрізділердің өткізіш системасының өте қарапайым болуын, көп жағдайда тіптен жойылып кетуінде, осы жоғарыда айтылған бейімделушілік қасиетімен түсіндіруге болады. Ал мүк тәрізділердің өткізгіш системасының ертеректе жақсы жетілген болғандығын және жақсы жұмыс істегендігін, олардың көп жағдайда рудименттік устьицелерінің болуы айқындай түскендей. Өйткені устьице өткізгіш системасымен байланыста болады. Алайда осындай аса күрделі бейімделушіліктің, жақсы жетілген өткізгіш системасы жоқ, толық автотрофты ұрпақ ретінде, өз бетінше өмір сүре алмайтын спорофиттерде жүруіне сену қиын. Сондықтан устьиценің болуы мүк тәрізділердің спорофитті жақсы жетілген өсімдіктерден шыққан деген көзқарасты дәлелдей түскендей. Ондай өсімдіктер риниофиттер болуға тиісті.
Мүк тәрізділердің кластарының үшеуі де жоғары сатыдағы өсімдіктердің дамуының ортақ діңінен өте ертеде алыстап кеткен.
Антоцероттықтардың гаметофиттері басқа мүктерге қарағанда ең қарапайым белгілерін сақтаған. Олардың талломдарында балдырлардың, әлі де бірқатар қасиеттері байқалады. Хромотофорында пиреноидтары бар, ерекше өсу бүршіктері болады және тағы басқа белгілері бар. Бірақ та антоцероттықтардың спорофитінің құрылысы керісінше өте күрделі. Спорогонының құрылысында бірқатар жапырақты мүктермен ортақ белгілері бар. Бірақ, барлық бауыр мүктеріндегі секілді споралары және пружинкалары болады. Меристемалық ұлпаларының болуына байланысты, спорогон ұлғайып өсуге қабілетті болып келеді.
Антоцероттықтар мүктердің системасында біршама дараланып тұрады және олар өз алдына бөлек шығарылуға тиісті.
Бауыр мүктерінің ішінде сферокарпустар қатарының талломының құрылысы қарапайым болып келеді. Бұл қатардың өкілдерінің талломында маршанцияларға да, метцгериялар қатарына да тән белгілер бар. Сондықтан да сферокарпустарды осы екі қатарды байланыстыратын буын ретінде пайдалануға болады. Ал сферокарпустардан маршанциялар мен юнгерманиялар бастау алған болу керек. Маршанциялар ішкі құрылыстарын күрделендіре отырып дамыған, бірақ талломдық құрылысын сақтай білген. Юнгерманиялар қарапайым, анатомиялық құрылыстарын сақтай отырып, сыртқы құрылыстарының күрделенуіне қол жеткізген. Сөйтіп олардың жапырақты сабақты құрылысы қалыптасқан. Маршанциялардың ішіндегі ең күрделі формаларының ассимиляциялық ұлпалары бар ауа қуыстары, устьицесі қарапайым және тілше ризоидтары, күрделі көтермелері болады. Олардың ауа қуыстарын жоғалтқан, біршама қарапайым формалары жетілген. Олардың қорапшаларында тек споралар ғана жетіледі, пружинкалары түзілмейді. Юнгерманиялардың ішіндегі ең қарапайымдыларына метцгериялар қатарының өкілдері жатады. Оларда талломды өсімдіктер басым болып келеді. Сонымен қатар, жапырақты сабақты мүктерге ауысатын аралық формалары да кездеседі. Метцгериялар қатарының өкілдерінің ішінде жапырақтарының пайда болуы, шамасы әртүрлі эволюциялық қатарларында бірнеше рет қарапайым жағдайға оралғандық байқалады.
Жапырақты формалары арқылы метцгериялар мен юнгерманиялардың арасындағы байланыс айқындалады. Соңғылары барлық уақытта жапырақты бауыр мүктері болған. Бұл тұрғыдан қарағанда әсіресе Haplomitriales қатары ерекше қызық. Оның өкілдерінің тік өсетін тік жапырақты сабақтары пайда болады, бірақ Haplomitrium қатары әлі метцгериялар қатарына жатады, ал Colobryum юнгерманиялылар бауыр мүгі болып есептелінеді. Түрлерінің жалпы саны жағынан юнгерманиялар ең көбі болып есептелінеді, олар әсіресе табиғи жағдайда ересен көп болып келеді және палеоботаникалық деректер көрсеткендей талломды мүктерден кейін пайда болған.
Жапырақты мүктердің жекелеген қатарларының өзара туыстық байланыстары және олардың бауыр мүктерімен, антоцероттармен байланыстары әлі күнге дейін жеткілікті зерттелмеген. Sphagnales, Andreaeales және Bryales деген үш қатардың алғашқы екеуі біршама қарапайым болып келеді. Олардың жапырақты юнгерманиялармен ұқсастықтарының барлығы айқын байқалады. Спагнумның жапырағының бір қабат, жүйкеленбеген болып келуі, Андрияның антеридийлерінің құрылысымен олардың қақырап ашылуы, екі қатардың да протонемаларының пластинка тәрізді болуы және тағы басқалар. Сонымен бірге бұл қатарды бағаналарының толық жетілмеуі, перистомының болмауы және қорапшасының жақсы жетілген аяқшасының болуы жақындастырады.
Bryales қатарының спорофиті мен гаметофитінің құрылыстары біршама күрделі болады.
Жасыл мүктердің спорогондары біршама көп дифференциацияланған. Оның жақсы жетілген әртүрлі өкілдерінде құрылысы әрқилы болып келетін перистомы болады. Спорогондарының жақсы жетілген аяқшасы болады. Сабақтарының өткізгіш шоқтары болады, кейбір күрделі формаларында ол қарапайым папоротник тәрізділердің стельдік құрылысына ұқсас болып келеді. Сонымен бірге архегонийлері мен антеридийлерінің құрылыстарымен де және сырт кескіні бойынша да Andreaeales қатары Bryales қатарына ұқсас. Осылардың барлығы бір жағынан Sphagnales және Andreaeales қатарларының және екінші жағынан Bryales қатарымен арасында тығыз байланыстардың барлығын көрсетеді.
Шамасы олар үшеуіне де ортақ бір тектен шыққан болса керек. Өзінің шығу тегі жағынан жапырақты мүктер юнгерманиялармен байланыста болуы мүмкін. Бірақ, біршама ұарапайым құрылысты Sphagnales және Andreaeales қатарларының Anthocerotales қатарымен байланысы бұрынырақта болған, бағанасы толық жетілмеген, спорангии күмбез тәрізді және басқа белгіліері. Бұл мәселенің шешілуі жаңа мәліметтердің жинақталуын атап айтқанда жапырақты мүктердің эмбриологиясы жөніндегі материалдарды қажет етеді.
Соңғы кездері бірқатар ботаниктер Б.М. Козо - Полянский, әсіресе А.Л. Тахтаджян мүктрерді екінші рет пайда болған, редукцияға ұшыраған топ деп қарастырғанды жөн көреді. Оларды риниялар типтес риниофиттерден, псилофиттерден шығарады.
Мүк тәрізділердің дамуын, олар өсімдіктердің осы тобының ылғалы жоғары ортада өсуіне байланысты, жапырақты сабақты формаларынан талломды формаларына қарай жүрген деп қарастырады. Қарапайым мүк тәрізділердің осы тұрғыдан қарағанда спорофиттері қазіргі кездегі мүктердің спорофиттерінен әлде өайда жақсы жтілегн болған. Гаметофиттерінің құрылысы радиальды симметриялы жапырақты сабақты болған. Осындай формаларының біртіндеп редукцияға ұшырауының нәтижесінде барлық қалған мүк тәрізділер пайда болған. Бауыр мүктерінің ішінде құрылысы радиальды болып келген жапырақты сабақты Haplomitriales ең ерте пайда болғандарына, ал дорзовентральді болып келгендері, жас кейін пайда болғандарына жатады. Содан соң талломды юнгерманиялар, ең соңында маршанциялар пайда болған.
Bryophyta - лардың ішінде ең жақсы жетілгендеріне талломды формалары жатады [4].
Бұл көзқарас кейбір риниялардың, оның ішінде Horneophyton - ның спорангийлерінің құрылысының сфагнумдардың және андрея мүктерінің спорогондарының ұқсастығына негізделген. Мүк тәрізділердің ылғалды ортаға ауысуына байланысты өткізгіш системасы мен жабындық ұлпасы редукцияға ұшыраған, устьицесі жойылған және т.б.
Бірақта бұл көзқараспен келісу қиын, өйткені мүк тәрізділердің алғашқы пайда болғандары ретінде, гаметофитінің құрылысы күрделі болып келетін көкек зығырын алу онша дәлелді бола қоймады. Себебі, псилофиттердің гаметофиттерінің құрылысының қандай болғандығы әлі күнге дейін белгісіз болып отыр.
Псилофиттердің ішінде талломды формаларының ашылуы өте қызық жағдай болды.
2400 дей түрі бар өсімдіктердің тұтас бір бөлігін Bryophyta - ны регрестің жемісі деп қарау мүмкін емес. Өсімдіктердің эволюциясы жануарлардікі секіліді дамудың прогрессивтік бағыты. Регрессивтік даму өсімдіктер дүниесінің барлық топтарында кездеседімысалы, гүлді өсімдіктердің ішіндегі паразитті және сапрофитті тұқымдастарының Cuscutaceae, Raffiesiaceae және басқалардың морфологиялық және анатомиялық құрылыстары өзгеріп аса қарапайым қалыпқа келген, суда өсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің өткізгіш және механикалық ұлпалары редукцияға көп ұшыраған және тағы басқалар.
Бұл жағдай мүктәрізділерде белгілі. Мысалы, бауыр мүктерінің әртүрлі эволюциялық деңгейлерінде таллоиды формаларының жапырақты формаларынан шыққандығы белгілі. Бірақ бұл олардың эволюциялық дамуының негізгі бағыты емес, шындығында талломды формасының жапырақтыға қарай ауысуы дамудың нағыз прогрессивтік бағыты болып табылады.
Юнгерманиялардың түрлерінің, туыстарының, тұқымдастарының сандарының ересен көп болуы олардың жастығын, кейін пайда болғандығын көрсетеді. Оларда қазіргі уақытта жаңа түрлердің түзілуінің ерекше қарқынмен жүріп жатқан кезеңі. Палеоботаникалық зерттеулердің нәтижесінде мезозой және палеозой эраларында бауыр мүктерінің талломды метцгериялар болғандығын, ал жапырақты бауыр мүктерінің кейін пайда болғандығын дәлелдеп отыр.
Мүктер - қылқанды жапырақты дымқыл ормандар мен батпақтанған шалғындықтарда өсетін аласа өсімдік. Олар тастардың үстінде, ағаштардың діндерінде, топырақта тұтасып, шым түзеді. Сыртқы түріне қарай әр түрлі болады. Мүктердің ішіндегі кең тараған түрі -- жасыл мүк.
Жасыл мүктің құрылысы. Жасыл мүктің биіктігі 12-20 см., жоғары тік өсетін жіңішке сабағы болады. Сабаққа майда, жасыл, жіңішке жапырақтар бекиді. Мүктің жапырағын микроскоппен қарағанда оның бірнеше қатар жасушалардан тұратынын және жасушаларында хлорофилл дәндері бар екенін көруге болады. Жасушада органикалық заттар түзіледі. Мүктер -- көп жылдық өсімдік. Мүктің тамыры болмайды. Тамырдың орнына сабақтың жер астындағы бөлімінде жіп тәрізді жіңішке өскіндер болады. Оны ризоид деп атайды. Ризоидтардың көмегімен мүк топырақтан су мен минералды тұздарды сорады. Мүктер де, басқа жасыл өсімдіктер сияқты, қоректенеді. Ол топырақтан су мен минералды тұздарды алса, ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді. Көмірқышқыл газ бен судан хлорофилл дәндерінде органикалық заттар түзіледі.
Мүктің тіршілік жағдайы. Мүк - күй талғамайтын өсімдік. Ол қатты суықты және өте ыстықты көтереді. Қоласыз жағдайлар болғанда, өсуін тоқтатады, бірақ солып қурамайды. Жаңбыр жауып, күн жылынғада қайтадан өсе бастайды. Өздерінің төзімділіктері арқасында олар басқа өсімдіктер тіршілік ете алмайтын жерлерде өсе алады.
Мүктердің көбеюі. Жаздыгүні жасыл мүктің сабағының жоғары ұшында жіңішке сағақты қызғылт-қоңыр түсті қауашық өсіп шығады, қауашықтың ішінде майда споралар болады. Қауашықтың сыртын қалпақша жауып тұрады, ол спораны құрғап кетуден сақтайды. Споралар піскен кезде қалпақша түсіп қалады, қауашықтың қақпағы ашылып, споралар сыртқа шашыла бастайды. Дымқыл жерге түскен споралар тез өніп, тарамданған жіңішке жасыл түсті жіпшелер -- өскін пайда болады. Осы жіпше тәрізді өскіндерге бүршіктер шығып, ол бүршіктерден жапырағы мен сабағы бар жас көкек мүгі өсіп шығады. Көкек мүгі -- дара жынысты. Бір өсімдіктің ұшында аталық жыныс жасушалары жетілсе, екінші өсімдікте аналық жасушасы жетіледі. жаңбыр жауған кезде аталық жыныс жасушасы сумен ағып, аналық жыныс жасушсымен қосылып, ұрықтанады. Ұрықтанған жасушадан қауашақ өсіп шығады. Спорадан өніп шыққан жасыл жіпше - өскіннің жіп тәрізді балдырларға ұқсас болуы, жынысты көбеюдің тек сулы ортада жүруі мүктердің ертедегі жіп тәрізді балдырлардан шыққанын дәлелдейді.
Шымтезек мүгі (ақ мүк). Мүктердің табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы
Сазды, батпақты жерлер мен батпақтанған шалғындықтарда, ылғалды ормандарда шымтезек мүгі өседі. Кепкенде түсі ағарып кететіндіктен, ақ мүк деп те атайды. Батпақты жерлерде тұтасып, қалың кілемдей шымтезек мүгі өседі. Ақ мүктің сабағы ұзын, жан-жаққа тарамдалған, бірақ өте нәзік, әлсіз, сабағында майда жапырақтары бар; тамыры да, ризоиды да болмайды. Жапырағы бір қабат жасушалардан тұрады. Бір жасушалары жасыл түсті хлорофилі бар тірі болса, екінші жасушалары түссіз - өлі болады. Өлі жасушаларының қабықшасындағы тесіктері арқылы су кіріп, мүктің салмағы 35 есеге дейін артады. Құрғақ күндері өлі жасушаларының іші ауаға толы болатындықтан, өсімдіктің түсі де ақ болады. Көбеюі жасыл мүкке ұқсас болады. Шымтезектің пайда болуы. Батпақ шымтезек мүгінен пайда болады. Мүк сабағының жоғары ұшынан өседі, сабағының төменгі бөлімінде ризоидтар болмайды, әрі суда тұрғандықтан, бірте-бірте өледі. Өлген бөліктері оттегі аз ғана енсе болғаны бактериялардың әрекетінен шіриді. Шымтезектің түзілуіне ақ мүктен басқа, батпақ өсімдіктерінің шіріген қалдықтары қосылады. Оттегі жоқ болғандықтан, ақ мүк өскен батпақтарға түскен жәндіктер мен жануарлар шірімей, ұзақ жылдар бойы сақталады. Шымтезек өнеркәсіп үшін отынның қоры болып табылады. Шымтезек органикалық тыңайтқыш ретінде егін даласын өңдеуге де пайдаланады. Шымтезекті сұйық қалдықтарды жақсы сіңіретіндіктен, малдың астына төсейді. Демек, ақ мүктерде ризоидтар болмайтыдықтан, төменгі бөліктер шіріп, шымтезекке айналады.
Мүктің табиғаттағы маңызы. Мүктер, басқа өсімдіктер сияқты, органикалық заттарды түзу кезінде атмосфераға оттегін шығару арқылы табиғаттағы зат айналымына қатысады.
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКО - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
2.1 Қысқаша физикалық-географиялық сипаттамасы
Мырзашөл өңірі үлкен тегістікті алып жатыр.Оның солтүстік және шығыс жақтарынСырдария ағымының ертедегі су ағымы, оңтүстік жақтары Түркістан тауларынан басталады. Мырзашөл өңірі тегіс болғанымен оның рельефінде үлкен ойпандар бар. (Арнасай, Жетісай, Сардаба). Мырзашөл өңірінің жалпы жер көлемі бір миллион гектар жер. Біз зерттеу жүргізген Мақтаарал ауданы осы өңірдін батыс бөлімінде орналасқан.
Мақтаарал ауданы Мырзашөлдің солтүстік бөлігіне орналасқан.Шығыс және солтүстік шығысы Мақтаарал ауданымен, батыс және солтүстік батысы Киров ауданымен, ал оңтүстік және оңтүстік батыс бөлігі Өзбекстан Республикасына қарасты Жызақ облысының Мырзашөл ауданымен шекаралас.
Климаттық жағдайын айтсақ шөлейт зонаға орналасқан. Мұндағы климат өте ыстық жазымен, жауын - шашынның мүлдем аз мөлшерімен сипатталады. Мырзашөл аудандарында ауаның жылдық орташа температурасы - 13,2 [0] С. Жаз уақытында күннің ашық және ауаның құрғақ болуы салдарынан топырақтың үстіңгі қабаты мен ауаның төменгі қабаты қатты қызады. Жаз кезеңінде орташа айлық ауа температурасы шілдеде 25 - 29 [0] С - ге жетеді. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,3 - 5,3 м сек шамасында ауытқиды. Суықсыз кезеңнің ұзақтығы 220 - 230 күнге дейін созылады. Облыста бірінші күзгі суық көбінесе қазанның ортасына, ал көктемгі соңғы аяз сәуір айының бірінші жартысында байқалады. өңірінде жауын - шашын мөлшері 262 мм болатындығы көп жылдық орташа көрсеткіштер бойынша алынды. Жауын - шашынның негізгі бөлігі қараша - наурыз айларында жауады ( 63 - 66 % ). Жылдық ең құрғақ кезеңі - жаз, ол кезде жауын - шашын мөлшері 6 - 8 % - дан аспайды.
Мырзашөлде ашық сұр түсті топырақ көп тараған. Территорияның едәуір бөлігінде жер тұзданбаған. Алайда мұнда орташа және нашар сортаңданған жерлерде бар. Бұл аймақта топырақтың тұздануы жер асты суының жақын тұруынан болатын құбылыс. Механикалық құрамы бойынша ашық түсті сұр топырақ орташа саздақ топырақ қатарына жатады. Анағұрлым жеңіл топырақ негізінен алғанда даланың солтүстік - батыс бөлігінде созылады. Жер асты суының деңгейі 3 - 4 метр тереңдікте орналасқан және ол ауытқып отырады. Сырдария өзенінің орта бөлігі ағысының шығысынан оңтүстікке қарай Тянь - Шань тауының атыраптарына - Талас Алатауы, Өгем қыраттары және Қаратау таулары кіреді. Бұлар биік емес аласа тауларға жатады. Бірақ олардың шығыс бөлігінде жартастардың өте биік жерлері де бар.
Облыс территориясы жер бедерінің ерекшелігі бойынша төрт анық байланысатын бөліктерге бөлінеді:
1. Құмды шөл.
2. Шөлейт.
3. Дала.
4. Шоқылы және таулы жоталы.
Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның көптеген аумағын жазық аймақтар алып жатыр. Территорияның басым бөлігі сусыз шөл және құрғақ дала болып келеді. Оны көптеген өзен аңғарлары кесіп өтеді. Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық жағдайы біркелкі таралмаған. Қазақстан дүние жүзілік мұхиттардан, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы орталық бөлігінде су объектілерінен алыс жатқандықтан шұғыл - континентті және құрғақтығымен көзге түседі. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы, ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер етеді. Климаттық құрамына географиялық ендіктің де әсері мол. Азия антициклонының әсерінен облыс территориясында ашық және құрғақ ауа райы орнайды [5].
Онтүстіктің климаты шұғыл - континентті. Бұл температураның тез өзгеруіне әкеліп соғады. Ауаның жылдық орташа температурасы облыс бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжи отырып 8°С-ден 9°С, 14°С -ге дейін жоғарылап өзгеріп отырады. Қаңтар - ең суық ай, орташа температурасы облыс температурасы бойынша - 1°С (оңтүстік) - 10°С-ге (солтүстік) дейін өзгереді. Температураның абсолюттік минимумы - 30°С-35°С-ге дейін төмендейді, ал кейбір аудандарда - 38°С-39°С дейін. Солтүстікте орташа температура -15°С және оңтүстігінде - 11,5°С. Абсолютті суық Созақта - 41°С тіркелген.
Ал жаз айларында оңтүстіктен келетін тропиктік ауа массаларының әсерінен ыстық және құрғақ ауа райы орнайды. Ең ыстық ай - шілде, шілдеде ауаның орташа температурасы Қызылқұмда (29 - 30°С), таулы жерлерде (20 - 24°С), ең төменгі температура биік таулы аудандарда. Жазда кейбір күндері оңтүстік бөліктерінде температура 45 - 47° С - ге дейін жоғарылайды, солтүстігінде 43 - 44°С. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік аудандарда 8 айға созылады. Абсолюттік ыстық + 47°С Шардарада тіркелген.
Жауын - шашын: климатты айрықша деңгейлігі құрғақшылық болып табылады. Жауын - шашын мөлшері жазықты аудандарда 130 - 250 мм, ал таулы аудандарда 400 - 600 мм. Жоғарғы таулы аудандарда 700 ммшамасында. Бірақта жауын - шашынның түсуі бірқалыпты емес, өзгеріп отырады. Негізінен көктем және күз айларында көп жауады. Мысалы, жазықты аудандарда жылына 80-100 мм, ең ылғалды кездері 300-400 мм, таулы аудандарда жауын - шашын мөлшері 300-500 - ден 1000-1400 мм -ге дейін түседі. Көктемде және күзде жауын - шашынның екі максимумы белгіленеді. Ең көп жауын - шашын наурыз және сәуір айларьнда түседі. Жазда төмен 5-7 %. Күздің бірінші бөлігі құрғақ болады. Қысқы - көктемгі жауын - шашын жылына 70-80 % - ті құрайды.
Қар қалыңдығы жұқа және бірқалыпты емес. Қардың орташа қалыңдығы 20-40 см, және ол екі айдан бес айға дейін жатады. Қазақстанның оңтүстігінде, мысалы, Шымкентте 246 мм, жылы айларда 177 - 212 мм түседі. Циклондық әрекет тауда өте сирек. Жаз айларында шөлді аудандарда 2216 мм-ге дейін жауын түседі. Кейбір жылдары жаумай да кетеді, тіпті 3 - 4 айға дейін қар жамылғысы 10 - 15еліден аспайды. Еруі наурыз айында басталады. Сондықтан да бұл облыстарда қар тоқтану қарқынды түрде жүреді. Күн радиациясы 5-7айға дейін жақсы түседі. Бұлттылық солтүстік аудандармен салыстырғанда 1,5 есе аз. Облыста оңтүстік және солтүстік желі көп тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9-3,9 мсек. Желдің қатты тұратын аймағы Ақсұрам, онда желдің жылдамдығы 5,1 мсек. Шақпақ желі мен Арыстанды - Қарабас атақты желдер болып есептеледі. Ылғадылығына қарай облыс үш аймаққа бөлінеді: өте құрғақты (0,1- 0,3), құрғақты таулы, биіктігі 1000 м(0,3 - 0,5) және таулы, биіктігі 1000 метрден жоғары (0,5 жоғары).
Оңтүстік Қазақстан Орта Азиялық субтропикалық зонамен шекаралас, күн горизонтта тұрғандықтан радияциялау балансы жақсы, солтүстік республикалармен салыстырғанда суық ауа массалары оңтүстікке жылжыған сайын жылына бастайды. Сондықтан да бұл жерде күшті аяздар сирек болады.
Ыстық климат Оңтүстік Қазақстанның жазықтарында құрғақ болады. Бұл жағдай ауа температурасының ылғалдылығын анықтау барысында солтүстіктен Оңтүстік Қазақстанға қарай өзгереді. Қыста басқаша, Оңтүстік Қазақстанда ауаның ылғалдылығы солтүстікке қарағанда жоғары. Бұл Оңтүстік Қазакстанның жылы қысымымен анықталады. Бұл жерде ылғалдылық жаз айларында 1 - 8 төмендейді. Бұл құрғақшылықпен және атмосфералық құрғақ болуымен байланысты.
Оңтүстік Қазақстан облысы территориясына күн радиациясының бөлінуі бұлтты күндерге байланысты, ал бұлтты күндер жылына 44 - 49 күнге созылады
Тегіс, сазды жазықтықтарда әртүрлі типтердегі сұр топырақтар тараған. Топырақтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар әсер етеді. Табиғатта - жылу мен суықтық, ылғал мен тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастады. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары шіріген бұтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа - қара шірікке айнадырылды. Топырақтардың ең құнарлысы ашық түсті сұр топырақ. Облыс территориясы бойынша кәдімгі сұр топырақ, каштан, күлгін, кара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz